ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ"

Transcript

1

2

3 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ

4 Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου).

5 Δημήτριος Ι. Χατσέρας ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα ( 1944) και της οικογενείας του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

6 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται πάντως ότι κατά το Ν. 2121/1993 και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη και του συγγραφέα.

7 περιεχομενα Πρόλογος Ι.Σ. Κολιόπουλου... Προλογικό Σημείωμα Π.Σ. Πίστα... Προλεγόμενα του Συγγραφέα... Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και της οικογενείας του Γέννηση και ζωή του πατέρα στο Κωσταράζι. Σπουδές.... Γιατρός στο Άργος Ορεστικό. Κτίσιμο σπιτιού και γάμος.. Πόλεμος του Κατοχή. Έναρξη Αντάρτικου... Στράτευση στην Εθνική Αντίσταση... Εκδικήσεις του Κατακτητή... Αντίποινα στο Άργος... Η ζωή στο βουνό (Πεντάλοφος)... Συνθηκολόγηση Ιταλίας. Έναρξη εισδοχής βουλγαριζόντων στον ΕΛΑΣ... Μεταστέγαση στο Δίλοφο... Η γιαγιά Ελισάβετ... Το αντάρτικο νοσοκομείο στο Δίλοφο... Προσπάθειες πνευματικής ζωής... Τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό... Η προσωπικότητα του πατέρα... (α) πνευματική προσωπικότητά του... (β) πολιτικές πεποιθήσεις

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το ιατρικό του έργο στο βουνό... Η γιορτή των γενεθλίων του Στάλιν... Η πρωτοχρονιά του Κίνημα... Εξανθηματικός τύφος. Νόσος του πατέρα... Το Στρατοδικείο στον Πεντάλοφο... Η απόφαση του Στρατοδικείου και η τύχη των καταδικασθέντων... Β φάση της νόσου και θάνατος του πατέρα... Η πορεία της οικογένειας μετά τον θάνατο του πατέρα... Προσαρμογή στη νέα μεταπολεμική ζωή... ΕΠΙΜΕΤΡΟ Σχέσεις της οικογένειας Χατσέρα με τα πρόσωπα της δίκης του Πενταλόφου μετά τον πόλεμο... Ανέλπιστη συνάντηση με τον Ιταλό γιατρό Άγγελο Μπαρόν το ΕΠΙΛΟΓΟΣ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Επιστολή Ν. Hammond για τον λοχαγό Ηρ. Καραγεωργίου (1996) Ένα δημοσίευμα για την μητέρα μου (2001)... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 προλογοσ του Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου Το βιβλίο του φίλου μου ιατρού Δημήτρη I. Χατσέρα για τους γονείς του, ιδίως δε για τον πατέρα του, επίσης ιατρό, Ιωάννη Δ. Χατσέρα και τις συνθήκες θανάτου του το 1944, είναι μία ευπρόσδεκτη συνεισφορά στη βιβλιογραφία για την Κατοχή της Δ. Μακεδονίας, η οποία υπήρξε επαχθής όσο πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Η Δ. Μακεδονία, ας υπομνησθή, υπήρξε τόπος σφοδρών ιδεολογικών, πολιτικών και εθνικών συγκρούσεων, κατά τη δεκαετία του 1940, οι συγκρούσεις δε αυτές άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού και στις ψυχές όσων επέζησαν της λαίλαπος. Γνωρίζουμε τώρα, ύστερα από 70 χρόνια, όλες σχεδόν τις διαστάσεις και τις πλευρές της ξένης κατοχής στην περιοχή. Δεν έχουμε όμως επαρκείς πληροφορίες, όπως αυτές που αντλούμε από το πόνημα του γιατρού Χατσέρα, ο οποίος φωτίζει ορισμένες πλευρές της Εαμοκρατίας στα ορεινά συγκροτήματα της Δ. Μακεδονίας, τις πλευρές ιδίως που έχουν συσκοτίσει τα απομνημονεύματα κυρίως των ιδεολογικών επιγόνων εκείνων που φάνηκαν προς στιγμή το 1944 να επιβάλλουν την εξουσία τους στην περιοχή. Άλλα στοιχεία που παρουσιάζει ο συγγραφεύς έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή στην έδρα της 9 ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο και στα περίχωρα του.

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Ο θαυμασμός του συγγραφέως για τον πατέρα του και τη μητέρα του, επειδή ο πατέρας του θυσιάστηκε για την ελευθερία της Ελλάδος και η μητέρα του αντιμετώπισε όλα τα δεινά με απαράμιλλη καρτερικότητα και γενναιότητα είναι ανυπόκριτος και κάθε άλλο παρά αθέμιτος φυσικά. Πρόκειται πράγματι καθώς φαίνεται από τα λιγότερο προσωπικά στοι χεία για αξιόλογους ανθρώπους. Τυχόν ατέλειες ως προς την κατάτμηση μίας σπουδαίας πηγής, της δίκης του Ειδικού Στρατοδικείου του ΕΛΑΣ εναντίον ενός Βρετανού συνδέσμου ελληνικής καταγωγής, του Ηρακλή Καραγεωργίου, συμπατριώτη του ζεύγους Χατσέρα και συγγενούς του από το Άργος Ορεστικόν, θα μπορούσαν να διορθωθούν, στη συγκεκριμένη περίπτωση, με τη δημοσίευση ολόκληρου του κειμένου των Πρακτικών της δίκης αυτής. Παλεύει ο συγγραφεύς με τις διαθέσιμες πηγές, οι οποίες βέβαια είναι λίγες και πολλές εξ αυτών μάλλον αβάσιμες, αφού στις προφορικές μαρτυρίες πώς είναι δυνατή η επιβεβαίωση της εγκυρότητός τους; Ο συγγραφεύς αφήνει πολλά ζητήματα άλυτα όταν φυσικά δεν διαθέτει τις απαραίτητες μαρτυρίες, αλλά η αξία του πονήματος έγκειται κυρίως στην εξαίρετη περιγραφή της δικής του παιδικής ηλικίας δίπλα στο οικογενειακό δράμα που προκάλεσε ο θάνατος του πατέρα. Ο συγγραφεύς είναι πάρα πολύ προσεκτικός στον επιμερισμό ευθυνών για τον θάνατο του πατέρα του. Αποφεύγει ακόμα να υποδείξει τους ηθικούς αυτουργούς για τον θάνατο του πατέρα του. Ο αναγνώστης θα περίμενε φυσικά περισσότερα στοιχεία για τη μητέρα, η οποία υπήρξε μία αξιόλογη μορφή της περιοχής: δραστήρια, περήφανη και αφοσιω- 10

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ μένη στα οικογενειακά της καθήκοντα θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερο μερίδιο της προσφοράς του γιου της. Βέβαια ο συγγραφεύς επέλεξε πώς θα μπορούσε να μην το κάνει να προβάλει ένα από τα μεγαλύτερα θύματα του ΕΛΑΣ, τον πατέρα του, ο οποίος πρόσφερε τον εαυτό του θυσία στον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία και την εθνική τους ανεξαρτησία, παρόλο που όπως φαίνεται διαφωνούσε με τις μεθόδους και τις επιδιώξεις τις μύχιες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα πόνημα με όλες τις αρετές και μερικές από τις αδυναμίες των κειμένων αυτού του είδους, δηλαδή έργα απομνημονευματικά τέκνων για τους γονείς τους. I. Σ. Κολιόπουλος, Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας των Νεωτέρων Χρόνων της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ 11

12

13 προλογικο σημειωμα του Παναγιώτη Σ. Πίστα Ένας γιος σε ώριμη ηλικία της ζωής του αποφασίζει να γράψει για τον πατέρα του, που πέθανε νέος σε μια κρίσιμη, πολύ δύσκολη και κορυφαία περίοδο της ιστορίας μας, περιβεβλημένη με αμφιλεγόμενες εκδοχές, μια περίοδο που είναι ταυτόχρονα τα τελευταία χρόνια της Κατοχής, τα χρόνια της Αντίστασης και τα πρώτα χρόνια ουσιαστικά μιας εμφύλιας σύγκρουσης. Γιατρός ο ίδιος, έχει συνειδητοποιήσει από πολύ νέος ότι ο πατέρας του (που καλά-καλά δεν τον γνώρισε), συμμετέχοντας και πεθαίνοντας ως γιατρός στην Αντίσταση, έκανε μέσα σ εκείνες τις δύσκολες συνθήκες κάτι το γνήσιο και πολύ σημαντικό, έξω και υπεράνω από τις νόρμες της σημερινής ζωής, και αυτό κυρίως θέλει να διασώσει, καθώς κινδυνεύει να χαθεί μέσα στις αναμνήσεις που «βαθμηδόν αμαυρούνται» (όπως χαρακτηριστικά έχει ειπωθεί) συγχρόνως με τη διαδοχική απώλεια των σχετικών μαρτύρων. Παράλληλα, μαζί με τα πολλά πραγματολογικά στοιχεία για τη ζωή και την ιατρική στο βουνό γιατί ο πατέρας πάνω σ αυτό το καθήκον πέθανε, μας δίνει και την εικόνα εκείνης της ζωής και εποχής μέσα από τα δικά του μάτια, του «ανύποπτου» μικρού παιδιού. Φυσικό είναι να σταθεί και στην αυταπάρνηση της μητέρας του που επέζησε, και αναπόφευκτο να μιλήσει

14 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ αναγκαστικά υστερογενώς και για τις αρχόμενες εσωτερικές συγκρούσεις της εποχής, καθώς μάλιστα τα περιγραφόμενα γεγονότα διαδραματίζονται σ ένα χώρο ιδιαίτερα «ταλαιπωρημένο» από αυτές, τη Δυτική Μακεδονία. Κι όταν ψάχνοντας πέφτει πάνω σε κάποιο πολύ σημαντικό σχετικό ντοκουμέντο, είναι φυσικό ιδί ως όταν «άπτεται» και της οικογενείας του να μπαίνει στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει κάτι από αυτό, ακροβατώντας έτσι σε ορισμένα σημεία της αφήγησής του ανάμεσα σ αυτά που έπρεπε κριτικά να περιληφθούν ή να παραλειφθούν. Καθώς αυτή τη συγγραφή την αισθάνεται προσωπικά ως καθήκον, χρησιμοποιεί όλα τα εφόδια που διαθέτει. Και είναι αυτά οι αρετές και οι αδυναμίες ενός ανθρώπου που δεν είναι βέβαια εξ επαγγέλματος συγγραφέας, που κυριαρχείται από τα υιικά αισθήματα, επαυξημένα μάλιστα από την πολύ πρόωρη απώλεια, και επηρεάζεται από τη γλώσσα της επιστήμης του και της παλαιότερη παιδείας μας, αλλά έχει μια αξιοσημείωτη αφηγηματική ευχέρεια (ώστε να ξεπερνά την κάποια ρητορικότητα με τη γλαφυρότητα, τη μετριοπάθεια και την ειλικρινή συγκίνηση). Έχουμε, λοιπόν, μπροστά μας μια έμμεση, οπωσδήποτε, μαρτυρία που, μ αυτόν τον τρόπο που περιγράψαμε παραπάνω, μας δίνει μια πολύ ανθρώπινη οπτική (δεν βρίσκω καλύτερο χαρακτηρισμό) της ιστορίας ενός αξιόλογου ανθρώπου και μιας οικογένειας, αλλά, γενικότερα, και μιας κρίσιμης εποχής. Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ευρισκόμενος ανάμεσα σε πραγματικότητες που λόγω ηλικίας δεν γνωρίζει βιωματικά και σε μαρτυρίες ή ερμηνείες που μπορεί να απορρέουν ή να έχουν επηρεασθεί από κατοπινούς 14

15 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ μύθους, μολοντούτο καταφέρνει να διατηρήσει αυτό που κατά τη γνώμη μου είναι το σπουδαιότερο στοιχείο του έργου του, ένα κοίταγμα του παρελθόντος που σε καίρια σημεία, δεν διακατέχεται από εμφυλιοπολεμική λογική και νοοτροπία (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διαφαίνονται οι πεποιθήσεις του γράφοντος). Αυτή η στάση είναι, νομίζω, ένα υψηλό παράδειγμα απέναντι σε όσους γράφουν χωρίς να έχουν απαλλαγεί από την επήρεια των παθών εκείνης της περιόδου. Έχω, βέβαια, την εντύπωση πως υπάρχει κάποια αδυναμία στην περιγραφή της προσωπικότητας του πατέρα. Ωστόσο, αυτή η περιγραφή για ένα μόνο πράγμα δεν σου αφήνει καμιά αμφιβολία, ότι ο άνθρωπος αυτός ανήκε στο σπάνιο, ιδίως για την εποχή μας, είδος του μέχρι αυτοθυσίας αγνού ανθρώπου. Και είναι η περίπτωση αυτού του τύπου ανθρώπου ή ανθρώπων εκείνης της εποχής που με έφερε τόσο πολύ κοντά σ αυτό το βιβλίο, περισσότερο ίσως και από τη μακρά φιλία που με συνδέει με τον άνθρωπο που το έγραψε. Π.Σ. Πίστας Φιλόλογος 15

16

17 προλεγομενα του συγγραφεα Στο παρόν πόνημα αναφέρομαι στα μεγάλα γεγονότα του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όπου στην αχλύ των πολεμικών συμβάντων, μέσα στους μεγάλους αστέρες των ιστορικών προσωπικοτήτων που έπαιξαν σοβαρό ρόλο στα πλαίσια των εθνικών αγώνων, και ιδιαίτερα της Εθνικής Αντίστασης της Πατρίδας μας, μια μικρή πυγολαμπίδα, μια μικρή φωτεινή κουκίδα που αχνά τρεμοσβήνει, μακράν από τους γαλαξίες των μεγάλων ιστορικών επεισοδίων της εποχής, αποτελεί η αναφορά της ιστορίας και θυσίας, ενός από τους χιλιάδες ανωνύμους Έλληνες πολίτες. Μια κουκίδα τόσο μικρή που κανείς πλέον την ψελλίζει, και που όμως για εμένα απετέλεσε ισχυρόν γεγονός, που ικανώς σημάδεψε την ζωήν μου. Η ιστορία του πατέρα μου Γιατρού Ιωάννη Χατσέρα χαμένη μέσα στις πολλαπλές ισάξιες, ίσως συνηθισμένες για την εποχή και ελαχιστότατες σε αγωνιστική προσφορά, η ιστορία ενός ανθρώπου, μέσα στη λαίλαπα ενός τόσο μεγάλου Παγκοσμίου δράματος, απετέλεσε γεγονός τόσο κοινό για τότε, ώστε δικαίως τείνει να εξαφανιστεί στην ιστορική μνήμη. Για εμένα όμως, αποτελεί τον μεγάλο σταθμό της ζωής μου, και της οικογένειάς μου. Τόσο μεγάλο, ώστε αποφασιστικά συνέβαλε εις την διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητός μου, με συνέπεια να χαράξει αισθητώς την πορείαν της ζωής μου. Αυτό το πολεμικό γεγονός, αποτελεί μία προσφορά ζωής,

18 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ μέσα στις χιλιάδες των θυσιών του ελληνικού λαού. Μια προσφορά θυσίας του επιστήμονα, γεμάτη με ιδιάζουσα ανθρωπιά. Ίσως απετέλεσε μια συνηθισμένη αυτοθυσία, που συμβαίνει συχνά στους πολέμους και που πιθανόν να προκαλέσει τον αναγνώστη, και να τον διεγείρει να μάθει μια τοπική ιστορία και να συγκινηθεί από την προσφορά ενός νέου τότε επιστήμονα. ιστορία η οποία εναποθέτει ένα μικρό λίθο στο οικοδόμημα της πάλης του λαού εναντίον του κατακτητή. Δεν επιθυμώ να δρέψω δάφνες ηρωισμού για τον πατέρα, άλλωστε, βρίθει η πατρίδα από μυριάδες τέτοιων προσφορών. Ως ένα όμως από τα επιμέρους γεγονότα του παγκοσμίου δράματος, αλλά και της θυσίας των Ελλήνων και περισσότερο του ανωνύμου Έλληνα αγωνιστή, που κάτι επρόσφερε, αναφέρομαι, με τον δέοντα σεβασμό, στην ιστορία του Πατέρα. Θέλω να ενημερώσω τον αναγνώστη για μια μικρή προσφορά προς την πατρίδα, δια της παροχής ανθρωπιάς μέσα από την εφαρμογή των επιστημονικών δεδομένων σε εποχές εξόχως χαλεπές δια τον άνθρωπο και γενικά για τη ζωή. Οι δάφνες ανήκουν σε όλον τον Ελληνικό λαό, που με τη στάση του, είτε με την οιασδήποτε διαβάθμισης προσφορά του, συνέβαλε εις την μεγάλη νίκη. Σ αυτούς τους μικρούς, τους πολλούς της προσφοράς, ανήκει και ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, που το έργο του περιγραφόμενο ως φαινόμενο κοινωνικής αλληλεγγύης και επιστημονικής ανθρωπιάς, νομίζω ότι έχει κάποια αξία για τον τρόπο και την ποιότητα του αγώνα του. Όταν όμως, η προσφορά φθάνει μέχρι την αυτοθυσία, τότε λαμβάνει άλλες διαστάσεις και έχει άλλες και πολλαπλές συνέπειες. Υπό το βάρος άλλωστε των συνε- 18

19 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ πειών αυτών ετέθησαν και οι βάσεις της προσωπικής μου ζωής. Δια του πονήματος τούτου, νομίζω, ότι μπορεί παράλληλα να δώσω και την απάντηση εις το ερώτημα του αναγνώστη: «ποιος άραγε είναι αυτός, που σαν διάτων αστήρ, ήλθε και απήλθε από αυτήν την ζωήν και διετάραξε τα ύδατα της μικρής πολιτείας και δεν κατέλειπε ιδιαίτερόν τι, παρά μόνον την μεγάλη αγάπη του προς την μικρή πατρίδα του, αλλά κατ επέκταση και προς την μεγάλην;». Προσπαθώ να περιγράψω τα γεγονότα της θυσίας του πατέρα μου, με την προσήκουσα ιστορική αντικειμενικότητα, απηλλαγμένος εξωραϊσμών, υπερβολής αλλά και μικροψυχίας, καθώς επίσης και άλλων συναισθηματικών θετικών ή αρνητικών επιρροών, προσηλωμένος εις τις διαθέσιμες μαρτυρίες, παραθέτων παράλληλα και τις αφηγηματικές απόψεις ανθρώπων που έζησαν πλησίον του πατέρα μου κατ αυτήν την ιστορική περίοδο. Κρίνω ιδιαίτερα αναγκαίο, να επισημάνω ως σημαντικές και τις αφηγήσεις της μητρός μου, η οποία συνακολούθησε όλη την πορεία του ανδρός και κατά γενική ομολογία συνεργάσθηκε εις τον κοινόν αγώνα και καθ όλην την διάρκεια της εις τον ΕΛΑΣ στρατεύσεως του και μέχρι του θανάτου και της ταφής του εις το χωριό Καλλονή Γρεβενών την Τελειώνοντας επίσης σας δηλώνω ότι δεν επιθυμώ αριστεία λογίου συγγραφέως. Το πόνημα αυτό θα προσφέρεται με πολλή αγάπη, σε όποιον ειλικρινά θελήσει να μάθει κάτι για τον πατέρα μου. Δημήτριος Ι. Χατσέρας 19

20 ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ευχαριστιεσ του συγγραφεα Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω θερμά όλους τους φίλους που συνέτειναν, ο κάθε ένας από την σκοπιά του, από την ειδικότητά του, από την ευγενή του πρόθεση, και με στήριξαν στην προσπάθειά μου αυτή. Εις τον κ. Κων/νο Γακόπουλο διδάσκαλο συμπατριώτη μου, που κατοικεί και εργάζεται στην πόλη της Κοζάνης, εκφράζω τις άπειρες ευχαριστίες μου για την ευγενή παραχώρηση σημαντικών στοιχείων και βιβλιογραφικών δεδομένων σχετικών με την τότε κρατούσα κατάσταση κατά την Εθνική Αντίσταση της περιόδου Στον θείο μου και δάσκαλο μου κ. Σίμο Μαναβή που έζησε ενεργώς τα γεγονότα εκείνης της εποχής και ικανώς ταλαιπωρήθηκε, και ο οποίος έθεσε υπ όψη μου εναργώς τις εμπειρίες του αυτές, εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου. Ευχαριστώ επίσης θερμά τον εκλεκτό φίλο κ. Αλέξανδρο Πολύζο, καθηγητή φιλόλογο, που με την γνώμη του, την συμπαράστασή του, αλλά και την χορήγηση στοιχείων, καθώς και με την προσπάθειά του περαιτέρω ερεύνης για ανεύρεση ιστορικών τοπικών της Πίνδου γεγονότων, τόσο πολύ με βοήθησε. Τον αγαπητόν μου φίλο, κ. Βασίλειο Αβραμίδη, διδάσκαλο και πρόεδρο του μορφωτικού συλλόγου η «Ορεστίς» του Άργους Ορεστικού, ευχαριστώ πολύ για την πολλαπλή βοήθειά του, καθώς και για την συμπληρωματική ενημέρωση που μου παρέσχε, επί των γεγονότων της τοπικής κοινωνίας της ιδιαιτέρας μας πατρίδας κατά την περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Θεωρώ απαραίτητο επίσης και εκ της θέσεως αυτής να ευχαριστήσω θερμά τον κατά τι μεγαλύτερόν μου, τότε 20

21 ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ παιδικό μου φίλο στο Δίλοφο Λεωνίδα Αλεξόπουλο, διδάσκαλο τώρα στην Θεσ/νίκη, ο οποίος ως και εκ της έστω και μικράς διαφοράς ηλικίας είχε εντονοτέρα και σαφεστέρα την ανάμνηση των τότε γεγονότων της παιδικής μας ζωής στο Δίλοφο, που με ενάργεια μου διηγήθηκε προφορικώς πολλά γεγονότα τονίζοντας την σημαντικότητα του χαρακτήρος του πατέρα μου και την συμβολή του στη ζωή του χωρίου τότε. Με τόση γλαφυρότητα και σαφή ανάμνηση μου περιέγραψε τα τεκταινόμενα της τότε ζωής του χωριού, και την σχετική προσφορά του πατέρα μου, που με μεγάλη συγκίνηση του εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου. Στους εκλεκτούς φίλους και συναδέλφους καθηγητές της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης κ.κ. Δημήτριο Πατάκα και Φαίδωνα Χαρσούλη, που με εμψύχωσαν για το έργο, μου παρείχαν σχετικές εμπειρίες από ανάλογα βιβλιογραφικά δεδομένα, καθώς και από την γενική φιλολογική και πολιτική γραμματεία και την σχετική εξ αυτής εμπειρία τους, ευχαριστώ θερμά. Επίσης ευχαριστώ θερμά το εκλεκτό ζεύγος των συμπατριωτών μου και φίλων μου, κυρίαν Αθηνά-(Λούλα) και κ. Σωτήριο Δέδε, για τα σημαντικά στοιχεία και έγγραφα που μου παρεχώρησαν. Τον αγαπητό και εκλεκτό φίλο και συμπατριώτη Ομότιμον Καθηγητή της Ιστορίας των Νεωτέρων χρόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης, καταξιωμένο συγγραφέα σημαντικών ιστορικών συγγραμμάτων και άριστο ακαδημαϊκό δάσκαλο κ. Ιωάννη Σ. Κολιόπουλο, που είχε την ευγένεια, την θέληση και την υπομονή, να μελετήσει επιμελώς, να κρίνει το έργο μου και μετά την σχετική εκτίμηση, να μου κάνει την τιμή να προλογίσει 21

22 ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ το πόνημά μου αυτό, ευχαριστώ εκ βάθους ψυχής. Παράλληλα, με πολλή συγκίνηση, εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες εις τον εκλεκτό συμπολίτη μας και φίλο για την επισήμανση της προσωπικότητος των γονέων μου και ιδιαίτερα της μητέρας μου που και προσωπικά εγνώριζε και σημαντικά τιμούσε. Αφήνω τέλος τελευταίο να ευχαριστήσω εκ βάθους ψυχής τον καθηγητή, διακεκριμένο Ακαδημαϊκό δάσκαλο κ. Παναγιώτη Σ. Πίστα, καταξιωμένο πανεπιστημιακό φιλόλογο νεοελληνιστή και συγγραφέα σημαντικών μελετημάτων, και «αγαθή τη τύχη» φίλο εκλεκτό και αγαπητό, από τα νεανικά μας χρόνια, που με ανυπόκριτη αδελφική φιλία, παρακολούθησε από κοντά το πόνημά μου καθ όλην τη διάρκεια της συγγραφής του, φροντίζοντάς το τόσο σε θέματα μορφής όσο και διατυπώσεως της ουσίας και κατάφερε με τις συμβουλές του να με προφυλάξει από κακοτοπιές και περισσές εκφράσεις. Πέραν της αδελφικής αγάπης και ένα μεγάλο ευχαριστώ για την προσεκτική και υπομονετική φροντίδα με την οποίαν περιέβαλε το κείμενο μου, καθώς και για την τιμή που μου έκανε προλογίζοντας και αυτός το έργο μου. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω τις άπει ρες ευχαριστίες μου εις τον εκδοτικό οίκο του κ. Άγιδος-Σάββα Δ. Γαρταγάνη για την άριστη έκδοση του βιβλίου, σύμφωνα με τα σύγχρονα τεχνικά δεδομένα του είδους, καθώς και στην κ. Μαρίνα Κάγκα-Μισύρη για την τυπογραφική της επιμέλεια. Δ.Ι.Χ. 22

23 Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και της οικογενείας του

24

25 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Γέννηση και ζωή στο Κωσταράζι - Σπουδές ΟΙωάννης Χατσέρας γεννήθηκε στο ορεινό χωριό Κωσταράζι, της περιοχής του Άργους Ορεστικού του Νομού Καστοριάς, το έτος 1907 από γονείς απλούς χωρικούς, τον Δημήτριον (Δήμο) και την Αργυρώ, το γένος Αθανασίου Ευθυμιάδη. Έζησε την παιδική του ζωή μέσα σε ένα ήρεμο, οικογενειακό περιβάλλον, το τελευταίο σε σειρά ηλικίας, παιδί της οικογενείας, αδέλφια του οποίου υπήρξαν, η Σουλτάνα μετέπειτα σύζυγος του Δημητρίου Τόλιου, ο Χρίστος και ο Γεώργιος. Ο ιατρός Ιωάννης Δ. Χατσέρας. (Φωτογραφία ταυτότητος, η μόνη διασωθείσα του εμπρησμού). 25

26 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ο βιοπορισμός της οικογενείας προήρχετο από την στοιχειώδη οικογενειακή γεωργοκτηνοτροφική ενασχόληση, όπως σε όλα τα χωριά της ελληνικής υπαίθρου, ενώ το κύριο επάγγελμα του πατέρα ήταν το του κτίστου και μικροεργολάβου οικοδομών (κάλφα) ασκουμένου εις την περιφέρεια του Νομού Καστοριάς και περισσότερο στο Άργος Ορεστικό. Κατά διαστήματα μετέβαινε και σε άλλες μεγάλες πόλεις για επαγγελματικούς λόγους. Αναφέρεται μάλιστα μετάβαση στην Κωνσταντινούπολη, για επαγγελματικούς σκοπούς, όπου παρέμεινε επ ολίγον και στη συνέχεια κατά την περίοδον του 1915, ξενιτεύθηκε μετά του μεγάλου υιού του Χρίστου στην Αμερική όπου επιτυχώς εξοικονόμησαν αρκετά ποσά για μελλοντική εξασφάλιση άνετης οικογενειακής διαβίωσης. Το περιβάλλον του χωριού στο οποίο γεννήθηκε και ανετράφη ο Ιωάννης είναι ένα από τα σημαντικότερα του νομού, με υψηλή παράδοση ηθών και εθίμων. Το Κωσταράζι, ένα από τα ελληνόφωνα χωριά της Καστοριάς, της ίδιας καταγωγής εκ μετοικεσίας (που ιστορικώς αναφέρεται στην περίοδο της τουρκοκρατίας), όπως και τα όμορα γειτονικά χωριά Βογατσικό και Γέρμας 1. Πιθανή ιστορικά αναφερόμενη προέλευσις των χωριών από το Σούλι της Ηπείρου, μετά τους υπό του Αλή πασά των Ιωαννίνων διωγμούς. Προς τούτο και η χροιά και έκφραση του λόγου, διατηρούμενη μέχρι σήμερον, στα χωριά αυτά, μαρτυρεί την προέλευση, πέραν των ιστορικών αναφορών. Άλλωστε και η μέχρι σήμερα χαρακτηριστική μορφή των εθίμων, της γλώσσας, της κοινωνικής ζωής, των 1. Παρμενίων Τζίφρας, Οι Σουλιώτες, Πολιτικά Θέματα, 8 Δεκεμβρίου 2008, σ

27 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τραγουδιών και ιδιαίτερα των μοιρολογίων, αλλά γενικά και η ιδιάζουσα παραδοσιακή ζωή, η απόλυτη ομοιότης των τριών αυτών χωριών επισημαίνει την ξεχωριστή προέλευση αυτών, συγκρινομένων με τα περιβάλλοντα χωριά του νομού, ενώ παράλληλα είναι έκδηλη η ομοιότης με τα προαναφερόμενα της Ηπείρου. Το Κωσταράζι ήταν χωριό άκρως ορεινό (υψόμετρο 860 μ.), κτισμένο σε κακοτράχαλα πρέμνα σε μια πλαγιά του αυχένος που ενώνει τον Βαρνούντα με το Άσκιο κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην είναι ορατό από το λεκανοπέδιο της Ορεστίδος και την κοιλάδα του Αλιάκμονος, ευρισκόμενο πίσω από μια ιδιάζουσα βουνοκορφή. Πληθυσμός του χωριού κυμαίνεται γύρω στους 800 κατοίκους, το 1940 μετά τον πόλεμο δεν είχε πληθυσμό περισσότερο από 956. Θα έλεγε κανείς ήταν απόλυτα αόρατο από τον κάμπο, σαν να είναι ένα σκιαγμένο και καλώς ταμπουρωμένο πουλί. Εξηγείται το φαινόμενο αν ανατρέξει κανείς στα ιστορικά δεδομένα και εύρει στοιχεία βάσει των οποίων τα τρία όμορα χωριά Γέρμας, Βογατσικό και Κωσταράζι, τα έχοντα κοινό γλωσσικό, απόλυτα ελληνικό, ιδίωμα, κοινά έθιμα, κοινές συνήθειες και κάποιο ιδιάζοντα πολιτισμό, ξεχωρίζουν αισθητώς από τα γειτνιάζοντα. Τα χωριά αυτά λες και είναι καμουφλαρισμένα, ειδικά για να είναι αόρατα από τον πλούσιο κάμπο της κοιλάδας του Αλιάκμονα όπου κατ εξοχήν κατοικούσαν ανάμικτοι πληθυσμοί με προέχον το στοιχείο των Τούρκων κατακτητών, τους οποίους ήθελαν να αποφεύγουν οι επιλέξαντες τα κακοτράχαλα τοπία στα οποία έμελλε να οικοδομήσουν τους νέους οικισμούς κατά την εξα- 27

28 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ναγκαστική μετοικεσιά την προκληθείσα από τους διωγμούς του Αλή του Τεπελενλή. Αυτή η απομόνωση όμως, είχε και συνέπειες που κούραζαν υπερβολικά τους πληθυσμούς. Φτώχεια, ιδιάζουσα ταλαιπωρία με την καθημερινή κάθοδο και επάνοδο από το βουνό στον κάμπο και αντίστροφα για την καλλιέργεια των λιγοστών κτημάτων (2 ώρες ανηφορική πεζοπορία για να εγγίσουν τον τόπο εργασίας) με συνέπεια τον παράλληλο και αναγκαστικό προσανατολισμό των κατοίκων προς την ξενιτειά. Μια ξενιτειά μέσα στην έκταση του ελληνικού χώρου έως την Κων/πολη και στο εξωτερικό. Μια ξενιτειά που προκαλούσε τον ιδιάζοντα πόνο του χωρισμού, αλλά είχε και την πολύ καλή πλευρά με την εισροή, στους κλειστούς και απομονωμένους χώρους των χωριών αυτών, ιδιαίτερου πολιτισμού και συνηθειών προερχομένων εκ της επαφής και του συγχρωτισμού των ξενιτεμένων αυτών παιδιών του χωριού με πολυάνθρωπες και καλλιεργημένες περιοχές, τα πολιτιστικά κέντρα, της τότε σκλαβωμένης πατρίδας - Μοναστήρι - Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη, όπου οι Κωσταραζινοί και οι άλλοι κάτοικοι των όμορων χωριών τελικώς με την τίμια εργασία τους διέπρεπαν και μεγαλουργούσαν στις τέχνες, στο εμπόριο, ακόμη και στα γράμματα και τον πολιτισμό. Εν αντιθέσει οι κακοτράχαλες περιοχές της απόκρυφης και απόκρημνης τοποθεσίας των χωριών, ήταν βαρύς και αποτρεπτικός παράγων, για ανάμιξη των κατοίκων τους με τον κατακτητή και τις βαριές ανατολίτικες συνήθειές του. Μ αυτόν τον τρόπο διατηρείτο στους αιώνες η καθαρότητα του ελληνικού στοιχείου σ αυτές τις διάσπαρτες φωλιές. 28

29 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Είναι εύλογο, τα χωριά αυτά να θεωρούνται τα πιο έμπιστα και πιο αξιόλογα ως τα τότε ακμάζοντα θέατρα της δραστηριότητος και κέντρα του ανταρτικού σώματος του Μακεδονικού αγώνα της περιόδου, της πρώτης 10ετίας του 20ού αιώνα. Εκεί ήταν οι αετοφωλιές των Μακεδονομάχων ανταρτών. Από εκεί διήλθε ο εθνομάρτυς Παύλος Μελάς και εκεί οργάνωσε τα πρώτα εκλεκτά σώματα Μακεδονομάχων. Άλλωστε ο ηρωικός μάρτυρας της Μακεδονίας μας ήταν και συγγενικά συνδεδεμένος με το Βογατσικό, που η σύζυγός του Ναταλία ήταν θυγατέρα του εκ Βογατσικού καταγομένου πρωθυπουργού της Ελλάδος Στεφάνου Δραγούμη και αδελφή του επίσης αγωνιστή για την ελευθερία της Μακεδονίας Ίωνος Δραγούμη. Σ αυτήν την ηρωική εποχή του Παύλου Μελά και του Μητροπολίτου Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, πρωτεργατών του Μακεδονικού αγώνος, ήλθε στη ζωή ο Ιωάννης Χατσέρας, αναπτυσσόμενος σ αυτά τα χωριά όπου οι επιρροές των δρώμενων του αγώνα εγαλούχησαν τον πνευματικόν και εθνικόν χαρακτήρα του μικρού χωριατόπουλου. Το παλιό Κωσταράζι, η αετοφωλιά του βουνού και της κακοτράχαλης ζωής, το χωριό, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε ο πατέρας μου, σήμερα είναι ένας τόπος ερειπίων, που μόνο οι θεμελιοσειρές δίδουν την αίσθηση ότι κάποτε υπήρχαν κτίσματα, ότι κάποτε υπήρχε ανθρώπινη ζωή και μόνο το καμπαναριό δείχνει, ότι εκεί κάποτε ήταν κάποιο χωριό. Άλλωστε, η ανάμιξη των λιθαριών, κεραμιδιών και άλλων υλικών κατεδαφίσεως παλαιών σπιτιών, μέσα στους βάτους και τα αγριόδενδρα, αυτά και μόνο, μαρτυρούν την ύπαρξη του παλαιού χωριού. Ως μόνο σημάδι αναγεννήσεως η εκ νέου ανεγερθείσα 29

30 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Εκκλησία της Παναγίας, δίπλα στο παλαιό καμπαναριό, που με λαχτάρα ξανάκτισαν οι Κωσταραζινοί, σημάδι του απεριορίστου σεβασμού των πατριωτών μου προς τα πνευματικά και θρησκευτικά ιδεώδη, εκεί που κάποτε οι πρόγονοί μας, αλλά ακόμη και πολύ πρόσφατα οι γονείς μας, ζούσαν, εσκέπτοντο, ονειρεύοντο και δημιουργούσαν. Δίπλα από το Ναό, ένα πλάτυσμα περιβαλλόμενο, από πιο σαφή και κάποιας αρχιτεκτονικής διαμορφώσεως χαλάσματα που μαρτυρούν τη θέση του τότε πνευματικού φάρου, του Σχολείου. Το πλάτυσμα αποτελούσε την πλατεία του χωριού, όπου ελάμβαναν χώρα, οι χοροί και τα τραγούδια στα πανηγύρια του χωριού, και τα λοιπά πνευματικά δρώμενα. Τραγική η όψις του τοπίου της εγκατάλειψης. Το ιστορικό της καταστροφής συνδέεται με τον πόλεμο φυσικά. Το χωριό πρωτοκάηκε και βομβαρδίστηκε από τα ιταλικά αεροπλάνα κατά την κατοχή. Αξιοσημείωτο το γεγονός της εκτελέσεως του Ιερέως του χωριού Ανθίμου Γαλάνη από τους Γερμανούς, οι οποίοι προσελθόντες για τον σκοπό αυτό, περίμεναν με τον δέοντα σεβασμό. προς τα θεία. να τελειώσει ο ιερεύς την λειτουργία με προοπτική την βάρβαρη εκτέλεση του μετά το «δι ευχών»! Παρόλες αυτές τις καταστροφές που επεσώρευσε στο χωριό η μαύρη κατοχή, η ζωή συνέχιζε την πορεία της, έστω και μέσα στα χαλάσματα και μέσα στην πολεμική δυστυχία. Το σπίτι του πατέρα κατεστράφη ολοσχερώς, οι δε συγγενείς μας και οι γονείς του πατέρα, αναγκάστηκαν να συγκατοικήσουν σε όσα σπίτια γλίτωσαν από την καταστροφή. Έτσι είχε η κατάσταση του χωριού, όταν αφού είχε καταστραφεί και το δικό μας σπίτι στο Άργος Ορεστικό, οι γονείς μου μαζί με εμένα, ηλικίας 2-3 ετών, επλανώντο στα βουνά της Πίνδου, όπως εκτενώς τα περιγράφω. Το χωριό όμως υπέστη την ολοσχερή συντριβή και την οριστική καταστροφή στην μετέπειτα περίοδο, μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, στη διάρκεια του ανταρτοπολέ- 30

31 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ μου, του και «εμφυλίου» νυν αποκαλουμένου, όταν με κρατική φροντίδα απεμακρύνθη όλος ο πληθυσμός, όπως και στα άλλα χωριά της περιοχής άλλωστε. Σημειωτέον ότι όλοι οι κάτοικοι των χωριών της περιοχής συνεκεντρώθησαν ως «καταφυγόντες» στις δύο πόλεις του νομού την Καστοριά και το Άργος. Τότε το Κωσταράζι εγκατελήφθει ολοσχερώς. Με την λήξη του εμφυλίου, όλοι οι κάτοικοι των χωριών, επέστρεψαν στα κατεστραμμένα χωριά τους, όπου και με κάποια κρατική βοήθεια της τότε αποκαλουμένης «ανοικοδομήσεως» επανεγκαταστάθησαν σ αυτά. Για το Κωσταράζι, όμως, που η καταστροφή υπήρξε καθολική, η τότε εξουσία, και ίσως με την υπόδειξη και των ιδίων των κατοίκων του χωριού, απεφάσισε να επανακτισθεί το χωριό σε επίπεδο χώρο στας υπωρείας του βουνού Πύργος επί του αυχένος μεταξύ Βιτσίου και «Μουρικίου» στη θέση Κλαδί και από ορεινό το νέο χωριό, έγινε ημιορεινό, σε υψόμετρο περίπου 700 μ. Το νέο Κωσταράζι, απέχει από το παλιό περίπου 3 χλμ. και από το Άργος 6 χλμ. Είναι ένα ωραίο χωριό, με ωραία σπίτια, με ρυμοτομία καλή, με εκκλησίες, δημοτικό σχολείο και γυμνάσιο, τα τελευταία χρόνια. Έγινε ένα ωραίο χωριό καθόσον ευνόησε η θέση, παρέμεινε ο πληθυσμός (απογραφή 1961, 1128 κάτοικοι), αγωνίστηκαν οι πατριώτες μου και κάναν κάτι πολύ όμορφο και ζωντανό, πάντοτε όμως με την ωραία ανάμνηση του πατρογονικού χωριού, το οποίο επισκεπτόμαστε, στις διάφορες επετείους για να βιώσουμε την συγκίνηση των αναμνήσεων και να τιμήσουμε τους προγόνους. Ανετράφη, λοιπόν, ο Ιωάννης, μέσα σε άριστες οικογενειακές συνθήκες, σύμφωνα με τα ήθη και έθιμα του ορεινού χωριού και εφοίτησε εις το Δημοτικό σχολείο 31

32 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ του χωριού ως διακεκριμένος μαθητής με άριστες επιδόσεις, όπως και η δασκάλα του προσωπικά μου ανέφερε, πέραν των άλλων μαρτυριών. Μετά την αποφοίτηση από το Δημοτικό Σχολείο, ο μικρός Γιάννης, άρχισε να εργάζεται ως πιστικός (βοσκός) του Θωμά Ζιούρα, οικονομικώς ισχυρού συγχωριανού, συμβάλλοντας έτσι εις το οικογενειακό εισόδημα, καθόσον κατά την φάση αυτή υπήρχε σημαντική ανάγκη συνεισφοράς, οφειλομένη ίσως και εις τα γεγονότα του Α Παγκοσμίου Πολέμου και εις τις παρεπόμενες αυτού συνέπειες. Ο πατέρας του Δημήτριος και ο αδελφός του Χρίστος ευρίσκοντο, ήδη, από το 1915 εις την Αμερική (μετανάστες). Δεν γινόταν, βέβαια, κανένας λόγος για συνέχιση των σπουδών, κατά την άποψη των γονέων, καθόσον την εποχή αυτή συνήθεια του χωριού ήταν, πέραν της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, τα παιδιά να εργάζονται για να συνεισφέρουν στο οικογενειακό εισόδημα, ενώ παράλληλα θα έπρεπε να μαθαίνουν και κάποια τέχνη, για μελλοντικό βιοποριστικό επάγγελμα. Η δασκάλα όμως του μικρού Γιάννη, επισημαίνουσα την πολύ καλή επίδοση στα μαθήματα του μικρού μαθητή, υπέδειξε εις τους γονείς και τον ίδιο την σκοπιμότητα περαιτέρω σπουδών. Το μικρό όμως της ηλικίας, καθώς και οι ανάγκες, έκαναν αδιάφορο προσωρινά τον μικρό μαθητή για τότε, χωρίς όμως να διαγραφεί από την μνήμη του η υπόδειξη της δασκάλας, γεγονός εξάλλου που απασχολούσε πού και πού και τον ίδιο. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου και ενώ εργάζετο ως βοσκός, παράλληλα με την πνευματική του ωρίμανση 32

33 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ και τις ισχυρές επιρροές, αντιλήφθηκε και ο ίδιος πλέον την αναγκαιότητα για περισσότερη γνώση και το δίκαιον της υποδείξεως της δασκάλας. Αποφάσισε λοιπόν να εγκαταλείψει την εργασία, ίσως και εκ του γεγονότος της βελτιώσεως των οικονομικών της οικογενείας (πατέρας και αδελφός στην Αμερική). Γράφτηκε εις το Γυμνάσιο της Καστοριάς, δύο χρόνια περίπου αργότερα της κανονικής φοιτήσεως, και επέδειξε ιδιάζουσα έφεση και αγάπη για μάθηση μέχρι της αποφοιτήσεώς του. Τον ευχαριστούσαν τα θετικά μαθήματα, τα μαθηματικά, η φυσική, η γεωμετρία, αλλά και τον έτερπαν και οι φιλολογικές επιδόσεις που παράλληλα καλλιεργούσε με επίταση. Έφθασε στο σημείο να οργανώσει πνευματικό σύλλογο στο χωριό για συζητήσεις και επιδόσεις στον πεζό λόγο και στην ποίηση, με παράλληλη συγγραφική προσπάθεια για πρόχειρα θεατρικά έργα, ιστορικού χαρακτήρος που προσπαθούσε να ανεβάσει σε πρόχειρες θεατρικές παραστάσεις στο χωριό (όπως συνηθίζετο σε εορταστικές εκδηλώσεις του χωριού). Διαθέτω δείγματα γραφής τέτοιων διαλόγων που ιδιόχειρα επρόσφερε ο Γιάννης κατά την μαθητική του πνευματική καλλιέργεια για ανέλιξη και των συγχωριανών. Τόση ήταν η επίδοσή του αυτή για τον πεζό λόγο, και τα θεωρητικά μαθήματα, που εταλάνισαν τον νέον τότε, όταν εκαλείτο να επιλέξει τον κλάδον που θα έπρεπε να επιλέξει για σπουδή, κατά την πανεπιστημιακή του πορεία. Το δίλημμα ήταν μεγάλο. Η κατάληξη στην Ιατρική, δεν απέτρεψε τον νέο φοιτητή από την παράλληλο έστω και ερασιτεχνική ενασχόληση στον θεωρητικό τομέα. 33

34 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ευχαριστήριος και συγχαρητήριος δημοσίευσις εις εφημερίδα ΕΡΝΑ του Άργους Ορεστικού το 1934, που αφορά ιατρική διαγνωστική επιτυχία του τότε φοιτητού της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών Ιωάννου Δ. Χατσέρα. Η αποφοίτηση από το Γυμνάσιο συνέπεσε με την φάση της υποχρεωτικής στράτευσης του ως κληρωτού. Τελείωσε το γυμνάσιο το 1927, όταν ήταν στρατευμένος. Αμέσως μετά την αποστρατεία προσελήφθη εις την Κοινότητα του χωριού, ως γραμματεύς. Παρ όλη όμως την εμμονή των δικών του, ότι είχε επιτύχει άριστον επάγγελμα, σκεπτόμενος πολύ ώριμα, και γεμάτος πόθο για μάθηση και επιστημονική ανέλιξη, παρείδε την κάποια χρονική αργοπορία (ήδη ήταν περίπου 23 ετών μετά τις προαναφερθείσες καθυστερήσεις) και εφόσον είχε και την πολύ καλή πλέον στήριξη πατρός και αδελφού (επιτυχής και προσοδοφόρος η πορεία τους στην Αμερική) γράφτηκε εις την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κατόπιν εισαγωγικών εξετάσεων την περίοδον Μετά μια λαμπρή φοιτητική πορεία, και στη φάση αυτή με οικονομική άνεση (εκ των γονέων), αποφοίτησε το έτος 1936, αφήνοντας ωραίες φοιτητικές αναμνήσεις στους φίλους και συμφοιτητές του, τους 34

35 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ οποίους βοηθούσε παντοιοτρόπως ακόμη και στον οικονομικό τομέα. Γιατρός στο Άργος Ορεστικό - Κτίσιμο σπιτιού και γάμος Απεφοίτησε της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με βαθμόν πτυχίου «λίαν καλώς» το έτος Αμέσως γράφτηκε εις το αποκαλούμενον «Ρωσικό Μαιευτήριο», και άρχισε την άσκησή του, προς λήψη της ειδικότητος του μαιευτήρα γυναικολόγου, καθόσον την στρατιωτική του θητείαν την είχε κάνει προ της εις το Παν/μιο εγγραφής του. Οφείλω να τονίσω, ότι ο ιατρός Χατσέρας, τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών του όσο και κατά τη φάση της ειδικότητός του, είχε ικανή οικονομική άνεση, επειδή, ως προαναφέρω, τόσο ο πατέρας του Δημήτριος όσο και ο μεγάλος αδελφός του Χρίστος ήταν μετανάστες στην Αμερική και εστήριζαν θερμά, σε όλες τις φάσεις των σπουδών τον νέο γιατρό. Εδώ, επιθυμώ να αναφέρω ιδιαιτέρως την θερμοτάτην ηθική και υλική συμπαράσταση του αδελφού του Χρίστου, ο οποίος διέβλεπε περισσότερον και παρότρυνε σχετικώς τον πατέρα την αξία των σπουδών του αδελφού. Ο πατέρας μου, ως νέος γιατρός απεφάσισε το 1938 με 1939 να εγκατασταθεί οριστικά και να ασκήσει την επαγγελματική Ιατρική στο Άργος Ορεστικό. Το Άργος Ορεστικό, η Χρούπιστα, ήταν μια κωμόπολη ακμάζουσα την εποχή εκείνη, η οποία αποτελούσε το εμπορικό, πνευματικό και γενικά λειτουργικό κέντρο του νοτιότερου 35

36 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ 36 Πτυχίο Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του Ιωάννου Δ. Χατσέρα 1936.

37 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ημίσεος του σημερινού νομού Καστοριάς. Η γεωγραφική της θέση και οι συγκλίνοντες δρόμοι και προσβάσεις των χωριών της περιοχής καθιστούσαν την μικρή αυτή πόλη ένα σημαντικό κέντρο ζωής της επαρχίας Καστοριάς του (τότε) Νομού Φλωρίνης. Ο πληθυσμός της πόλεως εκυμαίνετο μεταξύ 5 έως κατοίκων, ενώ η σύνθεση του πληθυσμού της ήταν ποικίλουσα: «Πολύδοξη έως την εποχή της ανταλλαγής των πληθυσμών με την Τουρκία το 1923, και πολύφωνη έως τον Εμφύλιο Πόλεμο, η παλιά Χρούπιστα, αποτελούσε μικρόκοσμο αντιπροσωπευτικό της Μακεδονίας», όπως γλαφυρά περιγράφει ο πατριώτης μας ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Κολιόπουλος στον εισηγητικό πρόλογο του βιβλίου «Άργος, Πόλη Ορεστίδας». Πόλις ευρισκόμενη σε περιοχή την οποία προσδιόρισαν στο παρελθόν περιηγητές, εθνογράφοι και γλωσσολόγοι ως σημείο συναντήσεως, πολιτισμών, λαών και εθνοτικών ομάδων. «Περιοχή που κληρονόμησε όλα τα στοιχεία που γοητεύουν συνήθως τους ιστορικούς και κοινωνικούς ανθρωπολόγους, αλλά και πολλά από τα προβλήματα που προέκυψαν από την λογική του ομοιογενούς εθνικού κράτους στην Ελλάδα και στην Βαλκανική γενικώς μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο» ( Ι. Κο λιόπουλος, ό.π., σελ. 11). Αυτά τα προβλήματα και η εδαφική βουλιμία των γειτόνων της Ελλάδος κατά την δεκαετία του 1940 προκάλεσαν βαρύτατα κατάγματα στην Χρούπιστα, η δε πόλις είδε τον πληθυσμό της να αλληλοσπαράσσεται. Η Χρούπιστα απαντάται ιστορικώς σε τουρκικό «κανουνναμέ» (αυτοκρατορικό διάταγμα) του 16ου αιώνα, όπου περιγράφονται τα διακινούμενα τότε προϊόντα στην διάρκεια της εμποροπανήγυρης. Στα 1530 ο καζάς (η επαρχία) Χρούπιστας αριθμούσε 624 Μουσουλμάνους και Χριστιανούς. Ο καζάς περιελάμβανε συνολικά 203 χωριά. Πρωτεύουσα του καζά ήταν το Άργος Ορεστικό. Το τελευταίο αριθμούσε 70 Μουσουλμά- 37

38 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ νους και 243 Χριστιανούς. Ο καζάς Καστοριάς κατά την περίοδο εκείνη αριθμούσε 731 μουσουλμάνους και χριστιανούς συνολικά Εκείνη την εποχή η πόλη της Καστοριάς αριθμούσε 3683 κατοίκους: 3248 Χριστιανούς και 395 Μουσουλμάνους. Ο συνολικός πληθυσμός της επαρχίας της Χρούπιστας ανερχόταν στις Στην ίδια περίοδο ανήκει ο «κανουνναμές» (Αυτοκρατορικό Διάταγμα), ο οποίος όριζε τον φόρο που έπρεπε να καταβάλλουν οι έμποροι κατά τη διάθεση των προϊόντων τους στην εβδομαδιαία αγορά (παζάρι). Από τα προϊόντα που διέθεταν οι έμποροι (τοπικά και ξένα), δηλαδή λαχανικά, όσπρια, δημητριακά καθώς και διάφορα μικρά και μεγάλα ζώα, αλλά και προϊόντα παραγόμενα εκτός του καζά, όπως ελαιόλαδο και ελιές. Αλάτι και μπαχαρικά και διάφορα υφάσματα, βαμβακερά, λινά και τσόχα, γίνεται φανερή η αξιόλογη εμπορική σημασία της αγοράς της Χρούπιστας 2. Όσον αφορά το Αρχαίο Άργος Ορεστικό υπάρχουν πολλά στοιχεία βάσει των οποίων εκφράζεται ικανή βεβαιότης ότι η πόλις αυτή της Ορεστίδος είναι πανάρχαια, όμως υπάρχει εξ αντικειμένου δυσκολία καθόσον και από αρχαιολογικής και από ιστορικής απόψεως δεν έχει ακόμη επαρκώς ερευνηθεί. Αυτή η γωνιά της Ελλάδος μας κρύβει στα σωθικά της σπουδαίους αρχαιολογικούς θησαυρούς, αλλά ακόμη παραμένει αδιευκρίνιστο, ποια ακριβώς ιστορική πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν τα μέχρι σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα. 1. Η Μακεδονία του 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνσταντινούπολης, μετάφραση-ευρετήριο Β. Αϊντίν, Αντ. Καλογεράκης, Ανδ. Μαρούδα, Αλ. Παπαζάκας, Β. Παπαδημητρίου, εισαγ. -επιμ. Ι.Χ. Αλεξανδρόπουλος, Φ.Π. Κοτζαγεώργης (υπό έκδοση από την Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών). 2. John Alexandropoulos, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanynnames for the Greek Lands, circa circa 1600, διδακτορική διατριβή 1974, Αθήνα

39 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Πολλές έρευνες ικανών επιστημόνων αρχαιολόγων εκφράζουν πολλές απόψεις, που για την ώρα αποτελούν σημαντικό προϊόν πνευματικού ερευνητικού μόχθου, είναι πολύτιμες και είναι πιθανόν εις το μέλλον να αποκαλύψουν όλο το μέγεθος της ιστορικής αλήθειας που αφορά το οροπέδιο της Ορεστίδος και της μεγάλης πόλεως του Ορεστικού Άργους. Προς τούτο η σημερινή πολιτεία κατασκεύασε στην πόλη του σημερινού Άργους Ορεστικού περικαλές αρχαιολογικό μουσείο εις το οποίο πρόκειται να εναποτεθούν οι θησαυροί αυτοί προς έκθεση και περαιτέρω μελέτη. Το Ορεστικόν Άργος ευρίσκεται στο οροπέδιο της Ορεστίδος που σε υψόμετρο μ. περιβάλλεται από ορεινά συγκροτήματα του Βαρνούντα και της Πίνδου. Ανήκει εις την ευρύτερη περιφέρεια της αρχαίας Ανω Μακεδονίας, όπου περιλαμβάνονταν κατά την αρχαία γεωγραφική κατάταξη και οι επαρχίες της Ελιμείας ή Ελιμιώτιδας της Λυγκηστίδας ή Λύγκου, της Πελαγονίας και Δερριόπου, καθώς και η Εορδαία. Ο Στράβωνας μας πληροφορεί ότι ο Ορέστης, φεύγοντας μετά τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας, έφτασε στην Ορεστίδα και εκεί έκτισε πόλη, το Ορεστικόν Άργος. Κατά ορθολογική όμως, άποψη, το όνομα, η πόλις το οφείλει στο ορεινό και πετρώδες της έδαφος (Λάζαρος Παπαϊωάννου «Άργος Πόλις Ορεστίδας» σελ. 31). Ο κάτοικοι της πόλεως που ονομάζοντο Ορέστες όπως και όλοι οι Μακεδόνες ορεσίβιοι, από τον 5 ον π.χ. αιώνα είχαν ως επίσημη γλώσσα την Αττική, την οποία χρησιμοποιούσαν με ευχέρεια, ενώ μεταξύ τους ομιλούσαν την μητρική Μακεδονική διάλεκτον, επίσης ελληνικήν, όπως και σήμερα συμβαίνει με τα διάφορα τοπικά ιδιώματα (Κρήτες - Επτανήσιοι - Πόντιοι κ.λπ.). Για όσα κάποιοι ξένοι ιστορικοί και γλωσσολόγοι κατά το παρελθόν ισχυρίσθηκαν, ότι, δήθεν, οι Μακεδόνες δεν μιλούσαν την ελληνικήν γλώσσα ή ήταν δίγλωσσοι, κάνουν μέγα λάθος, καθόσον έλαβαν αποστομωτική απάντηση από διαπρεπείς 39

40 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Έλληνες και ξένους επιστήμονες, και στο πρόβλημα αυτό τέθηκε τέρμα οριστικά. «Το κοινόν των Ορεστών», όπως η επιγραφή που βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άργους Ορεστικού, σ ένα από τους πολλούς ανευρεθέντας τάφους (μάλιστα, ευρέθη και αλλού η ίδια επιγραφή) καθορίζεται ως ακολούθως: Το «κοινόν» ήταν θεσμός της Δημοκρατίας που γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα. Εμφανίστηκε ως συνέχεια των αμφικτυονιών και με την πάροδον του χρόνου καθιερώθηκε ως κανονικός τύπος ελληνικού κράτους. Ήταν ένα είδος ομοσπονδίας πολιτειών. Λειτουργούσε με βάση το κοινοπολιτειακό δίκαιο. Κάθε μια πολιτεία που μετείχε διατηρούσε το αυτοπολιτειακό της δίκαιο, είχε δικούς της νόμους, δικούς της άρχοντες, τα δικά της δικαστήρια, το δικό της νόμισμα. Δεν είχε όμως δικαίωμα να συνομολογεί συνθήκη με άλλη πολιτεία ή να κηρύττει τον πόλεμο εναντίον της. Η αναθηματική επιγραφή βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άργους Ορεστικού, σ έναν από τους πλείστους τάφους. Χρονολογείται από 41 έως 45 μ.χ. και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μαρμάρινη αρχαία επιγραφή «Το κοινό των Ορεστών». 40

