ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ UNIVERSITY OF ATHENS (LAW SCHOOL)

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ UNIVERSITY OF ATHENS (LAW SCHOOL) Σχολή: Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα: Νομικής Μάθημα: Σύνθεση Δημοσίου Δικαίου Υπεύθυνος Καθηγητής: Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος. Ονοματεπώνυμο: ΝΑΣΙΟΘΥΜΙΟΥ ΕΥΘΥΜΙΑ Αριθμός μητρώου: Τηλέφωνο επικοινωνίας: , Θέμα: «Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» Subject: THE LIBERAL DEMOCRATIC CLASS AND THE CONSTITUTIONAL RIGHTS ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 1) Ιστορική αναδρομή της δημοκρατίας...4 2) Ιστορική αναδρομή των συνταγματικών δικαιωμάτων...7 3) Έννοια της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης ) Έννοια συνταγματικών δικαιωμάτων ) Διάκριση συνταγματικών δικαιωμάτων ) Φορείς και αποδέκτες συνταγματικών δικαιωμάτων. Θεωρία της τριτενέργειας ) Περιορισμοί συνταγματικών δικαιωμάτων ) Περιορισμοί των περιορισμών ) Ολοκληρωτικά καθεστώτα και συνταγματικά δικαιώματα ) Σχέση συνταγματικών δικαιωμάτων και ελεύθερης δημοκρατικής τάξης (κοινωνικό κράτος και κράτος δικαίου)...23 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...25 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...26 SUMMARY...27 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με την παρούσα εργασία γίνεται μια σύντομη επιστημονική μελέτη για την ελεύθερη δημοκρατική τάξη και τη σχέση της με τα συνταγματικά δικαιώματα και τον τρόπο που αυτές οι δύο έννοιες, αυτά τα δύο κοινωνικά, πολιτικά και «νομικά» φαινόμενα αλληλοεπηρεάζονται, αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοκαλύπτονται. Η έννοια της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης είναι μια έννοια που απαντάται από τα αρχαία χρόνια ενώ αυτή των συνταγματικών δικαιωμάτων μπορεί να θεωρηθεί μια έννοια πιο «σύγχρονη». Γίνεται επομένως μια προσπάθεια μελέτης της συμβολής της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης ως πολιτικό σύστημα και των συνταγματικών δικαιωμάτων σε αυτήν με όποια μορφή αυτά και αν έχουν. Τέλος παρουσιάζονται τα όρια των συνταγματικών δικαιωμάτων μέσα σε ένα δημοκρατικό καθεστώς και το ρόλο που αυτά διαδραματίζουν στην εξέλιξη και ευημερία ενός ελεύθερου δημοκρατικού κράτους στη σύγχρονη εποχή. 3

4 1) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η έννοια της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης παραπέμπει στην ευρύτερη έννοια της δημοκρατίας, η οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένη στο μυαλό του ανθρώπου με την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και το ρόλο που η τελευταία διαδραμάτισε για την θεμελίωση του πολιτεύματος αυτού στους επόμενους αιώνες μέχρι και σήμερα και γίνεται από όλους δεκτό ότι οι πρόγονοί μας «εφηύραν» τη δημοκρατία και την κατέθεσαν ως παρακαταθήκη στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Σόλων ήταν ο θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Το νέο πολίτευμα που ίδρυσε ήταν τιμοκρατικό με δημοκρατικά στοιχεία. Πάντως, το γνωστό πρότυπο της δημοκρατίας στην Αθήνα δημιούργησε το 508 π.χ. ο μεταρρυθμιστής Κλεισθένης (6ος αιώνας π.χ.). Στόχος των «κλεισθένειων» διατάξεων ήταν η ουσιαστική μορφοποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος και ιδιαίτερο στοιχείο της μορφής του πολιτεύματος που οργανώθηκε από αυτόν ήταν η αντίθεση προς την τυραννίδα, η ανάμνηση