41 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Μουσείο Άργους Ορεστικού (Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου, Άργος Πόλις Ορεστίδος, σελ. 39). Την πόλη του Άργους ανευρίσκουμε αργότερα στην ιστορία με το όνομα Χρούπιστα, μετά την εξάπλωση των Οθωμανών στη Βαλκανική Χερσόννησο, και την κατάκτηση του αντίστοιχου βυζαντινού οικισμού. Υπάρχει τοπωνύμιον «Γαζή γερ Εβρενός Πασιά», δηλαδή τόπος του νικητή Εβρενός πασά. Το τοπωνύμιο μαρτυρεί ότι η πόλη κατελήφθη από τον γνωστό κατακτητή Εβρενός Πασά. Πιθανώς το γεγονός να επισυνέβη κατά την μάχη του Κοσσυφοπεδίου στα 1389 οπότε και ολοκληρώθηκε η κατάληψη από τους Οθωμανούς της Βόρειας Ελλάδος και του μεγαλύτερου μέρους της Βαλκανικής. Υπάρχει επίσης και το τοπωνύμιο στο Άργος «Ταταρ Ζαδέ» (ταχυδρομικός δρόμος). Προήλθε το όνομα από Τάταρο αξιωματικό του Εβρενός (Λάζαρος Παπαϊωάννου, ό.π., σελ. 73). Η Χρούπιστα ήταν πόλις με Καδηλίκι (έδρα καδή - ιεροδίκη). Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφθηκε την Χρούπιστα δύο φορές για είσπραξη φόρων το 1661 και Κατά πληροφορίες του Γάλλου περιηγητή και προξένου της Γαλλίας στην Αυλή του Αλή πασά Fr. Pouqueville, στις αρχές του 19ου αιώνα, η Χρούπιστα είχε διακόσιες οικογένειες μωαμεθανικές, που προέρχονταν δηλαδή από τους πρώτους κατακτητές της Μακεδονίας και εκατό οικογένειες Χριστιανικές, που είχαν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε δικούς τους ναούς (Λ. Παπαϊωάννου, ό.π., σελ. 73). Ο Έλληνας περιηγητής Νικόλαος Σχινάς επισκέφθηκε την Χρούπιστα το 1885 και έγραψε: «Κωμόπολις στην αριστερά όχθη του Αλιάκμονος, όπου υπάρχει Γέφυρα, ήτις παρασυρθείσα προ ενιαυτού δεν ανεκτίσθη μέχρι τέλους Οικείται από κατοίκους, τα 2/3 εισί Χριστιανοί, το 1/3 Μωαμεθανοί. Έχει 2 σχολεία αρ- 41

42 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ρένων, παρθεναγωγείον, οθωμανικό γραμματοδιδασκαλείο, μαγαζιά πολλά, 7 χάνια χωρούντα 200 ίππους, τέμενος, εκκλησία. Προς δε νεόδμητο στρατώνα και στρατιωτικό Νοσοκομείο, άτινα μετά των χανιών χωρούσι περίπου άνδρας. Εκάστη Τρίτη ένεκεν του κεντρικού της θέσεώς της γίνεται εβδομαδιαία αγορά». Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην Χρούπιστα άρχισαν να καταφεύγουν χριστιανοί μετά την καταστροφή της σφύζουσας από πνευματικά προηγμένο ελληνικό χριστιανισμό μεγάλης πόλεως της βορείου Ηπείρου, της Μοσχοπόλεως, καθώς και εκ των κοντινών σ αυτήν βλαχοφώνων χωρίων Λινοτοπίου, Γράμμουστας, Νίτσας, Νικολίτσας. Περίπου εκατό Μοσχοπολίτικες οικογένειες μετώκησαν στην Χρούπιστα, μεταξύ των οποίων και η οικογένεια των προπαππούδων μου, οικογένεια Γκίνη-Κοσματάση. Έτσι κατά τον Δημ. Ρούφο, στις αρχές του 20ού αιώνα η Χρούπιστα είχε κατοίκους, εκ των οποίων το εν πέμπτο Μωαμεθανοί, οι οποίοι αντηλλάγησαν το 1923 με μεγάλο αριθμό προσφύγων. Κτίριο χειρουργικής κλινικής Ιωάννου Ζάχου (έχει καεί). 42

43 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Η πόλη ωνομάζετο Χρούπιστα σ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Μετωνομάσθηκε εις Άργος Ορεστικό, την αρχαία της ονομασία, με διάταγμα της 9ης Φεβρουαρίου του 1926 (ΦΕΚ Α, 55/1926). Το Άργος Ορεστικό είναι λοιπόν, η δεύτερη πόλη του Νομού Καστοριάς, ο δεύτερος σε πληθυσμό και αρχαιότητα δήμος του Νομού. Στεγαζόταν όλες οι υπηρεσίες και τράπεζες, ως και Εφορία, Ταμείο και λοιπές υπηρεσίες. Χαρακτηριστικό της πόλης το εκτενές και μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον του ημίσεος του Νομού. Από το 1920 ιδρύθηκε Χειρουργική Κλινική εις Άργος Ορεστικό από τον χειρουργό ιατρό Ιωάννη Ζάχο 1, τον οποίο διεδέχθη μετέπειτα ο υιός αυτού Μιχαήλ Ζάχος. Ήταν η πρώτη χειρουργική κλινική σε όλη την Δυτική Μακεδονία τότε. Με την κλινική αυτή συνεργάζετο και ο πατέρας μου στα δύσκολα μαιευτικά επεμβατικά περιστατικά. Το Άργος επίσης ήταν έδρα σημαντικών ιδιωτών ιατρών διαφόρων ειδικοτήτων. Το Άργος είχε την πρωτοπορία στο Νομό. Είχε ιδιωτικόν 1. Μία σημαντική σύμπτωσις επισημαίνεται κατά τον παρόντα μήνα Ιούνιο του 2010, κατά τον οποίον τίθεται θεμέλιος λίθος του περικαλούς κτιρίου της πνευματικής στέγης γραμμάτων και τεχνών στο οικόπεδο της τέως ιστορικής Κλινικής «Ιωάννου Ζάχου» με προοπτικήν την μόνιμον στέγασιν του πνευματικού συλλόγου Άργους Ορεστικού «η Ορεστίς», ενώ συγχρόνως περατούται το πόνημά μου αυτό. Η ιστορική Κλινική κατεστράφη από τυχαία πυρκαγιά, ενώ ο τελευταίος ιδιοκτήτης αυτής συγγενής μου Μιχαήλ Ι. Ζάχος, χειρουργός ιατρός και Δήμαρχος του Άργους, είχε δωρίσει εις τον Δήμο, με προοπτική την χρήση του κτιρίου δια πνευματικούς σκοπούς. Την ανέγερση του νέου οικοδομήματος ανέλαβε εξ ολοκλήρου έτερος συγγενής μου, ο ιατρός ακτινολόγος αείμνηστος Δαμιανός Θ. Δούμας, με προοπτική την μόνιμο εγκατάσταση της «Ορεστίδος». Συγχρόνως ο ρέκτης Δήμαρχος Νικόλαος Ι. Τοτονίδης με την παμψηφεί έγκριση του Δημοτικού συμβουλίου παρεχώρησε γι αυτήν την προοπτική το οικόπεδο της κλινικής. Έτσι η Ιστορική κλινική «Ιωάννου Ζάχου» σύμφωνα με την επιθυμία του μεγάλου Δωρητού Δαμιανού Θ. Δούμα συνεχίζει να προσφέρει για την πνευματική ανέλιξη του τόπου. 43

44 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ηλεκτροπαραγωγό εργοστάσιο και γενικό ηλεκτροφωτισμό από το 1920, πριν από την πόλη της Καστοριάς. Επίσης είχε μικρό στρατιωτικό αεροδρόμιο (στη θέση του σημερινού Διεθνούς μεγάλου πολιτικού αεροδρομίου «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ»), το οποίο προϋπήρχε της εγκαταστάσεως του πατέρα μου. Οικία ιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα [Μεγάλου Αλεξάνδρου 34 (πρόσθια όψη) Άργος Ορεστικό]. Πινακίδα οικίας Ιωάννου Δ. Χατσέρα. Άργος Ορεστικό. 44

45 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Σ αυτή την μικρή πόλη ο πατέρας, ως παιδί της περιοχής, επέλεξε να ιδρύσει μαιευτικό μικροεπεμβατικό Ιατρείο, εις το ισόγειο της διωρόφου κατοικίας του, όπου και ασκούσε την ιατρική, τον λίγο χρόνο που παρενεβλήθη από της ιδρύσεως του ιατρείου έως τον πόλεμο του 1940, καθώς και από την έναρξη της Κατοχής μέχρι την εις τον ΕΛΑΣ κατάταξή του στις αρχές του Πέραν του ιατρικού και ανθρωπιστικού του ρόλου μετείχε ενεργώς στα κοινά της πόλεως, ιδίως συμπαριστάμενος τους δημοτικούς άρχοντες στα πνευματικά τους έργα. Ο γιατρός Γιάννης Χατσέρας εξετάζων τον συνάδελφο και φίλο του, αείμνηστον Ιωάννη Πουλιάδη, χειρουργό, όταν και οι δύο ειδικεύοντο στη γενική Χειρουργική. 45

46 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Το έτος 1938 με την συμπαράσταση βεβαίως του αδελφού του Χρίστου και του πατρός, ο Γιάννης έκτισε εις το Άργος Ορεστικό την οικίαν αυτού, όπου το σημερινό σπίτι μου. Οικία διώροφος, όπως και το σημερινό σπίτι, του οποίου άλλωστε, η περιφερική τοιχοποιία είναι η ιδία του παλαιού. Παρενθέτω, ότι το σπίτι αυτό που κτίσθηκε από τον πατέρα μου το 1938, πυρπολήθηκε στις υπό των βουλγάρων Κομιτατζήδων, με την ανοχή των κατακτητών Ιταλών. Μέσα στην σημαντική και δημιουργική αυτή φάση της ζωής του, ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, ενυμφεύθη την την μητέρα μου Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη (Κοσματάση). Η Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη, σε νεαρά ηλικία. 46

47 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Ο γάμος του Ιωάννου και της Ζαχαρούλας Χατσέρα εις Αγία Παρασκευή Άργους Ορεστικού την Προσκλητήριο του γάμου του Ιωάννη και Ζαχαρούλας. 47

48 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Πόλεμος του 1940 Κατά κακή όμως συγκυρία, ακριβώς την ημέραν του σαραντισμού (40 ημέρες από της γεννήσεως) μου, δηλαδή κατά υπολογισμό την , ο πατέρας μου επιστρατεύθηκε, τούτη την φοράν ως επίστρατος, λόγω των μέτρων που ελάμβανε το ελληνικόν κράτος, ενώπιον του επερχομένου πολέμου κατά της Ελλάδος. Προεμηνύετο κάτι τέτοιο εκ της ενάρξεως των πολεμικών γεγονότων εις την Ευρώπη και μάλιστα τα μαύρα σύννεφα του πολέμου άρχιζαν να πλησιάζουν και στην άμοιρον πατρίδα μας. Στις κατατάχθηκε ως ιατρός του ΙΧ συνοριακού Τομέα και στις απολύθηκε. Στις ονομάσθηκε Έφεδρος Ανθυπίατρος Υγειο νομικού. Στις κατατάχθηκε για μηνιαία εκπαίδευση στο στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης σε θέση Ανθυπιάτρου του ελληνικού στρατού. Παρέμεινε επιστρατευμένος και μετά την ημέρα της κηρύξεως του Ελληνοϊταλικού πολέμου και πολέμησε ως Ανθυπίατρος του 575/Ι ΤΤ 520 τάγματος πεζικού, που συμπεριλαμβάνεται στα τμήματα που είχαν την τιμή να εισέλθουν νικητές κατά την ένδοξο απελευθέρωση της Κορυτσάς, στις Παρέμεινε εις το μέτωπο ολόκληρη την φάση των ελληνικών νικηφόρων μαχών και μέχρι της καταρρεύσεως του μετώπου λόγω της γερμανικής προελάσεως. Ο ενθουσιασμός που διακατείχε όλους από την θριαμβευτική προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία χάθηκε. Ο στρατός με πρόσωπα βουβά επέστρεψε στο ελληνικό έδαφος σαν άφωνο ανθρώπινο ποτάμι οπισθοχώρησης, και επακολούθησε η άδοξος διάλυσή του. Τότε ο γιατρός επανήλθε εις την επαγγελματική του δραστηριότητα, επιστρέψας εις Άργος Ορεστικό στο 48

49 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Ο Ανθυπίατρος Ιωάννης Δ. Χατσέρας εις Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης Δυσανάγνωστο γράμμα του Ιωάννη Χατσέρα, Ανθυπίατρου από το 575/Ι ΤΤ520 Τάγμα Πεζικού στις λίγο προ της καταλήψεως της Κορυτσάς. Ðñïò ôï ôýëïò ôçò åðéóôïëþò áíáãñüöïíôáé ôá åîþò:... Ï Åëëçíéêüò óôñáôüò áêìáßïò ðñï ùñåß ùñßò æçìéüò äéüôé åäþ δεν åõñßóêåé áíôßóôáóéí óðïõäáßáí. Èá óáò ãñüøù êáé áðü ôçí ÊïñõôóÜí üðïõ åëðßæù óå ëßãåò ìýñåò íá ðüìå. 49

50 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ οποίο ζούσε πλέον, υπό το πέλμα των μέχρι χθες ηττημένων Ιταλών (η Καστοριά υπήρξε ιταλοκρατούμενη περιοχή). 50

51 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Κατοχή - Έναρξη Αντάρτικου Αρχίζει να καταπιέζει έκτοτε το μαύρο σύννεφο της Κατοχής τον υπόδουλο Ελληνισμό. Δεν παρέλυσε όμως την ζωντανή φύση αυτού. Αντιθέτως, μπορούμε να ειπούμε ότι ενδυνάμωνε καθημερινά την αναζήτηση τρόπου απελευθερώσεως. Δεν πέρασε καιρός, και μετά το αρχικό σοκάρισμα και την εξ αυτού προερχομένη αδράνεια και μετά τον αποπνικτικό κλοιό της σκλαβιάς, άρχισε σιγά-σιγά η αναβίωση και η επιζήτηση τρόπου αποτινάξεως του ζυγού. Προς το τέλος του 1942 και ενώ τα πάντα εσκιάζοντο από το βαρύ πέπλο της τραγικής κατοχής, δειλά-δειλά άρχισαν να οργανώνονται διάσπαρτες εθνικές ομάδες αντίστασης στα βουνά και ιδιαίτερα της Δυτικής Μακεδονίας από αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες των διαλυθέντων ελληνικών στρατευμάτων. Το φαινόμενο της ως άνω αντιστασιακής κινητοποιήσεως γιγαντώθηκε και ισχυροποιήθηκε αισθητώς, όταν οι κατακτητές Ιταλοί στην αδυναμία τους να συλλέξουν τον οπλισμό του διαλυθέντος ελληνικού στρατού και στην ανάγκη υπάρξεως συνεργατών, οργάνωσαν ομάδες προσκειμένων προς αυτούς σλαβοφώνων (κομιτατζήδων) για τον εκβιασμό και την ατιμωτικήν καθυπόταξη του ελληνικού στοιχείου. Την άνοιξη του 1943, όταν πρωτοεμφανίσθηκαν οι πρώτες διάσπαρτες ομάδες αντιστασιακών ανταρτών στην περιφέρεια της Καστοριάς, οι Ιταλοί, που ήταν η κρατούσα κατοχική δύναμις, εις αντιπερισπασμό, εσχημάτισαν το «Κομιτάτο», σώμα ενόπλων πολιτοφυλάκων από σλαβόφωνους μη έχοντας ελληνική συνείδηση (βουλγαρίζοντες) με έδρα την πρωτεύουσα του Νομού. Εκλή- 51

52 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ θησαν αυτοί οι βουλγαρίζοντες από τα χωριά της Καστοριάς να οπλισθούν για τον σκοπόν αυτόν. Κατετάγησαν παλαιοί (εποχής του μακεδονικού αγώνος) και όψιμοι βουλγαρίζοντες, απόγονοι των προηγουμένων. Οι ως άνω κομιτατζήδες παρήλαυναν συνεχώς, τόσο στην Καστοριά, όσο και στο Άργος Ορεστικό, όπου και εκεί υπήρχε σχετικό Φουραρχείο, τραγουδώντες βουλγαρικά τραγούδια και δημιουργώντας ένα βαρύτατα ασφυκτικό κλίμα στους κατοίκους Έλληνες. Εδώ οφείλουμε να τονίσουμε ότι το φαινόμενο της εν διασπορά ομιλίας, υπό του λαού, γλωσσικών ιδιωμάτων που έχουν σχέση με τις γλώσσες των γειτονικών κρατών, εις τις παρά τα σύνορα περιοχές, παρατηρείται σε όλες τις χώρες. Το φαινόμενο τούτο, όμως δε σημαίνει ότι όλοι οι ομιλούντες τις ξένες αυτές γλώσσες είναι και αρνητές της πατρίδος τους πάντοτε. Στην περίπτωση μας, δυστυχώς, ορισμένοι, και σε μικρό ποσοστό, Σλαβόφωνοι των παραμεθορίων νομών της Δυτικής Μακεδονίας, ορμώμενοι από διαφόρους λόγους, φόβου, οικονομικής δυσπραγίας, δωροδοκίας ή και επιβολής διεστραμμένων απόψεων περί πατρίδος, επρόδωσαν την πατρίδα, μετέχοντες στις ομάδες κρούσεως των Ιταλών (Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων 1996, σελ. 36). Έτσι, λοιπόν, την περίοδο αυτή, Σλαβόφωνοι Κομιτατζήδες, καθώς και λίγοι ρουμανίζοντες εκ των Βλαχοφώνων Ελλήνων, πολύ λίγοι, συνέπηξαν προδοτικές αντιπατριωτικές ομάδες, υπό την ανοχή των Ιταλών κατακτητών και είτε υπό το πρόσχημα της ανευρέσεως του οπλισμού του διαλυθέντος ελληνικού στρατού, είτε με την παραδοχή ότι είναι Βούλγαροι ή Ρουμάνοι, ελεηλάτησαν, εβίασαν, απείλησαν και επετέλεσαν διαφόρων ει- 52

53 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ δών καταστροφές και κακουργήματα εις τους Έλληνες κατοίκους της Μακεδονίας (Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεληλασία φρονημάτων, 1996, σελ. 52). Εδώ και πάλιν οφείλουμε να αντιδιαστείλουμε από τους προαναφερόμενους προδότες και να εξάρουμε τον πατριωτισμό και των πλείστων Βλαχοφώνων ακραιφνών Ελλήνων, οι οποίοι με τα έργα τους ετίμησαν πολλές φορές την πατρίδα. (Εις την παλαιάν ιστορία της αιματοβαμμένης Μακεδονίας αναφέρονται σε πολλά ιστορικά κείμενα, μεγάλες πατριωτικές προσφορές τους με ανάλογους ηρωισμούς. Φαεινό παράδειγμα οι βλαχόφωνοι της Μοσχοπόλεως, του Μοναστηρίου, του Άργους Ορεστικού, και όλων των περιοχών της Δυτικής Μακεδονίας. Επίσης και οι Σλαβόφωνοι Έλληνες του Μακεδονικού Αγώνα, κορυφαίοι των οποίων φαντάζουν εις τας δέλτους της Ελληνικής Ιστορίας, ο Καπετάν Κώττας από το ομώνυμο χωριό, ο Νταλίπης από το χωριό Γάβρος και Βαγγέλης από το χωριό Ασπρόγια και άλλοι πολλοί.) Ουδεμία σχέση είχαν οι προαναφερόμενοι γενναίοι Βλάχοι και καθαροί Σλαβόφωνοι Έλληνες, με αυτούς που συνέθεσαν τις ομάδες των κομιτατζήδων, ούτε με τους πολύ λίγους εκ των ρουμανόβλαχων που υπό την ιταλική κατοχή, επρόδωσαν την πατρίδα ( Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σελ. 38). Από αυτές τις προδοτικές ομάδες των κομιτατζήδων και ρουμανοβλάχων, οι οποίοι δρούσαν υπό την ανοχή των Ιταλών κατακτητών, εδεινοπάθησε η Δυτική Μακεδονία. Ελεηλάτησαν - εδήμευσαν - επυρπόλησαν - έστειλαν στο εκτελεστικό απόσπασμα πολλούς Έλληνες, μη φειδόμενοι και αυτών τούτων των σλαβοφώνων και βλαχοφώνων Ελλήνων. 53

54 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ 54

55 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Τιμητική αναφορά κάνω, με την ευκαιρία, εις τον βλαχόφωνο εκ μητρός θετόν παππούν μου (αδελφόν του φυσικού παππού μου Αργυρίου), τον Αναστάσιο Κοσμά Γκίνη-Κοσματάση, πράκτορα πρώτης τάξεως του Μακεδονικού αγώνος (βλ. το υπ αριθμ / πιστοποιητικό του Υπουργείου Στρατιωτικών ΙΙ Γραφείου). Αναστάσιος Κ. Γκίνης-Κοσματάσης, θετός πατέρας (θείος) Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα. Πράκτωρ Α τάξεως Μακεδονικού Αγώνα Πινακίδα ανηρτημένη επί της οδού Αναστασίου Κ. Γκίνη (Μακεδονομάχου).

56 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Επίσης, προσήκει μεγάλη τιμή και είναι απαραίτητη η εδώ αναφορά εις τον εκ βλαχόφωνης οικογενείας ήρωα Αργύριον Γκούζγκο το γένος Γκίνη, που εξετελέσθη μαζί με άλλους 7 ήρωες Έλληνες εξ Άργους Ορεστικού την Ευτυχώς όμως, όπως κατόπιν ενδελεχών ερευνών και μελετών αναφέρεται, το ποσοστό, τόσο των Βλαχοφώνων (ακόμη και εκ των Ρουμανιζόντων), όσο και των Βουλγαροφώνων Ελλήνων, που επρόδωσαν την πατρίδα ήταν αισθητά μικρό, εν συγκρίσει με αυτούς που από τις ως άνω ομάδες παρέμειναν ανθεκτικοί και ακραιφνείς Έλληνες έναντι των προκλήσεων. Οι δυστυχείς που εκάμφθησαν και επρόδωσαν την πατρίδα, το έκαναν, όπως απεδείχθη και από έρευνες και μελέτες, είτε λόγω «φόβου», «καιροσκοπισμού» και προπαντός προς εξοικονόμηση των προς το ζην, μέσα στην λαίλαπα του πολέμου, την φτώχεια και πείνα, που εμάστιζαν την άμοιρη Πατρίδα, αλλά και από άλλες απειλές που επέβαλε η κατάσταση. Ασυγχώρητοι ίσως, αλλά ευεξήγητος η συμπεριφορά τους (Ιωάννης Κολιόπουλος, ό.π., σελ. 38). Γενικώς, αναφέρω ότι στην μικράν μου πατρίδα εξετελέσθησαν αρκετοί αθώοι Έλληνες, επυρπολήθησαν το πλείστο των οικιών τους, μεταξύ των οποίων και το σπίτι μας. Εφυλακίσθησαν, εβιάσθησαν, διερπάγησαν περιουσίες, λεηλατήθηκαν επιχειρήσεις, καταστήματα και αποθήκες. Ο λαός επείνασε, ασθένησε και υπέστη πάσης φύσεως ταλαιπωρίες, χωρίς να ενδώσει στις απειλές και χωρίς να προδώσει την πατρίδα. Όμως, η ως άνω κατάστασις εξανάγκασε και ωρίμασε την σκέψη για την έξοδον εις την ενεργόν λαϊκήν αντί- 56

57 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ σταση με αποτέλεσμα να εμπλουτίζονται καθημερινά οι αντιστασιακές ομάδες στα βουνά μας υπό την ηγεσία Ελλήνων αξιωματικών και περί το τέλος του 1942 αρχάς του 1943 να γίνει υπολογίσιμο το αντιστασιακό κίνημα. Ήδη άρχισε να διακρίνεται η πρώτη αντιστασιακή οργανωμένη ομάδα υπό τον αξιωματικόν Ναπολέοντα Ζέρβα, ΕΔΕΣ, εις τα Ηπειρωτικά βουνά. Παράλληλα, εις την περιοχή της Θεσσαλίας άρχισαν να οργανώνονται οι ομάδες του ΕΛΑΣ που κατά την άνοιξη του 1943 επεξετάθηκαν ανερχόμενοι προς την Δυτική Μακεδονία, με προοπτική την σύμπτυξη του αντιστασιακού αγώνα εις ενιαία αντιστασιακή οργάνωση. Η αρχική προσπάθεια για συνεννόηση μεταξύ των συμβαλλομένων ομάδων αντιστάσεως και του ανερχόμενου εκ Θεσσαλίας ΕΛΑΣ, για συναποφασισμένη ηγεσία, απέβη άκαρπος. Επεκράτησαν οι αριστερές απόψεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με αποτέλεσμα να υπαχθούν όλες οι ομάδες αντιστάσεως υπό την ηγεσία του ΕΛΑΣ. Οπωσδήποτε ανεφύησαν έντονα προβλήματα κατά την προσπάθεια συνενώσεως των αντιστασιακών ομάδων εις ενιαίο αντιστασιακό σώμα. Αφήνω να αναλύσουν τα γεγονότα οι ειδικοί επιστήμονες και οι ιστορικοί, αρκούμενος να περιγράψω μόνο την διαμορφωθείσα κατάσταση κατά την χρονική περίοδο που ο πατέρας μου γιατρός Χατσέρας ανήλθε εις την αντίσταση, με προορισμό να συμβάλλει στον αγώνα για την ελευθερία και να προσφέρει ανθρωπιά, εφαρμογή της επιστήμης, επ αγαθώ του πληττομένου απλού λαού της Πίνδου από τον βάρβαρο κατακτητή, συνεχίζοντας το από πολλού χρόνου προσφερόμενο επιστημονικό έργο προς τον άνθρωπο στη μικρή του πατρίδα. 57

58 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Κρίνω όμως σκόπιμο να περιγράψω, εν ολίγοις, το πολιτικό σκηνικό επί του οποίου θα παρουσιασθεί η όλη δραστηριότης του πατέρα. Ένα σκηνικό που είχε διαμορφωθεί στην περίοδο από τις πολιτικές ζυμώσεις πάνω στα βουνά της Πίνδου. Πολλές πολιτικές τάσεις που γεννούσαν πολιτικές αντιφάσεις και αντιπαραθέσεις που ιδιαζόντως εκόπωσαν τον ελληνικό λαό και ιδιαίτερα τον λαόν της Δυτικής Μακεδονίας, η οποία είχε γίνει τελικά θέατρο δραματικών εξελίξεων και επεισοδίων με συνέπεια πολλά θύματα, μεγάλες καταστροφές. Το δράμα του άμαχου λαού των χωριών ήταν το χειρότερο, καθόσον την ημέρα εδέχοντο τις απειλές και τις διώξεις των κατακτητών και ιδιαίτερα την αρπακτική δράση των κομιτατζήδων, το βράδυ τις πιέσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ, για την ένταξη στις αριστερές ομάδες, ενώ παράλληλα επιέζοντο από τους ίδιους για την οικονομική στήριξη του αγώνα, με υπερβολικές απαιτήσεις, οι οποίες αποτελούσαν την φορτικότερη ταλαιπωρία (Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων, 1996). Στη φάση αυτή θεωρώ απαραίτητο να τονίσω το άκρως περίεργο γεγονός της εξελίξεως της καταστάσεως στην Δυτική Μακεδονία. Μετά από πάροδο ενός έτους περίπου από της ενάρξεως της οργανώσεως του Βουλγαρικού Κομιτάτου, και αφού οι εστίες εντοπίσεως αυτού ήταν τα πέριξ των νομών Φλωρίνης και Καστοριάς, βόρεια και βορειοδυτικά χωριά, παρετηρήθη το δυσνόητον φαινόμενο της αθρόας εισδοχής εις τις τάξεις του ΕΛΑΣ βουλγαροκομιτατζήδων. Δυσεξήγητο όντως φαινόμενο, για το οποίο, ιστορικοί συγγραφείς που ασχολήθηκαν μ αυτό δίδουν κάποιες πιθανές ερμηνείες. Τις ερμηνείες αυ- 58

59 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τές με βάση την βιβλιογραφία, παραθέτω σε επόμενα κεφάλαια προς επεξήγηση και άλλων συμπεριφορών. Στράτευση στην Εθνική Αντίσταση Προχωρά ο χρόνος, κοντεύει να τελειώσει το Ανάστατος ο κόσμος. Βαριά η κατοχή. Αυξημένες οι ανάγκες, οι ελλείψεις, αρρώστιες, πόνος, πείνα, θάνατοι. Προβληματισμένοι οι νοικοκυραίοι, αγανακτισμένοι οι νέοι από αναδουλειά, από ελλείψεις ενδιαφερόντων, από κακή πνευματική ζωή, από αποδιοργάνωση Δημόσιας Διοίκησης, από ελλείψεις δασκάλων, από κακή λειτουργία σχολείων, από κακές και μετ εμποδίων σπουδές. Οι ποντικοί της κακίας, οι καιροσκόποι, οι πλιατσικολόγοι, οι μαυραγορίτες, οι μέχρι χθες τεμπέληδες, οι τυχάρπαστοι και οι άχρηστοι αναβιώνουν, βρίσκουν ανοικτούς τους μαύρους ορίζοντες για λεηλασία, για εκδίκηση κατά των μέχρι χθες ήρεμων δουλευτάδων, οικογενειαρχών πατριωτών. Τα πάντα παγωμένα, τα πάντα ανέκφραστα, το μέλλον ζοφερό. Πού και πού όμως, μια αναλαμπή στο βάθος του ορίζοντα. Τα βουνά της Πίνδου και του Βοΐου άστραφταν, άλλοτε χαρμόσυνα άλλοτε μελαγχολικά. Χαρμόσυνα γιατί, εξέπεμπαν φως αισιοδοξίας από μια ελπίδα απορρέουσα από την πληροφορία ότι η αντίσταση εναντίων του κατακτητή θεριεύει. Ναι, ελπίδα, αλλά και μία μελαγχολία προερχόμενη εκ της αμφιβολίας που προκύπτει από κάποιες πληροφορίες από εκεί ψηλά, περί επικείμενου διχασμού. Ήταν αλήθεια, αλλά στο τέλος κατάφερε να επέλθη κάποια ισορροπία. Βέβαια, δεν έλειψαν ορισμένες σχετικά άσχημες περιπλοκές. Όμως, είναι θέμα και αυ- 59

60 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τές του ιστορικού του μέλλοντος να τις σχολιάσει και να τις κρίνει. Την εποχή εκείνη όμως οι πληροφορίες αυτές, δεν ανέκοπταν την ορμή προς αντίσταση, ούτε έπαυε να ισχύει η πρόσκληση των κρατούντων στο βουνό ηγετών της αντίστασης, αποτεινομένη προς όλους τους Έλληνες, οιασδήποτε πολιτικής τοποθετήσεως, για συμμετοχή στον αγώνα. Επικρατούσε σκεπτικισμός, αλλά ετράνευε συν τω χρόνω η εσωτερική παρόρμηση, στον κάθε Έλληνα, για συμμετοχή στον αγώνα για την λευτεριά. Μέσα λοιπόν στην ρουτίνα της καθημερινότητας και στην αναγκαία εφαρμογή της επιστήμης προς σωτηρία των πληττομένων παρ όλη την ζοφερή πραγματικότητα της ζωής, ήλθε τότε στον μαιευτήρα γιατρό, η πρόσκληση εις χωριό Βογατσικό προς διενέργεια αναμενομένου τοκετού. Η ζωή δεν έπαυε να ανακυκλούται. Έτρεξε έφιππος ο πατέρας (ο μόνος τρόπος τότε ταχείας κυκλοφορίας) στο χωριό, πιστός στο καθήκον. Δεν γνώριζε όμως, ότι σύντομα θα αποχαιρετούσε οριστικά το σπίτι του και το χωριό του, ότι η τόσο χαρούμενη και γεμάτη ελπίδα αναχώρηση, για το καθήκον θα του άνοιγε μια νέα πορεία προς το πεπρωμένο, προς το άγνωστο. Μόλις έφθασε στο χωριό, εκλήθη στο κοινοτικό κατάστημα, από ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ, όπου του εζητήθη η επιστράτευσή του στον αντιστασιακό τους αγώνα. Απεδέχθη την επιστράτευση ασμένως, καθόσον φαίνεται να είχε ωριμάσει μέσα του και η ιδέα ότι έπρεπε όλοι, με οιανδήποτε δύναμη ψυχής και αν διαθέτουν να προσφέρουν στον αγώνα υπέρ της ελευθερίας. Άλλωστε, 60

61 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ η επίκληση του ΕΛΑΣ προς το λαόν απετείνετο προς όλας τας πολιτικάς δυνάμεις, τόσο που όλοι ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων, έσπευσαν να καταταγούν με την δέουσα χαρά της προσφοράς προς την πατρίδα, εις τας ανταρτικάς τάξεις. Αγογγύστως ο πατέρας ενώ ήταν ελεύθερος να πράξει ό,τι ήθελε, καθόσον του εχορηγήθη εμπράκτως το δικαίωμα της εκ παραλλήλου επιλογής, ανενόχλητος από την επιστρατεύουσα αρχή και με την παραχώρηση εξ αυτής ευλόγου αριθμού ημερών προς τακτοποίηση της οικογενειακής και άλλων υποχρεώσεων της καθ ημέραν διαβίωσης, ανήλθε εις την Πίνδο και παρουσιάσθηκε στην έδρα της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, όπου έδρευε εις Πεντάλοφον Βοΐου και κατετάγη εις τους ιατρούς του και όπου άρχισε να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Παράλληλα από το Βογατσικό, τηλεφωνικώς (χειροκίνητα τηλέφωνα, διέθετε η οικία του Χατσέρα, η χειρουργική κλινική του Ζάχου και οι άλλες οικίες των ιατρών οι οποίες ήσαν συνδεδεμένες με τα ΤΤΤ), ο πατέρας ενημέρωσε αμέσως την μητέρα μου περί της επιστρατεύσεως. Συνέστησε εις αυτήν να κατοικήσει πλέον στην οικίαν των γονέων της μαζί με μένα, μεταφέροντας μαζί της το πτυχίο αυτού, τα μαιευτικά εργαλεία και ρουχισμό πρώτης ανάγκης, φοβούμενος την ενδεχομένη εκδικητική καταστροφή της οικίας τους, εκ μέρους των κρατούντων Ιταλών και των συνεργαζομένων Βουλγαροκομιτατζήδων, και έχων αγωνία και ευθύνη για την τύχη της οικογενείας του από τους εχθρούς. Παρ όλην την άνεση χρόνου εκ μέρους της επιστρατεύουσας του ΕΛΑΣ αρχής, δεν επέστρεψε στο Άργος Ορεστικό προφυλασσόμενος και από την εκεί κρατούσα κατάσταση εκ των κατα- 61

62 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ κτητών, δεδομένου ότι η είδησις επιστράτευσης είχε διαδοθεί στα εχθρικά περιβάλλοντα του Άργους. Θα μπορούσε να κατέλθει εις Θεσσαλονίκη, όπως έκαναν πολλοί άλλοι (συγχρόνως επιστρατευθέντες) παρακάμπτοντες την εντολή. Εδώ αναφαίνεται και η ενδόμυχος επιθυμία του ανδρός για αντίσταση. Παρέμεινε στο πατρικό χωριό το Κωσταράζι για διευθέτηση των άλλων υποχρεώσεων και εκκρεμοτήτων του, είτε τηλεφωνικώς, είτε με αποστολές συγγενικών αντιπροσωπειών, μετά την λήξη των οποίων ανήλθε στο βουνό για τον προορισμό. Τονίζω αυτές τις κινήσεις του επιστρατευμένου πλέον πατέρα, για να φανερώσω και την ενδόμυχη επιθυμία προς έξοδο στο βουνό, καίτοι αυτή, κατά την άποψη της μητέρας μου, είχε τη μορφή κάποιας αμφιθυμίας, προερχομένης εκ των αντιφατικών γεγονότων πολιτικού χαρακτήρα που ελάμβαναν χώρο στις ανταρτικές ομάδες. Εκδικήσεις του Κατακτητή Στις μικρές επαρχιακές πόλεις διαδίδονται γρήγορα τα νέα και μάλιστα όταν αφορούν σε άτομα που παίζουν σημαντικό ρόλο στις μικρές κοινωνίες. Αυτό όμως που συνετάραξε περισσότερο τον πιεσμένο κόσμο της μικρής πόλης, ήταν η είδησις ότι, αυθημερόν συνελήφθη, από τους κρατούντας Βουλγαροκομιτατζήδες και Ιταλούς, η σύζυγος του Ιατρού μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα και ενεκλείσθη στις φυλακές, οι οποίες εστεγάζοντο, ω! της ειρωνείας στο 1ο Δημοτικό Σχολείο του Άργους Ορεστικού, ένα περικαλέστατο κτίριο, όπου διετέλεσε διδασκάλισσα η γιαγιά μου και μητέρα της Ζαχαρούλας, Αναστασία Γκίνη, και όπου διήλθε και η ίδια τα μαθητι- 62

63 Α Δημοτικό Σχολείο Άργους Ορεστικού, όπου εδίδαξε η γιαγιά Αναστασία Γκίνη-Κοσματάση και φυλακίσθηκε η Ζαχαρούλα Χατσέρα υπό των κομιτατζήδων.

64 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ κά της χρόνια. Στις φυλακές συνήντησε ικανό αριθμό άλλων γυναικών της περιοχής, που περίπου για τους ίδιους λόγους, εκρατούντο και εταλαιπωρούντο. Ταλαιπωρία ιδιαίτερα τραγική, καθόσον οι νέες γυναίκες, εδέχοντο ποικίλων ειδών πιέσεις και ταπεινώσεις. Άλλες που ομολογούνται, άλλες δε που απάδουν πάσης φαντασίας. Η μητέρα μου, ως εκ της ισχυρής προσωπικότητός της, κατόρθωσε να τις κατευθύνει, κατά το δυνατόν, εις ενιαία στάση, ώστε να μπορέσουν όλες μαζί να ανταπεξέλθουν αποτελεσματικά και αξιοπρεπώς στο δράμα της φυλακίσεως. Η στάση της αυτή είχε ως αποτέλεσμα στα μετέπειτα χρόνια, τα ειρηνικά και καθ όλην την διάρκεια της ζωής της, να τυγχάνει σεβασμού εκ των γυναικών αυτών, σε πάσης φύσεως κοινωνικές ακόμη και πολιτικές εκδηλώσεις. Τον σεβασμό αυτό τον είδα και προσωπικά, κατά την πάνδημο κηδεία της μητρός μου. Για να κατανοήσει κανείς τις τραγικές συνέπειες αυτής της φυλακίσεως, μπορεί να φαντασθεί τις μητέρες αυτές, τις εγκλωβισμένες στα σίδερα της φυλακής, να αποχωρίζονται κάθε απόγευμα την ώρα του επισκεπτηρίου τους μικρούς νεαρούς βλαστούς τους. Συνοδευόμενα τα παιδάκια από άλλους συγγενείς, παππούδες, γιαγιάδες, θείους, επισκέπτοντο τις κρατούμενες μητέρες, για λίγο χρόνο, που επέτρεπαν οι δεσμοφύλακες. Φανταστείτε, τον κλαυθμόν και οδυρμόν κατά τον απογευματινόν χωρισμόν εκάστοτε. Εδώ ομιλεί η προσωπική μου ανάμνηση, που αμυδρά έρχεται στο νου μου. Ήταν τόσο ισχυρόν το σοκάρισμα της παιδικής μου ζωής, ώστε να αποτελεί ανεξίτηλον στίγμα στην ψυχή μου, παρ όλον ότι θα ισχυρίζετο κανείς, ότι υπερβάλλω, ομιλών για ανάμνηση σ αυτήν την ηλικία, περνούσα δεν περνούσα το τρίτον 64

65 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ προς τέταρτο έτος της ηλικίας. Όμως, είναι μια στιγματική αλήθεια της παιδικής μου ζωής. Δυστυχώς, η παιδική αυτή ταλαιπωρία ήταν η απαρχή των ταλαιπωριών της παιδικής ψυχής, που επακολούθησαν σ όλην την πορεία της εις τον ΕΛΑΣ στρατεύσεως του πατέρα μου. Στην περίοδο της φυλακίσεως αυτής, πέραν των προσωπικών ταλαιπωριών της μητέρας μου, επαίζοντο και στο παρασκήνιο δραματικότερες εξελίξεις που αφορούσαν αυτή την ίδια τη ζωή της κρατουμένης, τις οποίες περιέγραψε ευθαρσώς προς όλους μας, το τότε ηγετικό στέλεχος της πολιτικής διοικήσεως του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ιδεολόγος κομμουνιστής, εκ των εκλεκτών μακρινών συγγενών αυτής, διδάσκαλος Νικόλαος Πούπτης. Ο Νικόλαος Πούπτης λοιπόν, που προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες και έπαιξε μεγάλον κατευναστικόν ρόλον, κατά τις εμφύλιες διαταράξεις που ελάμβαναν χώρα κατά την αντίσταση, μας περιέγραψε αργότερα, σε φάσεις της ειρηνικής περιόδου, τα ακόλουθα: Κατά την περίοδον της φυλακίσεως της μητέρας μου, συνέπεσε να δικάζονται από τον ΕΛΑΣ εις τον Πεντάλοφο Βοΐου συλληφθέντες κομιτατζήδες, συνεργάτες των Ιταλών. Στην πορεία της δίκης, έφθασε, αγγελία από τα βουλγαρικά κομιτάτα Καστοριάς, κατά την οποία απειλείτο η ζωή της κρατουμένης Ζαχαρούλας Χατσέρα, εις περίπτωση καταδίκης των συλληφθέντων. Έτσι κυλούσαν οι ημέρες για τις φυλακισμένες γυναίκες, οπότε μετά πάροδον δύο μηνών περίπου και μερικών ημερών προ της 15ης Μαρτίου του 1943, οι γυναίκες απελύθησαν προσωρινώς, αλλά με την αυστηράν υποχρέωση να δίδουν το παρόν κάθε απόγευμα στο Βουλγαρικόν φρουραρχείο της πόλης. 65

66 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Αναφέρω ως χρονικό ορόσημο την 15ην Μαρτίου, διότι τότε επισυνέβη η μεγάλη καταστροφή δια των εμπρησμών του Άργους. Λίγες ημέρες προ της 15ης Μαρτίου, ομάδες ανταρτικές της αντιστάσεως εκτύπησαν το Άργος και επροκάλεσαν ολιγόωρο αναστάτωση μετά της σχετικής συγχύσεως στους Κομιτατζήδες της πόλεως. (Περί τις τέσσερις τέτοιες εισβολές υπό των ανταρτών στην πόλη, αναφέρονται σ όλη την περίοδον της Κατοχής). Κατ αυτήν λοιπόν την εισβολή των ανταρτών, και μέσα στον ορυμαγδό των αψιμαχιών, πολύς κόσμος, εκ των πληττομένων Αργιτών, αλλόφρων εξήρχετο της πόλεως καταφεύγοντας στα πέριξ χωριά. Τότε, και η μητέρα μου, υποβοηθουμένη από συγγενείς και φίλους, με εμένα στην αγκαλιά της (ήμουν τότε τριών ετών), κατέφυγε εις το χωριό καταγωγής του πατέρα, το Κωσταράζι (χωριό που ακόμη δεν ήλεγχαν οι κομιτατζήδες), από όπου και αμέσως όδευσε προς τα χωριά της Πίνδου, προς συνάντησή του. Τέτοια ήταν η σπουδή της αναχωρήσεως ώστε πήρε μαζί της, ασυναίσθητα και ανεξέλεγκτα, ιματισμό και λοιπά αναγκαία αντικείμενα της ζωής, χωρίς στοιχειώδη επιλογή, με συνέπεια να βρεθεί φέρουσα ως είδη πρώτης ανάγκης, σεντόνια πολυτελείας (κεντητά, χειροποίητα, εκλεκτά) και λοιπές υπερβολές για την τραγικότητα της ώρας και της καταστάσεως, ώστε αρχικώς τα χαρακτήρισε, και η ίδια ως αστεία συμπεριφορά της βιαίας φυγής. Επισημαίνω την ανώμαλη αυτή αναστάτωση, για να δικαιολογήσω και άλλες υπερβολικές λεπτομέρειες της πορείας της αντάρτικης ζωής στο βουνό. Η μητέρα και εγώ, μικρό παιδί τότε, με ακατάλληλο για εκστρατεία ιματισμό, μετακινούμασταν από χω- 66

67 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ρίου εις χωρίο, με συνοδεία, που εφρόντιζε εν τω μεταξύ να παράσχη ο πατέρας, με τα τότε μεταφορικά μέσα, τα υποζύγια και τους σχετικούς αγωγιάτες. Στα μέσα της διαδρομής, προσέτρεξε και ο ίδιος ο πατέρας μου εις προϋπάντηση και παραλαβήν της οικογενείας. Μετά από σχετική, δια ζώων διαδρομής καταφθάσαμε στην αρχή στην Λάγγα και τον Βράχο (χωριά του νομού Καστοριάς). Μετά μικρή παραμονή εκεί, μεταβήκαμε στη Δαμασκηνιά και στη Ζώνη τελικώς περί το τέλος Σεπτεμβρίου 1943 φθάσαμε στο Βυθό και τον Οκτώβριο του 1943 στον Πεντάλοφο όπου και η έδρα της Μεραρχίας και του Νοσοκομείου. Αντίποινα στο Άργος Αμέσως και μετά τη διαφυγή μας, αφού συνήλθαν και επανασυγκροτήθηκαν οι άθλιοι Βουλγαροκομιτατζήδες, από την προσωρινή εισβολή των ανταρτών, υποστηριζόμενοι από ικανές στρατιωτικές ιταλικές δυνάμεις, οι οποίες έφθασαν εις Άργος, προερχόμενες, κατά πληροφορίες, από Κορυτσά, άρχισαν τα φοβερά αντίποινα, εκκινώντας από τον εμπρησμό της πόλης. Φαίνεται, είχε καταρτισθεί κατάλογος οικιών και καταστημάτων επί των οποίων θα εκσπούσε η εκδικητική μανία των κατακτητών. Βέβαια, εις τον κατάλογον τούτο, την πρώτιστη ίσως θέση θα κατείχε η οικία Χατσέρα για πολλούς και πολλαπλούς λόγους. Πρώτος λόγος, η φυγή από τα χέρια τους, της οικογενείας Χατσέρα. Δεύτερος και εξίσου σημαντικός, η προ ολίγου χρόνου ένταξη του Ιατρού, εις τάξεις του ΕΛΑΣ, εις θέση βαθμοφόρου Ιατρού του Νοσοκομείου του ΕΛΑΣ. Απώτερος δε και βαθύτατα ενο- 67

68 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ χλητικός λόγος, ότι ο ιατρός ήταν γαμβρός εκ θυγατρός (υιοθετηθείσης) του Μακεδονομάχου Αναστασίου Γκίνη (αδελφού του φυσικού πατρός αυτής Αργυρίου Κ. Γκίνη) ο οποίος καίτοι κατήγετο από βλαχόφωνο οικογένεια της βορείου Ηπείρου (Μοσχοπόλεως) ήταν απηνής διώκτης των Ρουμανοβλάχων προδοτών που συνεργάζοντο με τους Βουλγαροκομιτατζήδες και με τον κατακτητή. Δεν υπήρχε αμφιβολία λοιπόν ότι η οικία του γιατρού θα ήταν στόχος τους, πράγμα που αμέσως διεφάνη, όταν την παραμονή της καταστροφής πλησίασε τον παππού μου πατέρα της μητέρας μου, Αργύριον Γκίνη, γνωστός Ρουμανόβλαχος, ποικιλοτρόπως εξυπηρετηθείς παλαιότερα και από τον πατέρα αλλά και από την οικογένεια των παππούδων μου, επλησίασε λοιπόν τον παππού μου, ενήμερος ων πλήρως από τις προθέσεις των εχθρών, ως εκ της σχέσεως του μετ αυτών και πιστεύοντας ότι προσφέρει εξυπηρέτηση, υπέδειξε εις αυτόν, να αναγράψη στην πόρτα του γιατρού την ένδειξη Casa Rumana («Σπίτι Ρουμανικό»), για να γλιτώσει την καταστροφή. Ο παππούς, με ιερά αγανάκτηση, τον απέπεμψε και απέρριψε φυσικά την πρόταση, απαντώντας του δεόντως. Την επομένη, ημέρα την αποφράδα 15η Μαρτίου 1943, εισήλθαν μαινόμενες ορδές βουλγαροκομιτατζήδων και αφού ελεηλάτησαν οικίας και καταστήματα, επυρπόλησαν το μεγαλύτερο μέρος των κτισμάτων του Άργους Ορεστικού. Του εμπρησμού προηγείτο ολοκληρωτική λεηλασία και φόρτωμα στα κάρρα [όπως αναφέρει ο Ι.Π. Παπακυριακόπουλος, Βασιλικός επίτροπος του ειδικού Στρατοδικείου Εγκληματιών Πολέμου, κατά την πρώτην 68

69 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ δίκη εγκληματιών πολέμου, που συνεδρίαζε από 6 έως 9 Μαΐου 1946 στην αίθουσα του κτιρίου της Παλαιάς Βουλής, κατά του Ιταλού Αξιωματικού Ραβάλι και Βουλγάρου Κάλτσεφ («Βούλγαροι και Ιταλοί, Εγκληματίαι Πολέμου εν Μακεδονία»), εισαγγελική αγόρευση, σελ. 49]. Αναφέρει επίσης ο ως άνω εισαγγελεύς, ότι «οι κάτοικοι του Άργους από τους πέριξ λόφους όπου τρομοκρατημένοι είχαν καταφύγει, έβλεπαν να καίγονται τα σπίτια τους και τα νοικοκυριά τους, ενώ ζούσαν στις σπηλιές σαν τα άγρια θηρία». Παράλληλα, αναφέρει ότι αρχαιομαθής Ιταλός υπολοχαγός έλεγε εις την σύζυγόν του τότε νομάρχου Καστοριάς, κατά την ομολογία μαρτύρων (καταθέσεις του τότε Μητροπολίτου Καστοριάς, μακαριστού Νικηφόρου και των Μπακάλη, Μέξα, Σπανού, Αναγνωστοπούλου, Πισιώτα, Τζώρτζη, Δήμου): «Δεν θα φύγουμε από την Ελλάδα, εάν δεν λιώσουμε και το τελευταίο ελληνικό λιθάρι» (Ι. Π. Παπακυριακόπουλος, σελ. 49). Και όπως αναφέρουν αυτόπτες μάρτυρες, τοποθετούσαν εύλεκτα υλικά (σαν βαμβάκια) στα διερρηγμένα και λεηλατημένα σπίτια, βάζοντες φωτιά και απολαμβάνοντες μετά της σχετικής μανίας και ευχαριστήσεως το φαινόμενο. Το σπίτι μας, αφού κυριολεκτικά το ξεγύμνωσαν από κάθε εκλεκτόν αντικείμενο, και μη έχοντες ουδέν ενδιαφέρον για τον πνευματικό πλούτο της βιβλιοθήκης του πατέρα μου, άναβαν τα βιβλία και τα πετούσαν ψηλά, επιδεικνύοντας το μένος τους. Εδώ αναφέρω συγκινητικό περιστατικό, κατά το οποίο, διερχόμενος συμπολίτης μας, διαισθανθείς το μεγάλο δράμα, παρέλαβε, διέσωσε και αργότερα μας παρέδωσε, ένα επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό, το οποίο δια- 69

70 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ φυλάττω ως ιστορικό κειμήλιο. Παράλληλα, την ίδια ημέρα, συνελήφθη ο παππούς μου Αργύριος Κ. Γκίνης και οδηγήθηκε στην Καστοριά όπου οι φυλακές υψηλής ασφαλείας των Ιταλών. Θεωρώ επιβεβλημένο να παραθέσω παρεμπιπτόντως εδώ τιμητική ονομαστική αναφορά των ηρώων των εκτελεσθέντων την πρώτη τουλάχιστον περίοδο της ενάρξεως των αντιποίνων, κατά αθώων Ελλήνων πατριωτών, κατοίκων του Άργους Ορεστικού προς κατάπνιξη της εθνικής αντίστασης. Την ίδια μέρα των εμπρησμών, οι κομιτατζήδες εχάλκευσαν μία αιτία και αμέσως έφεραν στο εκτελεστικό απόσπασμα τους αθώους Έλληνες πολίτες. α) Κων/νον Κυρίμη, διδάσκαλον εκ Τριπόλεως, β) Χαρίλαον Καλίνικο, αλιέα εξ Άργους Ορεστικού, Καμμένο βιβλίο (πυρσός) Μουσειακόν είδος εκ του εμπρησμού του σπιτιού. 70

71 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ γ) Μάρκο Βάρνη, μυλοθρό εξ Άργους Ορεστικού, δ) Πολυχρόνη Πλουσίου, εξ Άργους Ορεστικού, ε) Αλεξανδρον Αντωνιάδη, εκ Πολυπλατάνου Φλωρίνης, στ) Ηλία Αποστολίδη, δημοδιδάσκαλο εξ Άργους Ορεστικού Την επομένη της σημαντικής για την πατρίδα μας ημέρας, της 25ης Μαρτίου, χωρίς δίκη και ιδιαίτερα προς τιμήν (!) του Βουλγάρου αντιστρατήγου και μετέπειτα πρέσβεως της Βουλγαρίας στο Παρίσι Μαρίνωφ, ο οποίος έφθασε στην Καστοριά συνοδευόμενος από τον διαβόητο για τον τόπο μας Βούλγαρο αξιωματικό, και μεγάλο εγκληματία πολέμου Αντώνιο Κάλτσεφ, εξετελέσθησαν οι Έλληνες πατριώτες εξ Άργους Ορεστικού: α) Ευάγγελος Γιαγκόπουλος, β) Γεώργιος Μπακαΐμης, γ) Στυλιανός Ιακωβίδης δ) Ευστάθιος Ευσταθιάδης ε) Ηλίας Ελευθεριάδης, στ) Θεμιστοκλής Ζαϊμίδης, ζ) Αργύριος Γκούζγκος, η) Μιχαήλ Μαγγιλιώτης Όλους αφού τους συνέλαβαν οι Βουλγαροκομιτατζήδες τους ρώτησαν αν είναι «Μακεδόνες». Όλοι απήντησαν ότι είναι Έλληνες και αμέσως οδηγήθησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ιδιαίτερα ο Ευάγγελος Γιαγκόπουλος ολίγον προ του τουφεκισμού εφώναξε προς τους δημίους ότι αδίκως βασανίζονται οι Βούλγαροι ν αλλάξουν τους Μακεδόνες, διότι αυτοί είναι Έλληνες και γρήγορα η Ελλάδα θα γίνει Μεγάλη (Ι.Π. Παπακυριακόπουλος, σελ. 52). 71

72 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ο Αργύριος Γκούζγκος, ανήκων εις τους Έλληνας βλαχοφώνους είχε μία μεγάλη κατηγορία που τον εβάρυνε, ότι, μέσα στη μαύρη σκλαβιά της πατρίδος, ετόλμησε να σηκώσει την τιμημένη Γαλανόλευκον στον επαγγελματικόν του χώρον. Έκτοτε καθημερινώς επλανάτο η απειλή της εκτελέσεως επί παντός αθώου που αναιτίως θα μπορούσε να γίνει θύμα των ορέξεων των κατακτητών. Με τα παραπάνω θέλω να επισημάνω και την προοδευτική σκλήρυνση της συμπεριφοράς του κατακτητή, και το στένεμα του κλοιού: εκτός της δραματικής επιδείνωσης των συνθηκών διαβιώσεως των ελλήνων, δηλαδή πέραν της αθλιότητος, της πείνας, του πνευματικού και ψυχικού κόστους, προσετέθη και η ζοφερά απειλή του θανάτου δι εκτελέσεων. Εν συνόλω μέσα στην μικρή μας πόλη οι Ιταλοί εξετέλεσαν αρκετούς αθώους πολίτες κατά την ιταλική κατοχή. Η Ζωή στο βουνό (Πεντάλοφος) Και ενώ όλος αυτός ο χαλασμός συνέβαινε στην μικρά σκλαβωμένη πολιτεία του Άργους Ορεστικού, η οικογένειά μου ακολουθούσε από χωρίου εις χωρίον τις πολλές μετακινήσεις του γιατρού πατέρα μου, σύμφωνα με τις υγειονομικές ανάγκες των ανταρτικών σωμάτων. Τον πρώτο καιρό δεν είχε σταθερά θέση εργασίας, και μετέβαινε στα διάφορα χωρία για ολιγοήμερες παραμονές και αντιμετώπιση των νοσολογικών αναγκών τόσο των διασπάρτων ανταρτικών ομάδων, όσο και των ταλαίπωρων εκ του πολέμου κατοίκων των χωριών της περιοχής του Βοΐου. 72

73 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Παράλληλα, η οικογένεια, στις αρχές κατοικούσαμε στην Λάγγα - στον Βράχο, στην οικία του αειμνήστου Κώστα Μέλλιου. Μετέπειτα στην Δαμασκηνιά Βοΐου και εν συνεχεία στη Ζώνη όπου φιλοξενηθήκαμε στην οικία του δασκάλου Κώστα Παπαζώη. Εδώ οφείλω να τονίσω την συμπαράσταση της οικογενείας Ιωάννου Τσουκνίδα και πολλών άλλων αγαπητών φίλων. Στη Ζώνη ο πατέρας εκάλυπτε τις ανάγκες των ανταρτών στο αναρρωτήριο που εστεγάζετο εις την οικίαν Αντωνίου Σιδέρη. Οι μετακινήσεις αυτές ελάμβαναν χώραν κατά τους πρώτους έξι μήνες, οπότε τον Σεπτέμβριο 1943 ο ιατρός εγκαταστάθηκε για κάποιον καιρόν περισσότερο στο Βυθό. Από τον Βυθό μετά 2μηνο παραμονής όλη η οικογένεια μετοικήσαμε εις τον Πεντάλοφον όπου κατοικήσαμε στην οικία του Κοσμά Τζουρέλλα. Πεντάλοφος Βοΐου (Β.Δ. άποψις) κατά την 10ετία Φωτογραφία παραχωρηθείσα απ τους κ. Σωτήρη Κάσσου και Ανδρέα Τακαλιού περιεχομένη στο βιβλίο τους με τίτλο «Ένα χωριό στον εμφύλιο». 73

74 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ο Πεντάλοφος, κεφαλοχώρι, μεγαλοχώρι κτισμένο, μέσα στις απόκρημνες χαράδρες της Πίνδου, σε μεγάλο υψόμετρο περίπου μ., στις υπώρειες του Αηλιά (Βοΐου), ο οποίος επικρέμεται πάνω του σαν γεράκι που θέτει υπό προστασία τα παιδιά του. Ο Αηλιάς, βράχος γυμνός, άσκιος το πλείστον (χωρίς πολλά δένδρα), μαύρος από την ποιότητα των πετρωμάτων του, δεσπόζει της όλης προστατευτικής περί τον ορίζοντα ορεινής περιφράξεως του μεγαλοχωρίου. Οι υπώρειες του καταπράσινες από θεριεμένα και υψιτενή έλατα και οξιές, που συνθέτουν τον περιβάλλοντα χώρο του όμορφου χωριού και που το άγριο μουγκρητό που παράγουν τα δάση αυτά από τα πολλά αέρινα ρεύματα, δίδουν την αυστηράν αίσθηση του επιβλητικού και μεγαλοπρεπούς κεφαλοχωρίου. Αυτή η αυστηρή φυσιογνωμία του Πενταλόφου εκφράζεται και στην προσωπικότητα των κατοικούντων σ αυτή την αετοφωλιά Πενταλοφιτών, ανθρώπων με υψηλόν εθνικό σθένος, με υψηλή κορμοστασιά, με σπινθηροβόλο βλέμμα, με καθαρότητα ύφους και με λεπτότητα χαρακτήρος. Στα σκληρυμένα πρόσωπα αυτών των ανθρώπων, από τη βουνίσια τραχιά ζωή, που η φύση προσφέρει σ εκείνα τα κακοτράχαλα και δύσβατα μέρη, αναφύεται τέτοια λεπτότητα ανθρωπιάς και προσωπικότητος, ώστε να πιστεύει κανείς ότι εκεί σμιλεύεται μια από τις πιο αγνές ομάδες ορεσιβίων Ελλήνων, πατριωτών. Αλλά και οι γερακίνες, γυναίκες της περιοχής, αυτές οι λυγερόκορμες και όμορφες που γεννούν τους λεβέντες, αυτές που συμπαρίστανται στην σκληράδα των εργασιών του βιοπορισμού, αυτές που ξάφνιασαν τον κόσμο με την συμπαράσταση τους στους πολεμιστές, στις σκληρές φάσεις του αλβανικού πολέμου, αυτές που σήμερα συνθέτουν, ό,τι το ωραιότερο στην κοινωνία της Πίνδου, δίδουν επίσης μια σημαντική, έκφραση της ομορφιάς του κεφαλοχωρίου. Μια κοινωνία μελίσσι, η ολότητα χαρακτηριστικών της Ελληνικής λεβεντιάς, δηλαδή της φιλοξενίας, της φιλοπατρίας, του αλτρουϊσμού και του ανθρωπισμού. Αυτής της ομορ- 74

75 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ φιάς ψυχής, είχαμε την τύχη να μεθέξουμε, όταν οι ταλαιπωρίες του πολέμου μας έφεραν κοντά σ αυτούς τους ξεχωριστούς ανθρώπους. Στον Πεντάλοφο, ήταν εγκατεστημένη η ΙΧ Μεραρχία του ΕΛΑΣ, κατά συνέπεια το χωριό ήταν το διοικητικό κέντρο της τότε κρατούσης καταστάσεως. Μέραρχος της ΙΧ Μεραρχίας ήταν ο Υψηλόβαθμος αξιωματικός Καρατζάς, ένας, κατά την φήμην, παλαιός αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού. Κατά πληροφορίες και πάλιν, ιδιαίτερα από την μητέρα μου, που τον γνώρισε προσωπικά, ήταν ένας έξυπνος και σοβαρός άνθρωπος, με πολύ σκληρή και αυστηρή έκφραση και συμπεριφορά, ενώ παράλληλα προς την τότε ανακρινόμενη ήταν αυστηρός μεν αλλά ευγενής και αξιοπρεπής, αποκαλώντας την με την προσφώνηση «κυρία» και όχι «συναγωνίστρια» κατά περίεργο τρόπο. Πέριξ της Διοικήσεως ήταν εγκατεστημένες όλες οι συναπαρτίζουσες στρατιωτικές αρχές: το αντάρτικο σώμα, το νοσοκομείο, το στρατοδικείο και όλες οι άλλες στρατιωτικές αρχές. Ο ΕΛΑΣ ήλεγχε τα θέματα δικαιοσύνης με Στρατιωτικό Νόμο, καθώς και όλες τις πράξεις και κινήσεις των πολιτών (Nicholas Hammond, «Αντάρτες», , σελ. 80). Στον Πεντάλοφο επίσης ήταν εγκατεστημένο το αρχηγείο της Αγγλικής αποστολής που ευρίσκετο πολύ κοντά στο Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Η προπαγάνδα του ΕΛΑΣ εγένετο με ένα μεγάφωνο που είχε στηθεί επί τούτου στην κεντρική πλατεία του χωριού, ενώ συγχρόνως απηγορεύετο η χρήση ραδιοφώνου επί ποινή θανάτου. Τα νέα επληροφορείτο όλο το χωριό, μόνο από το μεγάφωνο της πλατείας, καθώς και από προκηρύξεις που μοίραζε μόνο ο ΕΛΑΣ ενώ κανένας άλλος δεν επιτρέπετο να κάνει κάτι τέτοιο. Επίσης είχε στηθεί και τυπογραφείο στο χωριό το οποίο παράλληλα εξέδιδε διάφορα έντυπα που αφορούσαν την προπαγάνδα, καθώς επίσης εκδίδετο και μία τοπική εφημερίδα πολιτικής κατ εξοχήν φύσεως (Nicholas Hammond, 75

76 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ «Αντάρτες», , σελ.80). Κατά πληροφορίες επίσης του Hammond, δεν επιτρέπετο μέσα στον Πεντάλοφο η δραστηριότητα άλλων οργανώσεων, οι οποίες χαρακτηρίζοντο ως προδοτικές. Είχαμε λοιπόν εγκατασταθεί στην ελεύθερη Ελλάδα, όπως συνήθιζαν να αποκαλούν οι αντάρτες την Πίνδο, και αρχίσαμε να ζούμε μία ανέμελη, φαινομενικά, ζωή. Η θαλπωρή των ιδιοκτητών της επιταγμένης οικίας ήταν σημαντική και ευγνωμόνως αναφέρω την οικογένεια Κοσμά Τζουρέλλα, την γιαγιά Μυγδαληνή και τα σχεδόν συνομήλικα παιδιά με μένα, τον Τάκη και την Ανθούλα, που η ανθρωπιά τους μας έκανε να ξεχνούμε το δράμα που αφήσαμε πίσω μας. Στη φάση αυτή η παιδική ζωή μου ήταν πολύ χαρούμενη. Παίζοντας αδιάκοπα με τον Τάκη και την Ανθούλα φαίνεται θα υπήρξε και αρκετή ζωηράδα εκ μέρους μου τότε και πέφτοντας από μια καρέκλα έσπασα το δεξιό χέρι στην κερκίδα και ωλένη, γεγονός που μου άφησε λίγες επώδυνες μνήμες. Όμως ο γύψινος νάρθηκας δεν μου έβαλε μυαλό και το παιχνίδι συνέχισε ασταμάτητο (όμορφες παιδικές αναμνήσεις). Αυτή είναι η παιδική μου ανάμνηση από τις πρώτες ημέρες στην αντίσταση. Η ζωή όμως των γονέων μου κυλούσε με πολλές δραστηριότητες αλλά και πολλά προβλήματα. Ο πατέρας περείχε παν το δυνατόν, εις το Νοσοκομείο, όπου όντως, προσεφέροντο πολλά και εις τους ταλαίπωρους χωρικούς, εκτός από τους στρατευμένους μαχητές. Παράλληλα δε, η επιστημονική και ανθρωπιστική παροχή τόσο του πατέρα όσο και της συμπαρισταμένης ως ιατρικής βοηθού μητέρας μου, στους καταρρακωμένους από τα δεινά του πολέμου, υπήρξε παραδειγματική για τέ- 76

77 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τοιες εποχές, τόσο ώστε οι κάτοικοι των χωριών γρήγορα να πληροφορηθούν για την συμπαράσταση του ιατρού προς τους πληττομένους, τόσο, ώστε το όνομά του και μόνο παρείχε βάλσαμο παρηγοριάς. Ίσως φανεί ότι υπερβάλλω, παρουσιάζοντας το έργο των γονέων μου, όμως και σήμερα ακόμη, μετά παρέλευση 65 και πλέον ετών από τα γεγονότα, στο άκουσμα του ονόματος, επικρατεί γενική συγκίνηση, και ανεπιφύλακτη παραδοχή. Ο Πεντάλοφος και η περιφέρειά του επικοινωνούσαν μεταξύ τους μόνο με κατσικόδρομους εκείνη την εποχή και το μόνο μεταφορικό μέσον ήταν τα υποζύγια με τους υπομονετικούς αγωγιάτες. Βουνά δύσβατα, χαοτικές χαράδρες, νεροφαγώματα και κακοτοπιές, μόνιμες παρεμποδίσεις, οι οποίες επιδεινούντο σε μέγιστο βαθμό στις ψυχρές εποχές και στις μεγάλες χιονοπτώσεις. Χαρακτηριστική η αναφορά του περιβάλλοντος μου, σε μία πρόσκληση του γυναικολόγου γιατρού για ένα επιπεπλεγμένο τοκετό, που δεν επερατούτο με την κυρά μαμή στο απομακρυσμένο χωριό του νομού Καστοριάς, του Επταχωρίου, σε μια τέτοια βραδιά του πολύ βαρέος χειμώνα του 1943, όπου η ανάλογος ταλαιπωρία ήταν μεγάλη. Δεν υπήρχαν όμως εμπόδια για τον Γιάννη Χατσέρα ενώπιον της ανάγκης, δεν υπήρχαν χιόνια, δεν υπήρχε άβατον. «Φεύγω, τώρα νύχτα για Επταχώρι». «Τι είναι αυτά που λες, μ αυτόν τον καιρό, μ αυτόν τον χαλασμό». Δεν υπάρχουν εμπόδια για μένα, «προχωρείτε», διέταξε τους συνοδούς αγωγιάτες και συγγενείς της ασθενούς που είχαν έλθει, την διάρκεια του απογεύματος, εκείνη την ημέρα. Ο καιρός λυσσομανούσε, ο αέρας σφύριζε τόσο, που άγγιζε τα σωθικά των βαδιζόντων. Η νύχτα πυκνή, φωτισμός ανύπαρκτος. Δεν πρωτοτυπούσαν οι συμβαδίζοντες, καθόσον αυτός ήταν ο τρόπος ζωής τους, πάντοτε, οπότε η πείρα τους επέβαλε να φέρουν μαζί τους το αρχέγονο φωτιστικό μέσο, το δαδί. Κρατούσαν όλοι τα δαδιά αναμμένα και πότε άνοιγαν δρό- 77

78 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ 78

79 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ 79

80 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ μους με φτυάρια μέσα στο βαθύ χιόνι, για να αποκαλύψουν το μονοπάτι και πότε τούτο φαινόταν από μόνο του καθόσον το ανεμοσούρι το αποκάλυπτε για να βαθύνει λίγο πιο πέρα και πάλι τη χιονοστιβάδα. Παλέψαν ολονυχτίς μέσα στα χιόνια στον λυσσομανούντα αέρα, για να βγάλουν πέρα την αποστολή. Προχωρείτε παιδιά, το καθήκον μας καλεί και δούλευε και ο ίδιος χειρωνακτικά, κρατώντας με πολύ τέχνη το φτυάρι, πετώντας με άνεση τις φτυαριές. Άλλωστε χωριατόπουλο και ο ίδιος, δεν ζούσε για πρώτη φορά τα στοιχειωμένα βουνά μέσα στην παγερή τους ομορφιά. Ο σκοπός επέβαλε τη θυσία. Τέλος, όλα καλά. Η αποστολή απέδωσε. Η γυναίκα έτυχε της πλήρους βοηθείας. Όλα πήγαν καλά. Μεγάλη η ικανοποίηση. Εδόθη και σχετική υπόσχεση στο Επταχώρι: «Θα βαφτίσω εγώ την κούκλα, για να με θυμάται σαν το σωτήρα της». Όμως η μοίρα δεν θέλησε τον περαιτέρω πνευματικό δεσμό. Δεν πρόφθασε ο Γιάννης να επιτελέσει τον χριστιανικό του προορισμό καθόσον σε λίγο έφυγε για πάντα. Παρέμεινε για λίγο για ξεκούραση, επικοινώνησε μάλιστα και με τους συγγενείς του αδελφικού του φίλου του Γιώργου του Δήμου, του φιλολόγου καθηγητή. Επέστρεψε θριαμβευτής αλλά την κατάλληλη χρονική φάση, δηλαδή με ημερήσια επιστροφή και με πολλαπλώς ηπιότερες συνθήκες, καθόσον τώρα δεν επέβαλαν φωνές συνειδήσεως την επιτακτικήν ανάγκη. Μεγάλες οι θυσίες, αλλά και μεγάλες οι προσφορές. Ο απόηχος στις μικρές κοινωνίες φανταστικός. Η προσωπική ικανοποίηση του πατέρα, έκανε την οικογένεια να πλέει στην ευτυχία. Ξεχάστηκαν οι πρόσκαιρες ταλαιπωρίες. Η ζωή συνεχίζεται. Οι ανάγκες όμως, του κόσμου τρομακτικές, όταν μέσα στην κακότητα του χειμώνα, τρανός συνεργάτης της παγωνιάς, η κατάρα του πολέμου! Όμως, οι γονείς μου δεν έπαυαν να είναι ένα ζευγάρι γεμάτο ζωή και σφρίγος, μετέχοντας και στα δρώμενα της μικράς τότε κοινωνίας του μεγαλοχωρίου. 80

81 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Τότε ήταν που ο απόηχος του γεγονότος της σωτηρίας της Επταχωρίτισσας εγκύου, έκανε ώστε στην κοινωνική συγκέντρωση, όπου βρέθηκαν καλεσμένοι, ο πατέρας μου και η μητέρα μου, στο σπίτι του Ανδρέα Κόκκινου, να τυγχάνουν της γενικής επιδοκιμασίας και συγχαρητηρίων. Ανδρέας Κόκκινος, ιατρός παθολόγος του Πενταλόφου. Γέννημα και θρέμμα του χωριού, ένας πανέξυπνος και αριστοκράτης στο πνεύμα και στην εμφάνιση συνετός και εκλεκτός φίλος και συνάδελφος του Γιάννη, που παρ όλην την βραχεία γνωριμία οι περιστάσεις τους ένωσαν στενά. Καλός συζητητής και αυστηρός κριτής της διαμορφωθείσης καταστάσεως. Και αυτός θαρραλέος, βοηθούσαν από κοινού με τον Γιάννη, τον κόσμο και ετόνωναν το ηθικό τους, που τόσο είχαν ανάγκη εκείνη την εποχή. Μια χαριτωμένη νότα, μέσα στο όλο δράμα των γεγονότων, που ελάμβαναν χώρα στο όμορφο χωριό ήταν η σύζυγος του γιατρού του Ανδρέα Κόκκινου η αείμνηστος «κυρία Στάσα». Μια φανταχτερά εμφανίσιμη για το χωριό, τότε, ηλικιωμένη κυρία προικισμένη με πολλά προσόντα. Αποτελούσε διακεκριμένη εμφανισιακά και κοινωνικά αλλά και σημαντικά κοσμημένη παρουσία Κυρία, με σαφή και μοναδική για το χωριό επισήμανση, τόσο εις όψη, όσο και σε συμπεριφορά, λόγω εκφράσεων και άλλων στοιχείων, που από μακριά έδιδε την εικόνα του ξεχωριστού ατόμου μέσα στο χωριό. Δικαιολογημένη αυτή η παρουσία, αν λάβει κανείς υπόψη την αριστοκρατική καταγωγή της. Ήταν κυρία, τότε, του κόσμου της Αθήνας, όταν ο ορεσίβιος φοιτητής, ο καταγόμενος από τον Πεντάλοφο της Δυτικής Μακεδονίας, με τα σκληρά, τραχιά αλλά και πανέμορφα χαρακτηριστικά, με την αετίσια έκφραση και πνευματικότητα, ο τότε φέρελπις νέος γιατρός με τα σπάνια και πολυποίκιλα προσόντα του, έπεισε την νεαρά κυρία να τον ακολουθήσει ως σύζυγος και να ζήσουν στα κακοτράχαλα βουνά της Πίνδου, εφ όρου ζωής. Απόφαση δικαιολογημένη για τον δεσμό αλληλοεκτίμησης και αγάπης. Δυσβάσταχτη όμως στην προσαρμογή 81

82 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ της κυρίας, η οποία ενώ και παρόλον ότι επολιτογραφήθη Πενταλοφίτισσα, παρόλον ότι έγινε μητέρα ενός πολύ χαριτωμένου κοριτσιού, της φίλης μου τότε της Υβόνης, δεν μπόρεσε να ανεχθεί την σκληρή προσαρμογή. Παρέμεινε πιστή σύζυγος και μητέρα, εκφραζομένη όμως ποικιλοτρόπως για την δυσπροσαρμογή. Η «Κυρία Στάσα», λοιπόν, αποτελούσε και για μας τους μικρούς τότε, μια ευχάριστη νότα, όταν στις συχνές σχέσεις και επικοινωνίες των μεγάλων, εμείς οι νεαροί βλαστοί με την Υβόνη και άλλα παιδιά γειτονόπουλα παίζαμε ανέμελα και απολαμβάναμε την ιδιόρρυθμη αγάπη που μας επρόσφερε η «Κυρία Στάσα». Οι πατεράδες μας φίλοι και εκλεκτοί συνάδελφοι περνούσαν τις ελεύθερες ώρες τους με σοβαρές συζητήσεις τόσο ιατρικές, ιδιαίτερα, όμως, με πολιτικές όπως η εποχή το απαιτούσε, εκφραζόμενοι πολύ ελεύθερα έστω και επικίνδυνα, έτσι ήταν ο χαρακτήρας τους, με πρωτοστατούντα σε θάρρος τον αείμνηστο Ανδρέα Κόκκινο, που ετύγχανε απεριορίστου τιμής και εμπιστοσύνης από όλη την περιφέρεια, ακόμη και από τους αντιφρονούντες. Εγνώρισα και εγώ τον αείμνηστο γιατρό Κόκκινο, όταν αργότερα ήμουν φοιτητής. Είχα τις καλύτερες εντυπώσεις επιφανούς ιατρού, ανδρός, ο οποίος βέβαια και αυτός με τη σειρά του, μου ετόνιζε για την σημαντική προσωπικότητα του πατέρα μου, την απώλεια ενός λαμπρού φίλου με το θάνατό του και την πόση ατυχία είχα που δεν τον γνώρισα. Παράλληλα, ο πατέρας μου που ήταν και κάπως νεότερος από τον Ανδρέα Κόκκινο, ασχολείτο στον Πεντάλοφο και λίγο με το κυνήγι (νεανικές συνήθειες) καθώς επίσης και με την ιππασία, συνήθεια παλαιά της ζωής του χωριού του Κωσταραζιού. Τις άλλες ελεύθερες ώρες διέθετε για διάβασμα, αποφεύγοντας μετά βδελυγμίας την κλασική ελληνική συνήθεια του καφενείου. Σπιτόγατος κατ εξοχήν, με ιδιαίτερη αγάπη και φροντίδα για τα οικόσιτα ζωάκια του, τον μαυρούλη (γατούλη) και 82

83 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τον λέοντα (ένα πανέμορφο, γέρικο τότε ποιμενικό). Ζούσαν με έναν ρυθμό αυτού του τύπου. Δουλειά στο Νοσοκομείο με τους ασθενείς αντάρτες, με τους τραυματίες, με τον πονεμένο και ταλαιπωρημένο λαό του τόπου, να έχει μεγάλη ανάγκη της ιατρικής βοηθείας αλλά και της ηθικής συμπαραστάσεως. Συμπαράσταση που αφειδώς επρόσφεραν, τόσο ο πατέρας με την Ιατρική του όσο και η μητέρα με την κοινωνική και φιλαδελφική της συμπεριφορά, σ όλες τις γυναίκες του χωριού, με υποδείξεις μαγειρικής, ζαχαροπλαστικής και λοιπές οικοτεχνικές ενασχολήσεις. Μια μεγάλη απασχόληση του πατέρα στο αντάρτικο σώμα η οργάνωση μαζί με τους άλλους συναδέλφους του αντάρτικου κινητού εκστρατευτικού νοσοκομείου της ΙΧ Íïóïêïìåßï ôïõ ÅËÁÓ Ðåíôáëόöïõ. Ôï óðßôé ôçò Ôáóéïýëéíáò (Áíáóôáóßáò ÐáíôáæÞ). ÖéëïîÝíçóå ùò ôï ÄåêÝìâñéï ôïõ 43 ôï íïóïêïìåßï êáé ìåôü ôç äéïßêçóç ôçò 9çò Ìåñáñ ßáò ôïõ ÅËÁÓ. Ôï Ýêáøáí στις ïé Ãåñìáíïß óôéò åêêáèáñéóôéêýò åðé åéñþóåéò. Öùôïãñáößá, åõãåíþò ðñïóöåñèåßóá áðü ôï âéâëßï Åíá ùñéü óôïí Åìöýëéï ôùí ÓùôÞñç ÊÜóóïõ-ÁíäñÝá Ôáêáëéïý. 83

84 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Η ανάγκη μεγάλη, αλλά η οργάνωση δύσκολη, ελλείψει χώρου και προπαντός υλικοτεχνικών στοιχείων. Οπωσδήποτε το Νοσοκομείο μικρό καίτοι οι ανάγκες μεγάλες. Όμως οι συνθήκες και οι καιροί ακατάλληλοι για μεγάλες οργανώσεις. Γιατροί λίγοι από ότι διηγείτο η μητέρα, περίπου 4 έως 5 Έλληνες και οι περισσότεροι ανειδίκευτοι, αλλά και λίγοι Ιταλοί γιατροί πλαισίωναν τη σύνθεση του Νοσοκομείου, μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών από τον Σεπτέμβριο του Χειρουργός που επρόσφερε ικανό έργο, ο εκ Γρεβενών Αλέξανδρος Βασιλόπουλος, ο οποίος εις περίπτωση ανάγκης μεγάλης επεμβάσεως έδινε εντολή διακομιδής του αρρώστου στα Γρεβενά, όπου η ιδιωτική κλινική του (Θεοδοσιάδης, «Η Πίνδος ομιλεί», σελ. 359). Αδελφές και λοιπό βοηθητικό προσωπικό υπήρχε περισσότερο, τόσο εκ των επιστρατευμένων ανταρτών, όσο και από τις εθελόντριες κυρίες του χωριού που οικειοθελώς επρόσφεραν ικανή υπηρεσία. Μεγάλη και η προσφορά της μητέρας μου, η οποία υπήρξε άριστη εργαλειοδότρια, εκ της επαγελματικής συμπαραστάσεως που παρείχε στον πατέρα κατά την επαγγελματική τους δραστηριότητα στο Άργος τα καλά χρόνια. Στις διηγήσεις της, η μητέρα μου ανέφερε την παρουσία ενός Αρχιάτρου της Μεραρχίας, ο οποίος ήταν ένας δραστήριος κοντόχοντρος, αλλά πολύ ευκίνητος και ζωντανός άνθρωπος (δεν ενθυμούμαι το όνομα του). Όλη την ημέρα κυκλοφορούσε έφιππος σε ένα ψαρί κοντόχοντρο άλογο, ανάλογο με τις διαστάσεις του, αλλά που με πολλή τέχνη εφίππευε και εκάλπαζε περήφανα. Η δουλειά του ήταν περισσότερο διοικητική, φαίνεται ήταν και έμπιστος του κόμματος. 84

85 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Γρήγορα οργανώθηκε στοιχειωδώς βέβαια, το μικρό εκστρατευτικό νοσοκομείο, όμως η προσφορά ήταν σημαντική, χάρις εις την υπεράνθρωπη εργασία των γιατρών. Εδώ οφείλω να επισημάνω και την παρουσία του γιατρού Κων/νου Σαμαρά, ενός ανθρώπου που πολλά επρόσφερε στον αγώνα. Οπωσδήποτε όμως, εάν συγκριθεί με τα σημερινού τύπου νοσοκομεία, ήταν κινητό στρατιωτικό νοσοκομείο, του επιπέδου αναρρωτηρίου της σημερινής πραγματικότητας. Το μεγάλο πρόβλημα του ανταρτικού σώματος, αλλά και όλου του πληθυσμού του βουνού στις φάσεις αυτές του πολέμου, ήταν η «ψείρα». Σ όλο τον κόσμο όπως και είναι εύλογο, σ αυτές τις περιπτώσεις πολέμων και οικονομικής δυσπραγίας, η καθαριότης είναι το πρόβλημα. Ελλείψεις θερμάνσεως, βρασμού ύδατος, σαπουνιών και λοιπής ευκολίας συνθέτουν μια κατάσταση απελπιστική από πλευράς καθαριότητος. Λόγος ισχυρός, για να αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται αλματωδώς οι ψείρες των ενδυμάτων. Οι ψείρες πάλι αποτελούν ξενιστές διαφόρων μικροβίων που λέγονται Rice tsiae, ρικέτσιες, και που είναι αιτίες τραγικών νοσημάτων. Συνακόλουθα του πολέμου - Ψείρα - Νοσήματα. Αυτή η αλυσίδα κακοποιών συνεπειών έπρεπε παντοιοτρόπως να καταπολεμηθεί, να σπάσει, προς αποτροπή των παραγόντων που συνακολουθούν κακοήθως τους πολέμους. Μέριμνα έπρεπε να ληφθεί από το ανταρτικό σώμα και γι αυτήν την προληπτική προοπτική. Συνθηκολόγηση Ιταλίας - Έναρξη εισδοχής βουλγαριζόντων στον ΕΛΑΣ Όλα κυλούσαν καλά για τον γιατρό πατέρα μου και 85

86 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ για την οικογένεια, μετά την άφιξη όλων των μελών αυτής, στην πρώτη φάση, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1943, στο χωριό Βυθός του Βοΐου, ένα χωριό κείμενο στο βάθος μιας φυσικής χαράδρας των οροσειρών της Πίνδου. Πολύ κοντά στον Πεντάλοφο, θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς σαν ένα συνοικισμό του κεφαλοχωρίου. Εκεί, μέσα στα πλαίσια της κάποιας κοινωνικότητας, η οποία χαρακτήριζε την οικογένεια μας, επισκέπτοντο εις την νέα διαμονή μας την οικογένεια, φίλοι και συνάδελφοι, επ ευκαιρία εορτών ή επετείων. Έτσι, έτυχε να επισκεφθεί την οικογένεια περί τον Σεπτέμβριον του 1943 ο λοχαγός Ηρακλής Καραγεωργίου από το Άργος Ορεστικό, μακρινός συγγενής της μητέρας μου. Ο αξιωματικός αυτός υπηρετούσε ως αξιωματικός της διασυμμαχικής αποστολής. Διεκινείτο ελεύθερος δια τον λόγον αυτόν, και άνετα στις τάξεις του ΕΛΑΣ, αλλά και στις άλλες αντιστασιακές ομάδες, τυγχάνοντας της σχετικής Λοχαγός Ηρακλής Π. Καραγεωργίου Αξιωματικός διασυμμαχικής αποστολής στον Πεντάλοφο από το Άργος Ορεστικό. 86

87 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ασυλίας και ανοχής. Προς τούτο συνεργάζετο με τους άγγλους αξιωματικούς και ιδιαίτερα με τον Ν. Hammond. Ο γνωστός αυτός ελληνιστής και ελληνομαθής έγραψε στο βιβλίο του τα ακόλουθα για τον Ηρακλή Καραγεωργίου: «Ένας λαμπρός δυναμικός αξιωματικός που πολέμησε ηρωικά στην Αλβανία και που κατήγετο από την Χρούπιστα (Άργος Ορεστικό) Nicolas Hammond («Αντάρτες» ), σελ. 53). Από ότι εδήλωνε η μητέρα μου ο Ηρακλής Καραγεωργίου είχε ανειλημμένη σοβαρή αποστολή από την Ελληνική Κυβέρνηση του Καΐρου, και ως αξιωματικός της Διασυμμαχικής αποστολής είχε φθάσει πολύ πρόσφατα, αφιχθείς με αεροπλάνο και προσγειωθείς με αλεξίπτωτο σε ειδική περιοχή της Πίνδου όπου συνήθως προσγειούντο και άλλοι αξιωματικοί της Αγγλικής αποστολής. Πέραν όμως της σημαντικής εκτιμήσεως μεταξύ των Ελλήνων αξιωματικών, ο Καραγεωργίου, είχε, κατά την επίσκεψή του εις Βυθό, μια πρόσφατη και λίαν επώδυνη και τραυματική εμπειρία, με τον οικτρόν θάνατον του πατέρα του που σκοτώθηκε από τους Βουλγαροκομιτατζήδες του φρουραρχείου του Άργους Ορεστικού. Οι ίδιοι που επυρπόλησαν τα πλείστα των σπιτιών του Άργους, συνεπώς και το σπίτι μας, εσκότωσαν δια ξυλοδαρμού τον άμοιρο γέροντα Παναγιώτη Καραγεωργίου, υψηλόν κοινωνικόν παράγοντα του Άργους, με το αιτιολογικο ότι ο υιός Ηρακλής ήταν Έλλην αξιωματικός, ο ίδιος δε άριστος Έλλην πολίτης, ενώ τα άλλα του παιδιά, αξιόλογοι πατριώτες, εξ ών ο ένας ήταν ο μικροβιολόγος ιατρός της Θεσσαλονίκης Γεώργιος Καραγεωργίου (ήταν ο πρώτος μικροβιολόγος που εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη). 87

88 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Η πολιτική του ΕΛΑΣ κατά την φάση αυτή του επέτρεψε να δεχθεί στους κόλπους του ικανό αριθμό από τους ανθρώπους αυτούς ως συνεργάτες, όπως και ο καθηγητής Ι. Κολιόπουλος αναφέρει: «Υπήρχαν χωρία Βουλγα ροφρόνων τα οποία είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ εξαιτίας των αντιμοναρχικών αισθημάτων αυτών των σλαβομακεδόνων. Οι σλαβομακεδόνες αυτοί συνέδεαν την μοναρχία με το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά και εκ του λόγου της αντιμοναρχικής στάσεως του ΕΛΑΣ προσέρχοντο για κατάταξη στον αντάρτικο πλέον αγώνα και υποδύοντο ότι συγκινούνται από την κομμουνιστική προπαγάνδα, ενώ κατά βάθος συμπαθούσαν την Βουλγαρία και μόνο» (Ι. Κολιόπουλος, «Λεηλασία Φρονημάτων», 1996, σελ. 57). Συνεχίζοντας λοιπόν την περιγραφή της επισκέψεως του λοχαγού Ηρακλή Καραγεωργίου, αξιωματικού της διασυμμαχικής αποστολής, στην αρχή εις την οικίαν Χατσέρα εις τον Βυθόν Βοΐου, και εν συνεχεία στον Πεντάλοφο, κρίνω σκόπιμο να περιγράψω τον πόνον και την πικρίαν του ανθρώπου αυτού, που εκφράζετο με σχετικό άγχος και μένος για τους δολοφόνους κομιτατζήδες του πατέρα του, που μόλις αυτές τις ημέρες της αφίξεώς του στην Ελλάδα, είχε σκοτωθεί, ενώ συγχρόνως πιστεύω ότι από την πλευρά του θα εξέφραζε και ο πατέρας μου την οργή του, για την υπ αυτών, φυλάκιση και ταπείνωση της μητέρας μου και για τον εμπρησμό του σπιτιού μας. Η αγανάκτηση μάλιστα αυτή, εκ μέρους πολλών, δικαίως επιτείνετο, όταν έβλεπαν να κυκλοφορούν, ασυστόλως εις τας τάξεις του ΕΛΑΣ άτομα που μέχρι χθες ήταν οι ίδιοι οι κομιτατζήδες, οι βίαιοι βασανιστές και εμπρηστές. 88

89 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Το φαινόμενο ενετάθη μάλιστα όταν οι βουλγαρίζοντες αυτοί έπαυσαν να έχουν προστάτες τους Ιταλούς (μετά την ιταλική συνθηκολόγηση ) και εξαναγκασθέντες άλλοι κατέφυγαν προς τους Γερμανούς και άλλοι κατέφυγαν προς τον ΕΛΑΣ, ο οποίος με την προαναφερόμενη τακτική του, τους εδέχετο. Πολλοί εκ των ανταρτών που δεν απεδέχοντο αυτήν την κατάσταση, δυσφορούσαν έντονα και εξεδήλωναν την αντίθεσή τους. Στα πλαίσια αυτής της γενικής αγανακτήσεως, φαίνεται ότι ο λοχαγός της διασυμμαχικής υπηρεσίας, Ηρακλής Καραγεωργίου, βρήκε πρόσφορο έδαφος μεταξύ των αξιωματικών και λοιπών υπηρετούντων στον ΕΛΑΣ και ίσως με βάση την γραμμή σχετικής αποστολής, δημιούργησε έναν πυρήνα αντιδράσεως με προοπτική την μετακίνηση των ομάδων ανταρτών προς τις δυνάμεις του Ζέρβα. Όλα αυτά όμως σύμφωνα πάντοτε με τις κατηγορίες του ηγετικού ΕΛΑΣ. Οι ανταποκριθέντες, σύμφωνα πάντοτε με τις απόψεις του ΕΛΑΣ, στην κίνηση του Καραγεωργίου συνελήφθησαν αργότερα και εδικάσθησαν από έκτακτο Στρατοδικείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του 1944 στον Πεντάλοφο. Προηγήθηκαν παρατεταμένες και άκρως επίπονες ανακρίσεις στις οποίες ενεπλάκη και η οικογένεια μου λόγω της συναντήσεως πολλών εκ των μετέπειτα κατηγορηθέντων, την μέρα των Χριστουγέννων του 1943, στο σπίτι μας. Η εμπλοκή αυτή είχε ως αποτέλεσμα μία περιπέτεια της μητέρας μου: να οδηγηθεί και αυτή στη δίκη και μάλιστα κατά την έναρξη της σοβαράς νόσου του πατέρα μου, όχι όμως ως κατηγορουμένη, αλλά παρά την θέλησή της, ως μάρτυρας-κατηγορίας. 89

90 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Προβληματίστηκα πολύ περί του αν έπρεπε να συζητήσω, στο παρόν πόνημα, για την δίκη αυτή, καθόσον πλην της σαφούς περιγραφής εκ μέρους της μητρός μου, δεν είχα, άλλη μαρτυρία, ούτε ένα οποιοδήποτε έγγραφο και μάλιστα δεν μπόρεσα παρ όλη την προσπάθειά μου, να εντοπίσω κάτι στα βιβλιογραφικά δεδομένα της εποχής και της περιοχής. Η τύχη όμως και οι αναζητήσεις μου είχαν ως τελικό αποτέλεσμα να βρω τα πρακτικά της υπ αριθμ. 31 δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ που έλαβε χώρα την 22 αν Ιουνίου 1944 στον Πεντάλοφο Βοΐου, στρεφομένη εναντίον ικανού αριθμού υπηρετούντων στον ΕΛΑΣ, αξιωματικών με κατηγορητήριο την «Οργάνωση Επαναστατικού Κινήματος». Στα πρακτικά αυτά αναφέρεται πλειστάκις ως μάρτυρας και η μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα. Εσχάτως, βρήκα το βιβλίο του Συνταγματάρχου ΠΖ Δημητρίου Ζαφειρόπουλου, με θέμα: «Το ΚΚΕ και η Μακεδονία». Στο βιβλίο αυτό και στις σελίδες 108 και 109, υπάρχει αναφορά και σχολιασμός υπό του συγγραφέως, για την δίκη αυτή. Ενδιαφέρουσα κριτική του ανωτέρω παραθέτω στο τέλος της περιγραφής της δίκης. Μεταστέγαση στο Δίλοφο Περί το τέλος του έτους 1943 ελήφθη απόφαση μεταστεγάσεως του αντάρτικου Νοσοκομείου από τον Πεντάλοφο στο Δίλοφο, ένα μικρότερο χωριό, σε υψόμετρο 950 μ., που βρισκόταν κρυμμένο μέσα σε χαράδρες και βουνοκορφές, απέχει 6-7 χλμ. από τον Πεντάλοφο και είναι από πλευράς στρατηγικής πιο απρόσιτο για εχθρούς, κατά συνέπεια εν πολλοίς απρόσβλητο. Από ότι νομίζω 90

91 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ (εκ περιγραφών) μάλλον μετεκόμισε το μεγαλύτερο τμήμα του Νοσοκομείου στο Δίλοφο, ενώ παρέμεινε και ένα άλλο στον Πεντάλοφο όπου και η έδρα του Αρχιάτρου μαζί με την έδρα της Μεραρχίας που έμεινε ακλόνητη. Αυτή η μετακίνηση συνεπάγετο και σύστοιχο μετακίνηση των υπηρετούντων ιατρών. Νέα αναστάτωση για τον πατέρα μου που μόλις είχε συνηθίσει στην εγκατάσταση στον Πεντάλοφο, όπου και είχαν οργανώσει κατά κάποιο τρόπο τη ζωή τους. Νέα μετακίνηση, νέο σπίτι, νέα προσαρμογή περιβάλλοντος. Το σπουδαιότερο ήταν όμως στα πλαίσια της εργασίας, του ανετέθη από το αρχηγείο και η προληπτική ενημέρωση ανταρτών και λαού περί της ανάγκης καθαριότητος και υγιεινής ζωής με προοπτική την προφύλαξη ιδιαίτερα από την ψείρα. Εμαστίζετο τότε τόσο το αντάρτικο όσο και η περιοχή από τον εξανθηματικό τύφο. Οργάνωσε προς τούτο στο νέο Νοσοκομείο κλίβανο μεγάλο, όπου έπρεπε να κλιβανίζονται (βράζονται) τα ρούχα, οι κλινοστρωμνές και λοιπά αντικείμενα, ακόμη και των εξωνοσοκομειακών παραγόντων, για πρόληψη. Προγραμματίσθηκαν κατά περιοχή και λαϊκές συγκεντρώσεις με διαλέξεις και υποδείξεις σχετικές προς ενημέρωση των κατοίκων για την αντιμετώπιση της απειλής από τα ζωύφια της συμφοράς. Η υπηρεσία εστράφη γενικώς στην προσπάθεια προλήψεως. Επιφορτίσθη προς τούτο του όλου έργου ο πατέρας δι ειδικής εντολής και ετοποθετήθη στο Νοσοκομείο Διλόφου. Είναι το Δίλοφο, ένα όμορφο μικρό χωριουδάκι κτισμένο σε μια χαράδρα, ανάμεσα σε υψιτενείς βουνοκορφές της Πίνδου. Ευρίσκεται σε δύο πλαγιές των εκατέρωθεν παρειών των δύο αντικρυνών βουνοκορφών μέσα σε 91

92 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ πυκνές συστάδες μεγάλων δέντρων, μέσα σε απέραντα δάση με μεγάλες ποικιλίες υψηλόκορφων δέντρων, ελάτων, καστανιάς και οξιάς. Τα σπίτια πετρόκτιστα, με ειδικά λαξευμένες πέτρες, με μαρμάρινες κεραμοσκεπές, διάσπαρτα μέσα στο ατέλειωτο πράσινο. Ευρίσκεται νοτιοανατολικά του Πενταλόφου και η επικοινωνία του, τότε προς το μεγαλοχώρι αλλά και προς τα πέριξ χωριά, εγένετο από δύσβατα μονοπάτια και από κατσικόδρομους. Αποτελείται το χωριό από δύο γειτονιές (μαχαλάδες). Τον επάνω και τον κάτω. Ο επάνω μαχαλάς ευρίσκεται στις υπωρείες της Βαρέγκας, ενός κωνικού σχήματος πέτρινου λόφου που περήφανα καλύπτει το χωριό σαν μεγαλοπρεπής αρχαία ακρόπολις. Απαρτίζεται Δίλοφο Βοΐου - Βαρέγκα (Ακρόπολις). 92

93 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ η Βαρέγκα από παράλληλα πτυχωμένα πετρώματα, διάσπαρτα από ενδιάμεσες γραμμικές συστάδες δέντρων ή θάμνων. Ο πάνω μαχαλάς χαρακτηρίζεται από όμορφα μεγαλοπρεπή διώροφα ή και τριώροφα σπίτια, κτισμένα από λαξευμένη πέτρα όμορφα σμιλεμένη από τους εγχωρίους μαστόρους, που με την καλλιτεχνική δουλειά τους κοσμούσαν τις πόλεις της βόρειας Ελλάδας έως και της Κωνσταντινουπόλεως. Οι τεχνίτες αυτοί διεσπείροντο κατά παράδοση, τις θερμές εποχές του έτους, για εργασία αναμένοντες την επιστροφή στις εστίες τους, τις ψυχρές εποχές κοντά στις οικογένειές τους και στα παιδιά τους. Κατά παράδοση αυτοί οι μάστορες και οι καλφάδες με την απαράμιλλη τέχνη τους κοσμούσαν από αιώνες τα αρίστης αρχιτεκτονικής θαυμαστά αριστουργήματα όλων των μεγάλων πόλεων της χώρας. Τόση ήταν η «καλλιτεχνική αξία» των τότε καλφάδων ώστε με αυτήν προσπάθησαν να σαγηνεύσουν και το επέτυχαν εν πολλοίς, τους δύστροπους κρατούντες της τουρκικής σκλαβιάς. Έτσι κατόρθωσαν στη μεσότητα του 18ου αιώνα, να πείσουν τους Σουλτάνους να επιτραπεί η ίδρυση πνευματικού συλλόγου Βοϊοτών Κωνσταντινοπολιτών, οι οποίοι εν συνεχεία κατάφεραν να εξασφαλίσουν την ίδρυση στα τέλη του 19ου αιώνος του πρώτου πνευματικού φάρου της Μακεδονίας, του φημισμένου Γυμνασίου Τσοτυλίου, μεγάλου τότε φωτοδότου ελληνικής παιδείας στο σκλαβωμένο γένος. Χαρακτηριστικά του άνω μαχαλά είναι η Ράχη, ένας κλασικός παιχνιδότοπος των παιδιών του χωριού, καθώς και ο Τάρρης, μια πετρόκτιστη και θαυμασίως σκαλιστή μετά στέγης, από πέτρινη κεραμοσκεπή, βρύση κο- 93

94 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Τάρρης (Παραδοσιακή Βρύση Διλόφου). ντά στο σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασιλάκη όπου έμελλε να κατοικήσει η οικογένειά μας. Ο κάτω μαχαλάς έχει την πλατεία του χωριού, την ωραία πετρόκτιστη εκκλησία της Παναγίας, το σχολείο, καθώς και τον κήπο του αιώνιου ύπνου των προγόνων. Ο μαχαλάς αυτός παίζει κάποια πρωτεύουσα έννοια, γι αυτό και διαθέτει το πνευματικό κέντρο (σχολείο, εκκλησία) και δυο τρία μαγαζιά που επιτελούν τον τροφοδοτικό μηχανισμό του χωριού, μαζί με το στοιχειώδες καφενείο, που λειτουργεί συγχρόνως και ως μικρό εστιατόριο για τους διερχομένους. Ο άνθρωπος στήριγμα της ζωντάνιας του χωριού, ο Γιάννης Σαμαράς (αείμνηστος από 7ετίας), ο οποίος μέσα στα πλαίσια της μεγάλης επαγγελματικής δραστηριό- 94

95 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Ιερός Ναός Παναγίας Διλόφου Βοΐου επί της κοινής πλατείας του χωριού μετά του Σχολείου (Νοσοκομείου το ). τητας του σαν ένας πολύ καλός έμπορος, εκ των πραγμάτων και εκ της καλοσύνης του είχε μετατρέψει το βιοποριστικό επάγγελμά του σε παράλληλο σωτήριο στήριγμα του χωριού έτσι ώστε μετέτρεψε το εμπόριο σε ανθρωπιστικό λειτούργημα για την περιοχή. Ο Γιάννης ήταν η ψυχή του χωριού, όπως και τώρα ο άξιος διάδοχος του Τηλέμαχος που συνεχίζει την παράδοση, σαν πραγματικός λειτουργός, στηρίζοντας ακόμη και σήμερα την υπόσταση του μικρού χωριού. Θα τολμούσα να πω ότι η οικογένεια Σαμαρά είναι η ψυχή της ζωντάνιας του χωριού. Στη διάρκεια της Κατοχής το χωριό έχασε τον κλασικό ρυθμό της ζωής του. Συνήθως, βάσει των ανωτέρω λεχθέντων, το χωριό παρουσίαζε ζωντάνια τον χειμώνα 95

96 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ που επέστρεφαν οι μάστορες, όταν τότε το χωριό γινόταν πολυανθρωπότερο, ενώ το καλοκαίρι οι εργαζόμενοι μάστοροι, καλφάδες, έφευγαν για τις δουλειές. Στην Κατοχή όλα έγιναν ανάστροφα. Πού δουλειά! Όλα μαυρίλα και το χωριό έβριθε πληθυσμού με μια απέλπιδα ζωή με χαρακτήρα απόγνωσης. Σ αυτό το χωριό, λοιπόν, στο τέλος του 1943 παρετηρήθη ασυνήθης κίνηση και δραστηριότης εκ των ανταρτικών ομάδων και μ αυτόν τον τρόπο έγινε πολυανθρωπότερο και ίσως η παρουσία του αντάρτικου Νοσοκομείου ή και των άλλων ανταρτικών ομάδων και μονάδων έδωσε ευκαιρία υποαπασχολήσεως ή και ελαφρά ζωντάνια στον πληττόμενο πληθυσμό. Δημοτικό Σχολείο Διλόφου Βοΐου επί της πλατείας του χωριού, όπου στεγάσθηκε στο τέλος 1943 το Νοσ/μείο του ΕΛΑΣ. 96

97 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Μόνιμοι κάτοικοι οι γέροντες, οι γυναίκες και τα παιδιά τότε. Λίγοι λειτουργοί του κράτους, ο δάσκαλος, ο παπάς. Αλλά η πνευματική ζωντάνια, η οποία κατά παράδοση διατηρούσε από πολύ παλαιά ζώσα την φλόγα της μάθησης, παρήγαγε στο χωριό αυτό πλειάδα επιστημόνων, ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, που περιτράνως κοσμούσαν τις κοινωνίες των μεγαλουπόλεων της πατρίδος. Έλεγε ο θυμόσοφος δάσκαλος του χωριού, ο Αθανάσιος Τζιούφας, στον πατέρα μου με τον οποίο γρήγορα είχε αναπτυχθεί φιλική συνάφεια «Το χωριό μας καταγόμενο από τα χωριά της Ηπείρου, βρέθηκε και σκαρφάλωσε σαν αετοφωλιά στα κακοτράχαλα βουνά της Πίνδου, μετά από τον απηνή διωγμό του Αλή Πασά κατά την μαύρη Σκλαβιά». Ήλθαν εδώ οι πρόγονοι κομίζοντες ως παρακαταθήκη των παράδοση πνεύματος, εθίμων και ζώσα την επιθυμία για ενασχόληση με τα γράμματα. Σπινθηροβόλα πνεύματα, με υψηλές ανησυχίες. Αποδεικτικό στοιχείο το αέναο φυτώριο επιστημόνων. Δεν υπήρχε σπίτι που να μην καμαρώνει για ικανό αριθμό καλλιεργημένων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών. Και οι ίδιοι όμως οι απλοί κάτοικοι του χωριού εμφορούντο από αυτά τα ιδεώδη και από ιδιάζουσες πνευματικές ανησυχίες που θαυμάσια εκδηλώνονταν με τα ήθη και έθιμα με τα μοιρολόγια, που δείχνουν την θαυμαστή, βαθιά, πνευματική καλλιέργεια. Το άξιον λόγου, σ αυτήν την τυχαία παρουσία των ανθρώπων της οικογενείας μου σε τέτοια αξιόλογα και καλλιεργημένα χωριά, είναι ότι ψάχνοντας στο βάθος της ιστορίας, ο πατέρας με τους εκεί θυμόσοφους του χωριού, διεπίστωσαν κοινήν την προέλευση με τα δικά μας χωριά. Το εμφανές, όπως εδηλούτο και από τον πατέ- 97

98 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ρα μου, αλλά και από τους δεινούς γνώστες των πραγμάτων του χωριού, και ιδιαίτερα από τον αείμνηστο σοφό δάσκαλο Αθανάσιο Τζιούφα, για την κοινή προέλευση πέραν των ιστορικών ντοκουμέντων, ήταν η ομοιότης της γλώσσας (ηπειρωτικό γλωσσικό ελληνικό ιδίωμα), η ομοιότης των εθίμων κ.ά. Βρέθηκε ο Γιάννης Χατσέρας στα νερά του, συγχρωτιζόμενος με τους ανθρώπους των χωριών αυτών, ανθρώπους που μέσα στην απλότητά τους πλημμύριζε ο λαϊκός πολιτισμός και η ανθρωπιά. Ήλθε πρώτος ο πατέρας στο Δίλοφο. Προλείανε τις προϋποθέσεις για μεταστέγαση, εγνώρισε τον δάσκαλο αείμνηστο Αθανάσιο Τζιούφα, τον Παπαηλία, το Γιάννη Σαμαρά, την οικογένεια του Θεοδώρου Καρανίκου, και άλλους παράγοντες του χωριού και του ανταρτικού σώματος. Με ενθουσιασμό επέσπευσε την μετακόμιση και δημιούργησε καλές προϋποθέσεις για μια νέα εργασιακή ζωή αλλά και ευχάριστη ανθρώπινη συνύπαρξη. Το επιστέγασμα όμως της επιτυχίας, την φορά αυτή ήταν η ανεύρεση ενός από τα πιο σημαντικά σπίτια του χωριού, και δη του άνω Μαχαλά, προς εγκατάσταση της οικογενείας. Το σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ Βασιλάκη-Κουρναβίδου ένα αρχοντόσπιτο λιθόκτιστο, πανύψηλο και περήφανο με τον πλακόστρωτο κήπο, με την απλόχερη θέα προς τα πέριξ δάση, με την άνεση των πάντων. Προπαντός όμως το έμψυχο υλικό του σπιτιού θα ήταν η αποκάλυψη. Φθάσαμε στο ωραίο σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ, όπου στο πλακόστρωτο του κήπου, εκτός από τα δύο-τρία δέντρα υπήρχαν και σκέπαστρα, στα οποία εναπόθετε η γιαγιά την κλαδαριά για την κατσίκα, που ήταν είδος οι- 98

99 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ κόσιτης γαλακτοπαραγωγικής συντροφιάς της γιαγιάς. Στη βορεινή πλευρά, μια ωραία κερασιά, προσπαθούσε να αναρριχηθεί στο ύψος του σπιτιού, ενώ στις ρίζες της η γιαγιά είχε κατασκευάσει χώρο με άμμο για να συντηρεί τα κάστανα. Στην ανατολική πλευρά η αυλή γειτόνευε με την αυλή του σπιτιού, του γείτονα με το παράξενο όνομα «Γκαμπτζέ». Όλους μας διήγειρε την περιέργεια αυτό το ξενικό όνομα του γείτονα και διερωτώμασταν για την προέλευση. Δεν άργησε όμως να μας δοθεί απάντηση. Είναι τουρκική λέξη που σημαίνει «ναζιάρης», αλλά όχι με κακοήθη έννοια, αλλά με τη σύγχρονη έκφραση του «ωραίου». Φαίνεται υπήρξε άτομο της οικογενείας άρρεν ή θήλυ με ωραία «ναζιάρικη» φυσιογνωμία. Οικία Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασιλάκη εις Δίλοφο Βοΐου. 99

100 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Προς τη νότια πλευρά το σπίτι έβλεπε τον κάτω Μαχαλά, την εκκλησία και όλα τα ωραία με μια θέα απαράμιλλη, ενώ απέναντι το ψηλό βουνό του Αηλιά, γεμάτο στα έλατα και την άγρια ομορφιά, απέδιδε ιδιάζουσα προστατευτική κάλυψη του χωριού μέσα στα δάση. Στο ενδιάμεσο των δύο μαχαλάδων μια χαράδρα με πορεία προς τα κηπώματα, όπου η γιαγιά είχε κήπο με λαχανικά, στον οποίο συχνά πηγαίναμε για εφοδιασμό. Η γιαγιά Ελισάβετ Εδώ είχαμε την μεγάλη τύχη, και την εκ Θεού ευλογία, να συγκατοικήσωμε με την οικοδέσποινα, έναν άνθρωπο σπανίας πνευματικής συνθέσεως, και με σπάνια προσόντα. Μια Κυρία, με όλα τα χαρακτηριστικά της ανθρωπιάς. Μια προσωπικότητα ανεπανάληπτη. Ευπροσήγορη, αξιοπρεπής, οξυδερκής, αυστηρή και δίκαιη, αντικειμενική και ακριβολόγος, συναισθηματική και ευσυγκίνητη. Η όλη προσωπικότης της απέπνεε ευγένεια και καλοσύνη, σεβασμό στον πλησίον και αγάπη σε όλους. Προσωπικότης ακτινοβολούσα χαρισμάτων, τόσο ώστε ετύγχανε ενός περιέργου σεβασμού και εκ μέρους όλου του χωριού. Τόσο εσέβοντο την κρίση της και τόση ήταν η εμπιστοσύνη που απέπνεε, έτσι ώστε, όλοι στο χωριό να ζητούν τη γνώμη της για κάθε σοβαρό ζήτημα, ενώ παράλληλα ήταν η κλειδοκράτωρ του χωριού, δηλαδή ο άνθρωπος εμπιστοσύνης, όπου απέθεταν τα κλειδιά, και τα τιμαλφή προς φύλαξη. Άλλοι πάλιν, απέθεταν τα μυστικά της ζωής τους και εξομολογούνταν τον πόνο τους, αποδεχόμενοι ασμένως τις συμβουλές της. Η γιαγιά αυτή έπαιξε ένα τόσο σημαντικό ρόλο στη ζωή της οικογένειάς μας αλλά και στο όλο πολεμικό μας 100

101 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Γιαγιά Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασιλάκη, Δίλοφο Βοΐου. δράμα, τόσο που η ευγνωμοσύνη μας θα υπάρχει όσο ζούμε ανείπωτος... Η γιαγιά λοιπόν αυτή, η οποία συνεδέθη αμέσως με όλη την οικογένεια Χατσέρα, με ένα δεσμό επικτήτου συγγενείας μας επρόσφερε με αυτοθυσία και ανθρωπιά, βοήθεια, συμπαράσταση, αγάπη, ιδίως στις επερχόμενες 101

102 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ημέρες του δράματος της ασθενείας του πατέρα και του επακολουθήσαντος θανάτου. Σαν μία ερμηνεία των γεγονότων τότε, θα μπορούσε να κάνει κανείς πολλές σκέψεις. Η έντονη αυτή προσωπικότης, στα πλαίσια της χαρισματικής πνευματικής υποστάσεώς της, μελετούσε και με τα λίγα γράμματα που ήξερε και αποστήθιζε αποσπάσματα ρητών αρχαίων φιλοσόφων, τα οποία απήγγειλε κάθε φορά που ήθελε να συμβουλεύσει κάποιον, λέγοντας «Τι έλεγε πιδάκι μ ου Πλάτουνας...». Απήγγειλε με ακρίβεια συντακτικής σειράς το ρητό, ίσως μη γνωρίζουσα επακριβώς την έννοια των λέξεων, αλλά με σαφή γνώση του περιεχομένου, της σοφίας, νουθετούσε τον συνομιλητή της, εκφραζόμενη με την ανάλογη αυστηρότητα και το σύστοιχο σπινθηροβόλο βλέμμα της. Η γιαγιά ήταν ένα άτομο σημαντικής οικονομικής δεινότητος, καθόσον αφ ενός ετύγχανε σύζυγος ελληνοαμερικανού, αφ ετέρου ήταν μητέρα σημαντικού υιού, του εν Θεσσαλονίκη εδρεύοντος μεγάλου συμβολαιογράφου, αειμνήστου τώρα, Γεωργίου Β. Βασιλάκη. Με αυτή την οικονομική δύναμη σκορπούσε πάντοτε το καλό στο χωριό, σ αυτήν την χειμαζομένη εκ του πολέμου εποχή. Μεταπολεμικώς δε, μέσα στην απλότητα της ζωής της, σκέφθηκε και ανήγειρε Ιερόν Ναόν, φέροντα το προσωνύμιο του «Αγίου Σωτήρος» στις παρυφές της Βαρέγκας (τοπωνύμιο της ακροπόλεως του Διλόφου) ο οποίος από τους κατοίκους του χωριού απεκαλείτο «Τακόνζμα» (το εικόνισμα). Στο εικόνισμα, λοιπόν και μέχρι σήμερον γίνεται πανηγυρική θεία λειτουργία κάθε 16 Αυγούστου με επακόλουθο θρησκευτικό πανηγύρι του χωριού. Μεγάλη σύμπνοια ταχέως αναπτύχθηκε ανάμεσα 102

103 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ στις δύο γυναίκες, στην γιαγιά Ελισάβετ και στην μητέρα μου Ζαχαρούλα. Μια σύμπνοια παραδειγματική, όμοια με σχέση μητρός προς θυγατέρα, τόσο που γρήγορα ενέταξε και την μητέρα μου, χωρίς υπερβολή στη χορεία των παιδιών της. Όταν μιλούσε για την μητέρα μου, έλεγε: «η θ κιαμ η Ζαχαρούλα» (η δική μου η Ζαχαρούλα)... Όταν αργότερα μετά τα τραγικά συμβάντα του πολέμου, τότε πλέον που κι εγώ αποτελούσα ένα από τα θετά παιδιά της γιαγιάς, μέσα στις φάσεις των διαφόρων συζητήσεων μαζί της και των διηγήσεων με την θαυμαστή αυτή κυρία ελάμβανα την απλοϊκή αλλά σοφή απάντηση, όταν ρωτούσα: «Γιατί αγάπησες τόσο πολύ τους δικούς μου, γιαγιά, και ιδιαίτερα την μητέρα μου;» - «Ταιριάζαν τα χνώτα μας πιδάκιμ (παιδάκι μου)». Ένας λόγος, που μαζί με τα άλλα συνετέλεσε εις το να αναπτυχθεί αυτή η μεγάλη και συγγενική πλέον σχέση μεταξύ μας, ήταν και το γεγονός ότι, τότε στην μετοίκησή μας εκ του Πενταλόφου εις το Δίλοφο, συνέπεσε να χάσει η γιαγιά τον δεύτερο υιόν της. Ένα θαυμάσιο παιδί, καθώς πανθωμολογείτο, τον απόφοιτον του Μετσοβίου Πολυτεχνείου Αθηνών, που τυχαίως, έφερε το όνομα Δημήτριος. Φανταστείτε λοιπόν τι εσήμαινε για την γιαγιά η συγκατοίκηση με την οικογένεια της οποίας το μικρό παιδί (ο γράφων) έφερε το όνομα Δημήτριος. Όσο για μένα, σε ηλικία μόλις 4 ετών, παντοιοτρόπως απελάμβανα της αγάπης που μου επροσφέρετο από την ανεπαναληπτη αυτή γιαγιά. Έλεγα και καμάρωνα: «Εγώ, έχω τρεις γιαγιάδες που με λατρεύουν» και την αλώνιζα κυριολεκτικά με τις παιδικές αυθάδεις απαιτήσεις μου, οι οποίες εύρισκαν τέτοια ανταπόκριση, που η 103

104 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ μητέρα μου τότε, επάλευε κυριολεκτικά,να με αποτρέπει, για να μη κουράζω την γιαγιά, ενώ αυτή η αξιολάτρευτη για όλους μας, θετή μητέρα, αγογγύστως απελάμβανε χαρά από την ποικιλότροπη αγάπη που εκδηλούτο με την προσφοράν σ εμένα τον θρασύτατο απαιτητικό μικρούλη. «Γιαγιά θέλω τσαρούχια», «Γιαγιά, θέλω να έλθω μαζί σου στο κουρί να μαζέψουμε κλαδιά για την κατσίκα», «Γιαγιά θέλω το ένα, θέλω το άλλο». Προπαντός, ως καλοφαγάς «Γιαγιά θέλω πατάτες τηγανητές». Απάντηση: «Ότι θέλ το πιδόπκουμ». Τόσο που πολλές φορές η μητέρα μου την μάλωνε μητρικά «Μη τον κακομαθαίνεις, γιαγιά, τον θρασύτατο» εις απάντηση, «ισύ κάτσ ικεί, ιγώ, θα κάνου ότι θέλ, του πιδόπκουμ». Και άλλα πολλά μπορεί να φανταστεί κανείς από αυτή την θαυμάσια ανθρώπινη σχέση. Αλλοίμονο όμως, στην πορεία των πραγμάτων, ο ρόλος της γιαγιάς, ποτέ δεν έπαυσε να είναι θαυμαστός, αλλά έγινε δυστυχώς και ρόλος συμπαραστάσεως στον πόνο της ασθενείας, στις ταλαιπωρίες εξ αυτής και τελικώς στον πόνο του θανάτου. Το ωραιότερο ήταν η έκπληξη που μας επιφύλαξε η μετάβασή μας στο νέο χωριό. Εκεί βρήκαμε και τύχαμε ειδικής υποδοχής από συγγενικά άτομα εκλεκτών συγγενών μας από το Άργος Ορεστικό. Ο εκλεκτός γαμβρός της οικογενείας του παππού μου, ο χειρουργός γιατρός Ιωάννης Ζάχος, δήμαρχος και βουλευτής του τόπου μας, που για πρώτη φορά στη Δυτική Μακεδονία ίδρυσε χειρουργική κλινική το 1920 εις το Άργος Ορεστικό, κατήγετο από το Δίλοφο Βοΐου. Πλειάδα λοιπόν από τους συγγενείς του θείου μου αυτού, μόλις μάθαν την άφιξή μας στο χωριό, μας επλαισίωσαν με ανείπωτο ενθουσιασμό. Οικογένεια Σακαλή και ο Χρυσός Τζιούφας ήταν οι κο- 104

105 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ντινοί συγγενείς του γιατρού Ιωάννου Ζάχου. Οφείλω να επισημάνω την αγάπη και καλοσύνη των φίλων αυτών, για μένα δε, θα είναι αξέχαστη η συντροφικότης και παιδική αγάπη της Αθανασίας και της Ελενίτσας, παιδιών της οικογενείας αυτής, που όλο παίζαμε γύρω από τη γιαγιά Γάλω (Αμυγδαλινή) που μας συμμάζευε σαν τα κοτόπουλα. Ο Λεωνίδας πάλι, ο Αλεξόπουλος, εγγονός εκ θυγατρός του σοφού γέροντα δασκάλου Αθανασίου Τζιούφα, ήταν ο αρχηγός της παιδικής μας παρέας, που όλο παίζαμε στη Ράχη με πολλή χαρά και ανεμελιά. Ο Λεωνίδας, σήμερα δάσκαλος και αυτός στη Θεσσαλονίκη, είναι από τους αγαπητούς φίλους που μ ενημερώνει έγκυρα για τη ζωή του Διλόφου. Στο σπίτι μας στο Δίλοφο συχνά ερχόταν ο αρχίατρος με τη γνωστή λαχτάρα του για ιππασία. Φαίνεται εκτός της συναδελφικότητας και των λοιπών ενασχολήσεων, ο αρχίατρος είχε με τον πατέρα μου και κοινά ενδιαφέροντα, όπως της ιππασίας. Ο αρχίατρος όταν έφευγε από το σπίτι μας, εφίππευε τον «Ψαρή» (το κοντόχονδρο αλογάκι) που κατά τη διάρκεια της επίσκεψης τον έδενε στον Τάρρη (την πέτρινη βρύση του άνω μαχαλά) και με μια βιτσιά, ξεκινούσε απότομα και περήφανα τον καλπασμό. Τόση ήταν η πρόκληση της περήφανης εφιππεύσεως που σε μας τους μικρούληδες προκαλούσε υπέροχον θαυμασμόν, όπως και σήμερα ομολογεί και ο αγαπητός Λεωνίδας. Παράλληλοι, όμως, βίοι με ενδιαφέροντα για ιππασία με τον πατέρα, ο οποίος είχε ως μία από τις εκλεκτές του συνήθειες, το άθλημα αυτό και το οποίο αποτελούσε την συνήθη άσκηση του. Κατά δε την μετάβασή του στα χωριά για την κατ εντολήν του αρχηγείου, προοπτική προς προληπτική ενημέρωση για την καθαριότητα και την απεντόμωση εύρισκε την άγια του χαρά με την εκλεκτή του ενασχόληση κατά την διατεταγμένη πλέον ιππασία. Ένα αστείο συμβάν της περήφανης εφιππεύσεως και καλπάζουσας αναχωρήσεως του κοντόχοντρου αρχιάτρου, που με πολλή αστειότητα μου υπενθύμισε 105

106 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ο αγαπητός Λεωνίδας. Ήταν τότε όταν μια μέρα μετά την συνάντησή του με τον πατέρα μου και την συνηθισμένη περήφανη εφίππευση και τον αγέρωχο καλπασμό, κατά την αναχώρηση, εμείς οι μικροί, αρχίσαμε να τρέχουμε πίσω του, είτε θέλεις από θαυμασμό είτε από περιέργεια, φωνασκούντες και θορυβούντες παιδιάστικα. Φαίνεται ότι το άλογο γλίστρησε ή τρόμαξε και έριξε θεαματικότατα τον αναβάτη. Δεν μπορείτε να φανταστείτε το γέλιο και την παιδική απόλαυση του φαινομένου, με περισσή παιδική κακία βέβαια, και αφέλεια, εκδηλουμένη με φωνές και χαχανητά. Αμέσως, σηκώθηκε με ύφος και πάλιν απτόητος, άρχισε τον καλπασμό, ώσπου εξαφανίστηκε στον ορίζοντα. Δράττομαι της ευκαιρίας και αναφέρω και μια ωραία προσφορά αγαπητού συγγενούς από το Βογατσικό του εκλεκτού εξαδέλφου του πατέρα του αειμνήστου Κώστα Τζαβέλα, με σκοπό να επισημάνω την αγάπη του πατέρα στην ιππασία. Όταν ο πατέρας, λοιπόν, επιστρατεύθηκε το 1940, ως Ανθυπίατρος του 575 Τάγματος Πεζικού, ο εκλεκτός συγγενής παρεχώρησε το αγαπητό του άλογο στον γιατρό για ιδιωτική χρήση στη φάση της επιστρατεύσεως. Έκτοτε, το ωραίο άλογο, αποτελούσε την όμορφη συντροφιά και συμπαράσταση του γιατρού σ όλη τη διάρκεια του Μετώπου της Αλβανίας. Βοήθησε πολύ τον πατέρα η παρουσία του ωραίου και περήφανου ζώου που αποτελούσε γι αυτόν συντροφιά, διευκόλυνση, αλλά και ευχαρίστηση. Πιστός συμπαραστάτης, το περήφανο άτι, εξυπηρετούσε τον πατέρα μέχρι της διαλύσεως του στρατεύματος, οπότε μετά πολλών ευχαριστιών το επέστρεψε στον ιδιοκτήτη συγγενή μας. Επισημαίνεται η μεγάλη αγάπη του πατέρα για την ιππασία, γεγονός που με πολλή χαρά απήλαυσε κατά τη διάρκεια της αντάρτικης ζωής. 106

107 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Το αντάρτικο νοσοκομείο στο Δίλοφο Έτσι βολεύτηκε στο Δίλοφο, κάπως σταθερότερα μετά τις πολλαπλές μετακινήσεις, η οικογένεια μας, από πλευράς οικιακής θαλπωρής. Θαλπωρή τόση, που όλοι ανασαίναμε μετά τις δυσκολίες της κατοχής στο Άργος και τις πολλές εναλλαγές κατοικίας στο Βόϊο. Όντως Ελεύθερη Ελλάδα, όπως έλεγαν οι αντάρτες. Το Δίλοφο είναι ο τόπος όπου είχε κανείς την αίσθηση ότι αποπνέει άνεμος ελευθερίας ή τουλάχιστον την ψευδαίσθηση για κάτι τέτοιο. Η κατοικία αρίστη και ως οίκημα και ως πλαισίωση ανθρωπιάς που παρείχε αφειδώς η γιαγιά Ελισάβετ. Φωλιά ανέφελη για εξίσου άριστη προοπτική εργασίας και παροχή υπηρεσιών στους πάσχοντες εκ μέρους του γιατρού πατέρα μου. Κολυμβήθρα του Σιλωάμ για κάθε πονεμένο το σπίτι του γιατρού. Εστία παροχής επιστημονικού έργου και ανθρωπιάς, στους επιστρατευμένους πολεμιστές, το νοσοκομείο του Διλόφου. Συνθήκες εργασίας για πολεμική περίοδο, ικανοποιητικές. Με την άφιξη του πατέρα στο Δίλοφο, άρχισε η οργάνωση του νοσοκομείου, στο νέο τόπο. Το Σχολείο του χωριού που φιλοξένησε το νοσοκομείο είναι ένα όμορφο, μεγάλο για χωριό, πετρόκτιστο κτίριο, με λαξευτή πέτρα και παραδοσιακή του χωριού αρχιτεκτονική. Ο αυλόγυρός του αποτελεί και την κεντρική πλατεία του χωριού, που στην απέναντι πλευρά είναι κτισμένος, ο περικαλής ναός της Παναγίας. Μια εκκλησία αριστουργηματικής αρχιτεκτονικής, φυσιογνωμίας, κτισμένη από τις τοπικές σμιλεμένες πέτρες, από τους παλαιούς έμπειρους μάστορες, που διέθεσαν μ όλη τη θυσίαν και αγάπη την απαράμιλλην τέχνη τους για να ομορφύνουν το χωριό τους. 107

108 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Στο χώρο λοιπόν του σχολείου αυτού αναπτύχθηκε το νοσοκομείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Όλοι οι γιατροί συνέβαλαν για την οργάνωση, αλλά σύμφωνα μ αυτά που ακούω από το χωριό, πρωτοστατούσε με μανία επιτελέσεως του τελείου, ο πατέρας, ο οποίος υπέφερε από χαρακτήρος, εάν κάτι δεν ήταν τέλειο. Θα μπορούσε να ειπή κανείς τελειομανία. Μη νομίσει κανείς ότι τότε ανετίθετο σε μαστόρους καλλιτέχνες η κατασκευή και η κατάλληλος διαμόρφωση χώρων και λοιπών αιθουσών του νέου νοσοκομείου. Τα πάντα η ομάδα των γιατρών και νοσοκόμων, υπό την φωτισμένη ηγεσία του πατέρα. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού, συγκινημένοι από την προσπάθεια του Χατσέρα, γρήγορα αντιλήφθηκαν τον άνδρα και όλοι με ειδικό συντονισμό ερρίφθησαν στην συνεργασία και κατασκεύασαν το ιδεώδες για την εποχή παρά τις τραγικά αντίξοες συνθήκες. Δε θα ανέμενε κανείς βέβαια, τη δημιουργία νοσοκομείου σημερινών προδιαγραφών, αλλά δε θα αδικούσε το μικρό νοσοκομείο συγκρινόμενο με τις τότε προδιαγραφές των νοσοκομείων της τότε Ελλάδος. Άλλωστε, τα τότε μηχανικά μέσα και ιατρικά εργαλεία των νοσοκομείων ήταν τα ίδια και κλασικά απλά! Με τέλεια εργαλεία ούτε καν σκέψη συγκρίσεως με τους σημερινούς εξοπλισμούς. Ανυπαρξία ηλεκτρισμού, τα ηλεκτρονικά μέσα για τότε ούτε καν είχαν ανακαλυφθεί. Παρ όλα τα της τότε πτωχείας, που θα ονόμαζες τα τότε νοσοκομεία ως κοινά μικρά αναρρωτήρια της σήμερον, η προσφορά τους, ήταν ασύγκριτη. Όμως η παρουσία αυτού του νοσοκομείου για τότε ήταν μία μεγάλη όαση. Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς τι θα μπορούσε να αντιμετωπίσει ένα νοσοκομείο. Κι όμως πολλά για τις τό- 108

109 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τε ανάγκες. Προπαντός αντιμετωπίζοντο, κατά την τότε κρατούσα στοιχειώδη, γνώση αντιμετωπίσεως τραυματισμών και καταγμάτων, κατ εξοχήν πολεμικά συμβάντα. Προς τούτο το νοσοκομείο εξησφάλιζε την μεγάλη απαιτούμενη καθαριότητα χώρων και περιβάλλοντος. Άλλωστε αυτή ήταν η μεγαλύτερη προσφορά, αν λάβει κανείς υπόψη για την τότε εποχή την ανυπαρξία αντιβιοτικών. Λίγα μόνο αποστειρωτικά μέσα. Για τοπική χρήση αποστειρωτικών φαρμάκων, το ιώδιο και λίγο οι σουλφοναμίδες. Οπωσδήποτε, όμως, με βάση τα εγνωσμένα για την χρονική περίοδο δεν θα υστερούσε σε πολλά ένα τέτοιο νοσοκομείο από τα νοσοκομεία των πόλεων. Το γεγονός ότι παραχωρούσε χώρο χειρουργικό με απόλυτον αποστείρωση χώρου, με τα τότε εφικτά μέσα, όπου μπορούσαν να αντιμετωπισθούν οι τραυματισμοί, ήταν πολύ σημαντικό. Οπωσδήποτε, δεν μπορεί να φαντασθεί κανείς συγκόλληση μελών κ.λπ. υψηλή χειρουργική, που τότε ήταν ανύπαρκτος και στις πόλεις. Αυτό που θα μπορούσε όμως να προσφερθεί ήταν στην εσχάτη ανάγκη ακόμη και οι επιτυχείς ακρωτηριασμοί που έσωζαν ζωές. Μεγάλη προσφορά υπήρξε για τότε η αντιμετώπιση των κρυοπαγημάτων και οι συνέπειες αυτών που πολλές φορές φθάναν σε ακρωτηριασμούς. Ακόμη φανταστική ήταν η αντιμετώπιση των ποικίλων λοιμωδών νοσημάτων, όχι βέβαια με τα ανύπαρκτα τότε αντιβιοτικά αλλά με τις τότε κλασικές αντιμετωπίσεις, προ παντός με κλινοστατισμό, καθαριότητα, θέρμανση και λοιπά απλά μέσα δημιουργίας υγιεινού περιβάλλοντος για ανεπίπλεκτο πορεία της εξελίξεως του λοιμώδους νοσήματος. 109

110 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Η μεγαλύτερη όμως προσφορά ήταν η προληπτική προσπάθεια απεντομώσεως, αποφθειρίασης με κλιβανισμούς κλινοστρωμνής και ενδυμάτων. Προς τούτο, όπως προαναφέρω, πλην της ενημερωτικής προσπαθείας εκ μέρους των ιατρών, παρείχετο και μεγάλος κλίβανος στα πλαίσια του νοσοκομείου την λειτουργία του οποίου για γενική λαϊκή προσφορά είχε ο πατέρας. Μ αυτόν τον τρόπο, με την αντιμετώπιση εξέλειπε δια βρασμού ο ξενιστής των μικροβίων που παρήγαν τα νοσήματα και έτσι ανεκόπτετο η αλυσίδα μεταδόσεως. Έτσι ηλέγχετο η εξάπλωση της τότε ενδημικής νόσου του εξανθηματικού τύφου με αποτέλεσμα την προστασία τεραστίων ομάδων πληθυσμού. Εν αντιθέσει, στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, ιδίως των Ιταλών στην περιοχή του Δουτσικού- Μεσολουρίου και Πρόσβορου Γρεβενών όπου δεν ηλέγχετο προληπτικά η κατάσταση, η ενδημία επεκτείνετο εις πανδημία με απεριόριστο αριθμό θυμάτων. Προς τούτο αναφέρομαι εις μεταπολεμική εκτίμηση των θανάτων, όπου στα ως άνω στρατόπεδα σχεδόν ουδείς διεσώθη. Ακόμα και οι δι ανθρωπιστικούς λόγους επισκεπτόμενοι ιατροί έπεσαν θύματα της πανδημίας. Αναφέρομαι εκ προοιμίου εις την θυσία του γιατρού Βασιλόπουλου από τα Γρεβενά, καθώς στη συνέχεια και αυτού τούτου του πατρός μου, ω της ειρωνίας! Ήταν ένας από τους οργανωτάς της προληπτικής προασπίσεως των πληθυσμών της Πίνδου. Τεραστία λοιπόν η προσφορά του αντάρτικου νοσοκομείου, που δε θα ζήλευε κανείς τα κεντρικά νοσοκομεία. Επίσης, με φροντίδα του πατέρα, είχαν οργανωθεί ομάδες τραυματιοφορέων που ανά τέσσερεις, διαδοχι- 110

111 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ κώς εναλλασσόμενοι, μετέφεραν πεζοπορούντες από μακρινές αποστάσεις των περιοχών της Πίνδου τα βαρέα περιστατικά, κάτι σαν ομάδες πρώτων βοηθειών και ταχείας μεταφοράς. Αυτές οι ομάδες τελικά διακινούσαν τα βαριά περιστατικά από το τμήμα του νοσοκομείου του Πενταλόφου προς τον Δίλοφο όπου και γινόταν η σοβαροτέρα αντιμετώπιση. Δυστυχώς, οι ίδιες ομάδες συνέπεσε να μετακινήσουν και τον πατέρα στις φάσεις των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών, που έλαβαν χώρα το καλοκαίρι του 1944 (4 Ιουλίου) και όταν ο πατέρας ήταν νοσηλευόμενος σε απελπιστικής βαρύτητας κατάσταση κτυπημένος από τον εξανθηματικό τύφο. Περιττόν να επισημάνω ότι το αρχηγείο έδωσε διαταγή να νοσηλεύεται και ο πληθυσμός των χωριών της Πίνδου, καθώς και τα γυναικολογικά περιστατικά, όπως ιδιαίτερα επισημαίνω και σε άλλο σημείο. Μελίσσι οι εργαζόμενοι, οι λίγοι ιατροί, οι νοσοκόμες, οι εθελόντριες, κυρίες συμπαραστάτιδες στον πόνο των τραυματιών. Μετείχε ενεργά και η μητέρα μου ως βοηθός του ιατρού. Όλοι βρήκαν τον προορισμό τους, όλοι ζούσαν για προσφορά στον άνθρωπο, στον πολεμιστή, στην πατρίδα. Προσπάθειες πνευματικής ζωής Από πληροφορίες του εκλεκτού φίλου Λεωνίδα συνάγεται, ότι οι πνευματικές σχέσεις του πατέρα μου, με τον θυμόσοφο παππού του Αθανάσιο Τζιούφα προήγαγαν ικανοποιητικά και τα πνευματικά ενδιαφέροντα των ανθρώπων του χωριού στις τόσο δύσκολες ημέρες που διήρχετο ο τόπος. Οργάνωναν πνευματικά συμπόσια μεταξύ των νέων παιδιών του Διλόφου, στα οποία 111

112 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ανέθεταν την απαγγελία ικανού ποιητικού λόγου που ελάμβαναν από την πλούσια ποιητική συλλογή της ελληνικής γραμματείας. Προς τούτο μάλιστα, κατά πρωτοτυπία, οι απαγγελίες αυτές εγένετο μέσα στον ιερό Ναό της Παναγίας. Φαινόμενο που ίσως θέτει ερωτηματικά, για πιθανή ασέβεια του χώρου. Αν όμως ειδεί κανείς ότι και σήμερα στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης γίνονται μεγάλες συναυλίες σε αντιστοίχους μεγάλους ναούς, και αν μάλιστα ληφθεί υπόψη τα απαγγελλόμενα ποιήματα υπό των νέων ήταν σοβαρά αριστουργήματα Ελλήνων κλασικών ποιητών, δε θα πρέπει να χαρακτηρίζεται παρεξηγήσιμο γεγονός. Ας λάβουμε μάλιστα υπόψη ότι τα ίδια παιδιά με τους ίδιους πνευματικούς ταγούς του χωριού μετείχαν ανελλιπώς και στις λειτουργικές τελετές του Ιερού Ναού με τον λεβίτη ιερέα τον Παπαηλία του Διλόφου. Προς τούτο θυμηθήκαμε με τον Λεωνίδα και την όμορφη προσπάθεια των μικρών τότε παιδιών να μαζέψουμε αγριολούλουδα από το δάσος και να στολίσουμε τον επιτάφιο του Πάσχα του 1944, υπό σαφή παρότρυνση και του πατέρα και του Παπαηλία. Τούτο μαρτυρεί ότι ως παιδιά, ευρίσκαμε ποικίλα ενδιαφέροντα για σπάσιμο της μονοτονίας του πολέμου. Άξιον δε επισημάνσεως είναι ότι, λόγω του γενικού συναγερμού του λαού και τα μικρά χωριά, τα οποία και σήμερα δυστυχώς έχουν παντελώς ερημώσει, τότε είχαν αποκτήσει ικανό πληθυσμό με ποικίλλουσα ποιοτική σύνθεση, τόσο αγνών πεφωτισμένων κατοίκων του χωριού, όσο και αστικών παραγόντων που μετέφεραν τις οιεσδήποτε πνευματικές τους ενασχολήσεις και ανησυχίες στο μικρό χωριό, έτσι που ο συμφυρμός γεννούσε ιδιότυπες πολιτισμικές τά- 112

113 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ σεις και εκεί ψηλά. Πέραν τούτων οι προσπάθειες των καθοδηγητών του κόμματος κατηύθυναν και σε άλλες δραστηριότητες τους νέους πέραν από την κλασική καθοδήγηση. Εδώ οφείλω να τονίσω την εμμονή του φίλου μου Λεωνίδα εις την άποψη για το ποιόν του πατέρα μου. Δεν θέλω να επαναλάβω τον θριαμβευτικό ενθουσιασμό της εκφράσεώς του για τον πατέρα από λόγους ταπεινοφροσύνης, αλλά τονίζω προς τούτο την μεγάλη μου συγκίνηση με τη συνομιλία μας. Θυμηθήκαμε επίσης τις διάφορες γιορτές που οι καθοδηγητές μάς οδηγούσαν να κάνουμε στις διάφορες επετείους, οπότε και κατασκευάζαμε πάλιν στεφάνια από λουλούδια του βουνού προς κατάθεση στο ηρώο, όπου από κοινού εψάλλαμε και το «επέσατε θύματα, αδέλφια». Τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό Εγώ έπαιζα ανέμελα με τα άλλα παιδιά του χωριού στη Ράχη υπό την επιβλητική θωριά της Βαρέγκας (τοπωνύμιο ακροπόλεως του Διλόφου) κατασκευάζοντας στόλο αυτοκινήτων με τα καρουλάκια του λευκοπλάστη που κουβαλούσε με χαρά ο πατέρας από το νοσοκομείο. Τι λέγω, αυτοκινήτων; Αλλά τι είναι αυτά; Είχα πλήρη ενημέρωση από τους γονείς μου, ίσως ο μόνος από τα άλλα παιδιά του χωριού, ότι υπάρχουν κινούμενα οχήματα μεγάλα, επιβλητικά, που λέγονται «αυτοκίνητα». Στον Πεντάλοφο και στο Δίλοφο, και γενικά στην Πίνδο, το αυτοκίνητο ήταν ένα ονειρικής εικόνος περιγραφόμενο όχημα, διότι εκεί μόνος τρόπος διακινήσεως, τότε, ανθρώπων και εμπορευμάτων, ήταν τα υποζύγια με 113

114 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τους συνοδούς αγωγιάτες, τα οποία διακινούντο άνετα από τους κατσικόδρομους των άγριων βουνών. Άλλωστε πολύ αργότερα μετά τον πόλεμο έγιναν στοιχειώδεις αυτοκινητόδρομοι και πάτησε για πρώτη φορά αυτοκίνητο στην περιοχή. Εγώ προσωπικά τότε στη μικρή μου ηλικία είχα μια αμυδρά ανάμνηση αυτοκινήτων που εκινούντο στην μικρή μας πόλη το Άργος Ορεστικό, που λόγω του πεδινού χαρακτήρος, είχε αποκτήσει στοιχειώδεις αυτοκινητοδρόμους και ελάχιστα αυτοκίνητα πολύ προ του πολέμου. Αλλά και από αυτά είχα σαν από αχλύ την ονειρική εικόνα, καθ όσον όταν με ανέβασαν στο βουνό είχα δεν είχα τρία έτη ηλικίας, οπότε και οι σχετικές μνήμες των αυτοκινήτων ήταν εξόχως αμυδρές. Ασχολούμουν, επίσης, παρατηρώντας και μελετώντας με μεγάλη παιδική οξυδέρκεια τα αγριολούλουδα, ή τα ποικίλα και παράξενα έντομα του δάσους, είτε συλλέγοντας πολυποίκιλτα άγρια μανιτάρια (ο τόπος έβριθε από αυτά). Οι αστεϊσμοί τα τραγούδια αποτελούσαν το ενδιάμεσο των οργανωμένων παιχνιδιών των διαφόρων παιδικών ομάδων. Το κρυφτό, το κυνηγητό, οι κλέφτες και Έλληνες, αποτελούσαν το ξεφάντωμα. Πετούσαν τα ποδαράκια μου από τα ελαφρά τσαρουχάκια από δέρμα χοιρινό (γουρουνοτσάρουχα) που με πολύ επιμέλεια και τέχνη μου κατασκεύαζε η γιαγιά Ελισάβετ, όταν μετά από επίμονη παράκληση μου, αυτή, κρυφά από το άγρυπνο και αυστηρό μάτι της μητέρας, μου τα φορούσε και μου έφεραν φτερά για άφθονο παιχνίδι. Πετώντας προσωρινά τουλάχιστον τα παπουτσάκια στην άκρη για το παιχνίδι, ώστε με πολύ υπερηφάνεια να προσομοιάζω με τα παιδιά του χωριού, τους φίλους μου, που έτσι πλησίαζα πιο πολύ, αφομοιωμένος με όλη 114

115 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ την παρέα. Αλλιώτικο το σκαρπινάκι που μου φορούσε η μητέρα μου. Προκαλούσε απόσταση στην προσπάθειά της ειλικρινούς φιλίας και την ανάμιξη στην ομάδα των φίλων. «Γιαγιά θέλω τσαρούχια!» «Τσαρούχια του πιδόπκουμ αλλά λίγο κρυφά απ αυτήν» (εννοώντας την αυστηρή μητέρα). Ένα «αυτήν» που απέπνεε αγάπη και ομορφιά μητρικού δεσμού, αποτεινόμενη προς την «θκιάτσ τήν Ζαχαρούλα» (τη δική της Ζαχαρούλα). Έπαιζα-έπαιζα-έπαιζα αχόρταγα και μόνο όταν βράδιαζε διαμαρτυρόμενος με λυγμό έλεγα «πάλι νύχτωσε και δεν πρόλαβα ο καημένος να παίξω κι άλλο». Μέσα στη σκόνη και στον κουρνιαχτό (νέφος σκόνης) το παιχνίδι έπαιρνε και έδινε. Στο τέλος έμπαινα στον Τάρρη (βρύση στην πόρτα του σπιτιού της γιαγιάς), που ήταν σήμα κατατεθέν του άνω μαχαλά, για πλύσιμο και σχετική καθαριότητα, προς αποφυγή της επίπληξης (ξύλο) της αυστηρής μητέρας. Στα ενδιάμεσα του ξέφρενου παιχνιδιού, κατά συχνά χρονικά διαστήματα, μας καλούσε όλα τα παιδιά ο καθοδηγητής στο κοντινό μικρό σχολείο (που είναι στον άνω μαχαλά), όλα τα αετόπουλα (τίτλος της οργάνωσης των παιδιών) εις τα οποία από τους πρώτους ανήκα και εγώ. Με πολύ ενδιαφέρον και χαρά μετείχα και με ικανή επιμέλεια μάθαινα τα πολύ ενδιαφέροντα τραγουδάκια του αγώνα. Δεν θα μπορούσα να φανταστώ τον εαυτό μου πολεμιστή σε ηλικία 4 ετών. Αναφέρομαι όμως προσωπικά σ αυτά τα χρόνια, για να τονίσω ιδιαίτερα, τουλάχιστον εις ότι με αφορά, ότι τότε έζησα την πιο ανέμελη και ωραία παιδική ζωή, που, αλλοίμονο, ήταν η τελευ- 115

116 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ταία παιδιάστικη χαρά, καθόσον τα επακολουθήσαντα γεγονότα, εσκίασαν ανεπανόρθωτα και αμαύρωσαν οριστικά την παιδική μου ψυχή. Θ αναφερθώ μόνο, σ ένα τότε όμορφο αντάρτικο τραγούδι το οποίο τραγουδιόταν με ρυθμό βαλς (3/4 κατά τους γνώστες μουσικής) και το οποίο περιέργως, ουδείς θυμάται, με όσους συζήτησα σχετικά μέχρι σήμερα. Το γράφω όλο για την απόδειξη της σαφούς γνώσεως και ίσως της μοναδικής μουσικής αναμνήσεως. Πάνω στην όμορφη Πίνδο Δεν είναι πια Γερμανοί Δεν σκιάζει τώρα τον Ήλιο Μαυρίλα Φασιστική Τ αντρειωμένα ανταρτάκια Εργάτες της Λευτεριάς Διώξαν τα μαύρα Κοράκια Τα σπλάχνα της δόλιας Γενιάς (επαναλαμβάνεται δις) Εναρμόνιση του Κωνσταντίνου Ταμβάκη, καθηγητή μουσικής. Μάλιστα ήταν τόσο ισχυρή η ανάμνηση του τραγουδιού αυτού, ώστε με την λίγη μουσική γνώση που έχω, κατόρθωσα να καταγράψω στοιχειώδες μουσικό σκαρίφημα επί πενταγράμμου, το οποίο, εν συνεχεία, εναρμόνισε σε χορωδιακή σύνθεση τετραφωνίας ο εκλεκτός μαέστρος της χορωδίας, του μορφωτικού συλλόγου «Ορεστίς» του Άργους Ορεστικού και καθηγητής της μουσικής κ. Κων/νος Ταμβάκης, το οποίο με συγκίνηση και παραθέτω. Παράλληλα, ευχαριστώ ιδιαιτέρως και εκ της θέσεως αυτής τον άριστον αυτόν μουσικό. 116

117 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ 117

118 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Τέτοια ήταν η άμεση προσαρμογή μου στο περιβάλλον του χωριού, που άμεσα προσαρμόστηκε και το λεξιλόγιό μου. έγινε πανομοιότυπο με των παιδιών του χωριού. Δα φάου (Θα φάω), Δα πάου Δα τραγουδήσου Δα τρέξου κ.λ.π. Μι πιργιαλούν (με περιγελούν). Παράλληλα θέλοντας να τονίσω τους ισχυρούς δεσμούς μου με το Δίλοφο και την περιοχή που προσωπικά θεωρώ δεύτερή μου πατρίδα, σπεύδω να αναφερθώ και ονομαστικά στις σχέσεις μου με εκλεκτούς φίλους που τόσο μας συνέδεσε η ζωή, ώστε μέχρι σήμερα να θεωρώ τους ίδιους και τις οικογένειές τους αναπόσπαστα μέλη του φιλικού περιβάλλοντός μου και εις την Παροικία της Θεσσαλονίκης. Εκλεκτοί απόγονοι του αειμνήστου σοφού δασκάλου Αθανασίου Τζιούφα, πλην του αγαπητού Λεωνίδα Αλεξόπουλου, η οικογένεια του υιού του δασκάλου, αειμνήστου Στεφάνου Τζιούφα. Με ιδιαίτερη μάλιστα ανάμνηση αναφέρομαι και εις τον καθηγητήν μου των Μαθηματικών εις το Α Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης, απ όπου απεφοίτησα, υιόν επίσης του προαναφερομένου, αείμνηστον Αχιλλέα Τζιούφα, ο οποίος και μου έθεσε τις άριστες βάσεις στα Μαθηματικά και μου ενέπνευσε την αγάπη προς την επιστήμη αυτή που τόσο με εβοήθησε και στην ιατρική μου ενασχόληση. Με τον άπειρον σεβασμό μου αποτείνομαι εκ της θέσεως αυτής εις την θαλεράν κυρίαν Ναυσικά Αχιλλέως Τζιούφα εις έκφραση ευγνωμοσύνης. Μέσα στα πλαίσια των πολλών φιλικών μου αναφορών αναφέρομαι επίσης στις οικογένειες Θεοδώρου, Καρανίκου, ιδιαίτερα στα παιδιά Ζαχαρία, που πολύ πρόσφατα έφυγε από την ζωή, Κίτσα και αείμνηστον Ευτέρ- 118

119 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ πη και του Νικολάου Κεχαγιά (την θεία Αντώναινα), την οικογένεια Χαριλάου Καραθάνου και πολλών άλλων εκλεκτών Διλοφιτών συμπατριωτών μου. Θα ήταν παράλειψη όμως, να μην αναφερθώ και στον στενό δεσμό μας με την οικογένεια του αειμνήστου Δημητρίου Τζιμοπούλου από τον Πεντάλοφο, που σήμερα με τα παιδιά του διατηρώ άσβεστη την φιλική φλόγα, τόσο με την κ. Βιολέτα, καθηγήτρια φιλόλογο, όσο και με τον αδελφό της και συμμαθητή μου στο Α Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης, τον εκλεκτό φίλο μου Χρήστο Τζιμόπουλο, καθηγητή του Πολυτεχνείου Θεσσαλονίκης. Η προσωπικότητα του πατέρα Για τον πατέρα μου δεν έχω να ειπώ πολλά καθόσον λίγο τον γνώρισα, ή μάλλον απήλαυσα μόνο την πατρικήν φροντίδα, αγάπη και στοργή προερχομένη από έναν φέρελπι πατέρα προς το ανήλικο παιδί του. Δεν μου δόθηκε όμως η ευκαιρία να γνωρίσω εκ βάθους τον άνθρωπο, το πνεύμα, την προσωπικότητα και τέλος τον επιστήμονα. Μαθαίνω πολλά, τα πλείστα αγαθά, άλλωστε «ουδείς ζήσεται και ουχ αμαρτήσει». Εκ περιγραφών τρίτων μόνο προέρχεται η γνωριμία μου με τον πατέρα. Θα μπορούσα να είχα μόνο μια απόλυτα θετική γνώση γι αυτόν, προερχομένη από την περιγραφή και την εντόνως σημαντική επιρροή της μητέρας προς το παιδί. Μία επιρροή που γεννάται ιδιαίτερα όταν το παιδί αναπτύσσεται υπό την απόλυτον και μοναδική προστασία μιας νέας μάνας που προσφέρει θυσία τον εαυτόν της, και που κατευθύνει την εξέλιξή του, στα μέτρα του απολεσθέντος εκλεκτού συζύγου και ζει για μία και μόνο προοπτική, 119

120 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ την ελπίδα για άριστη εξέλιξη του παιδιού. Αναμφισβήτητα αυτό απετέλεσε δι εμέ την πρώτη έντονη γνωριμία και αντίληψη για τον απόντα πατέρα. Όμως, αν έμενα μόνον μ αυτήν την γνώση, θα αποτελούσε γνώση κατευθυνομένη και όχι αντικειμενική. Σεβόμενος την μητέρα και χωρίς αμφισβήτηση των λεγομένων της, προσπάθησα προς τούτο, να συλλέξω πολλές πληροφορίες, από συγγενείς, φίλους, γνωστούς, συνεργάτες, πελάτες, πολιτικούς, φίλους και αντιπάλους, προϊσταμένους και υφισταμένους του, σε διάφορες φάσεις της πορείας της ζωής μου με προοπτικήν την αντικειμενική γνώση για τον πατέρα. Σε φάσεις, όπου φύσει, ο νέος άνθρωπος θέτει σε αμφισβήτηση τους παλαιούς, εκεί όπου αναπτύσσεται κάποια αυτογνωσία με υπερεκτίμηση των υποκειμενικών γνώσεων και αντιλήψεων περί ζωής, εκεί που όλα ενίοτε αμφισβητούνται, εκεί που όλα περνούν υπό αυστηρή κριτική, επιζήτησα την πραγματική γνώση για τον πατέρα. Τότε, όπου και τα ιστορικά γεγονότα αμφισβητούνται από τους νέους, αλλά και η πολλαπλότης των φάσεων αντιλήψεως των πραγμάτων και η ποικίλουσα οπτική γωνία κρίσεως των γεγονότων δεν επιτρέπει επιρροές τρίτων και μάλλον αποπέμπει αυτές μετ αποστροφής, εγώ προσπάθησα να διαμορφώσω δική μου γνώση για τον πατέρα, έστω και εκ ποικίλων πληροφοριών. (α) Πνευματική προσωπικότητά του Ο γιατρός Χατσέρας, διεκρίνετο για το αυστηρό και αγέρωχο ύφος του, και τη σπινθηροβόλο έκφρασή του. Ολιγομίλητος αλλά περιεκτικός στην διατύπωση του λόγου, τόσο που δεν επαναλάμβανε κάτι εις αναμάσηση, αλλά προβλημάτιζε και έπειθε τον συνομιλητή, ιδιαίτερα 120

121 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ καθόσον εχαρακτηρίζετο από ευφράδεια και την τέχνη του λόγου. Βιβλιομανής και μελετητής, πλην της ιατρικής επιστήμης, ερωτευμένος με την κλασσική ελληνική και διεθνή φιλολογία. Εγνώριζε σε ικανό βαθμό την γαλλικήν. Τόση ήταν η επίδοσή του στην παλαιά και σύγχρονη γραμματεία ώστε στην βιβλιοθήκη του υπήρχε θησαυρός έργων μεγάλων συγγραφέων Ελλήνων και ξένων, με ιδιάζοντα μάλιστα τρόπο κατανεμημένων. Η περιποίηση και ειδική κατάταξη των βιβλίων στην βιβλιοθήκη του είχε ίσως για τότε την έννοια της σχολαστικής περιποίησης, για σήμερα όμως θα ενομίζετο ως γνώση βιβλιοθηκονομίας. Ενεπνέετο άλλωστε από τον εκλεκτό του φίλο και εξαίρετο φιλόλογο καθηγητή Γεώργιο Δήμου, όταν ως συμμαθηταί του γυμνασίου εμφορούντο κατά ανταγωνιστικό τρόπο από την κλασική ελληνική παιδεία. Απέβλεπαν άλλωστε και οι δύο εις μελλοντική σπουδή στο Παν/ μιο για τον κλάδο αυτόν. Παρεξέκλινε όμως ο Γιάννης με την στροφή προς τον θετικόν κλάδον της ιατρικής, χωρίς ποτέ να χάσει την ιδιαίτερη έφεση για την φιλολογία. Χαρακτηριστική η λύπη και η αγανάκτηση του πατέρα όταν κατά τον εμπρησμό του σπιτιού κατεστράφη και η βιβλιοθήκη, γεγονός που του έδινε την αίσθηση ότι έχασε τον προσανατολισμό και θησαυρό του. Αναφερόταν μάλιστα συχνά επώδυνα εις τούτο, τόσο για την απώλεια των ιατρικών συγγραμμάτων, όσο και για την απώλεια του φιλολογικού θησαυρού της βιβλιοθήκης του, λέγοντας: Δεν λυπάμαι για το σπίτι αυτό, γρήγορα θα γίνει. Τα βιβλία μου όμως... Παράλληλα με την πνευματική καλλιέργεια, δεν έπαυε να διατηρεί, για τις ελεύθερες ώρες, τις ωραίες συνήθειες 121

122 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ του χωριού, τις αγροτοκτηνοτροφικές ενασχολήσεις του, τώρα βέβαια με ερασιτεχνικό τρόπο, αλλά και με μεράκι, υποκαθιστώντας κατ αυτόν τον τρόπον και την απαραίτητο γυμναστική άσκηση προς διατήρηση της σωματικής του υγείας. Είχε μάλιστα την ευχαρίστηση να ασκεί αυτές του τις ενασχολήσεις στο ωραίο και μεγάλο κτήμα, αυτό που ο εκ μητρός παππούς μου παρεχώρησε στα παιδιά του. Έτσι εύρισκε με πολλή χαρά και χρόνο να μετέχει και της αγροτικής ζωής που του επρόσφερε ωραίες ευκαιρίες. Απεχθάνετο την μικροπολιτική καθόσον ήταν κύριος εκφραστής της αληθείας, γεγονός που τον καθιστούσε ακόμη πιο ελκυστικό στους φίλους και γνωστούς, με το ακέραιον του χαρακτήρος. Διατηρούσε την λεβέντικη χωριάτικη κορμοστασιά ενώ μέσα στην σκληρία και τραχύτητα του σώματος εφώλιαζε μια, αριστουργηματικής λεπτότητας ψυχή, με ευθείες και ειλικρινείς εκφράσεις και συμπεριφορές. Ήξερε να μετέχει και της απλής ζωής, αλλά και της σύγχρονης και καλλιεργημένης εκφραστικότητος ικανά ευφυής με σημαντικά λεπτό χιούμορ, έτσι ώστε εγένετο αγαπητός και επιθυμητός στις φιλικές συγκεντρώσεις. Ένας συνδυασμός ιδιοτήτων που μαρτυρούσε σπάνια και εκλεπτυσμένη καλλιέργεια και ανθρωπιά, όπως αναφέρουν αρκετοί φίλοι και γνωστοί. Γενικώς υπήρξε μια προσωπικότης με τις ως άνω ιδιότητες σε σημαντικό βαθμό, επιπροσθέτως δε και ήπιων τόνων. Ένας συνδυασμός που προκαλούσε ιδιάζουσα συμπάθεια στους φίλους και γνωστούς, όταν μάλιστα αυτοί αντιλαμβάνοντο την ευθύτητα του χαρακτήρος συνδυαζόμενη με την παρεχόμενη ανθρωπιά εκ του ιατρικού λειτουργήματος. 122

123 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Μετείχε ενεργά σ όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Ετέρπετο ιδιαζόντως από την βυζαντινή μουσική παράδοση συμμετέχων μετ ευχαριστήσεως στα δρώμενα της εκκλησίας, εισερχόμενος στην ουσίαν του βυζαντινού μέλους και ποιήσεως χωρίς τις υπερβολές των φανατικών, ξεχωρίζοντας μόνο τα αριστουργήματα, παράλληλα με την ορθήν πίστην. Εχειρίζετο υποδειγματικά από στήθους αποσπάσματα του κλασικού λόγου εις επίρρωση των λεγομένων του, πράγμα που τον καθιστούσε ευχάριστο ομιλητή και ικανόν συζητητή. Επεδείκνυε ιδιάζουσα αδυναμία για τις συγκεντρώσεις πνευματικού περιεχομένου, και προκαλούσε σχετικές συναθροίσεις από τις διάφορες θέσεις του. (β) Πολιτικές Πεποιθήσεις Από πληροφορίες της οικογενείας, ο πατέρας μου ήταν ένας δημοκρατικότατος άνθρωπος που πάντα ως σκοπό του είχε να παρέχει δικαιοσύνη και αγάπη στον πλησίον. Τα δε έργα του διέποντο από επιστημοσύνη και απέπνεαν σεβασμό στον συνάνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα. Παρ όλον ότι και εγώ πρεσβεύω ότι δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται και να τίθεται πολιτική ετικέτα σε κανέναν, κατά μία άλλη έκφραση θα μπορούσα να πω ότι ο πατέρας μου ήταν ικανώς πολιτικοποιημένο άτομο και μη μονοπλεύρως εντεταγμένο. Στην παρούσα περίπτωση, επειδή ο πατέρας μου, κατά την φάση της αντίστασης, υπηρέτησε στον ΕΛΑΣ, όπου είναι εγνωσμένη η οριστική αριστερά διαμόρφωση του χαρακτήρος του αγώνος, οφείλω να τονίσω ότι η συμμετοχή του εις τον αντιστασιακό αγώνα χαρακτηρί- 123

124 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ζετο από απόλυτο δημοκρατικότητα και προσπάθεια να συμβάλει όσο το δυνατόν περισσότερο και από το μετερίζι της επιστήμης του και της δουλειάς του εις την αντίσταση εναντίον του εχθρού, που τότε καταδυνάστευε την άμοιρη πατρίδα. Δεν απεδέχετο για τον εαυτό του κανένα πολιτικό χαρακτηρισμό. Θα μπορούσε να ειπεί κανείς ότι ήταν ένας αγνός αγωνιστής που μέσα από την λειτουργική μορφή της επιστήμης του επρόσφερε και μόνο επρόσφερε, τόσο στους αγωνιζομένους όσο και στον πληττόμενο τότε ελληνικό λαό, χωρίς να υπηρετεί ίδια συμφέροντα τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά, αλλά και χωρίς να επιζητεί ιδιαίτερη κοινωνική καταξίωση. Η μόνη φροντίδα ήταν η δια της επιστήμης προσφορά στον άνθρωπο. Δεν επεδίωκε συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα, δεν επεφορτίζετο τίτλων και ηγετικών θέσεων. Η μόνη φροντίδα του ήταν ο άρρωστος άνθρωπος, ανεξαρτήτως θέσεων ή πεποιθήσεων. Θα μπορούσε να ειπεί κανείς, ήταν υπεράνω άλλων σκοπιμοτήτων πλην της επιστήμης, της ανθρωπιάς και της πατρίδος. Ετύγχανε της απολύτου εμπιστοσύνης, και ήταν φίλος με όλους, αλλά και υπεράνω κομματικών επιδιώξεων. Ο σεβασμός από όλους ήταν πανθομολογούμενος, καθόσον προσπαθούσε να παραμείνει αγνός και πολιτικά άφθαρτος. Ετύγχανε και του απολύτου σεβασμού τόσον εκ του απλού λαού όσον και εκ μέρους της ηγεσίας του ΕΛΑΣ, πράγμα που απεδείχθη περιτράνως κατά την φάση της μεγάλης ταλαιπωρίας της ασθενείας του και του εξ αυτής προκύψαντος θανάτου. Επιφυλάσσομαι να εξάρω με λεπτομέρειες, το μέγεθος και την απόλυτον συμπαράσταση εκ μέρους του ΕΛΑΣ καθ όλην την 124

125 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ πορεία του προσωπικού του δράματος, στην αντίστοιχη φάση των περιγραφών. Αυτό όμως που επρόσφερε περισσότερο ο αντάρτης γιατρός, γυναικολόγος, ήταν ότι, ίσως για πρώτη φορά, γιατρός της ειδικότητας αυτής, ευρίσκετο στα χωριά της Πίνδου. Τούτο ίσως ήταν μια πολυτέλεια για την περιοχή, τοσούτο μάλλον, καθόσον τέτοια ειδικότητα, ακόμη και σήμερα αμφιβάλλω αν υπάρχει στην περιοχή. Φανταστείτε το μέγεθος και την ποιότητα της προσφοράς στις γυναίκες της Πίνδου, και μάλιστα σε τόσο χαλεπές εποχές, όταν τότε μάλιστα η ανυπαρξία δρόμων και αυτοκινήτων, καθιστούσε απαγορευτική την προσέγγιση των γυναικών σε μαιευτήρα γιατρό. Θα μπορούσε να ειπεί κανείς ότι ίσως η επιστράτευση γιατρού αυτής της ειδικότητος σ αυτό αποσκοπούσε, περισσότερο μέσα στα πλαίσια της θεωρητικής αρχής, του σοσιαλισμού, τουλάχιστον, περί ισότητος, εις την παροχήν των τόσο σπανίων για τότε υπηρεσιών. Ένας λόγος άλλωστε ήταν και αυτός της τόσο γρήγορης και μεγάλης προβολής του γιατρού. Πολλές φορές από διηγήσεις της μητέρας, ο γιατρός με χιόνια πολλά (λόγω υψομέτρου) μετέβαινε από χωρίου εις χωρίον με το άλογο για κάποιο δύσκολο τοκετό, όπου η κυρά μαμή σήκωνε τα χέρια. Και εγώ αντελήφθηκα το μέγεθος της προσφοράς του μετά από χρόνια, όταν ευγνωμονούντες μας συναντούσαν ή μας επισκέπτοντο επί τούτοις για αγαθό μνημόσυνο. Τόσο μεγάλη αλλά και σημαντική ήταν η προσφορά αυτού του είδους, ώστε όλοι να σέβονται απολύτως τον άνθρωπο και την ανεξάρτητο πολιτική του στάση. Κατάφερε να διέλθη σ όλη αυτή την πολεμική φάση στην περιοχή της Πίνδου, αφήνοντας ένα όνομα που και 125

126 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ σήμερα μας κάνει υπερήφανους όλους της οικογενείας. Τέτοια ήταν η επιρροή προς τον κόσμο, που τότε επλήττετο από τα δεινά του πολέμου που είχε καταφέρει να χαρακτηρίζεται από φίλους και αντιθέτους ως ο προστάτης των φτωχών, αδυνάτων και ταλαιπωρημένων εκ του πολέμου. Και σήμερα ακόμη, προσωπικά, απελάμβανα της μεγίστης συγκινήσεως, εκ της πανθομολογουμένης αναγνωρίσεως του ιατρού, τόσο από τους συμπατριώτες μας της περιοχής της Καστοριάς, όσο και από τους συμπατριώτες, της νέας Πατρίδας, τους περί τα χωριά της Πίνδου εγκαταβιούντας. Αρκεί να αναφερθώ ότι εις την Θεσσαλονίκη όπου επί μακρόν προ της εις το Παν/μιον Θράκης αναλήψεως της υπηρεσίας μου, ως καθηγητού, και όπου ασκούσα το ελεύθερο επάγγελμα ιατρού καρδιολόγου, ο βασικός πυρήνας των ανθρώπων που επλαισιώναν το ιατρείο μου, ήταν οι καταγόμενοι εκ Βοΐου και ιδιαίτερα οι Διλοφίτες, εκλεκτοί φίλοι και του πατέρα (αλλά και δικοί μου μετέπειτα). Η αέναος αναφορά του πατρός εις το ιατρείο Θεσσαλονίκης και το συνεχές μνημόσυνο, αποτελούσε την μεγίστη απόδειξη των ως άνω περιγραφομένων. Αρκεί, επιπλέον, να ομολογήσω και δεν πιστεύω να με διαψεύσει κανείς, ότι και σήμερα, οι Διλοφίτες σ ένα μεγάλο ποσοστό με θεωρούν πατριώτη τους, ανταποδίδοντες την προς αυτούς αγάπην της οικογενείας μου, και ιδιαιτέρως του πατρός μου ιατρού Χατσέρα προς όλους τους τότε λαμπρούς αδελφικούς φίλους και εκλεκτούς πατριώτες της περιοχής του Βοΐου και της Πίνδου γενικότερα. 126

127 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Το ιατρικό του έργο στο βουνό Οι μέχρι τώρα γενικές αναφορές στο έργο του πατέρα μου Γιατρού Χατσέρα αποτελούν μια γενική εισαγωγή για τον άνθρωπο. Αυτό όμως που πρέπει να παρουσιάσει κανείς είναι τα λίγα που μπόρεσα να συλλέξω εκ πληροφοριών, οι οποίες συγκρινόμενες με βιβλιογραφικά δεδομένα, μπορούν να αποδώσουν την ουσία του έργου του γιατρού. Ομιλώ για σύγκριση με την βιβλιογραφία, καθόσον η μικρή ηλικία μου, τότε στα γεγονότα, δεν μου επέτρεπε να έχω ιδίαν αντίληψη, ούτε δυστυχώς άλλος αυτόπτης μάρτυς των γεγονότων της εποχής, κατέγραψε κάτι για τον πατέρα, ώστε να έχω κάποια συγκριτικά μέτρα. Θα είμαι, κατά το δυνατόν, αντικειμενικός, βάσει πάντοτε των πληροφοριών. Εντοπίζω, κατά τις γενικές πληροφορίες, την επιστράτευση του πατέρα μου, στο τέλος του 1942 με αρχές του Τότε και με ακριβή ημερομηνία την 4η-6η-7η Μαρτίου του 1943 και πριν ακόμη παγιωθεί οριστικά το επικρατούν πολιτικό καθεστώς στις ανταρτικές ομάδες του βουνού, έλαβε χώρα εις την θέση «Φαρδύκαμπος», νότια της Σιάτιστας, και πάνω στον αυτοκινητόδρομο Κοζάνης-Νεαπόλεως, μάχη των ανταρτικών ομάδων υπό την ηγεσία του Αντ/ρχη Π.Δ. Κοντονάση Ιωάννη, εναντίον ενός Ιταλικού τάγματος, όπου αιχμαλωτίστηκαν 604 Ιταλοί. Η μάχη αυτή του Φαρδυκάμπου Σιάτιστας ήταν μεγάλη σε διάρκεια και σε σοβαρότητα, όπου μετείχαν ποικίλες ανταρτικές ομάδες, Μακεδόνες και Θεσσαλοί αντάρτες. Συμμετείχαν και δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Από ιταλικής δε αντίπαλης πλευράς συμμετείχε η 127

128 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ φρουρά των Γρεβενών του 1/13 Τάγματος της Μεραρχίας Πινερόλο (Χαρίλαος Αλεξάνδρου «Μεραρχία Πινερόλο», σελ. 117). Από άλλη οπτική γωνία η μάχη του Φαρδυκάμπου ήταν αποκλειστική επιτυχία του λαού της Στιάτιστας και των πέριξ χωριών (Σταύρος Θεοδοσιάδης «Η Πίνδος ομιλεί Εθνική αντίσταση », σελ ) σχεδόν χωρίς διοίκηση και με αυτοσχεδιασμούς η επιτυχία. Δεν αρνούνται τη συμμετοχή του ταγματάρχου Κοντονάση, αλλά δεν του αποδίδουν την τιμή της διοικήσεως. Η μάχη ήταν νικηφόρα, καθόσον ανταρτικές δυνάμεις από την περιοχή της Σιάτιστας απέκλεισαν το Μπουγάζι της Σιάτιστας ενώ εκ παραλλήλου αντάρτες του Βοΐου από την ηγεσία του ταγμ/ρχη Πόρτη Μιλτιάδη, απέκλεισαν το πέρασμα του Βογατσικού, για να εμποδίσουν και την πιθανή ενίσχυση των εγκλωβισθέντων από δυνάμεις Ιταλών που έδρευαν στην Καστοριά. Συμμετείχαν όλες οι αντάρτικες μονάδες μαζί. Ανήκει η νίκη στην πανστρατιά Ανταρτών, εθνικών ομάδων και του ΕΛΑΣ. Συνελήφθησαν οι ως άνω Ιταλοί, ενώ σκοτώθηκε μεταξύ των άλλων ο μελανοχίτωνας Ιταλός Υπολοχαγός Αβρίντας, απηνής διώκτης των κατοίκων της Σιάτιστας και περιέπεσε στα χέρια των ανταρτών σημαντικό πολεμικό υλικό (Ευάγγελος Κούστας, «Όπως τα έζησα», 1999, σελ. 28). Το αιχμάλωτο ιταλικό Τάγμα οδηγήθηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Κατά την άποψη του Χαρ. Αλεξάνδρου («Μεραρχ. Πινερόλο», σελ. 118) οι ιταλικές δυνάμεις είχαν 10 νεκρούς, 40 τραυματίες, 536 αιχμαλώτους στρατιώτες και 128

129 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ 17 αξιωματικούς. Αναφέρομαι στην μάχη του Φαρδυκάμπου, η οποία χρονικώς συνέπεσε με την επιστράτευση του πατέρα μου δια δύο σημαντικούς λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι η συμμετοχή του Ιατρού στην αντιμετώπιση των τραυματιών της μάχης. Λεπτομέρειες και εντόπιση του ενδεχομένου αναρρωτηρίου επί του οποίου δραστηριοποιήθηκε ο πατέρας μου ως γιατρός, δεν έχω συγκεκριμένες. Άλλωστε όπως προανέφερα ο γιατρός κινητοποιείτο από περιοχής εις περιοχή τότε, και πάντοτε κατ εντολήν του αρχηγείου. Ο δεύτερος λόγος της αναφοράς μου, στη μάχη αυτή, είναι το γεγονός ότι οι συλληφθέντες αιχμάλωτοι Ιταλοί κατά την μάχη περιορίστηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως των χωριών Μεσολούρι και Δουτσικό, κατά άλλους και στο Πρόσβορο (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 118). Στα στρατόπεδα αυτά, το Μάιο του 1944, κατόπιν διαταγής του στρατηγείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, εστάλη ο γιατρός Χατσέρας, για την περίθαλψη των πασχόντων εξ εξανθηματικού τύφου αιχμαλώτων Ιταλών. Εκεί προσεβλήθη από την νόσον με όλες τις επακόλουθες συνέπειες. Επιφυλάσσομαι εις λεπτομερή αναφορά των γεγονότων όταν με χρονική σειρά της πορείας της ζωής του πατέρα γιατρού αναφερθώ σχετικά. Δια τον ίδιο λόγο αναφέρομαι και στα γεγονότα της παραδόσεως άλλων Ιταλών, μετά την συνθηκολόγηση της 8 ης Σεπτεμβρίου 1943 της Ιταλίας. Μέσα στην πορεία των πολεμικών πραγμάτων, ως μεγάλο γεγονός επισημαίνω την 8η Σεπτεμβρίου 1943 όταν επισυνέβη η Συνθηκολόγηση των Ιταλών με επακόλουθον 129

130 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ την κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ Ιταλικής Κυβερνήσεως και των Συμμαχικών δυνάμεων (Χαράλαμπος Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 14). Τότε άρχισε το μέγα δράμα των κατακτητών Ιταλών, στο Ελληνικό έδαφος, όταν, οι μέχρι χθες, υπερήφανοι κατακτητές της Ελλάδας, υπό τη στενή συνεργασία με τους Γερμανούς, ευρέθησαν παραπέοντες μεταξύ δύο πλέον δυνατοτήτων δραματικής πορείας για επιλογή τρόπου περαιτέρω ζωής και επιβιώσεως μέχρι της ανωμάλου και αμφιβόλου επανόδου στη χώρα τους. Εκαλούντο δηλαδή να επιλέξουν ή να παραδοθούν ως αιχμάλωτοι πλέον στους μέχρι χθες συμμάχους και συμπολεμιστές Γερμανούς ή να αφοπλισθούν και να περιορισθούν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεώς των πρώην εχθρών, Ελλήνων ανταρτών που αντιστέκοντο εναντίον της κατοχής τους στην χώρα μας. Όπως αναφέρεται υπό του Χαραλάμπου Αλεξάνδρου (Μεραρχία Πανερόλο χρονικό της αντίστασης και του μαρτυρίου της, σελ. 118) περί το τέλος Σεπτεμβρίου 1943 και κατά σαφείς πληροφορίες του N. Ham mond (Venture into Greece, ) άλλοι 2500 Ιταλοί της μεραρχίας Πινερόλο που παραδόθηκαν και αφοπλίσθηκαν, επιπροστέθηκαν στα κοντινά χωριά μεταξύ Δουτσικού και Μεσολουρίου, ενώ οι Ιταλοί της μάχης του Φαρδυκάμπου ευρίσκοντο στο Πρόσβορο Γρεβενών. Κατά τις ως άνω πληροφορίες, οι αφοπλισθέντες Ιταλοί της μεραρχίας Πινερόλο κατευθύνθηκαν αργότερα προς το Δουτσικό και το Μεσολούρι και διεχωρίσθησαν σε τρία Στρατόπεδα, τα δύο κοντά στο Δουτσικό και το τρίτο στο Μεσολούρι. Σ όλους τους Ιταλούς προέκυψαν προβλήματα τροφοδοσίας καθόσον οι σχέσεις ΕΛΑΣ και Αγγλικής αποστολής που χρηματοδοτούσε σχετι- 130

131 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ κά το ελληνικό αντάρτικο άρχισαν να ρήγνυνται. Ο N. Hammond (με το ψευδώνυμον Eggs) με δική του πρωτοβουλία αρνείται να χορηγήσει χρήματα και το πρόβλημα επισιτισμού των Ιταλών από το ΕΛΑΣ καθίσταται εντονότατο. Κατόπιν τούτου, μη έχοντας τη δυνατότητα να τους σιτίσει, τους επιτρέπει να δουλεύουν σε οικογένειες Ελλήνων χωρικών με αντάλλαγμα τροφή και διαμονή. Συνθήκες άθλιες για τους παραδοθέντες και αφοπλισθέντες Ιταλούς μαζί με την επικρατούσα πλέον επιδημική διασπορά κρουσμάτων εξανθηματικού τύφου, η ζωή των εγκλωβισμένων στα στρατόπεδα αυτά, κατέστη μαρτυρική και ο θάνατος ήταν η επικρατούσα κατάληξη. Σε χρόνο που δεν μπορώ ακριβώς να καθορίσω, πάντως περί το τέλος του 1943, εγένετο η μεταφορά του νοσοκομείου από τον Πεντάλοφο στο Δίλοφο. Η δραστηριότης και προσφορά όλων των ιατρών του νοσοκομείου ήταν σημαντική αντιμετωπίζοντας τόσο τους τραυματίες αντάρτες όσον και τους νοσηλευόμενους από τα λοιμώδη νοσήματα που ο πόλεμος προκαλεί. Οι πάσχοντες από τα νοσήματα αυτά ιδιαίτερα δε, από το κατ εξοχήν πλεονάζον νόσημα του εξανθηματικού τύφου, που εκαλείτο το νοσοκομείο να προσφέρει τις υπηρεσίες του, καθ ημέραν και ηύξαναν σε αριθμό και βαρύτητα και ιδιαίτερα λόγω των προαναφερομένων δυσχερών συνθηκών διαβιώσεως, τόσο των στρατευομένων, όσο και του λαού της περιοχής, ιδιαίτερα όμως των αιχμαλώτων Ιταλών, των οποίων το δράμα δεν περιγράφετο. Στη φάση αυτή της στρατεύσεως του ο γιατρός Χατσέρας επρόσφερε ποικίλες υπηρεσίες. Ως γνώστης μικροχειρουργικής, ως εκ της ειδικότητός του, του μαιευτήρος, αντιμετώπιζε επιτυχώς τους μικροτραυματισμούς, 131

132 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τουλάχιστον. Παράλληλα, εξηναγκασμένος εκ των πραγμάτων ήταν ικανός και αντιμετώπιζε θέματα γενικής Ιατρικής, ιδιαίτερα τα λοιμώδη νοσήματα που αφθονούσαν. Ομως με περισσή προσφορά αντιμετώπιζε και τα γυναικολογικά προβλήματα όλου του λαού της περιοχής, των ταλαιπωρημένων γυναικών που η φτώχεια και η κακομοιριά τις εμάστιζε επιπροσθέτως. Έτσι συνεχίζεται με ποικίλο και τραχύ ρυθμό, η ζωή του πατέρα στο Αντάρτικο Νοσοκομείο. Η γιορτή των γενεθλίων του Στάλιν Η χρονική περίοδος Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου του 1943 ήταν πλέον η εποχή της πλήρους επικρατήσεως των αριστερών ανταρτών του ΕΛΑΣ. Παράλληλα, ως αναφέρεται από τον N. Hammond (Eggs), η δυσφορία της Αγγλικής Αποστολής για το γεγονός ήταν έκδηλος πράγμα που αντιμετωπίζετο με τον προσήκοντα περιορισμό της οικονομικής στηρίξεως του Αγώνος, πέραν των άλλων και με παρεμβάσεις εκ μέρους της Αποστολής, για την προσπάθεια εκτροπής της ροής των ανταρτών προς τις εθνικές αντιστασιακές ομάδες (π.χ. Ζέρβα κ.λπ.). Ο Hammond με δική του πρωτοβουλία, αρνείται να χορηγήσει τα χρήματα για τις χειμερινές προμήθειες στον ΕΛΑΣ (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 119). Τότε λοιπόν, και περί το τέλος Δεκεμβρίου του 1943 η διοίκηση του εδρεύοντος πλέον στο Δίλοφο Βοΐου, νοσοκομείου του ΕΛΑΣ, απεφάσισε να εορτάση την εορτήν των γενεθλίων του «συμμάχου Στάλιν» που συνέπιπτε με την 21 η Δεκεμβρίου. Κατά προφορικές πληροφορίες, ανετέθη η διοργάνωσι της εορτής του νοσοκομεί- 132

133 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ου στον γιατρό αυτού, τον Ιωάννη Χατσέρα. Με πολλήν επιμέλεια ετοιμάσθησαν τα πάντα για την γιορτή και εκλήθησαν να παραστούν όλοι οι παράγοντες και οι επίσημοι του ΕΛΑΣ, με πρωτοστασία του Μεράρχου της ΙΧ Μεραρχίας Καρατζά. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της μητέρας μου, ολίγον προ της ενάρξεως της εορτής και ενώ ευρίσκοντο όλοι σχεδόν στις θέσεις τους, ο πατέρας μου υπενθύμισε για δεύτερη φορά με έντονη φωνή τώρα και εις επήκοον και των κεκλημένων να κομισθεί η Γαλανόλευκη και να τεθεί ανάμεσα στις πολυάριθμες κόκκινες σημαίες (οι οποίες έφεραν και το σφυροδρέπανο) και τις άλλες σημαίες των συμμάχων λέγων (είχε προηγηθεί προηγουμένως υπόδειξή του, χωρίς ακόμη να εισακουσθεί): «Τέλος πάντων, φέρτε να αναρτήσουμε και την ελληνική σημαία». «Άλλωστε η προοπτική του αγώνα μας, εδώ στα ψηλά βουνά, είναι να ελευθερώσουμε την Πατρίδα μας, την Ελλάδα γι αυτόν τον λόγο και τιμούμε σήμερα και τον μεγάλο σύμμαχο Στάλιν, την βοήθεια του οποίου αναγνωρίζουμε και ευγνωμόνως ευχαριστούμε». Τα λεγόμενα, παρόλο ότι δεν είχε επισήμως αρχίσει η εορτή, ακούστηκαν από όλο το ακροατήριο και από αυτόν τούτον τον Μέραρχο. Η αντίδραση: Από μεν τον Μέραρχο και τους επισήμους τουλάχιστον, εμφανώς, υπήρξε θετική με το σχετικό «Μπράβο» και με χειροκρότημα. Από δε το, εις το βάθος της αίθουσας, ακροατήριο ακούσθηκε και το: «Κάτω ο φασισμός». Τότε, η μεν μητέρα μου, αφού σηκώθηκε φίλησε άκρως ικανοποιημένη τον σύζυγον της, ο δε Μέραρχος εξέφρασε (όχι βέβαια μεγαλοφώνως) την ακόλουθον δυσφορίαν για τους φωνασκούντες, αποτεινόμενος προς τον για- 133

134 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τρό: «Λυπούμαι, γιατρέ, γι αυτούς (δείχνοντας τους φωνασκούντας) και λυπούμαι ιδιαίτερα καθόσον με τέτοιες συμπεριφορές φοβούμαι ότι θα χάσουμε τον αγώνα». Πιστεύω και εγώ σήμερα ότι ο στρατηγός ήταν ειλικρινής στην έκφρασή του, καθόσον δεν νοείται Έλληνας οποιασδήποτε ιδεολογίας που να μην αγαπάει την πατρίδα του. Η Πρωτοχρονιά του 1944 Έτσι, κυλούσε και πάλι η ζωή στον αγώνα για την ελευθερία, χωρίς βέβαια να παραβλέπονται και οι στοιχειώδεις χαρές της ζωής. Αξίζει προς τούτο να αναφερθώ σε μια εορταστική βραδιά που οργάνωσαν οι γονείς μου στο σπίτι μας στο Δίλοφο, την παραμονή της πρωτοχρονιάς του Τολμώ να ειπώ, ότι σαν από όνειρο, ενθυμούμαι και εγώ αυτή την ευτυχισμένη βραδιά της οικογένειάς μας. Λέγω, τολμώ, διότι ίσως δεν γίνω πιστευτός από πολλούς που θα υπολογίσουν, την τότε ηλικία μου, και θα θεωρήσουν ότι είναι υποβολιμιαία ανάμνηση εκ διηγήσεων, καθόσον είχα τότε ακριβώς ηλικία 4,5 ετών, και ίσως σ αυτήν την ηλικία, πιστεύεται, ότι δύσκολα ενθυμούνται λεπτομέρειες τα παιδιά. Όμως, βεβαιώνω, σθεναρώς την ανάμνηση αυτή, διότι τότε είδα για πρώτη φορά το χειροκίνητο γραμμόφωνο, που απέδιδε θαυμασίως, για την παιδική μου περιέργεια, ωραία μουσική. Τότε είδα πάλι, για πρώτη φορά, το θεαματικότατο χριστουγεννιάτικο δένδρο, με τα απαστράπτοντα στολίδια! (καρύδια τυλιγμένα σε χρυσόχαρτο). Τότε είδα τους γονείς μου τόσο ευτυχείς και χαρούμενους, να χορεύουν, σ ένα σύνολο διασκεδαζόντων φίλων και γνωστών, και γενικά τότε για πρώτη φορά απήλαυσα μια φαντασμαγορική βραδιά 134

135 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ (για τα τότε δεδομένα) που για την παιδική μου αντίληψη ήταν πρωτόγνωρα, λόγω των συνθηκών της ζωής μας κατ εκείνην την εποχή. Η βραδιά αυτή, η φαντασμαγορική, η γεμάτη ευτυχία των γονέων μου ήταν η κατακορύφωση της απόλαυσης της ελεύθερης ζωής πάνω στην Πίνδο, και θα έλεγε κανείς ότι έτσι ανέτειλε μια λαμπρής προοπτικής νέα χρονιά, πολλά υποσχόμενη. Εισερχόμεθα στο έτος Οπόσες λαμπρές προοπτικές! Οπόσες μεγάλες ελπίδες! Ίσως τελειώσει ο πόλεμος! Ίσως επιστρέψουμε στη μικρή μας πατρίδα! Ίσως αρχίσουμε να ξανακάνουμε το κατεστραμμένο σπίτι μας και το νοικοκυριό μας. Ίσως... Ίσως!!! Πολλά ίσως! Αλλά αλίμονο! Το 1944 έρχεται γεμάτο με νέες συμφορές, με νέα δράματα, με οριστική συντριβή και τέλος με θάνατο για το άμοιρο πατέρα. Η Βαρέγγα του Διλόφου εκ του σύνεγγυς. 135

136 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Κίνημα Η δυσφορία ικανού αριθμού αξιωματικών και λοιπών ανταρτών του ΕΛΑΣ από την διείσδυση στις τάξεις του Σλαβομακεδόνων τέως κομιτατζήδων και βουλγαρόφιλων, όπως προαναφέρω, μέχρι τούδε συνεργατών των Ιταλών, είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας κίνησης ή ενός κινήματος με επίκεντρο δράσεως το 28ον Σύνταγμα της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Τον Φεβρουάριο του 1944, εξαρθρώθηκε το κίνημα και άρχισε μια σειρά μακρόσυρτων προανακρίσεων. Οι ανακρίσεις αυτές, αφενός διήρκεσαν όλη την περίοδο της ανοίξεως, αφετέρου ταλαιπώρησαν αρκετούς ανακρινομένους, και ιδιαίτερα με την επιβολή βίαιων ανακριτικών μέσων. Οι πρωταίτιοι του κινήματος συνελήφθησαν άμεσα και εκρατήθησαν. Οι αναλυτικές όμως προανακρίσεις σκοπόν είχαν τον προσδιορισμό και άλλων υπόπτων που συνέβαλαν εις την οργάνωση του κινήματος, με προοπτική την εισαγωγή στη δίκη και την ενδεχόμενη καταδίκη και αυτών. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί επίσης είναι ότι ουδείς έθιξε έναν από τους κυρίους παρακινητάς του κινήματος, τον αξιωματικό της διασυμμαχικής αποστολής Ηρακλή Καραγεωργίου, ο οποίος πιθανότατα ετύγχανε ειδικής ανοχής και ασυλίας και ο οποίος είχε ήδη αποχωρήσει από την περιοχή. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί και η παρουσία και δεύτερου αξιωματικού της διασυμμαχικής αποστολής, του αξιωματικού Ζώτου, του οποίου το όνομα αναφέρεται κατά την επακολουθήσασα δίκη. Δεν γνωρίζω, όμως, την αποστολή του εν λόγω αξιωματικού, καίτοι ήταν φίλος του πατέρα, όπως ελέγετο. Εθεωρήθησαν ύποπτοι ως συνεργάτες εκτός των αξι- 136

137 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ωματικών του ΕΛΑΣ και όσοι εφιλοξένησαν τον αξιωματικό Καραγεωργίου ή συνεργάσθησαν, ή επικοινώνησαν με αυτόν. Εύλογος ήταν και η υποψία έναντι των γονέων μου και του φιλικού περιβάλλοντος αυτού. Δια τον λόγον αυτόν άρχισαν προανακρίσεις. Όσον αφορά εις το ζεύγος Χατσέρα, κατά μαρτυρία της μητέρας μου, οι ανακρίσεις εις τις οποίες υπεβλήθησαν ήταν κανονικές και ευπρεπείς, και όχι βίαιες, όπως ανέφεραν άλλοι ανακρινόμενοι για τον εαυτόν τους, αλλά μακράς διαρκείας και υπερβολικά κοπιώδεις για τους ανακρινόμενους. Στα υπ αριθμ. 31 Πρακτικά της Δίκης του έκτακτου στρατοδικείου του ΕΛΑΣ που έλαβε χώρα στον Πεντάλοφο την 22ην Ιουνίου 1944 αναφέρεται μόνο η μητέρα μου Ζαχαρούλα και ότι εξετάσθηκε προανακριτικά επί σειρά ημερών, αρχής γενομένης την (Πρακτικό 31 Δίκης Στρατοδικείου. Απολογία Ζ. Χατσέρα σελ.16, Ερώτηση Λαϊκού Επιτρόπου). Για την απουσία αναφοράς στον πατέρα μου βλέπε παρακάτω εις σχετικό κεφάλαιο (Το στρατοδικείο στον Πεντάλοφο, σελ.146). Κατά την διάρκεια των προανακρίσεων και της γενικά καλής συμπεριφοράς των ανακριτών, οφείλω να τονίσω μια πάρα πολύ βαριά εμπειρία, που μετά φρίκης ενεθυμείτο η μητέρα μου. Ένας εκ των εναλλασσομένων ανακριτών, ονόματι Αποστολίδης, ευφυέστατος, υπερβολικά αυστηρός, ευέλικτος, σκληρός, αδίστακτος και τραχύς, ήταν το φόβητρο όλων των ανακρινόμενων, μηδέ εξαιρουμένης και της μητέρας μου, η οποία με φρίκη ενθυμείτο το άτομο αυτό. Από τις συχνές δε επαναλήψεις και αναφορές στο όνομά του, είχε μεταδώσει και εις εμέ- 137

138 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ να το αίσθημα της φοβίας. Το ότι στους άλλους ανακρινομένους επεβάλλετο βία (ξυλοδαρμός κ.ά.) συνάγεται από τα πρακτικά της δίκης (31 Δίκη Στρατοδικείου, σελ. 25. Απολογία Κατηγορουμένου Λαζαρίδη (Φωτοαντίγραφο αριθ. 6 σελίς 157). Όλη η περίοδος της ανοίξεως του 1944 πέρασε με την αγωνία του προσδιορισμού των κατηγορουμένων. Η μητέρα μου ζούσε υπό το βάρος μιας επικείμενης δίκης, τα αποτελέσματα της οποίας δεν είναι καθόλου αστεία, αν μάλιστα σκεφθεί κανείς ότι, στα τότε πολεμικά γεγονότα η ζωή του ανθρώπου δεν μετρούσε και πολύ. Τελικώς, η δίκη προσδιορίστηκε για την 22ην Ιουνίου του Θα εγίνετο στον Πεντάλοφο Βοΐου. Κατηγορούμενοι καθορίσθηκαν ως ακολούθως με βάση το κατηγορητήριο «Οργάνωση κινήματος επαναστάσεως». Απαγγέλθηκε κατηγορία στους ακόλουθους: 1. Εφ. Ανθ/γός Εφραιμίδης Θεόδωρος του Αναστασίου, 2. Εφ.Ανθ/τρος Σαμαράς Κων/νος του Αθανασίου, Ιατρός, 3. Εφ.Υπολ/γός Δώδος Χαρίλαος. Δικηγόρος, 4. Εφ.Υπολ/γός Τζουρέλλας Κοσμάς, Δάσκαλος, 5. Μόνιμος Ταγ/χης Λαζαρίδης Χρήστος, Διοικητής του 28ου Συντάγματος Πεζικού, 6. Λοχίας Νικολαΐδης Αναστάσιος, Γεωργός, 7. Μιχαήλ Παπαθανασίου, Διδάσκαλος, 8. Εφ.Ανθ/γός Δάγκας Πέτρος. Δικαστικός υπάλληλος, 9. Ενωμοτάρχης Πεντραράκης Γεώργιος, 10. Μόνιμος Ανθ/ γός Ζαχάρης Νικόλαος, 11. Μόνιμος Αθ/γός Ναθαναήλ Αριστείδης, 12. Αναστάσιος Μαριανάκης, Αγροφύλακας. 13. Βασίλειος Σμαρόπουλος, Γεωργός, 14. Μητρόπουλος Ιωάννης, Κουρέας. Η μητέρα μου καθορίσθηκε να κληθεί ως μάρτυρας κατηγορίας, μαζί με αρκετούς άλλους. 138

139 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ α α α Αριθμ. 1 φωτοαντίγραφο. α α ε ε α Ακριβές Φωτοαντίγραφο εκ της σελίδος 1 των Πρακτικών α ε ε α α της 31ης Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ ε α ε της στον Πεντάλοφο. Κατηγορούμενοι στη Δίκη. Έτσι α α ε α ε α την άνοιξη του 1944 περνούσε ο καιρός με την αγωνιώδη α α α ε α ε αναμονή της διενεργείας της Δίκης που είχε προσδιοριστεί ε ε α ε για την 22α Ιουνίου του α α α ε ε ε α ε ε Εξανθηματικός ε α α Τύφος. Νόσος του πατέρα Έτσι είχε διαμορφωθεί η κατάσταση στις τάξεις του υ ΕΛΑΣ, οπότε την 8η Μαΐου 1944 εδόθη εντολή, από το Αρχηγείο ε ε α ε α α ε εις τον πατέρα μου, να μεταβεί εις το Δουτσικό για να προσφέρει τις υγειονομικές του υπηρεσίες εις τους εκεί αιχμαλώτους Ιταλούς που ήταν περιορισμένοι στα 139

140 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ σχετικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Οι συνθήκες διαβιώσεως των Ιταλών ήταν δραματικές. Τα λοιμώδη νοσήματα, ιδιαίτερα ο εξανθηματικός τύφος, στις αρχές Απριλίου του 1944, παρέλυσε όλα τα στρατόπεδα. Ιατροί λίγοι, φάρμακα ανύπαρκτα. Γενικώς τραγική ήταν η διαβίωση των Ιταλών αιχμαλώτων (Χαρ. Αλεξάνδρου - Μεραρχία Πινερόλο, σελ. 155). Ο πατέρας πιστός στο ανθρωπιστικό καθήκον και ευπειθής εις τας διαταγάς του στρατηγείου μετέβη έφιππος στην αποστολή συνοδευόμενος από τον Βασίλειο Δήμου, αγωγιάτη από το Επταχώρι. Σημειώνω ιδιαίτερα ότι το πλείστον των Ιταλών νοσούσε από την νόσο «εξανθηματικός τύφος», και πολλοί από αυτούς κατέληγαν εις θάνατον, καθόσον είναι νόσος εν πολλοίς θανατηφόρος, ιδίως όταν οι νοσούντες είναι άτομα υψηλής καθαριότητος, που δεν είχαν εξοικειωθεί με τις ενδημικές προσβολές της νόσου. Ο εξανθηματικός τύφος είναι νόσος λοιμώδης οφειλομένη σε πολλών ειδών Ρικέτσιες εκάστοτε. Ο Ρικέτσιες είναι αισθητώς ατελή μικρόβια, που δεν καλλιεργούνται σε ειδικά θρεπτικά υποστρώματα, αλλά αναπτύσσονται εντός των κυττάρων των Οργανισμών. Ως εκ της ιδιότητος αυτής μοιάζουν περισσότερο με τους ιούς και έχουν μεγάλη αντοχή στα μικροβιοκτόνα φάρμακα καθώς και στα αντιβιωτικά γενικώς. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι είναι νόσος που δύσκολα καταπολεμάται με φάρμακα και η πορεία της είναι βαρυτάτη καταλήγουσα πλειστάκις κατόπιν τυφώσεως (βυθιότης πνεύματος και αισθήσεων) εις θάνατον. Για την ιστορίαν του θέματος, αναφέρομαι και στον επιστήμονα, που στην προσπάθειά του να μελετήσει τα 140

141 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ μικρόβια αυτά, προσεβλήθη από την νόσο και εξ αυτού του λόγου απεβίωσε. Ο επιστήμων αυτός ελέγετο Ricetts και προς τιμήν του η επιστημονική κοινότης έδωσε το όνομά του στα μικρόβια αυτά «Ρικέτσια». Η ρικετσία του επιδημικού εξανθηματικού τύφου είναι η προβατσέκιος. Μεταδίδεται από ανθρώπου σε άνθρωπο με ξενιστή την φθείρα των ενδυμάτων. Ο τρόπος μεταδόσεως, δια της φθειρός της νόσου, έχει σημασία επιδημιολογική. Για να μεταδοθεί η νόσος, χρειάζεται να τσιμπήσει η φθείρα τον άρρωστο και να απομυζήσει το αίμα του μεταξύ της 2 ης εβδομάδος της νόσου και της 5 ης ημέρας της απυρεξίας αυτού. Επίσης επιδημιολογική σημαντικότης είναι ότι η φθείρα, εάν παραμείνει 5 ημέρες νηστική πεθαίνει, αλλά με τον θάνατο, τα υπολείμματά της δεν μεταδίδουν τη νόσο. Η μετάδοση γίνεται μόνο με τσίμπημα. Είναι εμφανές ότι η νόσος είναι νόσος πολέμων επιστρατεύσεων και γενικά νόσος πολεμικών αθλιοτήτων, όπου επικρατούν οι φθείρες επί των ενδυμάτων. Με αυτόν τον τρόπο και λόγω της καταπονήσεως των αιχμαλώτων, οι Ιταλοί των στρατοπέδων του Δουτσικού και του Μεσολουρίου αρρώστησαν όλοι και προοδευτικά έχαναν τη ζωή τους. Την υγειονομική τους φροντίδα επρόσφερε στην αρχή της επιδημίας ο νεαρός Ιταλός ιατρός Eduardo Ardito ηλικίας τότε 26 ετών, ο οποίος παρείχε με μεγάλο αγώνα πολλά στους πληττομένους ασθενείς, συμπατριώτες του. Αναφέρεται μάλιστα η σημαντική προσφορά του και στους Έλληνες, όπου και αγαπήθηκε ιδιαζόντως από τους κατοίκους της περιοχής. 141

142 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Δυστυχώς όμως, ο άμοιρος νεαρός Ιταλός ιατρός προσεβλήθη από την νόσο, και μη μπορώντας να αντεπεξέλθει κατά την τύφωση της νόσου, απεβίωσε την Ετάφη τιμητικώς στο Μεσολούρι, στο νεκροταφείο του χωριού, όπου και μέχρι σήμερα, διατηρείται ο τάφος του και είναι σεβαστή η μνήμη του από τους κατοίκους. Μετά τον θάνατο του Ιταλού γιατρού, το αρχηγείο του ΕΛΑΣ, στην υπευθυνότητα του οποίου υπήγοντο τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως των Ιταλών, περί τον μήνα Απρίλιο με Μάιο απέστειλε δια διαταγής τον ιατρόν χειρουργό Αλέξανδρο Βασιλόπουλο, ετών 50 περίπου από τα Γρεβενά, ο οποίος υπηρετούσε στο Νοσοκομείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Ο ιατρός Βασιλόπουλος Αλέξανδρος, χειρουργός, άριστος επιστήμων και παλαιός Δήμαρχος Γρεβενών, υπήρξε θύμα αφοσιώσεως στο καθήκον, όταν απεστάλη από τους Άγγλους (κατά άλλην άποψη του Σταύρου Θεοδοσιάδη, «Η Πίνδος ομιλεί», σελ. 358) προς αντιμετώπιση των ασθενούντων Ιταλών αιχμαλώτων, οι οποίοι έπασχαν από εξανθηματικό τύφο. Όπως αναφέρει ο Θεοδοσιάδης, ο θάνατός του επήλθε ταχύτατα μέσα σε 10 ημέρες. Η πόλις των Γρεβενών τον ύμνησε και τον έκλαυσε ως ένα ισχυρόν παράγοντα των Γρεβενών. Ο γιατρός ήταν κλινικάρχης στα Γρεβενά, όπου κατέβαινε με την άδεια του ΕΛΑΣ, κατά περιπτώσεις και χειρουργούσε τους έχοντας ανάγκη. Ο ιατρός από πληροφορίες δεν ήταν εγγεγραμμένος εις ΚΚΕ παρόλην την προσφορά υπηρεσιών στον ΕΛΑΣ (Θεοδοσιάδης, «Η Πίνδος ομιλεί», σελ. 358). Από την υγειονομική επίσκεψη στα στρατόπεδα των αιχμαλώτων Ιταλών, ο ιατρός Βασιλόπουλος εδήχθη από 142

143 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ την φθείραν και ενόσησε αμέσως. Δεν μπόρεσε δυστυχώς, να αντεπεξέλθει των κακουχιών της νόσου και έχασε την ζωήν του κατά την τύφωση αυτής. Ετάφη στα Γρεβενά με τις δέουσες τιμές. Τέλος, ήλθε η ώρα της αποστολής άλλου ιατρού για τον ως άνω σκοπό. Επελέγη προς τούτο ο γιατρός Ιωάννης Χατσέρας, ο πατέρας μου. Μετέβη την 8η Μαΐου 1944 στο Δουτσικό. Σε 15 περίπου ημέρες ενεφάνισε και αυτός την νόσον με όλα τα θορυβώδη συμπτώματα αυτής πυρετός 39 ο -40 ο, κηλιδοβλατιδώδες εξάνθημα, τύφωση (θόλωση διανοίας), αρθραλγίες, μυαλγίες, νευρολογικές εκδηλώσεις, αιμορραγικές τάσεις. Καρδιακή ανεπάρκεια κ.λπ. Βαριές επιπλοκές. Ο ασθενής πλέον πατέρας παρακολουθείτο στο σπίτι μας στο Δίλοφο Βοΐου, υπό των ιατρών του Νοσοκομείου, οι οποίοι έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον και παρείχαν ικανή φροντίδα εις τον ασθενή ιατρόν πατέρα μου. Σ αυτή τη φάση οφείλω να τονίσω την μεγάλην ιατρική, ηθική και φιλική συμπαράσταση όλων των παραγόντων του ΕΛΑΣ, που με σχετική διαταγή παρεχώρησαν στο σπίτι μας κοντά στον άρρωστο πατέρα μου νοσηλευτικό προσωπικό, 2 αδελφές, οι δε ιατροί εναλλάσσοντο και παρέμενον πλησίον του επί σταθερής βάσεως συνεχώς. Και οι αδελφές εναλλάσσοντο μεταξύ τους και επρόσφεραν με πολλή θυσία την υπηρεσία τους στον μέχρι χθες συνεργάτη αγαπητό γιατρό. Εδώ οφείλω να αναφέρω δύο αδελφές που το όνομά τους παρέμεινε ανεξίτηλο στη μνήμη της μητέρας μου εκ της μετ αυτοθυσίας προσφοράς τους προς τον ασθενή. Η κυρία Νίτσα, την οποία και εγώ εγνώρισα, όταν μετά τα γεγονότα ηργάζετο ως αδελφή νοσοκόμα στην Χειρουργική Κλινική του Ιωάν- 143

144 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ νου Ζάχου στο Άργος Ορεστικό, που ήταν και μια ζωντανή παρουσίαση της ζωής του πατέρα μου τόσο στο Νοσοκομείο του ΕΛΑΣ, όσο και στη φάση της εκ της ασθενείας του μεγάλης ταλαιπωρίας όλων μας. Σημαντικότατη όμως ήταν και η συμπαράσταση στο δράμα μας και της νεαράς τότε αδελφής νοσοκόμου Ανθούλας Γκατζώνα, η οποία ήταν άριστη συνεργάτις του πατέρα κατά την εργασία του στο Νοσοκομείο του ΕΛΑΣ και εν συνεχεία εξελίχθηκε και σε άριστη συμπαραστάτιδα στην βαριά πορεία της νόσου του και την εξ αυτής ταλαιπωρία μας. Πέραν αυτών, οφείλω να εξάρω μετ ευγνωμοσύνης την μέχρις αυταπαρνήσεως συμβολήν της γιαγιάς Ελισάβετ Κουρναβίδου Βασιλάκη, στο σπίτι της οποίας και διαμέναμε και όπου η μητρική της φροντίδα τόσο προς τον ασθενή, όσο και προς όλη την οικογένεια άφησε εποχή. Πέρασαν άλλες 15 ημέρες και φθάσαμε περί τα μέσα Ιουνίου, οπότε η κατακορύφωση της νόσου προσήγγιζε το θάνατο. Οι πάντες απηλπισμένοι, η νόσος βαρυτάτη, με όλες τις εκδηλώσεις, η φροντίδα παραδειγματική. Πάνω στη φάση της τυφώσεως, καθόσον είναι γνωστόν ότι κάμπτεται και η καρδιά από ένα είδος μυοκαρδίτιδος (Μυοκαρδιοπάθεια φλεγμονώδους αιτιολογίας), οι θεράποντες ιατροί θεώρησαν σκόπιμο να χορηγήσουν καμφορά, ως καρδιοτονωτικό (όπως τότε επιστημονικώς επιστεύετο). Εγένετο, λοιπόν, υποδόριος ένεσις της καμφοράς εις τον αριστερόν βραχίονα δεν γνωρίζω όμως πώς και υπό ποίας συνθήκας καθαριότητος και αποστειρώσεως εγένετο η ένεσις αυτή. Και ναι μεν η επιστημονική σκέψις ορθώς ετηρήθη, για τότε, αλλά η αμφίβολος αποστείρωση και καθαριό- 144

145 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ της συνετέλεσε να πάρει άλλη τροπή η εξέλιξη των παρενεργειών, καίτοι η πορεία της λοιμώδους νόσου, ευρίσκετο προς το βελτιωμένο τέλος της, χωρίς να επισυμβεί το μοιραίο. Άρχισαν οι ελπίδες, μετά τον χρονικό προϋπολογισμό της διάρκειας της τυφώσεως (συνήθης διάρκεια 15 ημέρες). Ο άρρωστος πατέρας άρχισε να συνέρχεται και σε λίγες ημέρες μετά την επικίνδυνο φάση της κρίσεως, άρχισε να επανέρχεται η πνευματική κάθαρση και σιγάσιγά υποχωρούσαν τα συμπτώματα με ταχεία επάνοδο εις το κατά φύση. Η χαρά όλων περισσή, η ικανοποίηση των γιατρών και του περιβάλλοντος απερίγραπτος. Ο ίδιος ο ασθενής γιατρός μετά την μεγίστη υπερκόπωση, άρχισε να ενθαρρύνεται, λέγων «ήμουν νέος και άντεξα των δεινών». Αλλοίμονο, όμως! Η αμφιβόλου καθαριότητος και αποστειρώσεως ένεση της καμφοράς, δεν άφησε επί πολύ να επικρατήσει η χαρά. Στην εστία της ενέσεως στον βραχίονα διαπιστούται έντονος φλεγμονή που προήλθε από μόλυνση της περιοχής από την βρώμικη ένεση. Τότε, όλοι πάγωσαν με την ιατρογενή επιπλοκή. Ο δε ασθενής πατέρας μου, ανανήψας του κώματός του και αναρρώσας πνευματικά, αφού διαπιστώνει το νέο κακό, εξέφρασε δυσφορία και απογοήτευση λέγων: «Τι τους αφήσατε να με κάνουν τέτοια ένεση; Εγώ ήμουν νέος, θα άντεχα στη μυοκαρδίτιδα. Άλλωστε δεν είμαι πεπεισμένος και για την καρδιοτονωτική αξία της καμφοράς». Δεδομένου ότι ήταν γνωστόν ότι τέτοια αποστήματα, τότε που δεν υπήρχαν τα αντιβιοτικά, αποτελούσαν απαρχή μεγάλου κινδύνου. 145

146 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Το Στρατοδικείο στον Πεντάλοφο Και ενώ η κατάσταση της υγείας του πατέρα επεδεινούτο, η μητέρα μου Ζαχαρούλα έμελλε να καταθέσει ως μάρτυρας στο Στρατοδικείο. Ήταν 22 Ιουνίου Ο πατέρας βαρέως πάσχων σχεδόν έπνεε τα λοίσθια. Η μητέρα μου υποχρεωμένη, αφού κατέλιπε την εποπτεία του ασθενούς στην γιαγιά Ελισάβετ, και την φροντίδα την δική μου, που ήμουν 5 ετών τώρα, στην ως άνω σαμαρίτιδα, μετέβη με τα ζώα των αγωγιατών, διερχομένη τα κακοτράχαλα μονοπάτια της Πίνδου, μέσα από άγριους κατσικόδρομους από το Δίλοφο στον Πεντάλοφο, όπου στο Δημοτικό Σχολείο θα διεξήγετο η δίκη του εκτάκτου Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Το Δημοτικό Σχολείο του Πενταλόφου Βοΐου. Όπως ήταν προ της καταστροφής του. Στο σχολείο αυτό συνεδρίασε το Στρατοδικείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ την Φωτογραφία ευγενώς παραχωρηθείσα από τους κ. Σωτήρη Κάσσου και κ. Ανδρέα Τακαλιού, εμπεριεχομένη στο βιβλίο τους με τίτλο: «Ένα χωριό στον εμφύλιο». Το κτίριο έκαψαν οι Γερμανοί κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις (4-5-6/7/1944). 146

147 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Αριθμ. 31. Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944 Συνεδρίαση του έκτακτου Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας στις 22 Ιουνίου 1944 στον Πεντάλοφο, όπου η έδρα της Μεραρχίας και στην αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου. Η σύνθεση του Δικαστηρίου: 1) Δημήτρης Ε Μπαλάσκας ή Πολυζωΐδης, Έφεδρος λοχαγός στρατιωτικής δικαιοσύνης ως πρόεδρος ύστερα από την υπ αριθμ. Ε.Π.5656/ Δ/γή του Γεν. Στρατηγείου. 2) Ιωάννης Τζουρός, λοχαγός πεζικού 3) Κων/νος Καρμής, λοχαγός πεζικού 4) Αριστοτέλης Χουτούρας, έφεδρος αν/γός, αντιπρόσωπος του 28 ου Συντάγματος (ψευδώνυμο: Αρειανός) 5) Αναστάσιος Λιότσιος, μέλος του Λαϊκού Δικαστηρίου Πενταλόφου Ε Ε Λαϊκός Επίτροπος ο Δημήτριος Δημητριάδης, Λ.Ε.Χ. Μεραρχίας Γραμματέας, Ιωάννης Σ. Τσόβρας * Φωτοαντίγραφο αριθμ. 2. Ακριβές Ε φωτοαντίγραφον εκ της σελίδος 1 των Πρακτικών της 31 ης Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο. Σύνθεσις Δικαστηρίου. Ε Παλάσκας: τέως Πρόεδρος Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης. (Κατά τον Συνταγματάρχη ΠΖ. Δημήτριο Ζαφειρόπουλο, όπως αναγράφεται στο βιβλίο του «Το ΚΚΕ και η Μακεδονία» στις σελίδες 108 και 109). 147

148 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Όταν άρχισε η κατάθεση των μαρτύρων κατηγορίας, όπως αναφαίνεται στη σελίδα 5 των πρακτικών της δίκης, τετάρτη κατά σειρά προσελεύσεως, μάρτυς κατηγορίας προσήλθε η μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα. Παραθέτω την κατάθεση της μητέρας μου σε ακριβές φωτοαντίγραφο των πρακτικών της Δίκης [υπ αριθμ. 31, Δίκη του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο, σελίδα 5 των πρακτικών (φωτοαντίγραφα αριθμ. 3 και 4)]. Προσέρχεται τετάρτη μάρτυς κατηγορίας, η οποία δηλώνει ότι λέγεται Ζαχαρούλα συζ. Ιωάννου Χατσέρα, ετών 27, οικοκυρά, άχετη κάθε σχέσεως με τους κατηγορουμένους και συγγενείας, κάτοικος Άργους Ορεστικού, Ελληνίς και Χριστιανός Ορθόδοξος, ωρκίσθη στο Ιερό Ευαγγέλιο κατά το άρθρο 5 Π.Δ.Λ. και εξεταζομένη αυτή, ανατρέπει κατ αρχάς την γραπτή κατάθεσή της και λέει τα εξής: Ο λοχαγός Καραγεωργίου ήτο πατριώτης μας και είχαμε κάποια μικρή συγγένεια, γι αυτό ερχόνταν τακτικά στο σπίτι μας. Απ το Σεπτέμβρη 1943 στο Βυθό και από τον Οχτώβρη 1943 στο Πεντάλοφο, μιλούσα τακτικά εναντίον των κομτατζήδων, γιατί του σκότωσαν τον πατέρα και κατέκρινε το ΕΛΑΣ, γιατί υποστηρίζει τους Βουλγάρους. Πρόεδρος: Η γραπτή κατάθεσή σας πάρθηκε αβίαστα: Διότι εκεί λεπτομερώς λέτε πολλά τα οποία αποφεύγετε να μας πήτε εδώ. Μάρτυς: Και τότε που μου πέρναν την κατάθεση ήμουν ταραγμένη και τώρα και δεν ενθυμούμε ακριβώς τι έλεγα. Πρόεδρος: Και όμως το σπίτι σας ήτο το κέντρον όπου συναντώτο οι κινηματίαι, τοι δεν είναι αληθινή η κατάθεσή σας και τώρα δεν μας λέτε την αλήθεια αποδεικνύεται και από την απολογια του κατηγορουμένου Τσουρέλα, ο οποίος λέτε ότι η Χατσέρα εγνώριζε τα του κινήματος και τα πρόσωπα που ήσαν αναμεμυγμένα σ αυτό. Η μάρτυς ταραγμένη, σ αμηχανία εξακολουθεί. Στις γιορτές των Χριστουγέννων συναντήθηκαν στο σπίτι μου ο Καραγεωργίου, Δώδος, Λαζαρίδης, Σαμαράς, Τσου ρέλας, και μεταξύ των άλλων συζητήσεων κατεφέρθησαν εναντίον των Κομιτατζήδων, ο Δώδος, Σαμαράς, Λαζαρίδης, Τσουρέλας έλεγαν ότι αυτά τα πράγματα, τα έλεγαν φανερά στο 28ον Σύν/μα και ότι ο Δώδος μίλησε ανοικτά για το ζήτημα αυτό σε μία συνδυάσκεψη. Ενθυμούμαι ότι ο Σαμαράς, πάνω στη συζήτηση, είπε αν μας πιάσουν και, πάμε φυλακή καμμιά φορά θα μας βοηθήσης; ο δε Καραγεωργίου τους είπε ότι: Τι να σας βοηθήσω, εγώ τους μισώ». Στο Κωσταράζι μας είπε ο Κα- 148

149 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ραγεωργίου, ότι έγιναν αποβάσεις. Όταν δε τους ρώτησαν οι κάτοικοι τι να κάμουν, αυτός τους είπε να γραφούν αντάρτες, και όταν αυτοί του είπαν ότι οι αντάρτες είναι κομμουνισταί, «αυτός τους είπε να γραφούν σε άλλες ομάδες και να τους κτυπήσουν. Σε συζήτηση για ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο σπίτι μας με τους παραπάνω αξιωματικούς, ο Καραγεωργίου έλεγε ότι οι αντάρτες δεν πολεμούν. Επίσης τούς έλεγε, αν θέτε πολλές λίρες να πάτε στο Ζέρβα. Πρόεδρος: Για το κίνημα του 28ου Συν/τος τι συζητούσαν οι αξιωματικοί με τον Καραγεωργίου; (φωτοαντίγραφο αριθ. 3) Φωτοαντίγραφο Αριθμ. 3. Φωτοαντίγραφο της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο, σελ. Πρακτικών 5. Κατάθεση μάρτυρος κατηγορίας Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα. 149

150 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Μάρτυς: ο Λαζαρίδης διηγείτο τη ζωή του και καταφέρετο εναντίον των Βουλγάρων. Πάντως ότι έλεγαν το έλεγαν σε κατάσταση ευθυμίας, χωρίς να κάμουν σοβαρή συζήτηση. Πρόεδρος: Διαβάζει την κατάθεσή της και ειδικώτερα την τελευταία συμπληρωματική της και συγκεκριμένως το σημείο, στο οποίο η μάρτυς λέει, ότι ο Καραγεωργίου είναι ο υποκινητής του αντιελασικού κινήματος του 28ου Συν/τος. Μάρτυς: Σε προφανή αμηχανία καταθέτει, ότι ελέγετο, ελέγετο σε κατάσταση ευθυμίας και ότι ο Καραγεωργίου ήτο δυσαρεστημένος κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Επίσης, είπε ο Καραγεωργίου, ότι όταν έλθουν οι, Άγγλοι και ο στρατός της Αιγύπτου, θα γίνη ότι έγινε με τη Σάμο. Λ.Ε. Να μας πήτε ξεκάθαρα αν η από 8 Μαρτίου 1944 κατάθεσή σας είναι αληθινή ή όχι και συγκεκριμένα σας ερωτώ. Σ ένα σημείο της καταθέσεώς σας λέτε ότι, όταν ήταν ο Δώδος εδώ κατά τις γιορτές, τον συνήντησε στην πλατεία ένας αντάρτης, που του είπε «όλα είναι εν τάξει, μη γοβάσαι». Ο Δώδος φοβισμένος του απήντησε «Τι λες» δεν ξέρω τίποτα». Αυτό το επισόδειο του διηγήθηκε ο Δώδος στο Καραγεωργίου στο σπίτι μου, ο Καραγεωργίου του απήντησε κουνώντας το κεφάλι του «προσέχτε γιατί, πολύ φανερά τα κάνετε.» Είναι αλήθεια αυτό το γεγονός; Μάρτυς: Διστακτική. Ενθυμούμαι ότι είπε ο Δώδος, πως τον βρήκε ένας αντάρτης και του είπε χαιρετίσματα από το 28ον Σύν/μα. Λ.Ε. Τί σχέσει έχουν τα χαιρετίσματα με το «όλα είναι εντάξει», μη φοβάσαι». Μάρτυς:... Κατηγορ. Δώδος: Να μου επιτρέψετε συναγωνιστά πρόεδρε να διευκρυνήσω το σημείο αυτό και να διευκολύνω τη μάρτυρα. Ενθυμούμαι, ότι με συνήντησε και μου, είπε χαιρετίσματα από τον Εφραιμίδη. Αυτό το γεγονός φαίνεται, ότι το ανέφερε στο σπίτι της Χατσέρα, περί αυτού ακριβώς θα πρόκειται. Λ.Ε. Εις άλλο σημείο της καταθέσεώς σας λέτε ότι ο Καραγεωργίου ήρθε στο σπίτι σας με την πρόφαση να σας αφήση τα παράσημά του και πραγματοποίησε συνάντηση με τον Λαζαρίδη, 150

151 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ που κείνη την ώρα ήρθε απ το Επταχώρι, γεγονός πού δείχνει ότι ο Καραγεωργίου ήξερε απ τον Τσουρέλα ότι θαρθή ο Λαζαρίδης. Τι λέτε για το σημείο αυτό της καταθέσεώς σας; Μάρτυς: Δεν ενθυμούμαι εάν το είπα αυτό. Λ.Ε. Συνάγων. Στρατοδίκες επειδή η μάρτυς ψεύδεται ασυστόλως και οι λόγοι είναι προφανείς, πριν να εκτελέσω το καθήκον μου και να απαγγείλω κατηγορία για ψευδορκία, παρακαλώ να αναβάλλητε την εξέτασή της για αύριο, διότι ίσως η νύκτα, που είναι σύντροφος της καρδιάς και του πνεύματος της δόσει την δυνατότητα να εκτελέση το εθνικό καθήκον της. Ο Πρόεδρος δέχεται την πρόταση του Λ.Ε. και αναβάλλει την εξέταση της μάρτυρος για αύριο. Επαναλαμβανομένης της συνεδριάσεως ο Λ.Ε. αναγιγνώσκει όλας τας καταθέσεις της μάρτυρος, παράγραφο προς παράγραφο και ζητεί από τη μάρτυρα να δηλώση στο Στρατοδικείο ποία σημεία βεβαιώνει και επικυροί και ποία αρνείται. Η μάρτυς Χατσέρα επιβεβαιώνει όλας τας καταθέσεις και δηλώνει ότι αυτή είναι η αλήθεια, πλην του σημείου που αναφέρεται εις την σκηνή του Δώδου και του αντάρτου και του είπε όλα είναι εν τάξει μη φοβάσαι, «το οποίον δικαιολογεί όπως παραπάνω. Προσθέτει δε ότι, ο Καραγεωργίου ήτο θανάσιμος εχθρός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και ότι χαρακτήριζε τον Άρη Βελουχιώτη και Καρατζά σαν κοινούς εγκληματίας. (φωτοαντίγραφο αριθ. 4) 151

152 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Φωτοαντίγραφο ι αριθμ. 4. Φωτοαντίγραφο ι ι της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας, ι του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο, σελ. Πρακτικών 5. Κατάθεση μάρτυρος κατηγορίας Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα. 152

153 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Εθεώρησα, στην αρχή, άσκοπο να αναλύσω λεπτομερώς την κατάθεση της μάρτυρος. Όμως θέλω να επισημάνω λίγα σημεία της. Σαφείς είναι οι απειλές του Λαϊκού Επιτρόπου «Και όμως, το σπίτι σας ήτο το κέντρον όπου συναντώντο οι κινηματίαι» (φωτοαντίγραφο αριθμ. 3). «Η μάρτυς ψεύδεται ασυστόλως και οι λόγοι είναι προφανείς. Πριν να εκτελέσω το καθήκον μου και απαγγείλω κατηγορίαν δια ψευδομαρτυρία» (φωτοαντίγραφο αριθμ. 4). Πιστεύω, και πολλοί ίσως με παρεξηγήσουν ως υπερβολικό, ότι η μητέρα μου (όπως κατ επανάληψη με εβεβαίωνε προφορικά και ευθαρσώς, όχι μόνο αποτεινόμενη σε μένα, αλλά και ενώπιον εμού και ορισμένων που ήταν παρόντες τότε στο ακροατήριο της δίκης) απαντούσε σ αυτές τις απειλές με θάρρος. Βέβαια, η στάση της αυτή δεν αναγράφεται στα πρακτικά, και νομίζω ότι αυτό ήταν εύλογο. Επίσης, τονίζω ότι η μάρτυς πιεζομένη ασχολείτο περισσότερον με τους αξιωματικούς Καρεγεωργίου και Ζώτο κατά την κατάθεσίν της, καθόσον εγνώριζε το ακίνδυνο γι αυτούς, οι οποίοι, εκ της ιδιότητός των ως αξιωματικών της διασυμμαχικής αποστολής, ευρίσκοντο στο απυρόβλητο. Μία δική μου κριτική της καταθέσεως, σχετικά με την παρουσίαση και περιγραφή του ύφους της μάρτυρος μητέρας μου υπό του γραμματέως του δικαστηρίου: Δεν δέχομαι τα «διστακτική» και «αμήχανη» που αποδίδει στην μάρτυρα ο περιγράφων ανεξέλεγκτα άλλωστε γραμματεύς (φωτοαντίγραφο αριθμ. 4), επειδή γνωρίζω καλώς τον χαρακτήρα της μάρτυρος θα δεχόμουν, το πολύ, την έκφραση «πονηρό ελιγμό», ενδεχομένως. Μα ου- 153

154 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ δέποτε όμως θα δεχόμουν δειλή έκφραση εκ μέρους της μάρτυρος, έστω και αν γνώριζε την επικίνδυνη απειλή. Αυτή άλλωστε ήταν η αντιμετώπιση των κινδύνων στη ζωή της. Παραθέτω σε ακριβές φωτοαντίγραφο της σελίδος 8 των πρακτικών της δίκης την κατάθεση της μάρτυρος Παναγιώτας Τζουρέλλα του Κοσμά, συζύγου του κατηγορουμένου Κοσμά, και οικοκυράς της οικίας όπου διέμενε η οικογένεια Ι. Χατσέρα (φωτοαντίγραφο αριθμ. 5). Η μάρτυς λοιπόν Παναγιώτα Τζουρέλλα, σύζυγος κατηγορουμένου Κοσμά Τζουρέλλα, ομολογεί ότι οι αξιωματικοί της διασυμμαχικής αποστολής, δηλ. ο Καραγεωργίου και ο Ζώτος, επισκέπτοντο συχνά την οικογέ- νεια Χατσέρα. Η Παναγιώτα Τζουρέλλα η οποία ήταν η σπιτονοικοκυρά, στην οικία της οποίας κατοικούσε η οικογένεια Χατσέρα, σχολιάζει ως μάρτυς μια κρυφή συ- Φωτοαντίγραφο αριθμ ης Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο Τμήμα καταθέσεως Παναγιώτας Τζουρέλλα, που αφορά την Ζαχαρούλα Χατσέρα. 154

155 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Φωτοαντίγραφο αριθμ. 6. Ακριβές Φωτοαντίγραφο της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο. Απολογία Κατηγορουμένου Λαζαρίδη Χρήστου, Ταγμ/χου Διοικητού του 28 ου Συντάγματος, όπου εξυφάνθη το κίνημα κατά την κατηγορία. Τμήμα απολογίας όπου σαφώς αναφέρεται: Κατηγορούμενος: Επίσης εκφράζω την λύπην μου, δια το ξυλοκόπημα κατηγορουμένων και μαρτύρων. νομιλία της Χατσέρα με έναν κύριο από τον Βράχο. Η μητέρα μου ανεφέρετο συχνά ότι η Τζουρέλλα εξηναγκάσθη, απειλουμένη και δερομένη να ομολογήσει ό,τι συνέφερε στους ασκούντας την προανάκριση. Όσον αφορά τους ξυλοδαρμούς των μαρτύρων, αναφέρει στην απολογία του (και τούτο αναγράφεται στην σελ. 25 των πρακτικών της δίκης), (φωτοαντίγραφο αριθμ. 6), ο κατηγορούμενος Λαζαρίδης. Παρατηρείται εκ μέρους του δικαστηρίου προσπάθεια να ενοχοποιήσει την Χατσέρα, αν και με τα στοιχεία που είχαν, μπορούσαν εύκολα να το κάνουν και αυτό. Από την άλλη μεριά όμως, καταλαβαίνει κανείς μια λεπτότητα χειρισμών για την μάρτυρα Χατσέρα. Παραθέτω επίσης αποσπάσματα της κατάθεσης του κατηγορούμενου Κοσμά Τζουρέλλα, και για όσα αναφέρει σχετικά με την μητέρα μου (φωτοαντίγρ. 8), αλλά και για κατανόηση των αιτίων που προκάλεσαν την κίνηση των δικαζομένων (φωτοαντίγρ. 7). Ο κατηγορούμενος Τζουρέλλας Κοσμάς, από ό,τι φαίνεται στην απολογία του, πιθανόν στην προανάκρι- 155

156 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Φωτοαντίγραφο αριθμ. 7. ι Ακριβές Φωτοαντίγραφο της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ ι ι ι Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο. Απολογία Κοσμά Τζουρέλλα, σελ. 19., Φωτοαντίγραφο ι αριθμ. 8. Ακριβές Φωτοαντίγραφο της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ ι ι ι Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο. Συνέχεια της 19 ης σελίδος. Αφορά απολογία Κοσμά Τζουρέλλα σχετικά με Ζαχαρούλα Χατσέρα. ι ι ι ι 156

157 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ση του να εξηναγκάσθη να ομολογήσει ότι η Χατσέρα γνώριζε το κίνημα του 28 ου Συντάγματος και πρόσωπα που ήταν σ αυτό αναμεμιγμένα. Στην ενώπιον όμως του στρατοδικείου ομολογία τα διέψευσε και αρνήθηκε τα αρχικώς κατατεθέντα (φωτοαντίγραφο αριθμ.8). Και εδώ πάλι διαβλέπει κανείς να αποδέχεται εύκολα την διάψευση το δικαστήριο. Άλλο σχετικό απόσπασμα από την κατάθεση του κατηγορουμένου Κων/νου Σαμαρά ιατρού (φωτοαντίγραφο αριθ. 9). Από όλα τα πρακτικά της δίκης προέβαλα εκείνα στα οποία εγένετο αναφορά εις την μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα και σχολιάζω σχετικά. ω Ακόμη και εκείνοι εκ των μαρτύρων ή των απολογουμένων κατηγορουμένων ω που εις την προανάκρισιν ανέφεραν το όνομα της (ίσως κατόπιν πιέσεων ή ακόμη και με την απειλή ξυλοδαρμού, ω φωτοαντίγραφο αριθμ. 6), κατά την διάρκεια της δίκης, τα περισσότερα τα διέψευσαν. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της μητέρας μου, ο πατέρας μου όπως και εκείνη συμμερίζονταν τις απόψεις ω ω ω Α Φωτοαντίγραφο Αριθμ. 9. Ακριβές Α ω Φωτοαντίγραφο της υπ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Α Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον Πεντάλοφο. Σελίδα 24 συνέχεια Α ω Απολογίας Κατηγορουμένου Κων/νου Σαμαρά, Ιατρού. Τμήμα έχον σχέση με Ζαχαρούλα Χατσέρα. Α 157 ω Α ω ω ω ω ω ω ω ω

158 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ πολλών εκ των κατηγορουμένων 1. Είτε, όμως, διότι δεν ανεμίχθη στις κινήσεις τους, είτε διότι κατά την διάρκεια όλων αυτών και ιδίως κατά την περίοδο της δίκης νοσούσε σοβαρώς, και οπωσδήποτε επειδή έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως από όλον τον λαό του Βοΐου και είχε μεγάλη προβολή ως ιατρός εις την κοινωνίαν της περιοχής και μεγάλη σε τοπική κλίμακα ιατρική συμβολή στον αγώνα που διεξαγόταν κατά των κατακτητών, ο ΕΛΑΣ δεν τον συνέδεσε με τις κατηγορίες και την δίκη. Υπό την σκέπη της προσωπικότητας του πατέρα μου το ίδιο ίσχυε και για την νεαρά τότε μητέρα μου, αλλά λόγω της συναντήσεως αρκετών εκ των κατηγορουμένων στην οικίαν της οικογενείας μου, εδώ ίσχυσε περισσότερον η ανάγκη κατασκευής ενός ακόμη μάρτυρος κατηγορίας είναι φανερό ότι δεν θέλησαν να δημιουργήσουν ένα ακόμη κατηγορούμενο και έτσι την ενέπλεξαν. Όμως, την κατασκευασθείσα, προφανώς, προανακριτική κατάθεσή της, η οποία ήταν αποτέλεσμα ικανών ψυχολογικών πιέσεων, η μητέρα μου, προσπάθησε να την ανατρέψει κατά την δίκη και να ελαφρύνει κατά το δυνατόν την θέση των κατηγορουμένων. Δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι, και προ της ανευρέσεως των πρακτικών της δίκης, εγώ προσωπικά εγνώριζα από στήθους, τα σημαντικά κομμάτια της διαδικασίας και τις λοιπές λεπτομέρειες της όλης υποθέσεως, από μακροτενείς και επαναλαμβανόμενες διηγήσεις της αειμνήστου μητρός μου. Ήταν ένα γεγονός που 1 Είναι χαρακτηριστικό ότι η μητέρα μου βλέπουσα ορισμένα άτομα εν μέσω του ακροατηρίου της δίκης έλεγε τα εξής: «Είναι δυνατόν να συμπλεύσω και να συναγωνισθώ με αυτούς, οι οποίοι είναι οι βούλγαροι που έκαψαν το σπίτι μου, με εφυλάκισαν, με ταπείνωσαν». 158

159 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ είχε σημαδέψει την ζωή της μαζί με το παράλληλο βαρύ γεγονός της ασθενείας και του ακολουθήσαντος θανάτου του πατέρα, πράγματα τα οποία άφησαν ανεξίτηλες πληγές στη μνήμη της. Εκ των επανηλειμμένων λοιπόν αφηγήσεων, ενθυμούμαι πολλά κι εγώ που δεν θεωρώ σκόπιμον να αναφερθούν. Ένα ακόμη σημειώνω: Έλεγε η μητέρα μου, ότι η δίκη είχε τέτοια σοβαρότητα ώστε υπήρχαν και Άγγλοι παρατηρητές. Ολοκληρώνοντας την παράθεση των αποσπασμάτων από τις καταθέσεις της δίκης αυτής κρίνω σκόπιμο, επειδή φωτίζουν με τον καλύτερον, κατά την γνώμη μου, τρόπο τα γεγονότα της εποχής, να παραθέσω τμήματα της απολογίας των Χαριλάου Δώδου και Χρήστου Λαζαρίδη. Ο Χ. Δώδος (δικηγόρος, έφεδρος υπολοχαγός) στη σελίδα 23 των πρακτικών λέγει (φωτοαντίγραφο αριθμ. 10): Φωτοαντίγραφο αριθμ. 10. Αριθ. 31 Πρακτικά συνεδριάσεως του στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ την Πεντάλοφος. Τμήμα Απολογίας Χαριλάου Α Α Α Δώδου. 159

160 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ «Είναι γεγονός ότι υπήρχε μια δυσαρέσκεια και μια δυσφορία στο 28 ο Σύνταγμα εξ αφορμής εισβολής του Σλαβομακεδονικού στοιχείου στις τάξεις του ΕΛΑΣ η τα αισθήματα η αυτά γινόταν μεγαλύτερα από την ελευθερία που δόθηκε στο σλαβομακεδονικό αυτό στοιχείο. προκαλούσαν η η η αποστροφή». Τακτικά, λέγει ο κατηγορούμενος, η «κάναμε η συζητήσεις για την κατάσταση η η αυτή και την αποπνικτική ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε, η αλλά ποτέ η δεν κάναμε λόγο για κίνημα. Κατακρίναμε την τακτική του ΕΛΑΣ απέναντι στο Σλαβομακεδονικό Στοιχείο, διότι εκτός των άλλων, έμαθα από κάποιον, η η ότι ένας η υπεύθυνος είπε βλέποντας την Ελληνική σημαία Πάλιν αυτήν θ ανεβάσουμε ;» η η η η Είναι αδιαμφισβήτητο, λοιπόν, ότι το κίνητρο για το επαναστατικό κίνημα ήταν η εισδοχή των Σλαβοφώνων Κομιτατζήδων η η η στον ΕΛΑΣ, πράγμα το οποίο ήγειρε και τότε και εγείρει και σήμερα την αγανάκτηση όλων μας. Ο Δ. Λαζαρίδης η (μόνιμος ταγματάρχης, η διοικητής η του Συντάγματος λέγει τα εξής (φωτοαντίγραφο αριθμ. 11): * φωτοαντίγραφο αριθμ. 11. Ακριβές η η Φωτοαντίγραφο εκ της σελίδος 31 των Πρακτικών της 31 ης η Δίκης η η η του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της στον η η Πεντάλοφο. Απολογία κατηγορούμενου Λαζαρίδη. * Έζερετς: Βουλγαρίζουσα ονομασία του χωριού Πετροπουλάκι. ** Τσακαλλάρωφ: Αιμοσταγής φονεύς Ελλήνων. ** 160

161 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Από τα αποσπάσματα καταθέσεων που παρέθεσα παραπάνω και από τις αντιδράσεις των κατηγορηθέντων γίνεται φανερό πόσο είχαν παρεισφρήσει στις τάξεις του ΕΛΑΣ οι πρώην κομιτατζήδες εκ των Σλαβομακεδόνων, αυτοί που κάψαν τις οικίες και εφυλάκισαν, ταπείνωσαν, εβασάνισαν τους κατεχόμενους Έλληνες και Ελληνίδες της Δυτικής Μακεδονίας, υπό την κάλυψη των κατακτητών Ιταλών, όταν μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας, αποφάσισαν, υποδυόμενοι πλέον τους κομμουνιστάς, να γίνουν συνεργάτες με τα τέως θύματά τους, διότι στον ΕΛΑΣ ήταν εντεταγμένοι ως αντιστασιακοί το σύνολο των Μακεδόνων Ελλήνων, ανεξαρτήτως των πολιτικών τους φρονημάτων. 161

162 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Η απόφαση του στρατοδικείου και η τύχη των καταδικασθέντων Φωτοαντίγραφο ι αριθμ. 12. Πρακτικά ι ι ι Συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ι ι ΕΛΑΣ της εις Πεντάλοφο. Απόφαση Στρατοδικείου. ι ι Από το βιβλίο του Δημητρίου Ζαφειροπούλου, Συνταγματάρχου, το μόνο σχετικό ι βιβλίο ι με τη δίκη με τίτλο: «Το ΚΚΕ και η ι Μακεδονία» (σελ. 108 και 109) ι παρα- θέτω τα ακόλουθα: ι «Κατόπιν μακράς και ι εξαντλητικής ι και ι βασανιστικής ι ι ανακρίσεως παραπέμφθηκαν όλοι ι στο Ανταρτοδικείο ι Πενταλόφου της ΙΧ Μεραρχίας την 25 η Ιουνίου μέχρι 3 η Ιουλίου ι Ο επίλαρχος Λαζαρίδης Χρίστος ανέλαβε όλη την ευθύνη, αντιμετώπισε ι ι με ψυχραιμία τους ι κατή- ι ι ι 162 ι ι

163 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ γορους και από κατηγορούμενος μετεβλήθη σε κατήγορο, μαστίγωσε και βροντοφώναξε στους δικαστές του: Δεν είδα πουθενά στις εκδηλώσεις τη λέξη Ελλάδα. Δεν είδα πουθενά να κυματίζει η ελληνική σημαία, ενώ είδα βουλγάρικες σημαίες κι άκουσα βουλγάρικα τραγούδια. Δεν κάνετε Εθνικό Αγώνα». Τελικώς και ευτυχώς ουδείς εξετελέσθη από τους καταδικασθέντες. Από προφορικές πληροφορίες συνάγεται ότι οι καταδικασθέντες υπήρξαν τυχεροί και εσώθησαν μετά από πολλές πάλιν ταλαιπωρίες. Η σωτηρία τους οφείλετο στο γεγονός ότι, ενώ μετακινούντο υπό αυστηρή συνοδεία προς τα δάση της Πίνδου, κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, οι οποίες άρχισαν στις , δηλαδή δύο ημέρες μετά την έκδοση της αποφάσεως του στρατοδικείου, περιέπεσαν στα χέρια των Γερμανών, συνελήφθησαν υπ αυτών, ενώ εξουδετερώθησαν οι φρουροί και δεσμοφύλακες. Και εδώ η τύχη τους δεν ήταν απλή, το μόνο που απέφυγαν την άμεση εκτέλεση εις εφαρμογήν της αποφάσεως του δικαστηρίου. Στα χέρια των Γερμανών ταλαιπωρήθηκαν πολύ, και γενικώς ευρισκόμενοι στις φυλακές της Θεσσαλονίκης υπό την γερμανική φρούρηση, απελευθερώθησαν, όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Θεσ/νίκη με την λήξη του πολέμου. Οπωσδήποτε καίτοι η μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα δεν υπήρξε κατηγορουμένη, αλλά μάρτυς, όπου ανεφάνη και η προσπάθειά της να ελαφρύνει κατά το δυνατόν την θέση των κατηγορουμένων, η ταλαιπωρία της, όμως, ήταν σημαντική, αν λάβη κανείς υπ όψιν ότι ήταν μια νεαρά μητέρα ενός μικρού παιδιού και ότι, όλον 163

164 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ το χρονικό διάστημα της δίκης, ο σύζυγος της, ο πατέρας μου ιατρός Ι. Χατσέρας, ψυχοραγούσε πάσχων από την νόσον. Β Φάση της νόσου και θάνατος του πατέρα Η ταλαιπωρημένη από το δικαστήριο μητέρα μου επανήλθε στο σπίτι της στον βαρύ προορισμό της, στον ασθενή σύζυγο, στον μικρόν υιόν της. Εσκίαζε βαριά η απόφαση του δικαστηρίου. Όλα σιωπηλά όλα σκεπτικά, αλλά ο αγώνας για την επιβίωση, του συζύγου, και την επανασυγκρότησιν της οικογενείας, έδιδε δύναμη για την αντιμετώπιση των νέων δεινών. Ακόμη δεν είχαν συνέλθει από την διαπίστωση του αποστήματος, την νέα τροπή των πραγμάτων και την κακή προοπτική, που δυστυχώς αντιλαμβάνετο πλήρως ο ίδιος ο άρρωστος, καθότι ως ιατρός, είχε την δυνατότητα να προβλέψει την κακή πορεία. Επίσης, ακόμη δεν είχαν συνέλθει και από την ταλαιπωρία του Στρατοδικείου οπότε 4 Ιουλίου 1944 πέφτει σαν κεραυνός η είδηση ότι οι Γερμανοί αρχίζουν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις για να αποκαθάρουν το έδαφος για την επικείμενη αναχώρησή τους από την χώρα μας καθ όσον προέβλεπαν και το δικό τους τέλος, γι αυτό ήθελαν να προλειάνουν το έδαφος για την αναχώρηση. Διαισθάνονταν την έλευση της τελευτής και ως τέρας που σφαδάζει ενώπιον σφαγής, αδίστακτοι και σκληροί ξεχύθηκαν στα βουνά της Πίνδου για να διαλύσουν τόσο τις αντιστασιακές ομάδες, όσο και τους συνεργαζόμενους μ αυτές Ιταλούς, τους εναπομείναντες μετά την ιταλική ανακωχή με τους συμμάχους. Οι εκκαθαριστικές αυτές επιχειρήσεις έφεραν την κωδική ονομασία Steinadler 164

165 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Σταυραετός, (Χαρ. Αλέξανδρου, «Μεραρχία Πινερόλο» σελ. 143). Άμεσα εξεδόθη γενική διαταγή εις τις μονάδες του ΕΛΑΣ για γενική κινητοποίηση, όχι προς αντίδραση, αλλά προς διασπορά στους λόγγους, τις βουνοκορφές, τα δάση και τις σπηλιές, περισσότερο για απόκρυψη και παραλλαγή, ώστε να μην αποτελούν ενιαίο στόχο με προοπτική να επιτευχθεί περιορισμός των θυμάτων εις το ελάχιστο. Στα πλαίσια αυτής της διαταγής, η πρώτη μονάδα που κινητοποιήθηκε ήταν το νοσοκομείο της ΙΧ Μεραρχίας, με τους γιατρούς του, το νοσηλευτικό προσωπικό και τα εφόδια, μεταφέροντες μαζί τους τους βαρέως πάσχοντας ασθενείς του νοσοκομείου. Κατ επέκταση θα έπρεπε να κινητοποιηθεί και ο ασθενής ιατρός Χατσέρας, όχι τόσο από τον φόβο της επερχόμενης λαίλαπας των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, όσον εκ της αναγκαιότητας να ευρίσκεται ο ασθενής ιατρός πλησίον του νοσοκομείου και των ιατρών του για την αντιμετώπιση των κατ ανάγκην εξελίξεων της νόσου. Προς τούτο και ιδιαίτερα για τον ασθενούντα ιατρόν διετέθηκαν από το αρχηγείο του ΕΛΑΣ δύο νοσηλεύτριες αδελφές νοσοκόμοι, τέσσερις τραυματιοφορείς αντάρτες, οι οποίοι μετέφεραν επί του φορείου τον ασθενή, και οι οποίοι εναλλάσσοντο ανά τέσσερις εκάστοτε (ικανή χορεία τραυματιοφορέων γι αυτήν την εναλασσόμενη αναγκαιότητα). Παράλληλα διετέθη και ένας χειρούργος Ιταλός ιατρός, από τους προσηρτημένους εις τον ΕΛΑΣ, ο Άγγελος Μπαρόν, ένα λεβεντόπαιδο που πολλά επρόσφερε επί συνεχούς βάσεως στον ασθενή. Όλη αυτή η συνοδεία, ξεκίνησε για την διασπορά, ως η 165

166 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ διαταγή προέβλεπε, στα δάση της Πίνδου, ως συνακόλουθη του λοιπού νοσοκομείου. Οι άλλες μονάδες της ΙΧ Μεραρχίας διασκορπίσθησαν τόσο στα βουνά, όσο και στην Βάλια Κάλντα (Θερμή Κοιλάδα), περιοχή πυκνής βλάστησης που άνετα μπορούσαν να αποκρυφθούν οι μονάδες των ανταρτών. Μαζί με τους αντάρτες την ίδια διασπορά ακολούθησαν και οι Ιταλοί των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, και αυτοί που εργάζοντο στα κτήματα των χωρικών, για να αποφύγουν την σύλληψη, ώστε μετά την εμφανή πλέον επικείμενη κατάρρευση της Χιτλερικής Γερμανίας να μπορέσουν να επανέλθουν στην πατρίδα τους (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 143). Ως συνοδοί του ασθενούς ξεκίνησαν και τα άτομα της οικογενείας, η οποία λόγω της καταστάσεως και των αναγκαιοτήτων είχε ικανώς διευρυνθεί. Ακολουθούσε λοιπόν η μητέρα μου Ζαχαρούλα, η γιαγιά η Ελισάβετ (άγγελος βοηθός) η οποία με κουβαλούσε στον ώμο της και εμένα, ένα ταλαίπωρο παιδάκι, εναλλασσόμενη κατά διαστήματα με τον παππού μου Αργύρη, τον πατέρα της μητέρας μου. Ο παππούς είχε αποφυλακισθεί από τους «στιβαρούς όνυχας» των Κομιτατζήδων Βουλγάρων (λόγω της συνθηκολόγησης των Ιταλών) όπου ήταν φυλακισμένος στην Καστοριά (σε φυλακές υψίστης ασφαλείας) οπότε έσπευσε αμέσως να συμπαρασταθεί στα δεινώς ταλαιπωρούμενα παιδιά του. Εδώ οφείλω να περιγράψω και ορισμένα ιλαροτραγικά συμβάντα της ώρας. Όπως είχα περιγράψει, όταν η μητέρα μου, εκτάκτως με αφήρπασε και έφυγε ασθμαίνουσα από το σπίτι της στο Άργος Ορεστικό, όπου ετύγχανε υπό αυστηράν επιτήρηση (κάθε απόγευμα έδιδε το παρόν εις το φρουραρχείο των κομιτα- 166

167 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τζήδων), άρπαξε ανεξέλεγκτα και στοιχειώδη ιματισμό. Προς υπόμνηση της τότε κρατούσας καταστάσεως υπενθυμίζω, ότι, αυτή η φυγή έγινε εσπευσμένα, όταν για λίγη ώρα ελευθερώθηκε το Άργος από τους Αντάρτες και επικράτησε σύγχυση και ανεξέλεγκτη αχλύ γεγονότων. Έτσι λοιπόν, ήταν τόσο βιαία, απρογραμμάτιστη και θολωμένη αναχώρηση, ώστε στον ιματισμό που πήρε, διεπίστωσε ότι εμπεριέχεντο μόνο πολυτελή σενδόνια, μαξιλάρια κ.λπ. καθώς και ρουχισμός πολυτελείας, ο οποίος αφηρπάσθηκε επειδή τον νόμιζε κοινόν ρουχισμό. Σ αυτήν λοιπόν την εκστρατευτική προσπάθεια, της μετακινήσεως προς τους λόγγους και τα βουνά τις τραγικές αυτές ώρες, εκινείτο με ψηλοτάκουνα παπούτσια και επίσημα ενδύματα. Μ αυτόν τον τρόπο η τραγικότης της ώρας ελάμβανε και διαστάσεις ιλαρότητας, γι αυτό και μίλησα για ιλαροτραγωδία. Έτσι αναχώρησε ο ασθενής πατέρας μου και όλη η συνοδεία από το σπίτι του Διλόφου για τα βουνά. Εδώ και πάλιν οφείλω να τονίσω, τη συμπαράσταση προς τον πατέρα μου όλων των παραγόντων του ΕΛΑΣ και μ αυτόν τον τρόπον, έστω και μετά από 65 χρόνια, να τους ευχαριστήσω όλους. Την πρώτη ημέρα έφθασε το νοσοκομείο και οι ασθενείς στην τοποθεσία Ζουροβίτσα και στην κόκκινη σπηλιά (Μπιστεριά) περιοχή απέχουσα 2 ώρες πεζοπορίας από το Δίλοφο όπου η αγριότης του τοπίου έδιδε πολύ μεγαλύτερη επίταση στο δράμα. Τεράστιοι βράχοι, απότομες χαράδρες, χαώδεις σπηλιές, τοπίο από μόνο του άγριο και τραγικό. Τη σπηλιά αυτή εθεώρησα σκόπιμο, τον τελευταίο καιρό να επισκεφθώ σ αυτήν την περιοχή της Ζουρουβίτσας για να ειδώ με τα ίδια μου τα μάτια την τόσο πολυθρύλητο για αγρι- 167

168 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ άδα, θα έλεγε κανείς, τραχεία ομορφιά του τοπίου. Τώρα ομιλούμε για άγρια ομορφιά, τότε όμως ήταν ένα αυστηρό και δύσβατο καταφύγιο. Ο θρύλος διηγείται πολλά για την περιοχή. Ομιλεί για τόπο όπου εκρύπτοντο οι λησταί και διάφορες άλλες ιστορίες που χάνονται στο χρόνο. Στον μεγάλο πόλεμο όμως ο παλαιός θρύλος έρχεται να αντικατασταθεί από μια πραγματική ιστορία, μια ιστορία που τόσο συνεκίνησε το χωριό που ακόμη και σήμερα μπερδεύει τον θρύλο με την πρόσφατη πραγματικότητα. Τόση ήταν η αίσθηση του τρόμου για την αγριότητα του τοπίου που σε συνδυασμό με τον θρύλο, καθώς και με την φήμη της πολεμικής πραγματικότητας, που είχε αποκτήσει τελευταία η περιοχή, έβλεπε κανείς να απαντούν οι Διλοφίτες με μια έκφραση δέους, όταν εξέφραζα την επιθυμία για την επίσκεψη. Παρόλα αυτά απεφάσισα και μαζί με τον εξαίρετο φίλο τον Τηλέμαχο Σαμαρά, που όπως προανέφερα είναι ο άνθρωπος που και σήμερα κινεί τα νήματα της ζωής του χωριού, όπως ο αείμνηστος πατέρας του Γιάννης, την περίοδο της Κατοχής και μέχρι το τέλος της ζωής του, ξεκινήσαμε για την κόκκινη Μπιστεριά. Με ένα πολύ ισχυρό αγροτικό αυτοκίνητο και από κακοτράχαλο και κακοσυντηρημένο δασικό χωματόδρομο πήραμε τον ανήφορο για τον Αηλιά. Στο δρόμο και βλέποντας αφ ενός τον κακό δρόμο, αφ ετέρου τις δυσθεώρητες χαράδρες, ομολογώ με την ψυχή στη μύτη και με αίσθημα στηθικής συσφικτικής δυσφορίας, άκουγα τον φίλο Τηλέμαχο να μου διηγείται κυνηγετικές μόνο περιπέτειες της σύγχρονης πραγματικότητας στην περιοχή, θαυμάζοντας την αγριάδα της φύσης. Παράλληλα ο θείος μου και δάσκαλός μου, Σίμος Μαναβής, που με συνόδευε στην ιερή αυτή επίσκεψη του τοπίου, απέμενε αποσβολωμένος από το θέαμα, εκφράζοντας συνεχώς τον θαυμασμό του και το συνεχές ερωτηματικό του, «Πώς φθάσανε ως εδώ πεζοπορούντες και μάλιστα τόσο το φορείο με τον άρρωστο όσο και οι γυναίκες της συνοδείας;». Επιπλέ- 168

169 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ον, συνεχώς διερωτάτο: «Πώς βρήκαν οι Γερμανοί αυτή τη σπηλιά, και πώς γνώριζαν τα μονοπάτια!». Μετά από ικανή απόσταση φθάσαμε στις υπωρείες ενός τεραστίου υψομέτρου βουνού, που οι απότομες βραχώδεις κατακρημνές του έδιδαν χαώδη φυσιογνωμία, τα δε υψικόρυφα δένδρα που ήταν σκαρφαλωμένα στις άγριες βουνοπλαγιές εστόλιζαν το τοπίον με ιδιάζουσα άγρια μεγαλοπρέπεια. Στις υπωρείες του απότομου αυτού βράχου έβλεπε κανείς τεράστιες συστάδες δένδρων που δεν επέτρεπαν την βατότητα προς τα μετερίζια του βουνού. Και τότε άρχισε ο αγαπητός φίλος να μου διηγείται λέγοντας: «Εκεί στο βάθος, στο απρόσιτο, στο μόλις ορατό, βρίσκεται η κόκκινη μπιστεριά, η οποία σήμερα φημολογείται ότι φιλοξενεί αρκούδες. «Αυτή, είναι η Μπιστεριά του Χατσέρα, που έτσι σήμερα τείνει να πάρει την επιπρόσθετη προσωνυμία, στα χείλη των Διλοφιτών» κατά τον φίλο Τηλέμαχο. Κατ ουσία απρόσιτος, καθόσον σήμερα Κόκκινη Σπηλιά (Μπιστεριά) - Ζουρουβίτσα. 169

170 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ που μειώθηκαν τα κοπάδια των κατσικιών, η βλάστηση εθέριεψε και σχεδόν απεκλείσθη οριστικά η περιοχή. Αλλά και όταν κάπως ήταν βατή η σπηλιά έπρεπε από ειδικό μονοπάτι να πλησιάσει κανείς την Μπιστεριά. Ομολογώ ότι και σήμερα ακόμη ένιωσα δέος από τη θέα του τοπίου. Ενόμιζε κανείς ότι θα εξέλθουν από τα έγκατα του τρομακτικού βράχου φανταστικά στοιχειά. Στη Μπιστεριά, λοιπόν, την κόκκινη Σπηλιά της Ζουροβίτσας, οι υπεύθυνοι της συνοδείας φρόντισαν και κατασκεύασαν στις ρίζες του μεγάλου βράχου μια πρόχειρη καλύβα με κλαδιά, που γρήγορα απέκοψαν, όλοι μαζί από το δάσος. Εκεί εναπέθεσαν τον άρρωστο γιατρό και την συνοδεία του, και το λοιπό νοσοκομείο έκανε νέες διασπορές σε ποικίλα σημεία του δάσους, ο ένας μακράν του άλλου, όντως διασπορά όπως η διαταγή προέβλεπε. Σε λίγη ώρα ο ασθενής και η ομάδα του απεμονώθη στο χάος του τοπίου που έμοιαζε εγκατάλειψη, αλλά όχι χωρίς φροντίδα. Ήταν φαινομενική εγκατάλειψη και τούτο διότι διήρχοντο υπεύθυνοι, κατά χρονικά διαστήματα, προς έλεγχο, φροντίζοντες συγχρόνως και για τον ανεφοδιασμό τροφών και φαρμάκων. Μέσα στο δράμα θαυμαστή φροντίδα! Τώρα η φροντίδα καθαριότητος, μαγειρικής σ αυτήν την σκηνοπηγία, φανταστείτε πως ήταν εφικτό να γίνει και μάλιστα όταν η φροντίδα αφορούσε και τον βαρέως πάσχοντα ασθενή. Δεν άργησε πολύ, για να μη ειπώ την επομένη ημέρα και μέσα στον ορυμαγδόν των ειδήσεων, όπου από στόματος σε στόμα, μέσα στη διασπορά στα δάση, περιεφέρετο η πληροφορία «σκοτώνουν όποιον βρίσκουν», στον ορίζοντα φάνηκε ομάδα Γερμανών με βαρύ εξοπλισμό που ομοίαζαν τους αστακούς. Πράγματι, αυτοί ανε- 170

171 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ξέλεγκτα εσκότωναν οποιονδήποτε, είτε γιατί τους εξελάμβαναν για αντάρτες, είτε για να ενσπείρουν τον πανικόν και την διάλυση στους ομαδοποιημένους αντάρτες και τα γυναικόπαιδα. Σύγκρυο και τρόμος συνεπήρε την ομάδα που συνόδευε τον ασθενή ιατρό. Άρχισαν όλοι να διασκορπίζονται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Οι τραυματιοφορείς αντάρτες συνοδοί στο δάσος. Ο παππούς με αφήρπασε και χώθηκε στις συστάδες των πυκνών δένδρων με την φροντίδα να σώσουμε τουλάχιστον το παιδί. Οι αδελφές νοσοκόμες έγειραν στο πλάϊ του αρρώστου γιατρού, πιστεύουσες σε κάποια απόδοση οίκτου στις σαμαρίτιδες. Η μητέρα μου, όμως εστάθη όρθια, οπλίσθηκε με θάρρος (και ως εκ του χαρακτήρος της απορρέον) εξήλθε της καλύβας και με τα λίγα γαλλικά, που εγνώριζε από τα μαθητικά της χρόνια, προσπάθησε να ανακόψει την ορμή των Ναζί λέγουσα: «Μη, παρακαλώ, μη. Πρόκειται για βαρειά μυοκαρδίτιδα». Πλησίον αυτής ο φύλαξ άγγελος, η γιαγιά Ελισάβετ, κραδαίνουσα ένα μπουκάλι με ρακί για προσφορά καλοπιάσματος προς τους εφορμούντας. Τόση η αυτοθυσία της γιαγιάς αυτής, που στην υπόδειξη, εκ μέρους της μητέρας μου, να πάει και αυτή να κρυφθεί στο δάσος, η απάντηση ήταν: «Τι λες πιδάκιμ θα σ αφίσου μον και μόνη σ αυτά τα θηρία»! Οι δύο γυναίκες λοιπόν με θάρρος και με τον τρόπο τους απέτρεψαν την είσοδο των γερμανών στρατιωτών, με μόνη την έκφραση «Μυοκαρδίτις». Φαίνεται κάποιος από αυτούς εγνώριζε την ιατρική σοβαρότητα του όρου (καθόσο ως ιατρικός όρος είναι διεθνής ορολογία εξ ελληνικών προερχομένη), και φαίνεται ότι υπήρχαν μέσα τους ακόμη ίχνη ανθρωπιάς, και σεβόμενοι τον άρρω- 171

172 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ στον και την στιγμήν, καίτοι προσέρχονταν με θηριώδεις διαθέσεις, μαλάκωσε η ορμή και προ της ζοφεράς πραγματικότητος, επέπλευσε ο ανθρωπισμός και στις ψυχές των σκληρών πολεμιστών, με αποτέλεσμα να επιδείξουν την δέουσα κατανόηση. Ενώ όλα είχαν καλμάρει, βγήκε από την καλύβα η Νίτσα (πεπειραμένη νοσοκόμα) και με φόβο εψέλλισε «Ελάτε σας θέλει ο γιατρός». Η έκφραση εξαγρίωσε τα θηρία (ίσως είχαν μαζί τους κανένα διερμηνέα εκ των Ελλήνων προδοτών) όταν άκουσαν ότι μέσα υπήρχε γιατρός. Επίστευσαν φαίνεται ότι έπιαναν κάποιον γιατρό των αντάρτικων ομάδων (όπερ βέβαια και αληθές). Μπήκαν λοιπόν στην καλύβα, ερεύνησαν, και αφού δεν είδαν υγιή άνδρα παραστεκάμενο στον άρρωστον, διερωτήθηκαν δια περιέργου εκφράσεως, οπότε η μητέρα μου, δράτουσσα της ευκαιρίας, λίαν εύστροφα, απήντησε στον Γερμανό. «Η αδελφή, κύριε, δεν εννοούσε ότι υπάρχει γιατρός, αλλά εννοούσε ότι έχουμε ανάγκη ιατρού». Φαίνεται ότι έπεισε τον Γερμανό στρατιώτη, ο οποίος συγκινηθείς από την ταλαιπωρία αρρώστου και οικογενείας, και από την αδήριτον ανάγκη ιατρού, αντι να κάνει κακό, εχορήγησε ειδική άδεια και υπέδειξε να επιστρέψουν όλοι στο χωριό, χωρίς κίνδυνο. Εάν βέβαια αντιλαμβάνετο ο γερμανός ότι ο ασθενής ήταν ο ίδιος γιατρός και αξιωματικός αντάρτης, τα πράγματα θα ήταν σκούρα, μέχρι και τραγικά, καθόσον ουδένα εσέβοντο τότε, που ευρίσκετο στα δάση, εκλαμβάνοντάς τον ως αντάρτη και μόνο. Γλύτωσαν όλοι! Τελείωσε η αγωνία! Δεν τελείωσε όμως η ταλαιπωρία. 172

173 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Κατόπιν τούτου απεφάσισαν, ο μεν άρρωστος πατέρας μου με τις αδερφές νοσοκόμες, την Νίτσα και την Ανθούλα, με τον γιατρό Άγγελο Μπαρόν, με τους τραυματιοφορείς αντάρτες (που σημειωτέον ότι εναλλάσσοντο ανά τέσσερις από τόπου εις τόπον) και με μόνη αποκλειστικήν συνοδόν εκ των συγγενών την σύζυγον του, προχώρησαν προς τα ψηλότερα βουνά, τον Σμόλικα! Στις υπώρειες του Σμόλικα κατέληξαν πεζοπορούντες μέρα νύκτα σε δάση και λαγκάδια, με τελικό προορισμό την Σαμαρίνα (απόσταση 6 ωρών πεζοπορίας). Η Σαμαρίνα, ο οικισμός με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Ελλάδα, μ., που τον χειμώνα δεν κατοικείτο τότε. Εκεί στεγάσθηκαν σε μια οικία που παραχωρήθηκε από το τοπικό αντάρτικο σώμα, και παρέμειναν αρκετές ημέρες, επειδή προς τα εκεί δεν επεξετάθησαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Συνθήκες εκστρατείας, με όλες τις δυσκολίες της προσφυγιάς, αλλά πάντοτε υπό την προστασία των συνοδών ανταρτικών ομάδων, με παροχή στοιχειωδών, επισιτιστικών αγαθών, φαρμάκων και ικανής ιατρικής συμπαραστάσεως, τόσο από τον Άγγελο Μπαρόν όσο και από όλο το Νοσοκομείο που ακολουθούσε. Εδώ οφείλω να επισημάνω ότι ο εκ Λαρίσης Σαμαριναίος μεγαλέμπορος αείμνηστος Αγορογιάννης συμπαρίστατο του ιατρού και της συνοδείας του, εξασφαλίζοντας κάθε αναγκαίο για προσπορισμό και διατροφή., Δεν ενθυμούμαι, δυστυχώς, το όνομά του πλην του επιθέτου Παράλληλα, οι συνακολουθήσαντες στην κόκκινη σπηλιά (Μπιστεριά) της Ζουροβίτσας, τόσο η γιαγιά Ελισάβετ, όσον και ο παππούς Αργύριος, πατέρας της μητέρας μου, έχοντες υπό την προστασία τους και εμένα επέστρεψαν στο Δίλοφο, όπου στο σπίτι της γιαγιάς παρέμει- 173

174 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ναν μέχρι του οριστικού τέλους του δράματος. Εκεί εγώ και πάλιν βρίσκοντας τους φίλους μου, ζούσα στον κόσμο μου, στη στοργική αγκαλιά της γιαγιάς Ελισάβετ, με όλα μου τα αγαθά στη ζεστή φωλιά της οικίας της επιζητώντας, βέβαια, επί ματαίω όμως, κατά ψυχικάς ώσεις, την παρουσία και της μητέρας και του πατέρα. Στη Σαμαρίνα ο πατέρας με επιβαρυνόμενη συνεχώς κατάσταση παρέμεινε αρκετό χρόνο (από ότι υπολογίζω περίπου ένα ή ένα και μισό μήνα). Η πορεία της νόσου του προοδευτικώς επιδεινούτο, αφού μάλιστα λόγω της μακράς κατακλίσεως, ενεφάνισε και κατακλίσεις σώματος, ενώ παράλληλα παρουσίαζε κρίσεις, πυρετικής εξάρσεως μετά ρίγους. Χαρακτηριστικές κρίσεις σηψαιμίας. Το απόστημα του αριστερού βραχίονος, εξελίχθη σε γάγγραινα, η δε καθημερινή περιποίηση του άκρου προκαλούσε ασφυκτική δυσοσμία ως από σηπτικής καταστάσεως, οφειλόμενη πιθανότατα σε βακτηρίδια Coli. Η κατάσταση κατέρρεε συνεχώς, το δε μεγάλο δράμα ήταν, η πλήρης συνείδηση των νοσολογικών τεκταινομένων, από τον άρρωστο. Αντιλαμβάνετο τα πάντα και με θάρρος και στωϊκότητα αντιμετώπιζε την κατάσταση, δίδοντας στη σύζυγο του τις δέουσες συμβουλές για την πορεία τόσο της περαιτέρω ζωής της, όσο και συμβουλές για την πορεία και για την δική μου μελλοντική εξέλιξη, που θα είχα την ατυχία να ζήσω πλέον και να πορευθώ στο μέλλον, χωρίς τον πατέρα μου. Το τραγικό είναι ότι κρίνοντας βέβαια με τη σημερινή ιατρική οπτική γωνία την νόσο και την πορείαν της, θα μπορούσε να ειπή κανείς ότι χωρίς λόγο έφυγε ο άνθρωπος αυτός. Θα αρκούσαν λίγα αντιβιοτικά σήμερα και επιμελημένη κάθαρση έστω και χειρουργική. Το απο- 174

175 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τέλεσμα θα ήταν άριστο σε λίγες μέρες. Η ζωή στη Σαμαρίνα άφησε βαριές και ζοφερές αναμνήσεις στην άμοιρη μητέρα μου. Όσο ισχυρός και αν είναι ο χαρακτήρας του ανθρώπου, μετά από τόσα και ανεξάντλητα βιώματα που κατέλιπε ένα τόσο μεγάλο δράμα που πέρασε κατά την μαύρη εποχή του πολέμου, της κατοχής και της αντίστασης, δεν έμεινε ανέγγιχτος, την χάραξαν άγρια τα βιώματα εκείνης της εποχής, ώστε στην μετέπειτα ζωή, να βλέπει κανείς τις συνέπειες που της προκαλούσε η ανάμνηση των τότε γεγονότων. Θέλω να επισημάνω ένα τραγικό συναίσθημα που βίωνε εκάστοτε στην Αλεξανδρούπολη τώρα και μακράν της εποχής των πολεμικών γεγονότων, όπου ζούσε μαζί μου η μητέρα μου, όταν υπηρετούσα εκεί ως Καθηγητής καρδιολογίας στην Ιατρική Σχολή. Κάθε φορά που φυσούσε Νοτιάς και ξεσήκωνε μεγάλους κυματισμούς στην παραλία κοντά στο σπίτι μας, η μητέρα εννοούσε να κλείνει τα αυτιά της με πολύ δέος, καθόσον το βουγγητό των κυμάτων της μαινόμενης θάλασσας, ήταν πανομοιότυπον με το βογγητό των γέρικων δένδρων του Δάσους της Σαμαρίνας και του Σμόλικα που έφερναν, την άμοιρη μάνα, τις βαριές αναμνήσεις του παρελθόντος με όλη την άσχημη λεπτομέρεια, σκορπώντας αβάσταχτον πόνο και μελαγχολία. Όμως και πάλιν είχε την δύναμη να αντιπαλαίσει και να αντιδρά. Όχι! Τώρα είμαστε ευτυχείς και με ψηλά το κεφάλι, αναφωνούσε με το πλατύ και ωραίο χαμόγελο. Όχι! Τώρα Δόξα τω Θεώ, το βουητό της θάλασσας, είναι σθεναρός ήχος αισιοδοξίας πλέον και πρόσκληση χαράς. Προχωρούσαν οι μέρες μέσα στον Αύγουστο του 1944 γεμάτες αγωνία για τον άρρωστο και την σύζυγο, ενώ προοδευτικά η αγριότης των Γερμανών κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, εκτονώνετο. Μια εκτόνωση η οποία οφείλετο, εις την καταστροφήν που είχαν επιφέρει 175

176 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ στα μαχόμενα αντάρτικα σώματα, αλλά και στον άμαχο πληθυσμό της Πίνδου, όσο και διότι κατανόησαν ότι το τέλος τους ήλθε οριστικά, και δεν τους απελείπετο άλλη δύναμη, ή μη μόνο η δύναμη της φυγής. Εν τω μεταξύ τα ανταρτικά σώματα άρχισαν σιγάσιγά να συσπειρώνονται και να συγκεντρώνονται από χωρίου σε χωρίο, και αυτά με άγνωστο προορισμό, καθόσον το μέλλον δεν ήταν συγκεκριμένο. Ο μεγάλος παγκόσμιος πόλεμος φαινόταν ότι έληγε και η πολιτική διαμόρφωση των πραγμάτων ήταν ακαθόριστος. Στις μετακινήσεις αυτές, περί τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου, το Νοσοκομείο, μετακινούμενο και αυτό, ακολουθούσε τις μετακινήσεις των ανταρτικών σωμάτων από την Σαμαρίνα και από την Βάλια Κάλντα (Ζεστή κοιλάδα) με συγκλίνουσα μετακίνηση και με προοπτική την επάνοδο στην αρχική αντάρτικη έδρα του Πενταλόφου Βοΐου. Η πορεία του νοσοκομείου και των ασθενών άρχισε να κατευθύνεται προς το Δουτσικό κατηφορίζοντας με την ίδια διάταξη πραγμάτων, όπως κατά την προηγηθείσα διασπορά, όταν άρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Και πάλιν οι τραυματιοφορείς αντάρτες ανά τέσσερις εναλλασσόμενοι διαδοχικά κατέβαζαν με πολύ περισσότερη τώρα προσοχή τον πνέοντα τα λοίσθια πατέρα μου. Στο πλευρό του η μητέρα μου, ακούραστη με αντοχή αντάρτη, εβάδιζε τα κακοτράχαλα μονοπάτια, ενώ συγχρόνως επρόσφερε ότι το δυνατόν προέβλεπε η τότε επιστημονική γνώση στον ασθενή σαν ακοίμητος φρουρός. Μαζί και οι συμπαραστάτες, οι ακάματες αδελφές και ο Άγγελος Μπαρόν. Αφού διήλθαν το Δουτσικό συνέχισαν την πορείαν κατευθυνόμενοι προς την Καλλονή, που θα ήταν ένας από τους προσωρινούς σταθμούς της μεγάλης πορείας. 176

177 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Χωριό σε υψόμετρο μ. Από τα χωριά που τον χειμώνα κενούνται λόγω της βαρυχειμωνιάς. Εξουθενωμένοι φθάσαν στο όμορφο χωριό. Δεν είναι αδικαιολόγητη η ονομασία. Όντως Καλλονή. Τα διώροφα ψηλά πετρόκτιστα σπίτια, σκεπασμένα με πλάκες, διάσπαρτα στην πλαγιά ενός πυκνόφυτου δάσους, με πλακόστρωτα πανέμορφα δρομάκια, που όλο ανηφορίζουν από γειτονιά σε γειτονιά. Με προέχουσα αισθητή παρουσία του Αγίου Νικολάου, της εκκλησίας που χαρακτηρίζει το χωριό και κοντά της, το όμορφο πετρόκτιστο μικρό Σχολείο. Όλα όμορφα αλλά θλιβερά. Οι κάτοικοι εντόνως προ- Οικία Νικολάου Πετροπούλου - Καλλονή Γρεβενών, όπου απεβίωσε ο Ιωάννης Χατσέρας. 177

178 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ βληματισμένοι, όχι μόνο από τα δεινά του πολέμου, από την φτώχεια και την κακομοιριά, αλλά και εκ του γεγονότος ότι εκαλούντο να δώσουν χέρι βοηθείας στους ταλαίπωρους εξ επιδημίας αρρώστους, πέραν της επιβολής εκ των διαταγών των στρατιωτικώς κρατούντων. Ο ενδόμυχος όμως φόβος, για μια διασπορά νοσημάτων επιδημικής μορφής, έκανε τους καλοκάγαθους κατά τα άλλα κατοίκους να τρέμουν από φόβο ενδεχόμενης προσεγγίζουσας επιδημίας, γεγονός που τους έκανε να δείχνουν στην αρχή εντόνως επιφυλακτικοί. Η παρέμβαση όμως του Παπαηλία, και εν συνεχεία, η αφύπνιση του ενδόψυχου ανθρωπισμού τους έκανε να ανοίξουν τα σπίτια τους και να προσφέρουν χείρα βοηθείας κατά το μέτρο των δυνατοτήτων τους, προς τους καταφθάσαντας καταπονημένους και πληττομένους από τις νόσους ασθενείς. Η κατάστασις της υγείας του πατέρα φαίνεται όμως ότι επιδεινώθηκε αγρίως, και μετά κόπου ευρίσκετο κατάλυμα για ένα τέτοιο περιστατικό. Ο Λευίτης ιερεύς του χωριού πατήρ Ηλίας Μάνδαλος, γεμάτος χριστιανική καλοσύνη που τον διέκρινε, έσπευσε και με την υπόδειξή του, ο ιατρός πατέρας μου ετοιμοθάνατος πλέον τακτοποιήθηκε εις την οικίαν του αειμνήστου Νικολάου Πετρόπουλου. Η κατάσταση ήταν βαριά, διότι εκτός από την βαρύτητα του αρρώστου, εκτός από την υπερκόπωση των συνοδών αυτού, προσέτρεξαν και οι άμεσοι συγγενείς από το Άργος Ορεστικό, εις συμπαράσταση των τελευταίων στιγμών. Δικαιολογημένα έφθασε η μητέρα του γιατρού, η γιαγιά μου Αργυρώ, οι γονείς της μητέρας μου παππούδες μου Αργύριος και Αναστασία, οπότε και το πρόβλημα έγινε μεγαλύτερο με την διόγκωση της ακολουθίας. Και πάλιν η συμπαράσταση όλων των 178

179 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ παραγόντων ήταν συγκινητική. Η ανοχή της οικογενείας Νικολάου Πετροπούλου συγκινητικά μεγάλη, καθόσον ο φόρτος που επωμίσθηκε με την φιλοξενία ενός τόσο βαρέος περιστατικού ήταν τεράστια. Οφείλω και τώρα να εκφράσω ευχαριστίας και ευγνωμοσύνη, σ όλους τους αγνούς αυτούς ανθρώπους, που μας συμπαραστάθηκαν έτσι στο δράμα μας. Ο πατήρ Ηλίας συμπαρεστάθη πνευματικά στον πνέοντα τα λοίσθια άρρωστο, τον κοινώνησε των Αχράντων Μυστηρίων και σαν καλός λευίτης συμπαρεστάθη και σ όλη την οικογένεια. Ο ασθενής παρ όλην την βαρύτητα της καταστάσεως διατηρούσε τις αισθήσεις του, οι οποίες έτειναν να σβήσουν σιγά-σιγά. Ξημέρωσε και η 29 η Αυγούστου, ημέρα που η εκκλησία μας τιμά την μνήμη της αποτομής της κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου. Ο ασθενής Ιωάννης αφού έλαβε τις ευχές όλων (επί τη ονομαστική εορτή), εδήλωσε με όση δύναμη του είχε απομείνει ότι θα ήθελε να ιδεί το παιδί του για τελευταία φορά. Η επιθυμία του ασθενούς έγινε διαταγή για όλους. Ειδοποίησαν αμέσως την γιαγιά Ελισάβετ στο Δίλοφο, όπου βρισκόμουν υπό την θαλπωρή της και που έπαιζα αμέριμνος, συμμεριζόμενος όμως, κατά στιγμές εκ διαισθήσεως, και το επικείμενο μεγάλο δράμα. Βεβαιώνω και τώρα ότι, καίτοι ήμουν μόνο 5 ετών, αντιλαμβανόμουν πολλά και υπέφερα πολύ. Δεν ήθελα όμως να ομολογήσω την συμμετοχή μου στην κατάσταση και άφηνα τη μητέρα μου να νομίζει ότι με ξεγελούσε με την δήθεν χαρούμενη συμπεριφορά της και τα τραγούδια που είχε τη δύναμη και μου έλεγε και το όλο θέα- 179

180 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τρο που έπαιζε. Η γιαγιά ανέλαβε την υποχρέωση όπως πάντα και αφού πήρε αγωγιάτη αλλά και με την συνοδεία του Γιώργου και Άγγελου Πετρόπουλου (όπως με ενημέρωσαν οι ίδιοι προ τριετίας που τους γνώρισα λίγο πριν φύγουν από την ζωή) ξεκινήσαμε μόλις βράδιασε για την Καλλονή, απόσταση μεγαλύτερη των δύο ωρών πεζοπορίας. Ταξιδέψαμε για την Καλλονή, το βράδυ της 29 Αυγούστου. Συνοδεία μας ήταν το λαμπρό αυγουστιάτικο φεγγάρι (Πανσέληνος) τόσο, ώστε φαινόταν όλες οι βουνοκορφές και οι κάμποι σαν να ήταν μέρα. Όλοι θαυμάζουν τις φεγγαρόλουστες βραδιές, και το τόσο λαμπρό φεγγάρι. Εγώ όμως, από τότε, δεν είναι δυνατόν να ανε- Καλλονή Γρεβενών. 180

181 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ χθώ πανσέληνο. Κάθε τέτοια βραδυά για μένα σημαίνει μελαγχολία από την πρόσκληση των αναμνήσεων. Η πανσέληνος της 29 ης Αυγούστου σημάδεψε την ζωή και την ψυχή μου... Φθάσαμε τα μεσάνυχτα στην Καλλονή. Γεμάτος λαχτάρα και αγάπη, έτρεξα να αγκαλιάσω την μαμά και τον μπαμπά. Παρ όλην την αποτρεπτική οσμή που απέπνεε το απόστημα (βακτηρίδια Coli) έπεσα πάνω του με φιλιά, τον έσφιξα και τον φίλησα και πάλιν. Ο πατέρας άφησε το πνεύμα αμέσως μετά, και πέρασε οριστικά στην ιστορία. Με απομάκρυναν με τρόπο, και άρχισαν, όλοι και οι παραστεκάμενοι ευγενείς κάτοικοι του χωριού, τον ευπρεπισμό του νεκρού κατά τα έθιμα. Κατ εντολήν της Μεραρχίας, ενεδύθη ο νεκρός με την τιμητική στολήν του Έλληνος ανθυπιάτρου αξιωματικού. Απέθεσαν την σωρό επί των πολυτελών τώρα και θαυμασίας καλλιτεχνική κατασκευής σενδονίων, τα οποία και πάλιν υπενθυμίζω, η μητέρα είχε αφαρπάσει από το υπό καταστροφή σπίτι του Άργους, ως κοινόν ιματισμόν. Αλλοίμονο όμως, φαίνεται η μοίρα εκ λάθους προόριζε τα κεντητά αριστουργήματα για τον τιμητικό, της τραγικής ώρας εξωραϊσμό! Το ένα από τα αντίστοιχα πολυτελή και θαυμαστής κεντητικής τέχνης μαξιλάρι, ετέθη προς στήριξη της κεφαλής του νεκρού, το δε άλλο, την τραγική αυτή ώρα, το χάρισε η μητέρα μου παρά τον μεγάλο πόνο εις τον αξιόλογο άνθρωπο και ιατρό Άγγελο Μπαρόν, εις έκφραση ευγνωμοσύνης στον ιατρό που μας παραστάθηκε από κοντά σε όλην την πορείαν του δράματός μας. Αφού προετοιμάστηκε όλο το σκήνωμα με πολλή ευλάβεια και σύμφωνα με τα έθιμα, με αγκάλιασε η μητέρα 181

182 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ και αφού προσήγγισε τον νεκρό πατέρα μου, είπε με σοβαρότητα, νομίζουσα, ότι δεν αντιλαμβάνομαι τα γεγονότα. «Ο μπαμπάς τώρα κοιμάται, αλλά τον προετοιμάσαμε για αύριο που θα φύγει για την Θεσσαλονίκη, όπου πιστεύουμε ότι θα γίνει καλά». Αμέσως η είδηση του γεγονότος εξαπλώθηκε σ όλο το χωριό, σιγά-σιγά άρχισαν, μία-μία, οι γυναίκες να προσέρχονται για να επιδώσουν, κατά το έθιμο του χωριού, τις δέουσες τιμές και να μοιρολογήσουν το παλικάρι (ετών 37). Εγώ απεσύρθηκα με τα παιδιά της οικογενείας Πετροπούλου, τον Άγγελο και τον Γεώργιο, για να ξεκουραστώ μετά το κουραστικό ταξίδι με τα άλογα, και την τραγικότητα της στιγμής, που κατανοούσα απολύτως, παίζοντας το σχετικό θέατρο, για να μη δυσαρεστήσω την μητέρα που πίστευε ότι με πείθει. Αμέσως οι γυναίκες άρχισαν τα μοιρολόγια, τα θαυμαστά «ελεγειογραφείας αριστουργήματα» (όπως τα έλεγε ο καθηγητής μου Μιχαήλ Καλινδέρης). Δυσανεξία, για την μονοτονία του μέλους και του ύφους, πέραν της εκλεκτής και θαυμαστής ποίησης, έπεσε σε όλους. Για μένα το δράμα επιδεινούτο από την όλη τελετή και συνεχώς έλεγα «να φύγουν αυτές οι κακές οι κυρίες» «δεν τις θέλω αυτές τις κυρίες» για να με καθησυχάσουν, τα δυο παιδιά της οικογενείας, όλη την νύκτα, κτυπούσαν με το τσιμπίδι (μασιά) τον φανοστάτη (σιδερένιο στατώ επί του οποίου έκαιγε δαδί προς φωτισμό), σαν ένα αυτοσχέδιο κουδούνι. Σκοπός της κρούσεως η παραγωγή εντόνου ήχου, κουδούνισμα, για να καλύπτεται το μοιρολόϊ, ώστε να μπορέσω να ξεγελαστώ και να κοιμηθώ για λίγο. Αλλά που; Όσο τα μοιρολόγια, τόσο τα κου- 182

183 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ δουνίσματα, άλλο τόσο η ενδόμυχη συναίσθηση του μεγάλου κακού, την γνώση του οποίου, επιπλέον, έπρεπε να αποκρύψω από την μητέρα, επιδείνωσαν την όλη κατάστασή μου. Η επομένη μέρα 30 Αυγούστου 1944, ημέρα της επισήμου τελετής. Ήταν δεν ήταν 12 με 1 το μεσημέρι όταν άρχισε η πομπή. Τιμητικό Άγημα του ΕΛΑΣ απέδιδε τιμάς. Ο παπα-ηλίας τον πρώτον λόγον. Πήραμε την ανηφοριά από το σπίτι της οικογενείας Πετροπούλου, ανεβαίνοντες προς τον περιφερειακό δρόμο. Το γαλάζιο νεκροκρέβατο ακολουθούμενο από την μαυροντυμένη νεαρή μητέρα, από το χεράκι κι εγώ με πλήρη επίγνωση της Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Καλλονής, όπου ετελέσθη η εξόδιος ακολουθία του Ιωάννου Χατσέρα, την

184 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ώρας, προβοδούσαμε τον πατέρα για το μεγάλο ταξίδι... για την Θεσσαλονίκη... Κόσμος πολύς ακολουθούσε σιωπηλά, ενώ ο παπα-ηλίας απέτεινε τις δέουσες ευχές. Η πομπή προχωρούσε προς τον Άγιον Νικόλαον. Αρχίζει η εξόδιος Ακολουθία. Όλα με σειρά, όλα με τάξη. Σήμερα φεύγει ο νεαρός γιατρός, που όλο επρόσφερε, επρόσφερε, ανθρωπιά και ελπίδα στον πονεμένο άνθρωπο. Όλοι με μελαγχολική προσοχή ακολουθούσαν, παίρνοντας τον κατήφορο από τον Άγιο Νικόλαο προς την αιώνια κατοικία. Ερρίφθησαν τιμητικοί πυροβολισμοί, εψάλη και ο ύμνος της τρίτης Διεθνούς «Επέσατε θύματα, αδέλφια». Και όλα τελείωσαν, και όλοι απήλθαν, εμείναμε μόνο εμείς η νεαρή μάνα με εμένα, αποφασισμένοι να συνεχίσουμε την ζωή, διότι έτσι πάντοτε γίνεται, η ζωή συνεχίζεται! Στηριζόμενοι στην παρουσία της γιαγιάς Ελισάβετ, στην παρουσία της γιαγιάς Αργυρής (μητέρας του πατέρα μου), της γιαγιάς Αναστασίας και του παππού Αργυρίου, γονέων της μητέρας μου, ξεκινήσαμε για το μελλοντικό μεγάλο ταξίδι της ζωής. Η πορεία της οικογενείας μετά θάνατο του πατέρα Έτσι τελείωσαν όλα στο βουνό, μαζί με το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, το τέλος της αντίστασης και την απαρχή μέσα από τα συντρίμμια, μίας νέας ζωής με την προσπάθεια ανασυνθέσεως της Ελλάδας μας, της κοινωνίας μας, παράλληλα με την παγκόσμια ανασύνθεση των πραγμάτων. Η οικογένεια Χατσέρα, ελλιπής πλέον κατά το μέγιστο ποσοστό, πήρε τον κατήφορο για την μικρή πατρίδα το Άργος Ορεστικό. Η μητέρα, εικοσιπεντάχρονο κορι- 184

185 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τσάκι που ντύθηκε στα μαύρα για μια ζωή, έταξε ως σκοπό της ζωής της το παιδί της και μόνο, απαρνούμενη οριστικά τον εαυτό της. Έζησε, η Ζαχαρούλα Χατσέρα, η μητέρα μου, τα κατοπινά χρόνια, τιμώσα σε υπερβολικό βαθμό, θα έλεγε κανείς το όνομα του συζύγου, αφιερωμένη στη ζωή του παιδιού της και μόνο! Έφυγε την από αυτή την ζωή γεμάτη ικανοποίηση, τιμώμενη από όλους για την θυσία της, ως παράδειγμα και πρότυπο συζύγου και μητέρας. Αφήσαμε το βουνό. Αφήσαμε όμως και ένα μεγάλο κόσμο, τον υπέροχο κόσμο του Βοΐου και γενικώς της Πίνδου, μια λαμπρή κοινωνία που μας περιέβαλε με ανθρωπιά και αγάπη, σ όλη μας την πορεία και ιδίως τις τελευταίες τραγικές στιγμές. Φύγαμε μέσα στην θλίψη και την καταχνιά, αλλά πάντοτε μέσα μας γεννούσε φως Γράμμα Γιαγιάς Ελισάβετ Κουρναβίδου. 185

186 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ η καθαρότης ψυχής, ο πολιτισμός, και η καλοσύνη με την οποίαν μας περιέβαλε ο βοϊακός κόσμος με πρωτοστατούσα την γιαγιά Ελισάβετ. Δεν φύγαμε κατ ουσίαν, καθόσον οι πνευματικοί δεσμοί μας ενδυναμώθηκαν περισσότερο τώρα, καθόσον όλος ο κόσμος μας επολιτογράφησε ως Βοϊότες, και δη Διλοφίτες και καμαρώνομε γι αυτό. Η γιαγιά Ελισάβετ μας ενέταξε στη χορεία των παιδιών της, και εμείς αισθανόμαστε την οικογένεια των αείμνηστων Γεωργίου και Ρίτσας Βασιλάκη, του υιού της γιαγιάς, ως τους πιο κοντινούς συγγενείς. Τα δε αγαπητά εγγόνια της γιαγιάς την Έλσα Αλκιβιάδου Παναγοπούλου και την αείμνηστη Ντιάνα Γεωργίου Μπουγιούκα, υψηλότερα αδέλφια από αυτά που κατά γονιδιακή συγγένεια θα είχαμε. Τα παιδιά τους και παιδιά μου. Επιπλέον, προς ισχυροποίηση του συγγενικού δεσμού με την οικογένεια της γιαγιάς, εβάπτισα και με αυτόν τον τρόπο, έγινα πνευματικός πατέρας του μοναχογιού του ζεύγους Ντιάνας και Γεωργίου Μπουγιούκα τον αγαπητό μου και άξιον νέον ιατρόν, επίδοξον καρδιοχειρουργό Ιωάννη Μπουγιούκα. Τους ευχαριστώ για όλα και ευγνωμόνως αναφέρομαι στο όνομα της γιαγιάς Ελισάβετ. «Αιωνία η μνήμη αυτής». Θα περιγράψω, μια άλλη σπάνια συμπεριφορά της εκλεκτής αυτής κυρίας, της γιαγιάς Ελισάβετ. Όταν εν έτει 1952 αποφασίσαμε να κάνουμε την ανακομιδή των λειψάνων του πατέρα, αποταθήκαμε, σε μια από τις συχνές επισκέψεις μας, στη Γιαγιά στο Δίλοφο, η οποία μας απήντησε. «Δεν είναι δική σας δουλειά αυτή παιδιά μου. Θα πάω εγώ, με την εποπτεία μου να κάνει τη δουλειά ο αρμόδιος». 186

187 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Έτσι και έγινε. Όταν λοιπόν επέστρεψε από την Καλλονή, έφερε μαζί της τον επιτάφιο Σταυρό του πατέρα λέγουσα: «Θέλω όταν πεθάνω να βάλετε και τον σταυρό του Γιατρού μου κοντά μου». Έκτοτε περάσαν τα χρόνια, περάσαν επί πολύ καθόσον η γιαγιά έζησε έως τα 97 έτη ζωής. Ο Σταυρός χάθηκε στα χόρτα του Κοιμητηρίου του Διλόφου, και έτσι, ξεχάστηκε σχεδόν η επιθυμία της Γιαγιάς. Προ έτους λοιπόν σε κάθαρση και ευπρεπισμό του κοιμητηρίου ανευρέθη. Κατόπιν ευγενούς αδείας της οικογενείας απεφάσισα και έστησα τον Σταυρό κοντά στη γιαγιά, εις δε την αναθηματική πλάκα ανέγραψα: «Η επιθυμία της γιαγιάς Ελισάβετ αποτελεί για μας επιτακτική τιμή και ανάγκη. Αφιερώνομε τον επιτάφιο Σταυρό του Ιατρού Ιωάν - νου Χατσέρα εις την μεγάλη κυρίαν την γιαγιά Ελισάβετ Β. Κουρναβίδου, σε ένδειξη τιμής αγάπης και ευγνωμοσύνης. Οικογένεια Ι.Δ. Χατσέρα». Τιμή κι ευγνωμοσύνη και σε όλους τους άλλους, επω- 187

188 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ νύμους και ανωνύμους, που με οιονδήποτε τρόπον μας συμπαραστάθησαν στο δράμα μας αυτό. Ιδιαίτερα όμως οφείλω να πω δυο λόγια και για τον λευίτη Ιερέα πατέρα Ηλία Μάνδαλο, ιερέα της Καλλονής, ο οποίος σήμερον νομίζω εγγίζει την εκατονταετία, επιζών θαλερός με πνευματικότητα υψηλή, ο ιερέας αυτός, αφού αναφέρεται πάντοτε και κατ επανάληψη στις τελευταίες ώρες του πατέρα μου, αφού κατ επανάληψη εμνημόνευσε αυτόν εις τις θρησκευτικές τελετές, μου υπέδειξε την ανέγερση κενοταφίου σε ανάμνηση της ταφής του Ιατρού στο χωριό, τιμής ένεκεν καθόσον τα οστά ευρίσκονται στο οικογενειακό μνημείο του Άργους Ορεστικού. Περίεργη και ενδεχομένως σημαδιακή σύμπτωση! Την ώρα αυτή Μνημείο (κενοτάφιο) Ιωάννου Χατσέρα εις Καλλονή. 188

189 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ που έγραφα και επεσήμανα την προσωπικότητα και την συμπαράσταση που τύχαμε εκ μέρους του σεβαστού λευίτου, του ιερέα Ηλία Μάνδαλου, στις βαριές εκείνες ώρες του δράματός μας, έφθασε η είδηση: «Ο ιερεύς Ηλίας Μάνδαλος, πλήρης ημερών μετέστη προς Κύριον, καταλείπων την στρατευομένη εκκλησίαν μεθιστάμενος προς την θριαμβεύουσα». Από αυτήν τη θέση εύχομαι εις τον σεβάσμιο Ιερέα Ανάπαυση ψυχής μετά των Αγίων. Τόσο εκ της συμπτώσεως αυτής, όσον και εξ αυτού τούτου του γεγονότος του θανάτου του αειμνήστου πλέον πατρός Ηλία, έσπευσα εις συμπαράσταση προσωπικώς, οπότε και δια ζώσης ευχήθηκα δεόντως τα εκλεκτά παιδιά του. Ευκαιρίας δε δοθείσης, εκεί εις το όμορφο χωριό, όπως και το όνομα δηλώνει, την Καλλονή, με επλησίασαν πολλοί επιζώντες κάτοικοι, μη επιλήσμονες της τότε παλαιάς δικής μας ιστορίας στο χωριό, και αφού διαπίστωσαν ποιος είμαι, αναφέρθηκαν, ως αψευδείς μάρτυρες των τότε γεγονότων στην πολλή σημαντική επικήδειον τελετή του πατρός μου την 30 η Αυγούστου 1944, και μου διηγήθηκαν: Ιδιαίτερα η θαλερά κυρία Μαρία Τσιώτα, η οποία αφού μου είπε ότι είναι 88 ετών τώρα, εδήλωσε ότι τότε ήταν νέα κοπέλα, που τόσο εντυπωσιάστηκε από την πρωτοφανή, για το χωριό, τελετή, ώστε παρακολουθούσε μετά δέους τους ομιλητές, που ήταν πολλοί, εκ των οποίων το πλείστον γιατροί. Όλοι μίλησαν καλά και συγκινητικά, ο τελευταίος όμως ομιλητής άρχισε με την ακόλουθον επιγραμματικήν έκφραση, που εντυπωσίασε τόσο την μικράν τότε κυρία Μαρία, ώστε αποστήθισε τις φράσεις και μου τις απήγγειλε με θαυμασμό και συγκίνηση: «Τίμιο παιδί του τόπου μας Παιδί της Καστοριάς Γιατρέ της φτωχολογιάς.» Τέλος, αφήσαμε πίσω μας τους ακαταπόνητους συ- 189

190 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ μπαραστάτες μας σ όλη την πορεία της νόσου. Τις αδελφές νοσοκόμους την Νίτσα και την Ανθούλα, καθώς και τον άριστον νέον Ιταλόν Ιατρόν, τον Άγγελο Μπαρόν. Με τους ανθρώπους αυτούς μας συνέδεσε ιδιαίτερος δεσμός καθόσον ζυμωθήκαμε μαζί τους σε επώδυνες φάσεις και αγώνες. Τους ευχαριστώ και αυτούς. Προσαρμογή στη νέα μεταπολεμική ζωή Μετά από το μακρύ ταξίδι της καθόδου από την Πίνδο, φθάσαμε σ ενα καθημαγμένο Άργος Ορεστικό. Διήλθαμε και καταλήξαμε στην Καστοριά στο σπίτι της οικογενείας Θωμά Δούμα. Οικογένεια στενής συγγενικής συνδέσεως με ιδιαίτερους δεσμούς αγάπης συμπαθείας και πνευματικής αλληλοκατανοήσεως. Δι εμέ δε προσωπικά ήταν οι πνευματικοί μου γονείς, ήμουν ο βαφτισιμιός τους. Εφρόντισαν οι άνθρωποι αυτοί, δι επιστολής τους εις το Δίλοφο, να μας ενημερώσουν, πέραν των άλλων και για την ακαταλληλότητα της οικίας των παππούδων (γονέων της Ζαχαρού- Δημήτριος Ι. Χατσέρας. Μετά την επιστροφή από το βουνό. Μόλις απορφανισθείς,

191 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ λας) εις την οποία κατ ανάγκην έπρεπε να επιστρέψωμε, μετά τις προαναφερόμενες μεγάλες καταστροφές του δικού μας σπιτιού και νοικοκυριού. Ελάτε σ εμάς, έλεγε η πρόσκληση των εκλεκτών αδελφών και θείων Ιφιγενείας και Θωμά Δούμα. Η κατάσταση στο πατρικό σας σπίτι είναι προσωρινώς ακατάλληλη. Πιστεύομε σε λίγο θα διορθωθούν τα πράγματα, και τότε πάτε να συγκατοικήσετε με τους γονείς και παππούδες σας. Έτσι και έγινε! Παραμείναμε και απολαύσαμε την θαλπωρή της οικογενείας Δούμα επί ένα έτος. Εδώ περιττόν να περιγράψω ότι γνώρισα, εγώ προσωπικά, την πιο όμορφη αδελφική συμπαράσταση, από τα εκλεκτά εξαδέλφια μου τον Δαμιανό (Μανιούλη) ο οποίος ήταν 5 χρόνια μεγαλύτερός μου, και τον Βασίλειο (Άκη) 10 χρόνια μεγαλύτερο. Με πολλή αγάπη, εκδηλούμενη, άλλοτε με έμπρακτη συμπα- Ιφιγένεια και Θωμάς Δούμα και Ζαχαρούλα - Δημήτρης Χατσέρας. 191

192 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Γιαγιά Αναστασία Αναστασίου Γκίνη-Κοσματάση, Διδασκάλισσα Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου. 192 ράσταση, παιχνίδια, τραγούδια, αδελφικά πειράγματα, ακόμη και παιδικές φιλονικίες και ζαβολιές. Ενθυμούμαι το ωραίο: Με πειράζαν χαϊδευτικά ως μικρότερος που ήμουν, 5 ετών τότε, και επειδή η γλώσσα μου ήταν προκλητικά χωριάτικη αλλά χαριτωμένη (άλλωστε πρόσφατα είχα κατέβη από το βουνό) μιμούμενοι την χωριάτικη έκφρασή μου, κατασκεύαζαν πειρακτικά, αλλά χαϊδευτικά τραγουδάκια με ωραίο ρυθμό. «Έλα δα (θα) σι (σου) λέου (λέγω) λιγου (λίγο), πότι (πότε)...». Εις απάντηση επικαλούμην την βοήθεια της μαμάς λέγων: «α-α-α Μαμά, μι πιργιαλούν (περιγελούν)». Ανταπέδιδα, βέβαια, κι εγώ πειράγματα. Αναφέρομαι με πολλή συγκίνηση σ αυτές τις τρυφερές παιδικές αναμνήσεις γεμάτες παιδική ξενοιασιά και αγάπη. Τα ως άνω, ως μια αναφορά αγάπης και ευγνωμοσύνης προς τους εκλεκτούς αυτούς νονούς και θείους και τα λαμπρά εξαδέλφια, τον εκλεκτό Βασίλειο (Άκη) σήμερα ομότιμο καθηγητή της Βιοχημείας σε Πανεπιστήμια στην Αμερική, και στον αείμνηστο Δαμιανό, Ακτινολόγο άριστον συνάδελφο Ιατρόν που πρόσφατα εχάσαμε. Ήλθε ο καιρός. Με-

193 τά παρέλευση έτους, έφθασε ο δεύτερος παππούς, ο θετός πατέρας της μητέρας μου και αδελφός του φυσικού πατρός αυτής ο Αναστάσιος Κ. Γκίνης, με το θυμόσοφον ύφος του, και την μεγάλη πνευματική καλλιέργεια, αποτεινόμενος προς την μητέρα μου και λέγει: «Έλα, παιδί μου, Χριστός Ανέστη, τα πάντα απεκαταστάθηκαν στο πατρικό σου σπίτι, σε περιμένουμε με μεγάλη στοργή και αγάπη». Βέβαια, επιστρέψαμε στην αγκαλιά των τριών παππούδων του προαναφερόμενου (κατ ουσίαν θείου), της συζύγου του, και λαμπρής γιαγιάς μου της Αναστασίας Γκίνη, και του φυσικού παππού Αργυρίου Κ. Γκίνη. Από ότι αντιλαμβάνεστε είχε τρεις γονείς η μητέρα μου. Η γιαγιά Αναστασία, διδασκάλισσα σπανίας μορφώσεως και καλλιεργείας, άνθρωπος ανεπανάληπτος, λεπτός χαρακτήρας, υπομονετικός, εμπνέουσα χαράν, ανθρωπιά, καλωσύνη, ευπρέπεια και προ παντός απεριόριστον αγάπην. Σ αυτόν τον ανθρώπινο θησαυρό εκουρνιάσαμε, ευρήκαμε λιμάνι απάνεμο ψυχής, και εδώ καλλιεργήθηκε το είναι μας. Παράλληλα κατόπιν μακράς φροντίδας, περίπου μετά από δύο χρόνια από του θανάτου του πατέρα, εδέησε το χαρ- 193 Παππούς Αργύριος Κ. Γκίνης- Κοσματάσης ( ). Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου.

194 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ζαχαρούλα και Δημήτριος Χατσέρας. Στη φωτογραφία προς έκδοση βιβλιαρίου συντάξεως του ΤΣΑΥ Αναμνηστικό Μετάλλιο Ιωάννου Δ. Χατσέρα της εθνικής αντιστάσεως

195 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τοβασίλειο της τότε ανώμαλης καταστάσεως να εγκρίνει την συνταξιοδότησή μας από το ΤΣΑΥ. Όσον αφορά την κρατική μέριμνα, ούτε λόγος άλλωστε. Εθεωρηθήκαμε, ως αντάρτες του ΕΛΑΣ, ότι δεν έχουμε δικαίωμα κρατικής συντάξεως. Μετέπειτα, όταν το 1982 η κυβέρνηση απεφάσισε στην αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ελάβαμε δίπλωμα αναγνωρίσεως, καθώς και μια στρατιωτική σύνταξη την οποία ελάμβανε η μητέρα μέχρι το τέλος της ζωής της. Η γιαγιά και οι παππούδες λοιπόν ήταν πλέον στηρίγματα και το σπίτι τους σπίτι μας. Μας λάτρευαν χωρίς καμμία υπερβολή, και μας αποκαλούσαν παιδιά τους αμφοτέρους (επειδή δεν είχαμε και μεγάλη διαφορά ηλικίας με την μάνα). Όταν τους ερωτούσαν, πόσα παιδιά έχετε, απαντούσαν με χαρά «δύο μια κόρη και ένα γιο». Μ αυτό τον τρόπο μεγαλώναμε υπό τόσο μεγάλη πνευματική προστασία και στήριξη. Τέλος τα δράματα. Αρχίζει αισιοδοξία, Νέα εποχή ανατέλλει. Εδώ οφείλω, με πολύ σεβασμό και αγάπη, να αναφερθώ και στους εκλεκτούς παππούδες μου, τους χαροκαμένους γονείς του πατέρα, οι οποίοι καθημαγμένοι από τα δεινά του πολέμου, κατεστραμμένοι οικονομικώς πλήρως (ήταν πρώην εύποροι μετανάστες) κατέφυγαν πλέον στα σπίτια των άλλων παιδιών τους, που και αυτοί δεν ευπορούσαν, μετά τον καταστροφικόν πόλεμο, αφού βέβαια έχασαν τον πιο ισχυρό οικονομικά προστάτη τους, τον γιατρό γιο τους και καμάρι τους. Έζησαν περιορισμένη ζωή πλέον, αλλά όχι εγκαταλελειμμένοι. Με πολλή αγάπη από όλους μας. Η μητέρα μου, η νύφη τους, εστάθη πα- 195

196 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ντοιοτρόπως στο πλευρό τους, ιδιαίτερα για ηθική και ψυχική στήριξη, διότι άλλη μεγάλη ανάγκη, κατ ουσίαν δεν είχαν. Όμως η συχνή παρουσία δίπλα τους τόσο της Ζαχαρούλας, όσο και του εγγονού, τους έδιδε φτερά ελπίδος. Βρισκόμασταν συχνά στους παπούδες και στους θείους και τα αγαπητά εξαδέλφια για στήριξη οικογενειακού δεσμού, σαν να ήταν κοντά μας και ο μεγάλος μας απών. Ο προστατευόμενος εγγονός τους Δημήτρης ήταν ο λατρεμένος εγγονός όλων των παππούδων και άξιος συγγενής όλων των εξαδέλφων. Για τον λόγο αυτό, ευγνωμονώ ακόμη περισσότερο την μητέρα και όλους τους παππούδες μου, που μου επρόσφεραν και αυτήν την ευρείαν οικογενειακή σύνθεση του περιβάλλοντός μου και που έτσι ετίμησαν διπλά τον απόντα πατέρα μου. Θα ήταν παράλειψή μου να μην αναφερθώ ευκαιριακά και στον αγαπητό μου εξάδελφο τον Δημήτρη Χατσέρα του Χρίστου, γιο του αδελφού του πατέρα μου, ο οποίος βοήθησε με πολλές θυσίες τον αδελφό του και πατέρα μου, σε όλη την πορεία Γιαγιά Αργυρή Δ. Χατσέρα, μητέρα του Ιατρού. 196 των σπουδών του. Αναφέρομαι ιδιαίτερα στον εξά-

197 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ δελφό μου αυτόν για να επισημάνω την ατυχία και του αγαπητού μου συγγενούς, κατόπιν του δραματικού θανάτου του πατέρα μου. Ο πατέρας μου, είχε θέσει ως ένα σκοπό της ζωής του να σπουδάσει γιατρό και τον Δημήτρη αυτόν εις ανταπόδοση και εις ευγνωμοσύνη, καθόσον ο Δημήτρης αρίστευε ως μαθητής τότε στο Δημοτικό σχολείο. Έλεγε μάλιστα, υπερηφανευόμενος, ο πατέρας, ότι «θα με διαδεχθούν ως ιατροί οι δύο Δημήτριοι». Προς τούτο, ολίγον προ του πολέμου, ο αγαπητός μου αυτός εξάδελφος, ήδη είχε εγκατασταθεί στο σπίτι μας και φοιτούσε στο Δημοτικό σχολείο του Άργους. Άτυχος, όμως, κι αυτός, διότι η απώλεια του μεγάλου προστάτου μας και η λαίλαπα του πολέμου είχε συνέπεια την ανακοπή της πορείας του αυτής και του ονείρου του. Όμως, ο Θεός αναπλήρωσε αυτήν του την επιθυμία, με το να σπουδάσει τουλάχιστον η μία κόρη του γιατρός, στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου ευρίσκεται, η αγαπητή μου ανεψιά Αργυρώ Δημητρίου Χατσέρα, που διαπρέπει ως πνευμονολόγος ιατρός. Αυτή είναι άλλωστε η αιτία του μεγάλου δεσμού που μας ξεχωρίζει τους δύο Δη- Παππούς Δημήτριος (Δήμος) Γ. Χατσέρας, πατέρας του Ιατρού. 197

198 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Γιαγιά Αργυρώ - Ζαχαρούλα Ι. Χατσέρα, Θείοι - αδέλφια ιατρού Χατσέρα. Γεώργιος - Ευτέρπη Χατσέρα και Σουλτάνα Τόλλιου και Δημήτρης Ι. Χατσέρας το

199 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Χρίστος Δ. Χατσέρας αδελφός Ιωάννου και η σύζυγός του Αγγελική. μήτριους. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει ότι και με τα άλλα εξαδέλφια μου ο δεσμός είναι λιγότερο σημαντικός. Ήλθε η ώρα να πάω για πρώτη φορά σχολείο. Με πήρε η γιαγιά από το χεράκι και πήγαμε στο σχολείο, όπου και η ίδια ήταν δασκάλα, και όπου, όπως έχω προαναφέρει, υπήρξε μαθήτρια και η μητέρα μου (αλλά και όπου είχε φυλακισθεί από τους κομιτατζήδες). Εδώ θα αναφέρω και μια λεπτή απροσεξία του δασκάλου που με υποδέχθηκε, κατά τα άλλα με πολλή ευγένεια, κι εκ της παρουσίας της παλιάς συναδέλφου του της γιαγιάς μου. Αφού απεχώρησε η γιαγιά, μπήκαμε στην αίθουσα διδασκαλίας, και πριν αρχίσει το μάθημα, ήλθαν δύο δάσκαλοι να διαβάσουν το παρουσιολόγιο λέγοντες: «Θα φωνάξωμε ένα-ένα το ονόματά σας και σεις θα λέτε το παρών, αλλά θα λέτε και το όνομα πατρός, μαζί με το επάγγελμα πατρός». Αρχίζει ο αναγιγνώσκων δά- 199

200 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ σκαλος την εκφώνηση, οπότε έφθασε και στο δικό μου όνομα. «Δημήτριος Χατσέρας». Απάντησα εγώ, με ύφος τρομαγμένου αγριμιού, του παιδιού μετά από τα τόσα που είχαν σημαδέψει την ψυχήν του, δειλά-δειλά απαντώ «Ιωάννης, Ιατρός». Ο άλλος δάσκαλος, όμως, πιστός στο γράμμα του νόμου αναφωνεί από μακριά, με στεντορεία φωνή, προς επιδιόρθωση του... τραγικού λάθους: «όχι-όχι γράψε Ορφανός». Μπορείτε να φανταστείτε τι ένιωσα! Έσκυψα το κεφάλι σαν να ήμουν ένοχος, με περισσήν θλίψη, κατέπνιξα τους λυγμούς που μου ήλθαν και κάθισα στο μάθημα χωρίς να ειπώ τίποτε. Όταν σχόλασε το σχολείο, όμως, δεν άντεξα, πήγα σπίτι κλαίγοντας γοερά, χωρίς να δώσω ποτέ μέχρι σήμερον καμμιά απάντηση στους δικούς μου στα ερωτηματικά τους για το επεισόδιο. Αυτές πλέον οι διακυμάνσεις ήταν Δημήτριος Χ. Χατσέρας. και Δημήτριος Ι. Χατσέρας. 200 καθεστώς στη ζωή μου.

201 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Παλαιά οικία Κοσμά Α. Γκίνη (Κοσματάση). Οικία επί της οποίας ζήσαμε μετά τον απορφανισμό και την επιστροφή μας, από την Πίνδο και έως το 1953 όταν ξανακτίσθηκε το σπίτι του Ιωάννου Δ. Χατσέρα. Ελαιογραφία Δ. Ι. Χατσέρα. Επισκεπτόμουν καθημερινά το καμένο σπίτι μου και ζούσα με φανταστικές και ονειρικές εικόνες βλέποντας τις χαοτικές τρύπες των παραθύρων. Ατενίζοντας λοιπόν τον ουρανό από τα ασκεπή τοιχώματα έκαμνα προσευχές για γρήγορη επανόρθωση του κακού. Δεν τολμούσα να ειδώ προς τα κάτω διότι το όνειρο προσγειωνόταν στη στάχτη, στα γαϊδουράγκαθα και στα συντρίμμια. Πάντοτε έκοβα ένα λουλούδι από το μικρό κηπάριο του καμένου σπιτιού μας, που δεν εννοούσε να συμβιβασθεί με την πραγματικότητα και να συμβαδίσει με την 201

202 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ λοιπή καταστροφή και πεισματικά ανθοβολούσε. Πήγαινα στο σπίτι της τωρινής κατοικίας μου (στο σπίτι το παλαιό των παππούδων παλαιό μεγάλο αρχοντικό Μακεδονικό), και έφερνα τα λουλούδια στη μητέρα μου εις ένδειξη ενδόμυχης ελπίδας για αναγέννηση. Η μητέρα δεν ήθελε να ιδεί την συντριβή, τα όνειρά της γκρεμισμένα, γι αυτό ποτέ δεν επισκεπτόταν το ερείπιο. Ευτυχώς, οι τρεις παππούδες αποφάσισαν εν τάχει, και επειδή και η οικονομική κατάστασή τους άντεχε για κάτι τέτοιο, μεσούντος του εμφυλίου πολέμου άρχισαν ολοταχώς την ανοικοδόμηση και πάλιν του σπιτιού του γιατρού Χατσέρα, της κόρης τους πλέον και του εγγονού τους. Κατά βεβαιότητα των μηχανικών τα τέσσερα ντουβάρια, τα περιφερικά του παλαιού κατεστραμμένου σπιτιού, τα τόσο καλοχτισμένα αρχικά από τον κάλφα παππού Δημήτριο Χατσέρα, άντεχαν να αποτελέσουν τα ίδια πάλιν τα ισχυρά περιφερικά τείχη και τον φέροντα σκελετό του νέου σπιτιού. Άρα η νέα οικοδομή κατ ανάγκη και ευτυχώς θα έχει τα ίδια περιφερικά τοιχώματα. Προσαρμόσαμε και το ίδιο σχέδιο αρχιτεκτονικής, το οποίο, παραδόξως, είχε σωθεί από την καταστροφή, και το οποίο είχε φιλοτεχνήσει ο Νομομηχανικός Φλώρινας για το πρώτο σπίτι όταν ο αείμνηστος πατέρας μου το πρωτόκτισε το Μπήκαν αμέσως μηχανικοί, εργολάβοι, μάστορες. Οι παππούδες ήθελαν να δώσουν κάποια χαρά στα πονεμένα τους παιδιά, μετά από τα όσα είχαν υποφέρει. Τα πράγματα όδευαν καλά, η χαρά όλων μας περισσή, η ανοικοδόμηση προχωρούσε εντατικά και το σπίτι συμμαζεύτηκε γρήγορα, απέκτησε σκεπή, κουφώματα, 202

203 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ παράθυρα και πόρτες, είχε περιοριστεί, δεν είχε σοφατιστεί όμως, και πόρρω απείχε από το να είναι κατοικήσιμο. Είχε γίνει δηλαδή το «γιαπί». Τόση ήταν όμως η μανία μου και η επιθυμία για το νέο σπίτι ώστε ο παιχνιδότοπός μου είχε μεταφερθεί ήδη στο ημιτελές σπίτι κι η χαρά και τα παιχνίδια σ αυτό ξέφρενα. Κάποια μέρα όμως του 1947 παίζοντας την μπάλα στα ωραία καινούρια πατώματα του νέου σπιτιού, και ευρισκόμενος σε πελάγη ευτυχίας, έρχεται πανύψηλος, βλοσυρός, μυστακοφόρος, μαυροσκούφης αξιωματικός του ελληνικού στρατού, τούτη τη φορά, μπαίνει ερευνητικά μέσα στο καινούριο σπίτι, κοιτάει από εδώ, κοιτάει από εκεί, κουνάει συγκαταβατικά το κεφάλι και με ρωτάει με βροντερή φωνή: τον άκουσα με πολλή προσοχή και φόβο τότε που είμουν 8 ετών: «Έλα εδώ μικρέ. Τίνος είναι αυτό το σπίτι;» Απάντησα: «Δικό μου». Αμέσως, σχεδόν μου αρπάζει το κλειδί και λέγει με έντονο στρατιωτικό ύφος: «Να πας στο σπίτι σου και να ειπείς, ότι τώρα το σπίτι είναι του ελληνικού Στρατού, το έχει ανάγκη ο Στρατός, άλλωστε έχομε πόλεμο». Με μια ανάσα και με κομμένη φωνή κλαίγοντας, έτρεξα στο σπίτι των παππούδων και ασθμαίνων ανήγγειλα το γεγονός. Ουδεμία ανταπόκριση βρήκαν οι διαμαρτυρίες της μητέρας μου. Η απάντηση σ όλα τα επίπεδα διαμαρτυρίας, ήταν ρουτίνα «έχει ανάγκη ο Στρατός». Έμεινε ο Στρατός ως τέλος του Τότε μας παρέδωσε ένα νέο ερείπιο! Τα πάντα κατεστραμμένα από την κακή χρήση που είχε γίνει. Πολλές υπηρεσίες προσέφερε το άμοιρο σπίτι: Στρατώνας, επικίνδυνη αποθήκη πυρομαχικών, γραφεία, αποθήκες υλικών κ.λπ. 203

204 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Εν τάχει πάλιν, όλοι στην οικογένεια, ξαναρχίσαμε την νέα αναστήλωση, την βελτίωση των ολίγων κατεστραμμένων και την πλήρη αντικατάσταση των συντετριμμένων. Στα μέσα του 1953 κατοικήσαμε με ανείπωτη ευτυχία. Τότε ήλθε και σχετική επιταγή από το Δημόσιο ταμείο, αποστέλλοντας στην οικογένεια για ενοίκιο 5 ετών το ποσό των 5000 δρχ.! Θα έλεγε κανείς, ειρωνεία; Όχι, μια νέα προσφορά προς την πατρίδα εκ μέρους της καθημαγμένης εκ του πολέμου οικογενείας Χατσέρα. Η κατοίκησή μας στο καινούριο σπίτι, όπου ήλθαν να ζήσουν μαζί μας και οι παππούδες, δεν σταμάτησε τούτη την φορά από λόγους καταστροφικούς. Τούτη τη φορά ήταν λόγοι αγαθοί. Ήλθε καιρός να μετοικήσουμε στην Θεσσαλονίκη. Έπρεπε, να αφήσωμε πάλιν το καινούριο σπίτι, τούτη τη φορά όμως για τις σπουδές μου. Με την αμέριστη οικονομική και ηθική συμπαράσταση των παππούδων και με την εποπτεία της μητέρας μου, άρχισα τις προετοιμασίες για το Πανεπιστήμιο. Μετά από αυτές, η επιτυχία στις εξετάσεις το 1957 και οι πανεπιστημιακές σπουδές. Μετά η λήψη της ειδικότητας. Μετά... Μετά φθάσαμε να διαμορφωθούν έτσι τα πράγματα, ώστε το σπίτι πάντοτε να μας περιμένει πλέον μόνο για χαρές, διακοπές, γιορτές, καλοκαίρια και χειμώνα, αλλά πάντοτε και το πλείστον για ευτυχή γεγονότα. Εδώ οφείλω να πλέξω και το εγκώμιο των λαμπρών παππούδων μας, που χωρίς αυτούς αμφιβάλλω αν είχαμε επιζήσει ή αν είχαμε κάνει ότι κάναμε. Σ αυτούς αλλά και στην μητέρα μου οφείλω τα πάντα, και προπαντός τις σπουδές μου, αλλά και την οικονομική στήριξη και την άνετη ζωή μου, αλλά και την εξέλιξη της σημερι- 204

205 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ νής ζωής μου. Για την ηθική, υλική και πνευματική στήριξη, τους ευχαριστώ από βάθους ψυχής και θα τους θυμάμαι όσο ζω με ανείπωτη αγάπη και τιμή. Ζαχαρούλα και Δημήτριος στην έναρξη των σπουδών εις την Ιατρική Σχολή του Α.Π.Θ

206

207 ΕΠΙΜΕΤΡΟ

208

209 Σχέσεις της οικογένειας Χατσέρα με τα πρόσωπα της Δίκης του Πενταλόφου μετά τον πόλεμο Στις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου, με όλους τους καταδικασθέντες διατηρούσαμε περιστασιακά άριστους δεσμούς. Αργότερα, στην πορεία της ζωής αραίωσαν οι επικοινωνίες, καθόσον ο καθένας πήρε την πορεία που τον καθόρισε η μοίρα όπως συνήθως γίνεται σ όλους μας. Η σχέση μας όμως παρέμεινε σταθερή και αναλλοίωτος, μέχρι του τέλους της ζωής, ιδιαίτερα με τρεις από αυτούς και εδώ οφείλω να τονίσω τον ωραίο αυτό δεσμό. Η πρώτη αθρώπινη φιλική σχέση ήταν εκείνη με τον καταδικασθέντα τότε εις ισόβια δεσμά, αείμνηστο τώρα, Μιχάλη Παπαθανασίου και την οικογένειά του, που η ισχυρή φιλία μας εξελίχθηκε και σε πνευματική συγγένεια, όταν διετέλεσα κουμπάρος στον γάμον του εκλεκτού φίλου μου του οφθαλμιάτρου Ανδρέα Παπαθανασίου υιού του Μιχάλη μετά της συζύγου του Νίκης, ενώ εν συνεχεία εβάπτισα και τα δύο τους παιδιά, τα πνευματικά μου παιδιά, την Σεβαστή (Σίσυ) κι τον Μιχάλη. Όσον αφορά την δευτέραν σχέση, με ιδιαίτερη συγκίνηση αναφέρομαι στον φιλικό μας δεσμό με τον τότε καταδικασθέντα εις θάνατον Χαρίλαον Δώδον, δικηγόρο Θεσσαλονίκης, ο οποίος μεταπολεμικώς διετέλεσε Νομάρχης της Φλωρίνης και του Έβρου. Τόσο συνεχής και σημαντική έγινε η σχέση μας, ώστε όταν ασκούσα την ιατρικήν ως ελεύθερο επάγγελμα εις Θεσ/νίκη, ο Χαρίλαος Δώδος ήταν από τους βασικούς μου πελάτες και αγαπητούς φίλους. Τότε, συζητούσαμε συχνά για τα δραματικά γεγονότα αναλύοντας τις διά-

210 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ φορες φάσεις. Ετόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση, θαυμασμό και εκτίμηση, το ρόλο της μητέρας μου τότε, που η βαριά αρρώστια του πατέρα μου επέβαλε να τον εκπροσωπήσει πλήρως με θαυμαστό θάρρος και άκραν επιτυχίαν, παρ όλην την γυναικείαν φύση της και το νεαρόν της ηλικίας της τότε. Και τέλος ο τρίτος δεσμός, πολύ ισχυρός και σημαντικός με την οικογένεια του καταδικασθέντος εις ισόβια δεσμά, αειμνήστου τώρα, Κοσμά Τζουρέλλα, που ήταν και ο σπιτονοικοκύρης μας κατά την διάρκεια της εις τον Πεντάλοφον διαμονής μας. Με τα παιδιά του Τζουρέλα, τον Δημήτρη (Τάκη) και την Ανθούλα, εξακολουθώ να έχω ισχυρή φιλική σχέση, καθόσον έχουμε και εμείς, οι τότε μικροί βλαστοί των γονέων μας, ισχυρούς παιδικούς δεσμούς. Τον αγαπητό, μάλιστα, Τάκη, όταν υπηρετούσε ως ανθυπολοχαγός (καθόσον ήταν αξιωματικός της Σχολής Ευελπίδων) στο Άργος, είχαμε την ευκαιρία να τον φιλοξενήσουμε στο σπίτι μας, εις ανταπόδοση της φιλικής φιλοξενίας της οικογένειας Τζουρέλα προς την οικογένειά μας στις μέρες της διαβιώσεώς μας στον Πεντάλοφο και μάλιστα τότε με τα γεγονότα που αφορούσαν την δίκην του Στρατοδικείου του ΕΛΑΣ. Ανέλπιστη συνάντηση με τον Ιταλό γιατρό Άγγελο Μπαρόν το 1983 ε να άλλο όμως εκπληκτικά φανταστικό γεγονός, από αυτά που στη ζωή συμβαίνουν σπάνια, ήλθε εντελώς αναπάντεχα, για να ανασκαλίσει μνήμες που αφορούν το δράμα της αρρώστιας του Γιατρού Χατσέρα στο βουνό, αλλά και που απετέλεσε για μένα τώρα μια σοβαρή εστία παροχής πληροφοριών για την ζωή, το χαρακτήρα, 210

211 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ την ποιότητα γενικά του πατέρα μου, την σύνθεση της προσωπικότητάς του, πέραν από τις πληροφορίες που έχω από την μητέρα μου. Μπορώ να ειπώ, εκτός από τα παρεπόμενα του πολέμου η ζωή μας τόσο η δική μου όσο και της μητέρας διήλθε «Δόξα τω Θεώ» χωρίς άλλα κακά συμβάντα. Η προσωπική μου πορεία ικανοποιητική και ανώδυνη χάρη βέβαια στη συμπαράσταση της μητέρας και των παππούδων. Και η πορεία της ζωής της μητέρας, σύμφωνα με τις αρχές που είχε χαράξει, είχε αίσιον τέλος. Ζούσε μαζί μου ευτυχής πλέον με μια ιστορική και τιμητική ανάμνηση των παλαιών γεγονότων. Ο Δήμος Άργους Ορεστικού ανεγνώρισε την προσφορά του πατέρα του γιατρού Χατσέρα, και αφιέρωσε στη μικρή μας πόλη μια αξιόλογη και μεγάλη οδό στο όνομά του. Εις τούτο συνέβαλε με πρωτοβουλία ο δήμαρχος κ. Αθανάσιος Γιαγκόπουλος, και το τότε Δημοτικό Συμβούλιο με παμψηφία αποφάσεως, τα μέλη του οποίου καθώς και τον Δήμαρχο και από της θέσεως αυτής ευγνωμόνως ευχαριστώ. Και ενώ όλα έβαιναν καλά, όταν το 1983 είχα την θέση του Επιμελητού Καρδιολόγου στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσ/νίκης, ενώ παράλληλα ασκούσα και επιτυχές ελεύθερο επάγγελμα, μια αναπάντεχη πληροφορία μας ξάφνιασε, ευχά- Πινακίδα ανηρτημένη επί της οδού Ιωάννου Χατσέρα. 211

212 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ριστα βέβαια, όταν εντελώς απρόσμενα έλαβα τηλέφωνο, ένα πρωινό του Ιανουαρίου 1983, από την αξιότιμον κ. Αθηνά Δέδε, σύζυγον του δικηγόρου κ. Σωτηρίου Δέδε και θυγατέρα του εξ Άργους Ορεστικού αειμνήστου ιατρού μικροβιολόγου Γεωργίου Καραγεωργίου. Με πολλή επιφύλαξη η κυρία Δέδε άρχισε να μου ανακοινώνει την είδηση καθόσον δεν εγνώριζε ποια απήχηση θα είχε η πληροφορία στον συναισθηματικό μας κόσμο: «Ξέρετε γιατρέ, σε χθεσινή κοινωνική συγκέντρωση φίλων στο σπίτι μας, φιλοξενήσαμε και έναν Ιταλό γιατρό, ο οποίος συνόδευε ένα συνάδελφο του συζύγου μου [τον δικηγόρο κ. Χαρίλαο Γκατζώνα] επειδή είναι κουνιάδος του». Συνεχίζει η κ. Δέδε: «Μέσα στην κουβέντα, όλοι αναφέρθηκαν στον πρόσφατο νόμο της κυβερνήσεως περί αναγνωρίσεως της Εθνικής Αντιστάσεως. Με έναυσμα λοιπόν τον νόμον αυτόν, όλοι αναμνήσθηκαν τα παλαιά, και όλοι κάτι θα εύρισκαν να αναφέρουν για την εποχή της Εθνικής Αντιστάσεως. Περιέργως, κατά την κυρίαν Δέδε, εκτός των άλλων τον λόγο έλαβε και ο Ιταλός Γιατρός, ο οποίος μιλούσε καλά την ελληνική γλώσσα, καθόσον ήταν και σύζυγος Ελληνίδας, αδελφής του προσκεκλημένου δικηγόρου, η οποία ήταν παρούσα στην συζήτηση. Παίρνοντας λοιπόν τον λόγον ο Ιταλός γιατρός λέγει επ ευκαιρία του θέματος προς συζήτηση τα εξής: «Πολλοί μιλήσαμε για την ελληνική εθνική αντίσταση, και από ότι αντιλαμβάνομαι, όλοι έχετε κάποιες αναμνήσεις και σχετικές εμπειρίες. Εγώ παρ όλον ότι είμαι ξένος, έχω τις μεγαλύτερες και ενδεχομένως τις πλέον εντυπωσιακές εμπειρίες από την ελληνική εθνική Αντί- 212

213 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ σταση, καθόσον την έζησα εκ του σύνεγγυς, όταν ως ιατρός, μου ανατίθετο ιατρική υπηρεσία από τους αρμοδίους του ΕΛΑΣ οι οποίοι με είχαν εξομοιώσει με τους Έλληνες γιατρούς και εδέχοντο ευχαρίστως την ιατρική μου προσφορά. Επιπλέον δε πιστεύω, επειδή έβλεπα εξ αποστάσεως, τρόπον τινά, τα τεκταινόμενα, χωρίς να μετέχω σε πολιτικές πράξεις, νομίζω ότι είμαι ένας από τους πλέον αντικειμενικούς κριτές τα χρόνια αυτά, προς τούτο δε προτίθεμαι, εν καιρώ, να γράψω σχετικό βιβλίο». Ένας, ένας, αραδιάζοντας τις αναμνήσεις τους, διηγούνταν διάφορα περιστατικά περί την Αντίσταση και ανάλογα με την γλαφυρότητα εκάστου, το θέμα είχε πάρει μεγάλες και ενδιαφέρουσες διαστάσεις, στη συζήτηση. Ήλθε κι η σειρά του Ιταλού γιατρού, ο οποίος επέλεξε ως θέμα την περιγραφή της ζωής, της ασθένειας και του θανάτου του εκλεκτού του φίλου και συναδέλφου της εποχής εκείνης, του γιατρού Ιωάννη Χατσέρα. Φανταστείτε πόσο αξιολόγησε ο ξένος άνθρωπος την ιστορία του πατέρα μου, ώστε μέσα στις μυριάδες τότε μνήμες του, να δώσει, τόση σημασία στην ιστορία, την οποία περιγράφοντας, ήθελε κιόλας να εντυπωσιάσει και να συγκινήσει το άγνωστο ακροατήριο. Ίσως, όμως, η μοίρα να τον ώθησε προς επιλογή θέματος που προορίζετο για ευτυχή επανασυνάντηση εκλεκτών φίλων. Τέτοια ήταν η αφηγηματική ικανότητα αλλά και το περιεχόμενο της διηγήσεως του Ιταλού γιατρού, ώστε με δέος άκουσε τις επιμέρους περιγραφές της σχετικής ιστορίας η οικοδέσποινα κυρία Αθηνά Δέδε, και η περιέργειά της και η προσοχή προς τον αφηγούμενο ιατρό, ιδιαίτερα ενετάθη, όταν στο κεντρικό σημείο της αφηγή- 213

214 σεως του άκουσε την απίθανη σύμπτωση των ονομάτων των ηρώων του ιστορήματος που ακριβώς προσομοίαζαν και συνέπιπταν με τα ονόματα της γνωστής της οικογενείας Χατσέρα. Κατά σύμπτωση, ο υιός της οικογενείας, καρδιολόγος και θεράπων γιατρός των γονέων της, και η μητέρα του εφαίνετο, εκ της διηγήσεως του Ιταλού, να αποτελούν ανθρώπους στενότατα συνδεδεμένους με το κεντρικό πρόσωπο του δράματος. Έκπληκτη η κ. Δέδε, που ναι μεν εγνώριζε καλώς την μητέρα μου και την οικογένεια, δεν εγνώριζε όμως, εκ της παλαιότητος των γεγονότων, και την ιστορία του γιατρού Χατσέρα, αντιλήφθηκε και υποψιάστηκε ότι κάποια μεγάλη σύμπτωση γνωστών ονομάτων περιεπλέκετο στην αφήγηση του Ιταλού, διέκοψε τον αφηγούμενο γιατρό και του είπε: «Γιατρέ, εγώ γνωρίζω την κυρία Χατσέρα, εάν βέβαια πρόκειται περί αυτής η αφήγησή σας, ή μήπως πρόκειται περί συνωνυμίας μάλιστα είμαστε συμπατριώτες, και ο υιός της είναι θεράπων ιατρός του πατέρα μου γιατρού Γεωργίου Καραγεωργίου. Ίσως βρισκόμαστε σε μια εκπληκτική και περίεργη σύμ πτωση γεγονότων που σπανίως, σαν φανταστικό παραμύθι, εξυφαίνει η ζωή». Βέβαια είπε η κ. Δέδε, δεν γνωρίζω τον τρόπο που πέθανε ο πατέρας γιατρός Χατσέρας, και αυτά που διηγείστε μου φαίνονται λίγο μυθικά. Αν όντως συμπίπτουν με τους γνωστούς μου ανθρώπους, θα πρέπει να ρωτήσω την μητέρα μου, ίσως λάβω πληροφορίες περί συμπτώσεως ή όχι της περιγραφής σας». Περιττόν να σας δηλώσω, είπε η κ. Δέδε, ότι ο γιατρός στο άκουσμα ότι βρίσκεται στα ίχνη της οικογένειας Χατσέρα (γιατί είχαν χαθεί μετά τα γεγονότα του ΕΛΑΣ) όρθιος με μεγάλο ενθουσιασμό και αδημονία για μια επανασυνάντηση, επίμονα 214

215 απαιτούσε, τα μεσάνυκτα αυτής της βραδιάς, να πληροφορηθεί σχετικά. Έπεισε την κ. Δέδε να επικοινωνήσει έστω και αυτή την ακατάλληλη ώρα με την μητέρα της για την πληροφορία. Όταν λοιπόν η αείμνηστη Αναστασία Καραγεωργίου, μητέρα της κ. Αθηνάς, εβεβαίωσε ότι όντως η Ιστορία ανήκει στον γιατρό Χατσέρα, διότι έτσι έχει η πλοκή των γεγονότων του θανάτου του, τότε ακάθεκτος ο Άγγελος Μπαρόν, διότι περί αυτού του Ιταλού επρόκειτο, εζήτησε, παρακαλώντας φορτικά την κ. Δέδε να μας φέρει σε άμεση επαφή και επικοινωνία. Όταν λοιπόν την επομένη ημέρα μου ανακοίνωσε τηλεφωνικώς την είδηση, πριν ακόμη μου αναφέρει όνοματα η κ. Δέδε, την διέκοψα και της έθεσα το ερώτημα «Κυρία Δέδε, μήπως είναι ο Άγγελος Μπαρόν ο Ιταλός γιατρός;» Ναι: μου απαντά έκπληκτη από την δική μου άμεση επισήμανση του φίλου Ιταλού γιατρού. Αμέσως, αφού μου έδωσε το τηλέφωνο των συγγενών του Άγγελου Μπαρόν, έσπευσα εις τηλεφωνική επικοινωνία. Μετά την κλήση κι αφού ανακοίνωσα το όνομα μου έλαβα την απάντηση «Εδώ Άγγελος Μπαρόν», απήντησα με άμεση ανταπόκριση, «εδώ Δημήτριος Χατσέρας του Γιάννη» και τότε αρχίζει έκπληκτος ο Άγγελος «Για φαντάσου για φαντάσου για φαντάσου για φαντάσου», όπως όταν κολλάει η βελόνα του γραμμοφώνου, ήταν τόση η κατάπληξή του πλέον που δεν μπορούσε να σταματήσει την αναφώνηση. Αμέσως δώσαμε ραντεβού για συνάντηση στο σπίτι μας την 5 η απογευματινή (ήταν Κυριακή). Περιμένοντας συζητούσαμε με την μητέρα η οποία έλεγε «ήταν ένας ωραίος ευσταλής νέος κ.λπ.». Της λέγω «περίμενε τώρα έναν παππού για να μη πέσεις από 215

216 τα σύννεφα». Ήλθε ο Άγγελος, ένας γεράκος συμπαθητικός, αλλά που μόλις είδε την Ζαχαρούλα, ανεφώνησε: «Πού είναι η ομορφιά σου, Ζαχαρούλα μου». Δάγκασε πάραυτα τη γλώσσα του, διότι κατάλαβε ότι οι γυναίκες δύσκολα αποδέχονται την πραγματικότητα αυτή, έστω και αν γνωρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να αποκλίνει κανείς από την νομοτέλεια της ζωής. Ταχύτατα απεδέχθησαν αμφότεροι την δυσαρέσκεια από την αμοιβαία εμφανισιακή διαπίστωση και μετά χαράς και συγκινήσειως απήλαυσαν την μετά από χρόνια ευχάριστον και συγκινητικήν συνάντηση. Ω! της άλλης εκπλήξεως όμως, όταν αντιληφθήκαμε ότι η ακολουθούσα σύζυγος ήταν η Ανθούλα, η Ανθούλα Γκατζώνα, η μία από τις δύο νοσοκόμες που και αυτή γεμάτη συγκίνηση έπεσε στην αγκαλιά μας. Παρέμειναν μαζί μας από της 5 ης απογευματινής ώρας, έως την 5 ην πρωινήν της επομένης. Και λέγαμε, και λέγαμε, και σταματημό δεν είχαν οι αναμνήσεις, οι διαπιστώσεις, και τα σχόλια, τόσο τα πολιτικά όσο και τα ανθρώπινα. Αμέσως μας εδήλωσαν: Ποτέ δεν σας ξεχάσαμε, αρκεί να σας ειπούμε ότι στο Μεξικό όπου είναι η κατοικία μας (ήταν ανώτερος υπάλληλος της Carlo Erba φαρμακευτικής εταιρίας) στο σαλόνι έχομε κορνιζαρισμένη την θαυμάσια μαξιλαροθήκη που μας δώρησες την πιο βαριά στιγμή της ζωής σου θυμόμασταν κάθε ημέρα με την Ανθούλα λέγοντας «ποιος ξέρει θα συναντηθούμε ποτέ μ αυτούς τους ανθρώπους;». Όμως αυτές είναι οι εκπλήξεις της ζωής. Για μένα δε εκφράσθηκαν και οι δύο με τα ακόλουθα «θυμούμαστε ένα παιδάκι με κόκκινο σκουφάκι στα πόδια μας, κ.λπ., κ.λπ.». Πέραν της πρώτης συγκινήσεως και των πρώτων 216

217 αναμνήσεων, εγώ, φυσικά, άρχισα να ερωτώ πολλά, από τα οποία θα ήθελα την αντικειμενική απάντηση ενός τρίτου κριτού για τον πατέρα. Αυτά που μου εξέφρασε ο Ιταλός γιατρός, ο Άγγελος, με έκαναν να αισθανθώ πολύ υπερήφανος για τον πατέρα: Μου επεσήμανε για τον πατέρα, την σοβαρότητα, την ανθρωπιά, την καλοσύνη, την καλλιέργεια, την αγάπη προς το πλησίον και προπαντός για τον άρρωστο. Μου εδήλωσε με πολλή σοβαρότητα. «Θα πρέπει να είσαι διπλά υπερήφανος για τον πατέρα σου. Εκ των πραγμάτων, γνώρισα πολλούς γιατρούς Έλληνες, χωρίς υπερβολή εκτός από τον πατέρα σου, άλλον δεν ξεχώρισα. Επιστήμων, γενικής μορφώσεως, σαφής γνώστης της ιατρικής και ευρείας αντίληψης και κατανοήσεως. Υπόδειγμα ανθρώπου και επιστήμονος: Όμως ήλθε η ώρα να σας ζητήσω και την μεγάλη συγγνώμη». Μας ξάφνιασε η δήλωση! Στην αρχή δεν καταλάβαμε τι εννοούσε. «Έφταιξα» εδήλωσε «όταν έμαθα ότι ο Γιάννης αποστέλετο στο Δουτσικό να παράσχη τις ιατρικές υπηρεσίες στους ασθενείς Ιταλούς, παραξενεύτηκα και δεν το βρήκα ορθό. Τότε λοιπόν θα έπρεπε να ζητήσω να μεταβώ εγώ, διότι και Ιταλός ήμουν και δεν είχα οικογένεια τότε, ώστε και αν κινδύνευα δεν θα κατέλιπα άλλη δυστυχία όπως ο Γιάννης. Επειδή αισθάνομαι ένοχος, σας παρακαλώ να δεχθείτε την αίτησιν συγγνώμης μου». Βέβαια αυτό ήταν μια ωραία αβροφροσύνη εκ μέρους του, δεν νομίζω όμως ότι θα ήταν εφικτή μια τέτοια παρέμβασή του. Στην ερώτησή μου πάλιν για τα πολιτικά φρονήματα του πατέρα ευθαρσώς μου απήντησε: «ικανά πολιτι- 217

218 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ κοποιημένος αλλά μη ενταγμένος μονόπλευρα». Ένας πραγματικός δημοκράτης, ένας καλός χριστιανός απέχων από τις αστείες ακρότητες και επιδιώξεις εξουσιών. Το αντικείμενό του, η αγάπη προς την Ιατρική και προς τον Άνθρωπον θα τον χαρακτήριζα ως ανιδιοτελή ανθρωπιστή γιατρό, υπεράνω πάσης άλλης σκοπιμότητος. Δεν πίστευε στις κομματικές σφραγίδες και ούτε μετείχε στις αθλιότητες. Παιδί μου, να είσαι υπερήφανος που είσαι γιος του Γιάννη. Δεν έληξε η επαφή μας ως εδώ. Στις 40 ημέρες που παρέμεινε στην Θεσ/νίκη, κάθε ημέρα μας επισκέπτοντο και οι επισκέψεις τους ήταν προς αδέρφια. Κάθε απόγευμα, ερχόταν στο ιδιωτικό μου ιατρείο τότε, και μετείχε με πολλή χαρά, ελέγχοντας την κίνηση υποβοηθώντας την γραμματέα, ανοίγοντας μάλιστα κουβέντα στην αίθουσα αναμονής με τον κόσμο, αναφερόμενος τεχνηέντως και στον παλαιό μας δεσμό μέσω της ιστορίας του πατέρα Χατσέρα. Έμειναν κοντά μας με πολύ ενθουσιασμό και όταν απεχώρησαν διατηρήσαμε συχνή αλληλογραφία, μέχρι του τέλους της ζωής του. 218

219 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

220

221 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ -1- τ ελειώνοντας επιθυμώ να συνοψίσω τις γενικές απόψεις και την παραδοχή για τον απόντα ιατρόν Ιωάν νη Χατσέρα, εκ μέρους του κόσμου της περιοχής του Άργους Ορεστικού και του Νομού Καστοριάς γενικότερα. Συγκίνησε το γεγονός του θανάτου σε τόσο νεαρή ηλικία, μόλις 37 ετών, ενός νέου που στο μικρό διάβα της ζωής του, άφησε τόσα πολλά, ώστε η μνήμη του να αποτελεί συγκριτικό μέτρο για τους άλλους ανθρώπους της προσφοράς. Βοά άλλωστε ο κόσμος για την καλοσύνη και ανθρωπιά του απόντος γιατρού, φήμη η οποία, άδολα, κατέκλυζε το δικό μου ιατρείο, όταν για λίγα χρόνια που άσκησα ελεύθερο επάγγελμα στην Καστοριά και στο Άργος Ορεστικό κατά την περίοδο όπου υπηρετούσα ως Δ/ντής της Παθολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Καστοριάς. Παράλληλα, ως ο νόμος τότε επέτρεπε, είχα και ιδιωτικό ιατρείο. Αλήθεια, δεν περνούσε ασθενής είτε στο νοσοκομείο, είτε στο ιατρείο μου που να μη αναμνησθεί τον απόντα και να μη ψάλη το εγκώμιο για τον γιατρό, τον επιστήμονα, τον Άνθρωπο. Θα μπορούσε να είχε εκληφθεί ως κολακεία. Αλλά δεν είναι δυνατόν οι πάντες, ιδίως οι κάποιας ηλικίας ασθενείς, χωρίς καμμία εξαίρεση, μα απολύτως καμμία, να υμνολογούν τον απόντα. Άλλοι μάλιστα που έμπαιναν στο ιατρείο ή στο νοσοκομείο, στο άκουσμα ότι εβρίσκοντο ενώπιον του γιού του παλαιού ιατρού, με βαθιά συγκίνηση και ξάφνιασμα ψυχής αλλά και έκφραση ευγνωμοσύνης, απολάμβανα την αναμφισβήτητο αλήθεια, την εκφραζόμενη από τον απλό κόσμο, η οποία μου 221

222 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ προκαλούσε μεγάλη συγκίνηση. «Δεν μας έπαιρνε χρήματα Έτρεχε αγογγύστως σε κάθε επίκληση Μας παρείχε ακόμη και προϊόντα του κτήματός του και μας έλεγε Άντε, όταν τελειώσει ο πόλεμος θα μου τα χρωστάτε». Ή πόσοι, εκ των απλών κατοίκων, ερχόταν χωρίς λόγο στο ιατρείο, να με γνωρίσουν, και να εκφράσουν τον άπειρον θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη για τον απόντα. Και μετά όμως από τόσα χρόνια Ιατρικής απομάκρυνσής μου από τον μικρό μου τόπο εξακολουθώ να δέχωμαι από τους συμπατριώτες μου τα μηνύματα εκτίμησης, θαυμασμού και σεβασμού προς την μνήμη του πατέρα με αντανακλάσεις μάλιστα και προς την αείμνηστη μητέρα μου και προς τον γραφόντα. Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο λαός της περιοχής μας ομίλησε και ομιλεί ακόμα για τον απόντα πατέρα μου, μετά από τόσα χρόνια βιολογικής απουσίας. -2- Αυτή είναι η ιστορία της ζωής ενός νέου ανθρώπου επιστήμονος, που έζησε λίγο, αλλά που πρόσφερε πολλά στον άνθρωπο, στην δημοκρατία και στην πατρίδα. Επίστεψε στον Θεό, στην ελευθερία, στην δικαιοσύνη, υπηρέτησε την κοινωνική αλληλεγγύη και εφήρμοσε την επιστήμη επ αγαθώ και μόνο. Αγάπησε τον κόσμο και αγαπήθηκε πολύ από αυτόν. Έφυγε από την ζωή νέος, αφήνοντας ισχυρές παρακαταθήκες. Υπήρξε παράδειγμα προς μίμηση και πρότυπο για τους μεταγενέστερους. Η κοινωνία, οι αρχές και όλος ο λαός του τόπου μας αναφέρονται, όλα αυτά τα 65 χρόνια που πέρασαν, με πολύ σεβασμό στη μνήμη του, ένα σεβα- 222

223 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ σμό που συνοδεύει έκτοτε και όλη την οικογένεια. Εγώ δε υπερήφανος για τον πατέρα, καταλείπω το πόνημα αυτό για ιστορική μνήμη και λησμονιάς εμπόδιο. Υστερόγραφο Θεωρώ απαραίτητο να διευκρινίσω τα ακόλουθα: Ότι το μικρό αυτό βιβλίο έγινε, αφ ενός προς τιμή και μνήμη του πατέρα μου γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα, αφ ετέρου για γνώση των τότε πολεμικών γεγονότων που είχαν σχέση με την προσφορά του και τον τρόπο θανάτου του, εις νεαράν ηλικίαν. Αυτομάτως, όμως, θα διερωτηθεί ο παρατηρητικός αναγνώστης και θα πει: «Όλα καλά τα γενόμενα, στην προσπάθεια αυτή, αλλά μέσα στην πλειάδα των φωτογραφιών που κοσμούν το πόνημά σας, μόνο σε μία ελαιογραφία αρκεσθήκατε να παρουσιάσετε την μορφήν του τιμωμένου πατέρα σας, ενώ βρίθει φωτογραφιών ποικίλων και διαφόρων άλλων προσώπων, και μάλιστα ατόμων που δεν αποτελούν τα κεντρικά πρόσωπα του έργου σας;». Ορθή η παρατήρησις, όμως, αν κατανοηθεί ο λόγος, θα επισημανθεί η μεγαλυτέρα τραγικότητα του δράματος της οικογενείας. Δεν υπάρχουν φωτογραφίες καλής ποιότητας του ιατρού Ιωάννη Χατσέρα, διότι όλες κάηκαν, κατά τον εμπρησμόν της οικίας μας στις Η ελαιογραφία εφιλοτεχνήθη από μια φωτογραφία ταυτότητος (που μας παρεχωρήθη δανεική από φίλο) και, χάρις εις την προσωπική γνωριμία του ζωγράφου αειμνήστου Αντωνίου Φωτίου με τον γιατρό και χάρις εις την ανάμνηση της μορφής του, απεδόθη επιτυχώς. Κατά ομολογία μάλιστα όλων που ενθυμούνται την μορφήν του πατέρα έχει απόλυτον επι- 223

224 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ τυχία αποδόσεως. Προσωπική σαφή γνώμη δεν έχω, καθόσον η παιδική ανάμνηση της φυσιογνωμίας του πατέρα είναι αχνή, ισχυροποιημένη λίγο από τις μικρές φωτογραφίες που είναι τεθειμένες όλες στο βιβλίο. 224

225 225 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

226 226

227 1. Επιστολή N. Hammond για τον λοχαγό Ηρ. Καραγεωργίου (1996) Ο φερόμενος ως κύριος συντελεστής του θεωρηθέντος ως κινήματος διασυμμαχικός αξιωματικός, και μακρινός συγγενής μας, λοχαγός Ηρακλής Καραγεωργίου είχε αποχωρήσει (χωρίς δίωξη) από τον Πεντάλοφο προ της Δίκης, καθόσον εκ της ιδιότητός του, ευρίσκετο για ένα τουλαχιστον διάστημα στο απυρόβλητο. Δυστυχώς ο εν λόγω αξιωματικός εφονεύθη αργότερα, στα Δεκεμβριανά του 1944, στην Αθήνα. Από την κ.αθηνά Δέδε, η οποία τυγχάνει ανεψιά από αδελφό του Ηρακλή Καραγεωργίου, έχω τις ακόλουθες σχετικές πληροφορίες του θείου της. Οι πληροφορίες προέρχονται από μια επιστολή του Nicolas Hammond απευθυνόμενη προς την κ. Δέδε, την οποίαν η ίδια ευγενώς μου παραχώρησε, αφού μου γνωστοποίησε ότι εγνώρισε προσωπικά τον Άγγλο καθηγητή της Ελληνικής φιλολογίας του Παν/μίου του Cambridge και εκ των ηγετών της αγγλικής αποστολής στη Δυτική Μακεδονία κατά την εθνική αντίσταση, όταν τον συνήντησε στον Πεντάλοφο σε μία επίσκεψή του κατά την μεταπολεμική περίοδο, σε ένα επιστημονικό συνέδριο στην Ελλάδα. Παραθέτω την επιστολή (η οποία είναι γραμμένη σε ελληνική γλώσσα) σε ακριβή αντιγραφή (σε μονοτονικό), καθώς και τη φωτογραφία του χειρογράφου της επιστολής σε ελληνική γλώσσα.. 227

228 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ 228

229 ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Από ό,τι φαίνεται, ο Ηρακλής Καραγεωργίου εφυγαδεύθη προστατευόμενος από τον N.Hammond στην αρχή του Ιανουαρίου η 1944, εποχή που εκ των H πραγμάτων η συμπίπτει με την αποκάλυψη του κινήματος στον Πεντάλοφο, όταν συνελήφθησαν η η οι φερόμενοι ως κινηματίαι και άρχισε η προανακριτική η η περίοδος για την Δίκη στο Στρατοδικείο. η η η 229

230 4 Barrington House, Southern Park, Chancer Road Cambridge LB2 2TY Αγαπητή κ. Αθηνά Δέδε, Απαντάω στην επιστολήν σας της 3 Σεπτεμβρίου. Ο Ηρακλής υπηρέτησε λαμπρώς στην Αλβανίαν ως μόνιμος αξιωματικός και μετέπειτα έφτασε στην Μέση Ανατολή. Ήρθε εθελοντής στο στρατόπεδο 102Μ.Ε, όπου κάμποσοι Έλληνες εγυμνάζοντο για να γυρίσουν στα βουνά της Ελλάδος. Εγώ έλαβα μέρος ως διδάσκαλος αναρρήξεως και τον εγνώρισα, πριν να επήγα στη Θεσσαλίαν, Φεβρουάριον Ο Ηρακλής έφθασε εθελοντής στην Ομαλή της Δυτικής Μακεδονίας. Έπεσε αλεξιπτωτιστής μαζί με έναν Άγγλο Λοχαγό JOHN- SON, ένα άγγλο υπολοχία ΚΙΤΕ, και έναν άγγλο ασυρματιστή. Τέλος Μαΐου Αυτοί οι τέσσαρες ήταν μια παρέα και έμειναν πρώτα στο χωριό Ροδοχώρι και ύστερα στο Κριμίνι. Ο Ηρακλής εγύμναζε εγκρίτους Ελασίτας αντάρτας για να υπηρετώσι με την Αγγλική Στρατιωτική Αποστολή. Στον Ιούνιο εκάναμε επιθέσεις και η παρέα του JOHNSON ανετίναξε γέφυρα και έκοψε το δημόσιο δρόμο μεταξύ Σέρβια και Κοζάνη μεγάλη επιτυχία. Στον Ιούλιο και Αύγουστο ο Ηρακλής μόνος του έκανε ανατινάξεις στην περιφέρεια της Καστοριάς και στη σιδηροδρομική γραμμή από Έδεσσα μέχρι Φλώρινα (οπού ο ΚΙΤΕ ανετίναξε τη γραμμή, Σεπτέμβριο 1944). Οι αγγελίες του με σχέδια των στόχων ήταν μεγάλης αξίας. Όταν έγινε ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ ήμαστε όλοι μαζί στο Πεντάλοφο, όπου επαίζαμε παραδείγματος χάριν τάβλι. Στον Οκτώβριο οι Γερμανοί εκά- 230

231 νανε μεγάλη επίθεση στα βουνά αλλά δεν έφτασαν στο Πεντάλοφο επειδή ο Ηρακλής, ο Ζώτος (αξιωματικός μόνιμος) και ΚΙΤΕ ανετίναξαν τα Γερμανικά αυτοκίνητα με νάρκες. Αρχή Ιανουαρίου 1944 ήμαστε μαζί στο χωριό Δεσκάτη και απ εκεί έστειλα τον Ηρακλή και καμπόσους Άγγλους εις ένα κρυπτό λιμάνι που είχαμε ένα καΐκι (Κάτω από το Πήλιον) και, έστειλα τον Αλέκο Τζαναβαρά και έφτασαν στην Αίγυπτον. Τους έστειλα επειδή δεν επίστεψα τους ΕΛΑΣίτας που ήθελον πάντοτε να σκοτώσουν τους Έλληνας της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής, και ιδιαιτέρως τον Ηρακλή ως βασιλόφρονα. Στο Δεκέμβριο 1944 εσκοτώθηκε υπό ΕΛΑΣ στην αρχή του εμφυλίου πολέμου. Ο Ηρακλής ήτο πάντοτε παλικάρι και ήξερε ότι οι Ελασίται ήθελον να τον σκοτώσουν αλλά επήγε μόνος του στις Περιφέρειες που εκράτειε ΕΛΑΣ. Ήτο γνήσιος πατριώτης και κατάλαβε καλά τι θα κάνουν οι ΕΛΑΣίται και επί της κατοχής και μετά την κατοχήν. Η υπηρεσία του με την Αποστολή ήτο μεγάλης αξίας και εχάρηκα ότι εγλύτωσε επί της Κατοχής. Η μνήμη του είναι πάντοτε στη καρδιά μου. Με πολλούς χαιρετισμούς και στην κυρία Όλυ Ανδρονίκου Nicholas G.L. Hammond Εάν ο υιός σας έρχηται στο Κέμπριτζ να με πάρει με το τηλέφωνο, θα είμαι στη Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου στο Συμπόσιο του Institute for Balkan Studies. (Tel ). 231

232 2. Ένα δημοσίευμα για την μητέρα μου Παράλληλα προς την ιστορία του πατέρα μου έγινε αισθητός στον αναγνώστη και ο στενός δεσμός του ζεύγους, καθώς και η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας της μητέρας μου. Κάθε δραστηριότητα εκάτερου μέλους του ζεύγους, και στην περίπτωση μας της συζύγου, που επιβίωσε του πολεμικού δράματος, αντανακλά στην κοινή ιστορία. Αξίζει λοιπόν και η ακόλουθος αναφορά στην τόλμη και στο αίσθημα θυσίας που καθόριζαν τον χαρακτήρα της, και πριν και μετά τον απορφανισμό της οικογένειας. Πρόκειται για ένα δημοσίευμα μετά το θάνατό της στην εφημερίδα του Άργους Ορεστικού «Ορεστίς» (αρ.φύλλου 125, σελ.7) τον Σεπτέμβριο του Συντάκτης του δημοσιεύματος είναι ο αείμνηστος Γιώργος Λάλλας, διδάσκαλος, που διετέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Αργεστών Θεσσαλονίκης. Αντί μνημοσύνου Στη ζωή κάθε ανθρώπου υπάρχουν ορισμένα σημαντικά γεγονότα ευχά ριστα ή δυσάρεστα, που μένουν ανεξίτηλα χαραγμένα στη μνήμη του. Ένα τέτοιο δυσάρεστο ή μάλλον φρικτό γεγονός έχει σημαδέψει τη ζωή μου. Ήταν Σεπτέμβριος του 1949 και ο αδερφοκτόνος και καταστροφικός εμ φύλιος πόλεμος μόλις είχε τελειώσει με τη νίκη των εθνικών μας δυνά μεων. Οι διάφορες οργανώσεις και σωματεία του νομού μας, με την έγκριση των στρατιωτικών και πολιτικών αρχών, αποφάσισαν να επισκε φθούν το χωριό Μελάς (Στάτιστα) για να αποτίσουν φόρο τιμής στον ήρωα και αρχηγό του Μακεδονικού Αγώνα Παύλο Μελά. Το πρωί της Κυριακής 18 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η στρατιωτική φάλαγγα από την πόλη μας, το Άργος Ορεστικό, με προορισμό το χωριό Μελάς. Πρόσκοποι, οδηγοί, μέλη της 232

233 Φιλόπτωχου Αδελφότητας, καθηγητές, δά σκαλοι και άλλοι Αργίτες στριμωχθήκαμε στα στρατιωτικά αυτοκίνητα. Ύστερα από ταξίδι μιας ώρας φθάσαμε στο φυλάκιο Γάβρου, όπου έγινε ολιγόλεπτη στάση. Εγώ και οι φίλοι μου Χρήστος Μαγγιλιώτης και Αθανάσιος Βλαχόπουλος κατεβήκαμε από το αμάξι και πήγαμε πίσω από το στρατιωτικό φυλάκιο για ένα τσιγάρο! Όταν επιστρέψαμε το αμάξι μας είχε φύγει και έτσι επιβιβαστήκαμε στο αμέσως επόμενο, στο οποίο επέβαιναν και οι υπόλοιποι πρόσκοποι. Μετά από διαδρομή περίπου δυο χιλιομέτρων, σε μια ανηφόρα πριν φθά σουμε στο χωριό Κρανιώνα, το προπορευόμενο από το δικό μας αυτοκί νητο, από το οποίο είχαμε προ ολίγου κατεβεί, πάτησε νάρκη. Ακολούθησαν σκηνές τρόμου!! Τη νάρκη πάτησε ο τροχός του αυτοκινή του που ήταν κάτω από το ρεζερβουάρ της βενζίνης, με αποτέλεσμα η βενζίνη να χυθεί μέσα στο αμάξι και να περιλούσει τους επιβάτες. Σχεδόν όλοι πάθανε βαριά εγκαύματα γ βαθμού. Το τι επακολούθησε την έκρηξη της νάρκης είναι αδύνατο να περιγραφεί. Ούτε ο καλύτερος σκηνοθέτης ταινίας τρόμου δε θα μπορούσε να φανταστεί τις σκηνές αυτές. Οι αξιωματικοί του στρατού με φωνές μας προέτρεπαν να απομακρυνθούμε γιατί υπήρχε κίνδυνος να ανατιναχθεί το αυτοκίνητο! «Φύγετε, απομα κρυνθείτε!!» Πριν προλάβουμε να συμμορφωθούμε με τις εντολές έγινε κάτι το απρό σμενο, το απίστευτο! Μια όμορφη, μαυροφορεμένη γυναίκα όρμησε προς το φλεγόμενο αυτοκίνητο χωρίς κανένα δισταγμό, αψηφώντας τον τρομερό κίνδυνο! «Μη φεύγετε, ελάτε μαζί μου να βοηθήσουμε και να σώσουμε τους συμπατριώτες μας!» φώναζε. Όρμησε κάτω από το αντί σκηνο του αυτοκινήτου, το οποίο είχε καταπλακώσει πολλούς από τους επιβάτες και έσυρε όσους μπορούσε προς τα έξω. Συνέχισε με αυτοθυ σία μέχρι να απομακρυνθεί και 233

234 το τελευταίο θύμα. Ήταν η αείμνηστη Ζαχαρούλα Χατσέρα, μητέρα του συμπατριώτη μας Δημήτρη Χατσέρα, καθηγητή σήμερα της Ιατρικής Σχολής του Δ. Π. Θράκης. Από το φλεγόμενο αυτοκίνητο πηδούσαν πανικόβλητοι όσοι μπορούσαν. Είδα ανάμεσα τους τούς αείμνηστους καθηγητές μας Βενιζέλο Σανταλίδη, Σίμο Σικαβίτσα και άλλους, με φοβερά εγκαύματα. Είδα δυο γυναίκες τη Διαλεκτή Ανανίου και τη Γεσθημανή Τσινικλίδου να καίγο νται ζωντανές σα λαμπάδες. Κόλαση, φρίκη!! Η Ζαχαρούλα Χατσέρα δε σταμάτησε ούτε λεπτό να δίνει οδηγίες και να βοηθά μαζί με άλλους τους τραυματίες. Ύστερα από αρκετές ώρες και γιγάντια προσπάθεια συγκεντρώσαμε τους τραυματίες σε ασφαλές μέρος, τυλίξαμε ορισμένους από αυτούς με κουβέρτες, επιβαστήκαμε στα αυτοκίνητα και επιστρέψαμε συγκλονι σμένοι στη πόλη μας... Δυστυχώς λίγες ημέρες αργότερα ο ένας μετά τον άλλο σχεδόν όλοι όσοι ήταν στο αυτοκίνητο που πάτησε τη νάρκη, υπέκυψαν στα φοβερά εγκαύματα. Οι σκηνές της ανατίναξης του μοιραίου αυτοκινήτου, σκηνές βγαλμένες από την Κόλαση του Δάντη ή από Αρχαία Τραγωδία έρχονται συχνά ακό μη και σήμερα στον ύπνο μου και με κάνουν να τινάζομαι καταϊδρωμέ νος. Εκείνον το Σεπτέμβρη του 49 πολλές ανθρώπινες ζωές χάθηκαν με τρό πο φρικτό και άδικο. Θα θυμάμαι πάντα τη Ζαχαρούλα Χατσέρα σαν ηρω ίδα της συγκλονιστικής αυτής τραγωδίας. Εύχομαι ποτέ μα ποτέ να μη ξαναζήσει η πατρίδα μας τέτοιες τραγικές στιγμές και τα μάτια των παιδιών μας να μην αντικρίσουν αυτά που αντί κρισαν τα δικά μας μάτια. Ας είναι αιώνια η μνήμη σας αδικαχαμένα αδέρφια μας... Γεώργιος Κ. Λάλλας 234

235 Από ομιλία του Βασίλη Αβραμίδη «υπέρ των πεσόντων...» η οποία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Άργους Ορεστικού «Ορεστίς», αριθμ. φύλλου 146, Ιούνιος

Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου).

Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου). Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου). Δημήτριος Ι. Χατσέρας ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα ( 1944) και της οικογενείας του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010 περιεχομενα

Διαβάστε περισσότερα

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη σημερινή Μακεδονία μέχρι και

Διαβάστε περισσότερα

Ολοι είμαστε αδέλφια

Ολοι είμαστε αδέλφια ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Θρησκευτικά Γ Δημοτικού (Μέρος Α ) Ολοι είμαστε αδέλφια ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Θρησκευτικά Γ Δημοτικού Ολοι είμαστε αδέλφια (Μέρος A )

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Θρησκευτικά B Δημοτικού (Μέρος Α ) Ομορφος κόσμος ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Θρησκευτικά Β Δημοτικού Ομορφος κόσμος (Μέρος A ) Συγγραφική ομάδα:

Διαβάστε περισσότερα

Κύριε Βουλευτή, Κύριε Περιφερειάρχα, Κύριε Δήμαρχε, Σεβαστοί Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι,

Κύριε Βουλευτή, Κύριε Περιφερειάρχα, Κύριε Δήμαρχε, Σεβαστοί Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι, Κύριε Βουλευτή, Κύριε Περιφερειάρχα, Κύριε Δήμαρχε, Σεβαστοί Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι, Όπως πολλοί Βρετανοί της γενιάς μου, μεγάλωσα σε μια οικογένεια και πήγα σε ένα σχολείο όπου η μνήμη και η απόδοση

Διαβάστε περισσότερα

Σουμελίδου Παναγιώτα Α4 7 ο Λύκειο Καλλιθέας Μπαλικτσής Λάζαρος

Σουμελίδου Παναγιώτα Α4 7 ο Λύκειο Καλλιθέας Μπαλικτσής Λάζαρος Σουμελίδου Παναγιώτα Α4 7 ο Λύκειο Καλλιθέας Μπαλικτσής Λάζαρος ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ!!! Θα ήθελα να ευχαριστήσω εγκάρδια την οικογένειά μου για την πολύτιμη βοήθειά τους και θα ήθελα να αφιερώσω την εργασία μου

Διαβάστε περισσότερα

ÄÇÌÏÓÊÏÐÇÓÅÉÓ ÄÅÏÍÔÏËÏÃÉÁ

ÄÇÌÏÓÊÏÐÇÓÅÉÓ ÄÅÏÍÔÏËÏÃÉÁ ΝΙΚΟΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ Επικ. Καθηγητής Α.Π.Θ. ÄÇÌÏÓÊÏÐÇÓÅÉÓ ÊÁÉ ÄÅÏÍÔÏËÏÃÉÁ Θεσσαλονίκη 2009 2 ΝΙΚΟΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ : Εκδόσεις Χριστοδουλίδη Α. & Π. Χριστοδουλίδη Ο.Ε. Κ. Μελενίκου 22 - Τ.Κ. 54635 Θεσσαλονίκη Τηλ. 231/0248486,

Διαβάστε περισσότερα

Κυριε Γενικέ Πρόξενε. Αγαπητες φιλες και φιλοι

Κυριε Γενικέ Πρόξενε. Αγαπητες φιλες και φιλοι Κυριε Γενικέ Πρόξενε Αγαπητες φιλες και φιλοι Όταν πριν από πολλα χρονια, περιπου στην ηλικια των 7 χρονων, ο πατερας μου Ζαχαριας Δουλαμης αποφασισε να μας στειλει, εμενα και την αδερφη μου, να μαθουμε

Διαβάστε περισσότερα

Μέσα στη μακραίωνη ιστορική διαχρονία των ισχυρών. ελληνορωσικών δεσμών και σχέσεων, σημαντική θέση. κατέχουν μεγάλες ιστορικές προσωπικότητες και από

Μέσα στη μακραίωνη ιστορική διαχρονία των ισχυρών. ελληνορωσικών δεσμών και σχέσεων, σημαντική θέση. κατέχουν μεγάλες ιστορικές προσωπικότητες και από Σεβασμιώτατε ΟΜΙΛΙΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ κ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΑΘ. ΧΑΡΧΑΛΑΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΤΙΜΗΤΙΚΗΣ ΠΛΑΚΕΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΥΑΡΧΟ ΝΙΚΟΛΑΟ ΦΙΛΟΣΟΦΩΦ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑ ΣΤΙΣ 31 ΙΟΥΛΙΟΥ 2016 Αξιότιμε κ. Υπουργέ Κύριε

Διαβάστε περισσότερα

Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού

Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού Ηράκλειο, Τρίτη 28/04/2009 Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού Κυρίες και κύριοι, Αισθάνομαι και αισθανόμαστε όλοι ιδιαίτερη χαρά

Διαβάστε περισσότερα

Από τις «Άγριες θάλασσες» στην αθανασία, χάρη στο νέο βιβλίο της Τέσυ Μπάιλα

Από τις «Άγριες θάλασσες» στην αθανασία, χάρη στο νέο βιβλίο της Τέσυ Μπάιλα Από τις «Άγριες θάλασσες» στην αθανασία, χάρη στο νέο βιβλίο της Τέσυ Μπάιλα Απόψεις &Σχόλια Γράφει η Κώστια Κοντολέων 08/05/2017 11:06 Ελλάδα, μια χώρα που διεκδικεί την πρώτη θέση στο Πάνθεον των ηρώων

Διαβάστε περισσότερα

Εγκαίνια Δημοτικού Σχολείου Αθηένου - 3 Μαΐου 2019 Εξοχότατε κύριε πρόεδρε της Κυπριακής Δημοκρατίας Πανιερώτατε Μητροπολίτη Πάφου Σεβαστό Ιερατείο

Εγκαίνια Δημοτικού Σχολείου Αθηένου - 3 Μαΐου 2019 Εξοχότατε κύριε πρόεδρε της Κυπριακής Δημοκρατίας Πανιερώτατε Μητροπολίτη Πάφου Σεβαστό Ιερατείο Εγκαίνια Δημοτικού Σχολείου Αθηένου - 3 Μαΐου 2019 Εξοχότατε κύριε πρόεδρε της Κυπριακής Δημοκρατίας Πανιερώτατε Μητροπολίτη Πάφου Σεβαστό Ιερατείο Έντιμε κύριε Πρόεδρε της Βουλής των Αντιπροσώπων Έντιμε

Διαβάστε περισσότερα

Γλυπτά ανάγλυφα ηρώων ιππέων προερχομένων από την Κοιλάδα των Μουσών. σελ.2 Το «άνοιγμα» της «κλειστής» κοινωνίας του χωρίου μας. Σελ.

Γλυπτά ανάγλυφα ηρώων ιππέων προερχομένων από την Κοιλάδα των Μουσών. σελ.2 Το «άνοιγμα» της «κλειστής» κοινωνίας του χωρίου μας. Σελ. Γράφει ο κ. Αναστάσιος Αλ. Τζανίμης Γλυπτά ανάγλυφα ηρώων ιππέων προερχομένων από την Κοιλάδα των Μουσών. σελ.2 Το «άνοιγμα» της «κλειστής» κοινωνίας του χωρίου μας. Σελ. 11 -2- -3- -4- -5- -6- -7- -8-

Διαβάστε περισσότερα

TO BHMA ΠΟΣΑ ΜΑΣ ΧΡΩΣΤΑΕΙ

TO BHMA ΠΟΣΑ ΜΑΣ ΧΡΩΣΤΑΕΙ TO BHMA ΠΟΣΑ ΜΑΣ ΧΡΩΣΤΑΕΙ Ειδική έκδοση για την εφημερίδα TO BHMA ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ζώης Τσώλης Η ειδική αυτή έκδοση για την εφημερίδα TO BHMA είναι φωτογραφική αναπαραγωγή της απόρρητης έκθεσης του Γενικού Λογιστηρίου

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Αγόρι 390 (51.25%) 360 (43.11%) 750 Κορίτσι 371 (48.75%) 475 (56.89%) (100%) 835 (100%) 1596

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Αγόρι 390 (51.25%) 360 (43.11%) 750 Κορίτσι 371 (48.75%) 475 (56.89%) (100%) 835 (100%) 1596 ΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Α. Γενικά στοιχεία. Όπως φαίνεται παραπάνω, το 4.55% των ερωτηθέντων μαθητών πηγαίνουν στο Γυμνάσιο ενώ 47.48% αυτών φοιτούν στο Λύκειο ( για το 11.97% των μαθητών του δείγματος

Διαβάστε περισσότερα

www.kalymnikifilia.gr

www.kalymnikifilia.gr Η επιρροή του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας στη διαμόρφωση του ρωσικού εκπαιδευτικού συστήματος (το παράδειγμα των Εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μόσχας) ΒΑΝΤΙΜ ΓΙΑΡΟΒΟÏ Kαθηγητής μουσικής

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία ζώσα 2. 28 η Οκτωβρίου Ξάνθη 1940-1944. www.axion.edu.gr

Ιστορία ζώσα 2. 28 η Οκτωβρίου Ξάνθη 1940-1944. www.axion.edu.gr Ιστορία ζώσα 2 28 η Οκτωβρίου Ξάνθη 1940-1944 www.axion.edu.gr Όποιος την ιστορία του τόπου του αγνοεί ορφανός νιώθει και ευάλωτος είναι. Επιμέλεια και οργάνωση του projectστ. Λίτσας Μαθηματικός Πρ. Εκπ/κου

Διαβάστε περισσότερα

Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές

Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές Ενότητα 1 Σελίδα 1 Διάλογος 1: Αρχική επικοινωνία με την οικογένεια για πρόσληψη Διάλογος 2: Προετοιμασία υποδοχής ασθενούς Διάλογος 3: Η επικοινωνία με τον ασθενή Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές

Διαβάστε περισσότερα

Στέλλα Πριόβολου. Οι ελληνορωµαϊκές ρίζες της Ευρώπης µέσα από τον στοχασµό Ευρωπαίων µελετητών

Στέλλα Πριόβολου. Οι ελληνορωµαϊκές ρίζες της Ευρώπης µέσα από τον στοχασµό Ευρωπαίων µελετητών 001-012:Layout 3 11/17/14 3:24 PM Page 1 Στέλλα Πριόβολου Οι ελληνορωµαϊκές ρίζες της Ευρώπης µέσα από τον στοχασµό Ευρωπαίων µελετητών Οι ελληνορωµαϊκές ρίζες της Ευρώπης µέσα από τον στοχασµό Ευρωπαίων

Διαβάστε περισσότερα

Θα χορηγηθούν Mόρια Συνεχιζόμενης Ιατρικής Εκπαίδευσης

Θα χορηγηθούν Mόρια Συνεχιζόμενης Ιατρικής Εκπαίδευσης Θα χορηγηθούν Mόρια Συνεχιζόμενης Ιατρικής Εκπαίδευσης Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος: Χ. Παπαφράγκος Αντιπρόεδρος: Ε. Σκληρός Γραμματέας/Ταμίας: Α. Σωτηρόπουλος Μέλη: Φ. Καρακώστας Σ. Σκούρτης Πρόλογος

Διαβάστε περισσότερα

Ο Λαογραφικός Όμιλος Ελλήνων Αμερικής εορτάσε την Επέτειο ίδρυσης του

Ο Λαογραφικός Όμιλος Ελλήνων Αμερικής εορτάσε την Επέτειο ίδρυσης του 19/02/2019 Ο Λαογραφικός Όμιλος Ελλήνων Αμερικής εορτάσε την Επέτειο ίδρυσης του / Ομογένεια Πραγματοποιήθηκε με εξαιρετική επιτυχία η τσιπουροβραδιά το Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2019 στο Πολιτιστικό Κέντρο

Διαβάστε περισσότερα

Το συγκλονιστικό άρθρο. του Γλέζου στη Welt. Διαβάστε το συγκλονιστικό άρθρο του Μανώλη Γλέζου στη 1 / 5

Το συγκλονιστικό άρθρο. του Γλέζου στη Welt. Διαβάστε το συγκλονιστικό άρθρο του Μανώλη Γλέζου στη 1 / 5 άρθρο του Μανώλη Γλέζου στη γερμανική εφημερίδα Die Welt, στο οποίο εξηγεί στους Γερμανούς Το συγκλονιστικό άρθρο του Γλέζου στη Welt Διαβάστε το συγκλονιστικό άρθρο του Μανώλη Γλέζου στη 1 / 5 γερμανική

Διαβάστε περισσότερα

ISSP 1998 Religion II. - Questionnaire - Cyprus

ISSP 1998 Religion II. - Questionnaire - Cyprus ISSP 1998 Religion II - Questionnaire - Cyprus Για σας. Είμαστε από το Κέντρο Ερευνών του Cyprus College. Kάνουμε μια διεθνή έρευνα για κοινωνικές και ηθικές αντιλήψεις. Η έρευνα αυτή γίνεται ταυτόχρονα

Διαβάστε περισσότερα

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι, παραδοσιακά, όπως άλλα εκπαιδευτικά συστήματα έτσι και το ελληνικό στόχευαν στην καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτιστικής ταυτότητας. Αυτό κρίνεται θετικό, στο βαθμό που

Διαβάστε περισσότερα

Ένα εξαιρετικό και αποκαλυπτικό βιβλίο για την Μονή Βατοπαιδίου και την Λίμνη Βιστωνίδα!

Ένα εξαιρετικό και αποκαλυπτικό βιβλίο για την Μονή Βατοπαιδίου και την Λίμνη Βιστωνίδα! 10 Σεπτεμβρίου 2019 Ένα εξαιρετικό και αποκαλυπτικό βιβλίο για την Μονή Βατοπαιδίου και την Λίμνη Βιστωνίδα! Επιστήμες / Εκδόσεις Πασχάλης Ανδρούδης, Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης (Παναγιώτης Κυρανούδης)

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Οι βυζαντινοί ήταν καλά πληροφορημένοι για τις γειτονικές χώρες από δικούς τους ανθρώπους. Όταν έφταναν επισκέπτες, έμποροι, μισθοφόροι ή στρατιωτικοί φυγάδες, ή ακόμα κρατικές

Διαβάστε περισσότερα

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία Ποιά ηρωικά χαρακτηριστικά έχει η ηρωίδα κατά τη γνώμη σας; Κατά τη γνώμη μου και μόνο που χαρακτηρίζουμε την Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου ηρωίδα δείχνει ότι

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΕΙΔΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΛΑΖΑΡΙΔΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΕΙΔΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΛΑΖΑΡΙΔΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΕΙΔΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΛΑΖΑΡΙΔΗ Τελετή αποκαλυπτηρίων μνημείου Ειδικού Φρουρού Ευστάθιου Λαζαρίδη (δωρεά του Ομίλου Φίλων Ελληνικής Αστυνομίας) πραγματοποιήθηκε την 24 Σεπτεμβρίου

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. «Η Νίκη της Δράμας»

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. «Η Νίκη της Δράμας» Δράμα 29-10-2013 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ «Η Νίκη της Δράμας» Πραγματοποιήθηκαν στις 28 Οκτώβρη 2013 τα αποκαλυπτήρια του μνημείου - σύμβολο για την επέτειο των 100 χρόνων από την απελευθέρωση του τόπου μας, που γιορτάζουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ. Πάντα,το φαινόμενο αυτό κέντριζε το ενδιαφέρον και την περιέργεια των ανθρώπων οι οποίοι προσπαθούσαν να το κατανοήσουν.

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ. Πάντα,το φαινόμενο αυτό κέντριζε το ενδιαφέρον και την περιέργεια των ανθρώπων οι οποίοι προσπαθούσαν να το κατανοήσουν. ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ Πάντα,το φαινόμενο αυτό κέντριζε το ενδιαφέρον και την περιέργεια των ανθρώπων οι οποίοι προσπαθούσαν να το κατανοήσουν. Όταν οι άνθρωποι παρακολουθούν από τα Μ.Μ.Ε εκρήξεις ηφαιστείων το θέαμα

Διαβάστε περισσότερα

Αρνητική απάντηση για τέλεση Θείας Λειτουργίας στα Κατεχόμενα- Υπό κατάρρευση Ναοί- Θέλουν να κάνουν Ιστορική Μονή Τέμενος

Αρνητική απάντηση για τέλεση Θείας Λειτουργίας στα Κατεχόμενα- Υπό κατάρρευση Ναοί- Θέλουν να κάνουν Ιστορική Μονή Τέμενος 11/04/2019 Αρνητική απάντηση για τέλεση Θείας Λειτουργίας στα Κατεχόμενα- Υπό κατάρρευση Ναοί- Θέλουν να κάνουν Ιστορική Μονή Τέμενος Αυτοκέφαλες Εκκλησίες / Εκκλησία της Κύπρου Αρνητική ήταν η απάντηση

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ Εισαγωγικό σημείωμα: Το παρακάτω κείμενο που αποτελεί το τελευταίο ιδιόγραφο του Άγγελου Σικελιανού δόθηκε για δημοσίευση στο «Περιοδικόν μας» από τον Νικηφόρο

Διαβάστε περισσότερα

ΒΟΓΛΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ. Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΒΟΓΛΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ. Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βιογραφικό σημείωμα Ο Πολυμέρης Βόγλης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και εκπόνησε τη διατριβή του στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο

Διαβάστε περισσότερα

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΜΑΣ. Δημοτικό Σχολείο Πέρνης

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΜΑΣ. Δημοτικό Σχολείο Πέρνης Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΜΑΣ Δημοτικό Σχολείο Πέρνης Θεματικές ενότητες παρουσίασης Ιστορικά στοιχεία Κτιριολογική εξέλιξη Πολυδιάστατος ρόλος σχολείου Ονομασίες χωριού Καρατζάκιοϊ (Karaca Köy) τουρκική

Διαβάστε περισσότερα

Εμείς τα παιδιά θέλουμε να γνωρίζουμε την τέχνη και τον πολιτισμό του τόπου μας και όλου του κόσμου.

Εμείς τα παιδιά θέλουμε να γνωρίζουμε την τέχνη και τον πολιτισμό του τόπου μας και όλου του κόσμου. Εισαγωγή Το Παγκύπριο Κίνημα ΕΔΟΝόπουλων δημιουργήθηκε το 1960. Πρωταρχικός του στόχος είναι η προσφορά και η στήριξη του παιδιού στην Κυπριακή κοινωνία. Το Κίνημα ΕΔΟΝόπουλων, μέσα από τις εβδομαδιαίες

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ Στην Αττική οι Αρβανίτες κατοικούσαν στο μεγαλύτερο μέρος της υπαίθρου. Ουσιαστικά την ελληνική γλώσσα την διατηρήσαν οι κλειστές ελληνικές κοινωνίες των Αθηνών

Διαβάστε περισσότερα

Επιµέλεια: Τζίγκας Θωµάς Τσολακίδου Ιωάννα ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΥΖΗΣ

Επιµέλεια: Τζίγκας Θωµάς Τσολακίδου Ιωάννα ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΥΖΗΣ Επιµέλεια: Τζίγκας Θωµάς Τσολακίδου Ιωάννα ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΥΖΗΣ Ένας καινοτόµος καλλιτέχνης Ο Νικόλαος Γύζης υπήρξε ένας από τους πιο σηµαντικούς Έλληνες ζωγράφους του 19ου αιώνα καθώς επίσης και ένας από τους

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΔΗΜΟΣ ΕΟΡΔΑΙΑΣ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Ο Δ Η Μ Α Ρ Χ Ο Υ Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΕΟΡΤΑΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΔΗΜΟΣ ΕΟΡΔΑΙΑΣ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Ο Δ Η Μ Α Ρ Χ Ο Υ Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΕΟΡΤΑΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΔΗΜΟΣ ΕΟΡΔΑΙΑΣ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Ο Δ Η Μ Α Ρ Χ Ο Υ Δημοτικό Κατάστημα, 25 ης Μαρτίου 15, Τ.Κ. 50 200 Πτολεμαΐδα, τηλ 24633 50100, FAX 24633 50150 Πτολεμαΐδα 04-10-2012 Αριθμ.

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 1 η σκηνή: στίχοι 1-82

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 1 η σκηνή: στίχοι 1-82 ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 1 η σκηνή: στίχοι 1-82 1.Α. Ο ρόλος και η λειτουργία του Προλόγου ως δομικό στοιχείο της τραγωδίας: Ο πρόλογος μιας τραγωδίας αποτελεί τα πρώτο από τα απαγγελλόμενα μέρη και εκτελείται από τους

Διαβάστε περισσότερα

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή 32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή Η Θεσσαλονίκη, από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, είναι η δεύτερη σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας. Αναπτύσσει σπουδαία εμπορική, πνευματική και πολιτική κίνηση, την

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗΣ. Ονομασία Φορέα: ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΦΙΛΙΠΠΩΝ - ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ - ΘΑΣΟΥ - ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ - ΚΑΒΑΛΑ

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗΣ. Ονομασία Φορέα: ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΦΙΛΙΠΠΩΝ - ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ - ΘΑΣΟΥ - ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ - ΚΑΒΑΛΑ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗΣ Ονομασία Φορέα: ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΦΙΛΙΠΠΩΝ - ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ - ΘΑΣΟΥ - ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ - ΚΑΒΑΛΑ Όνομα συντάκτη: Δρ. Αντώνιος Κώστας Στοιχεία επικοινωνίας: (τηλέφωνο, e-mail)

Διαβάστε περισσότερα

Γενικού Προξένου κυρίου Βάλτερ Στέχελ. Σε δεξίωση που παρέθεσε στην κατοικία του

Γενικού Προξένου κυρίου Βάλτερ Στέχελ. Σε δεξίωση που παρέθεσε στην κατοικία του Χαιρετισμός του Γενικού Προξένου κυρίου Βάλτερ Στέχελ Σε δεξίωση που παρέθεσε στην κατοικία του Mε αφορμή τα 90στα γενέθλια του κυρίου Χάιντς Κούνιο, κατόχου του Σταυρού της Αξίας Α Τάξεως του Τάγματος

Διαβάστε περισσότερα

Η Κρήνη είναι οικισμός και πρώην κοινότητα της Επαρχίας Πατρών του Νομού Αχαΐας και σήμερα είναι κοινοτικό διαμέρισμα του Δήμου Πατρέων, που

Η Κρήνη είναι οικισμός και πρώην κοινότητα της Επαρχίας Πατρών του Νομού Αχαΐας και σήμερα είναι κοινοτικό διαμέρισμα του Δήμου Πατρέων, που ΚΡΗΝΗ Η Κρήνη είναι οικισμός και πρώην κοινότητα της Επαρχίας Πατρών του Νομού Αχαΐας και σήμερα είναι κοινοτικό διαμέρισμα του Δήμου Πατρέων, που συνορεύει με τις πρώην κοινότητες και επίσης δημοτικά

Διαβάστε περισσότερα

Ονοματεπώνυμο: Γιώργος Κωνσταντινίδης Τάξη: Γ 5 Σχολείο: Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Διδάσκουσα: Σελιώτη Χ Χριστοδούλου Βασιλική

Ονοματεπώνυμο: Γιώργος Κωνσταντινίδης Τάξη: Γ 5 Σχολείο: Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Διδάσκουσα: Σελιώτη Χ Χριστοδούλου Βασιλική Ονοματεπώνυμο: Γιώργος Κωνσταντινίδης Τάξη: Γ 5 Σχολείο: Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Διδάσκουσα: Σελιώτη Χ Χριστοδούλου Βασιλική 1 Δευτερότοκος γιος του Κωνσταντή και της Αιμιλίας Δούκα. Γεννήθηκε στις 6

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛGOOD. Review from 01/02/2016. Page 1 / 5. Customer: Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί. Articlesize (cm2): 2282

ΦΙΛGOOD. Review from 01/02/2016. Page 1 / 5. Customer: Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί. Articlesize (cm2): 2282 Review from 01/02/2016 Articlesize (cm2): 2282 ΦΙΛGOOD, από σελίδα 20 Customer: Author: ΣΤΑΥΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί Mediatype: Print Page 1 / 5 ΚΑΘΩΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΜΟΥΝ

Διαβάστε περισσότερα

«Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή»

«Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» ΟΜΙΛΙΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 25 ης ΜΑΡΤΙΟΥ 1821 (2015) «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» Ο Θούριος του Ρήγα Φεραίου εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την ανάγκη

Διαβάστε περισσότερα

334 Παιδαγωγικό Δημοτικής Εκπαίδευσης Δυτ. Μακεδονίας (Φλώρινα)

334 Παιδαγωγικό Δημοτικής Εκπαίδευσης Δυτ. Μακεδονίας (Φλώρινα) 334 Παιδαγωγικό Δημοτικής Εκπαίδευσης Δυτ. Μακεδονίας (Φλώρινα) Ιστορικό Σημείωμα γαι την Παιδαγωγική Σχολή Φλώρινας Η Παιδαγωγική Ακαδημία Φλώρινας ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1941, δηλ. κατά την διάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER

ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER 1 Α Ομάδα «Κάθεσαι καλά, Γκέοργκ; Καλύτερα να καθίσεις, γιατί σκοπεύω να σου διηγηθώ μια ιστορία για γερά νεύρα». Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας του βιβλίου

Διαβάστε περισσότερα

Η συγγραφέας Φανή Πανταζή μιλάει στο Infowoman.gr για το μεγαλείο της μητρικής αγάπης

Η συγγραφέας Φανή Πανταζή μιλάει στο Infowoman.gr για το μεγαλείο της μητρικής αγάπης ΣΧΕΣΕΙΣ Η συγγραφέας Φανή Πανταζή μιλάει στο Infowoman.gr για το μεγαλείο της μητρικής αγάπης 13 Μάϊου 2018 ΗΓιορτή της Μητέρας πλησιάζει (13 Μαΐου) και το Infowoman.gr θέλει να τιμήσει όλες εκείνες τις

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 2 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 2 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 2 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Το Ασβεστοχώρι ΤΟ ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙ

Το Ασβεστοχώρι ΤΟ ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙ ΤΟ ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙ Το Ασβεστοχώρι Σελ.2 Το Ασβεστοχώρι βρίσκεται σε απόσταση 10 χιλιομέτρων βορειοδυτικά του κέντρου της Θεσσαλονίκης, σε υψόμετρο 400 μέτρων, χτισμένο αμφιθεατρικά στους πρόποδες δύο λόφων

Διαβάστε περισσότερα

Οι μνήμες του Ολοκαυτώματος «ξύπνησαν» στη Θεσσαλονίκη

Οι μνήμες του Ολοκαυτώματος «ξύπνησαν» στη Θεσσαλονίκη Οι μνήμες του Ολοκαυτώματος «ξύπνησαν» στη Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη, «η πόλη των φαντασμάτων», όπως την έχει αποκαλέσει ο ιστορικός Μάρκ Μαζάουερ, φέρει βαρύ το φορτίο του Ολοκαυτώματος και της κατοχής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ 28 ΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018 ΑΠΟ ΤΟ 2 Ο ΓΕ.Λ. ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ 28 ΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018 ΑΠΟ ΤΟ 2 Ο ΓΕ.Λ. ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ 28 ΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2018 ΑΠΟ ΤΟ 2 Ο ΓΕ.Λ. ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Τη φετινή χρονιά 2018-2019, ο Σύλλογος διδασκόντων του 2 ου ΓΕ.Λ. Αγίου Δημητρίου αποφάσισε να τιμήσει το ηρωικό «ΟΧΙ» του λαού μας και

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΟΝ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ Το Δίον ήταν μια αρχαιότατη πόλη στρατηγικής σημασίας και μια από τις πιο φημισμένες μακεδονικές πολιτείες. Η γεωγραφική θέση

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ ΧΩΡΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ - ΤΟΠΟΣΗΜΑ Η αφετηρία και ο τερματισμός: Στρατόπεδο Χαϊδαρίου (μπλοκ 15) - Σκοπευτήριο Καισαριανής. Μνημεία της Εθνικής μας Αντίστασης.

Διαβάστε περισσότερα

Σόφη Θεοδωρίδου: «Ζήσαμε και καλά χρόνια στη Μικρά Ασία με τους Τούρκους, πριν γίνουν όλα μαχαίρι και κρέας»

Σόφη Θεοδωρίδου: «Ζήσαμε και καλά χρόνια στη Μικρά Ασία με τους Τούρκους, πριν γίνουν όλα μαχαίρι και κρέας» Τετάρτη, 04/10/2017 Συνεντεύξεις Σόφη Θεοδωρίδου: «Ζήσαμε και καλά χρόνια στη Μικρά Ασία με τους Τούρκους, πριν γίνουν όλα μαχαίρι και κρέας» «Η αρμονική συμβίωση των λαών είναι εφικτή.» «Έχω μάθει να

Διαβάστε περισσότερα

Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924

Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924 Γ. ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Η Ελλάδα από το 1914 ως το 1924 Με βάση τα στοιχεία που παρέχει το κεφάλαιο ΚΒ του σχολικού σας βιβλίου (σσ. 73-119) να συντάξετε έναν χρονολογικό πίνακα

Διαβάστε περισσότερα

Το διπλό βιβλίο-δημήτρης Χατζής. Χαρά Ζαβρού Γ 6 Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Καθηγήτρια: Βασιλική Σελιώτη

Το διπλό βιβλίο-δημήτρης Χατζής. Χαρά Ζαβρού Γ 6 Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Καθηγήτρια: Βασιλική Σελιώτη Το διπλό βιβλίο-δημήτρης Χατζής Χαρά Ζαβρού Γ 6 Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Καθηγήτρια: Βασιλική Σελιώτη Γενικά Δημήτρης Χατζής Περιεχόμενα «Το διπλό βιβλίο» Περίληψη Ιστορικό πλαίσιο Τίτλος του έργου Δομή

Διαβάστε περισσότερα

Με ιδιαίτερη χαρά ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΣΥΡΙΑΝΩΝ παρουσιάζει το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Με ιδιαίτερη χαρά ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΣΥΡΙΑΝΩΝ παρουσιάζει το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Ημερολόγιο 2017 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ Με ιδιαίτερη χαρά ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΣΥΡΙΑΝΩΝ παρουσιάζει το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ του, για το έτος 2017. Η φετινή έκδοση με τοπία, όλα επιλεγμένα από την ΠΡΩΤΟΠΟΡΟ ΕΡΜΟΥΠΟ- ΛΗ, δεν

Διαβάστε περισσότερα

To μήνυμα που απευθύνω στα στελέχη του Σώματος είναι ότι η αυταπάρνηση, η ανθρωπιά και η προσήλωση στις αξίες μας είναι αδιαπραγμάτευτες.

To μήνυμα που απευθύνω στα στελέχη του Σώματος είναι ότι η αυταπάρνηση, η ανθρωπιά και η προσήλωση στις αξίες μας είναι αδιαπραγμάτευτες. ΟΜΙΛΙΑ ΑΡΧΗΓΟΥ ΠΣ Μετά από απόφαση του ΚΥΣΕΑ, αναλαμβάνω τα καθήκοντα του Αρχηγού του Πυροσβεστικού Σώματος. Θεωρώ εξαίρετη την τιμή που γίνεται στο πρόσωπο μου και δεσμεύομαι ότι θα καταβάλω κάθε δυνατή

Διαβάστε περισσότερα

Σπίτι μας είναι η γη

Σπίτι μας είναι η γη Σπίτι μας είναι η γη 1.α. Ο αρχηγός των Ινδιάνων λέει ότι η φύση είναι το σπίτι τους. Τι εννοεί; β. Πώς βλέπει ο λευκός τη φύση, σύμφωνα με τον Ινδιάνο; α. Η πρόταση αυτής της αγοραπωλησίας ήταν εντελώς

Διαβάστε περισσότερα

Κύκλος Μαθημάτων Ιστορία «Ο ελληνισμός της Ανατολής» Φιλοσοφία. Δημοτική Βιβλιοθήκη Συκεών Νοέμβριος Ιανουάριος 2018

Κύκλος Μαθημάτων Ιστορία «Ο ελληνισμός της Ανατολής» Φιλοσοφία. Δημοτική Βιβλιοθήκη Συκεών Νοέμβριος Ιανουάριος 2018 Κύκλος Μαθημάτων Ιστορία «Ο ελληνισμός της Ανατολής» Φιλοσοφία Δημοτική Βιβλιοθήκη Συκεών Νοέμβριος 2017 - Ιανουάριος 2018 Δημοτική Βιβλιοθήκη Νεάπολης Ιανουάριος 2018 - Μάρτιος 2018 ΜΗΝΥΜΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΔΗΜΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 1913-2011 Εκατό Χρόνια Θύελλες και Χίμαιρες ΓΕΝΙΚΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Σας προσκαλεί με τιμή να μετάσχετε στη σειρά των επιστημονικών διαλέξεων

Διαβάστε περισσότερα

Σύμβολα πόλεων. Σύμβολα πόλεων

Σύμβολα πόλεων. Σύμβολα πόλεων Σύμβολα πόλεων Η έννοια του συμβόλου και η ερμηνεία της χρήσης του συνδέεται με το δυϊσμό της ανθρώπινης υπόστασης. Ψυχικά χαρίσματα, ικανότητες, ιδιότητες και χαρακτηριστικά ενός συνόλου ανθρώπων ή γνωρίσματα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2015

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2015 Α1 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2015 Ο συγγραφέας αναφέρεται στα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας και κυρίως στους χώρους θέασης και ακρόασης. Τους θεωρεί εξαιρετικής σημασίας καθώς συνδέονται με

Διαβάστε περισσότερα

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11 Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος 2017-11:11 Από τη Μαίρη Γκαζιάνη Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει γράψει περίπου

Διαβάστε περισσότερα

Ο φύλακας- άγγελος των καρκινοπαθών του Αρεταιείου νοσοκομείου

Ο φύλακας- άγγελος των καρκινοπαθών του Αρεταιείου νοσοκομείου 02/03/2019 Ο φύλακας- άγγελος των καρκινοπαθών του Αρεταιείου νοσοκομείου Αυτοκέφαλες Εκκλησίες / Εκκλησία της Ελλάδος Είναι το μέρος όπου άφησε την τελευταία του πνοή και εγκατέλειψε τα εγκόσμια ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

ΙΙΙ. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ.

ΙΙΙ. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ. ΙΙΙ. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ. Είδαμε πως το 4.2% των μαθητών στο δείγμα μας δεν έχουν ελληνική καταγωγή. Θα μπορούσαμε να εξετάσουμε κάποια ειδικά χαρακτηριστικά αυτών των ξένων μαθητών

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη

ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος 2015-2016 ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΒΑΦΗ Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΜΑΡΜΑΡΑ Καθηγητή του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΟΜΙΛΙΑ

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΜΑΡΜΑΡΑ Καθηγητή του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΟΜΙΛΙΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΜΑΡΜΑΡΑ Καθηγητή του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΟΜΙΛΙΑ Κυρίες και Κύριοι, Είναι μοιραίο, όταν ακολουθείς ως ομιλητής τους συγκεκριμένους σπουδαίους προλαλήσαντες να πρέπει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΣ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΣ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗΣ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Η Μάχη της Κρήτης έχει µια ξεχωριστή θέση στη ροή των γεγονότων του Β' Παγκοσµίου Πολέµου. Ο Ελληνικός λαός στη Κρήτη, εγκαταλελειµµένος

Διαβάστε περισσότερα

Κλαίρη Θεοδώρου: Στην Ελλάδα ο διχασμός καλά κρατεί

Κλαίρη Θεοδώρου: Στην Ελλάδα ο διχασμός καλά κρατεί Κλαίρη Θεοδώρου: Στην Ελλάδα ο διχασμός καλά κρατεί 11/12/2018-8:11 Ένα κρύο απόγευμα στις αρχές του Δεκέμβρη, λίγο πριν παρουσιάσει το νέο της βιβλίο στη Λάρισα, η Κλαίρη Θεοδώρου αποδέχεται την πρόσκλησή

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ. Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου

ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ. Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Μ. Γκιόλιας, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, Αθήνα 1972 Ιωάννης Μενούνος, Κοσμά Αιτωλού Διδαχές, Αθήνα 1979 Αρτ. Ξανθοπούλου-Κυριακού, Ο

Διαβάστε περισσότερα

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΘΑΡΙ 24 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΘΑΡΙ 24 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014 ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΘΑΡΙ 24 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014 Ευσεβές ιερατείο Κύριε Δήμαρχε, κύριοι εκπρόσωποι των τοπικών αρχών, κύριε εκπρόσωπε του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των γερμανικών οφειλών, κυρίες και κύριοι, φίλες

Διαβάστε περισσότερα

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ας διαβάσουμε τι θα μάθουμε στο σημερινό μάθημα: Σκοπός: Σκοπός του παρόντος μαθήματος είναι να απαντήσουμε σε ένα «γιατί»: Γιατί χρειάστηκε

Διαβάστε περισσότερα

Η συγγραφέας Γιώτα Γουβέλη και «Η πρώτη κυρία» Σάββατο, 12 Δεκεμβρίου :21

Η συγγραφέας Γιώτα Γουβέλη και «Η πρώτη κυρία» Σάββατο, 12 Δεκεμβρίου :21 Ημερομηνία 12/12/2015 Μέσο Συντάκτης Link http://now24.gr/ Μαίρη Γκαζιάνη http://now24.gr/i-singrafeas-giota-gouveli-ke-i-proti-kiria/ Η συγγραφέας Γιώτα Γουβέλη και «Η πρώτη κυρία» Σάββατο, 12 Δεκεμβρίου

Διαβάστε περισσότερα

«Η Ελληνική Παιδεία είναι η καλύτερη επένδυση του Γένους μας»

«Η Ελληνική Παιδεία είναι η καλύτερη επένδυση του Γένους μας» 27/01/2019 «Η Ελληνική Παιδεία είναι η καλύτερη επένδυση του Γένους μας» Μητροπολιτικό Έργο / Ι.Μ. Λαγκαδά Με μεγάλη επιτυχία και αθρόα συμμετοχή του κόσμου πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως

Διαβάστε περισσότερα

H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ ΓΙΑΤΙ ΕΡΧΟΜΑΣΤΕ ΣΤΟ ΣXOΛEIO; ΓΙΑ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ!!! Ο Μιχαήλ Γ (842-867) ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας του Αμορίου. Όταν

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ 21 η ΜΑΪΟΥ 1864 21 η ΜΑΪΟΥ 2016 152 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΚΟΡΜΟ ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ κ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΑΘ. ΧΑΡΧΑΛΑΚΗ ΚΥΘΗΡΑ, 21 η ΜΑΪΟΥ 2016 [1] Σεβασμιώτατε

Διαβάστε περισσότερα

Ελισάβετ Μουτζά(ν) Μαρτινέγκου «Αυτοβιογραφία»

Ελισάβετ Μουτζά(ν) Μαρτινέγκου «Αυτοβιογραφία» Ελισάβετ Μουτζά(ν) Μαρτινέγκου «Αυτοβιογραφία» Η πρώτη Ελληνίδα συγγραφέας γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1801 Είχε ιδιαίτερη έφεση στα γράµµατα και κατάφερε να µορφωθεί σχεδόν µόνη της Ξεχωρίζει από τους δασκάλους

Διαβάστε περισσότερα

Χαρακτηριστικές εικόνες από την Ιλιάδα του Ομήρου

Χαρακτηριστικές εικόνες από την Ιλιάδα του Ομήρου Χαρακτηριστικές εικόνες από την Ιλιάδα του Ομήρου Η γυναίκα ως σύζυγος και μητέρα Η γυναίκα ως πολεμικό λάφυρο Γυναίκα και επιτάφιες τιμές ηρώων Η τύχη του γυναικείου πληθυσμού μετά την άλωση μιας πόλης

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. Ολυμπία Μπάρμπα Μπάμπης Χιώτης Κων/να Μάγγου 2017, Β3 Γυμνασίου

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. Ολυμπία Μπάρμπα Μπάμπης Χιώτης Κων/να Μάγγου 2017, Β3 Γυμνασίου ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Ολυμπία Μπάρμπα Μπάμπης Χιώτης Κων/να Μάγγου 2017, Β3 Γυμνασίου ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ H Βυζαντινή Αυτοκρατορία (αλλιώς Βυζάντιο, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Διαβάστε περισσότερα

16 Ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΤΑΞΕΙΣ: Ε1 & Ε2

16 Ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΤΑΞΕΙΣ: Ε1 & Ε2 16 Ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΤΑΞΕΙΣ: Ε1 & Ε2 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΑΠΛΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ» ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ: ΣΑΒΒΑΪΔΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑ ΤΣΙΑΠΑΛΙΩΚΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ 1 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Κωστόγιαννης: Από την Καντρέβα στην Πάτρα κυνηγώντας το όνειρο...

Γιώργος Κωστόγιαννης: Από την Καντρέβα στην Πάτρα κυνηγώντας το όνειρο... Γιώργος Κωστόγιαννης: Από την Καντρέβα στην Πάτρα κυνηγώντας το όνειρο... Aθηνά Θανοπούλου 1. Εικόνα: Ο Γιώργος Κωστόγιαννης Ένα ζεστό καλοκαιρινό πρωινό του 1903,στο μικρό ορεινό χωριό Καντρέβα, σημερινή

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ. Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Του Αντιστρατήγου ε.α. Παναγιώτη Πανταζή

ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ. Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Του Αντιστρατήγου ε.α. Παναγιώτη Πανταζή ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Του Αντιστρατήγου ε.α. Παναγιώτη Πανταζή Όταν λέµε Αγία Παρασκευή εννοούµε τη µικρή Εκκλησία, που είναι δυτικά του χωριού στη θέση Παναγία (Παναΐα), την οποία βλέπουµε στην

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών Ενότητα: Φοιτητές και φοιτήτριες Βασίλειος Φούκας

Διαβάστε περισσότερα

Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα. Π. Γιαννακοπούλου Μαθήτριες: Ασσάτωφ Άννα, Μιχαλιού Μαντώ, Αργύρη Μαρία, Τσαουσίδου - Πετρίτση Σοφία Τμήμα: Α3

Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα. Π. Γιαννακοπούλου Μαθήτριες: Ασσάτωφ Άννα, Μιχαλιού Μαντώ, Αργύρη Μαρία, Τσαουσίδου - Πετρίτση Σοφία Τμήμα: Α3 Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα. Π. Γιαννακοπούλου Μαθήτριες: Ασσάτωφ Άννα, Μιχαλιού Μαντώ, Αργύρη Μαρία, Τσαουσίδου - Πετρίτση Σοφία Τμήμα: Α3 Η Σπάρτη ήταν πόλη- κράτος στην Αρχαία Ελλάδα, χτισμένη στις όχθες

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Αγαπητοί μου, Όλοι μας χαιρόμαστε απόψε ιδιαίτερα στα Θυρανοίξια του Ιερού αυτού Ναού. Βλέπουμε τον ιστορικό αυτό Ναό της Παναγίας

Διαβάστε περισσότερα

Αγγελική Βαρελλά, Η νίκη του Σπύρου Λούη

Αγγελική Βαρελλά, Η νίκη του Σπύρου Λούη Αγγελική Βαρελλά, Η νίκη του Σπύρου Λούη Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α Γυμνασίου Απαντήσεις ερωτήσεων σχολικού βιβλίου σχ. βιβλίο (σελ. 157) Γυμνάσιο: 9.000 μαθήματα με βίντεο-διδασκαλία για όλο το

Διαβάστε περισσότερα

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Κείμενο [Η επίδραση της τηλεόρασης στην ανάγνωση] Ένα σημαντικό ερώτημα που αφορά τις σχέσεις τηλεόρασης και προτιμήσεων του κοινού συνδέεται

Διαβάστε περισσότερα

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων οι Σέρβοι κέρδισαν την αυτονομία τους (1812-1815) οι Έλληνες ίδρυσαν ανεξάρτητο εθνικό κράτος οι Βούλγαροι ίδρυσαν ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 1 Ομιλία Δημάρχου Λεμεσού, κ. Νίκου Νικολαϊδη, στο 13 ο Επιστημονικό Συμπόσιο Προφορικής Ιστορίας, την Παρασκευή, Παρασκευή 24 Νοεμβρίου 2017, στις 7.00 μ.μ στο πολιτικό κέντρο «Π. Σολομωνίδης» με θέμα

Διαβάστε περισσότερα

1. Στα αποστολικά χρόνια, η Θεία Ευχαριστία γινόταν διαφορετικά από τον τρόπο που έγινε τη βραδιά του Μυστικού Δείπνου.

1. Στα αποστολικά χρόνια, η Θεία Ευχαριστία γινόταν διαφορετικά από τον τρόπο που έγινε τη βραδιά του Μυστικού Δείπνου. ΜΑΘΗΜΑ 22 ο ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ Θ.ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες, σύμφωνα με την ιστορία της αρχαίας Εκκλησίας, γράφοντας δίπλα στον αριθμό κάθε

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΨΕΙΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ

ΑΠΟΨΕΙΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Οικονομικό Επιμελητήριο της Ελλάδος ΑΠΟΨΕΙΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Ιανουάριος 2013 1 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΥΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Μελέτη απορρόφησης του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Επιστημονικός Κλάδος: Μηχανολόγοι Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών 1 2 Ιδρυματικά Υπεύθυνη Γραφείου Διασύνδεσης Α.Π.Θ.: Νόρμα Βαβάτση Χριστάκη, καθηγήτρια Ιατρικής

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. (Δημιουργικές συναντήσεις και αμφίδρομες σχέσεις με αφορμή ένα διήγημα)

ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. (Δημιουργικές συναντήσεις και αμφίδρομες σχέσεις με αφορμή ένα διήγημα) ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Δημιουργικές συναντήσεις και αμφίδρομες σχέσεις με αφορμή ένα διήγημα) Αλεξάνδρα Μυλωνά, φιλόλογος-σκηνοθέτις-συγγραφέας Ελένη Παπαδοπούλου, φιλόλογος ΜΑ-εκπαιδευτικός

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 5 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β Ερώτηση 1 α Το βιβλίο με τίτλο «Χάρτινη Αγκαλιά», της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη, περιγράφει την ιστορία ενός κοριτσιού, της Θάλειας, η οποία αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Φεύγει

Διαβάστε περισσότερα

Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις

Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις 26/12/2018 Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις / Επικαιρότητα Η πόλη της Βηθλεέμ είναι ένας προορισμός μεγάλου ενδιαφέροντος όχι μόνο θρησκευτικού αλλά και ιστορικού. ΘΕΜΑ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Διαβάστε περισσότερα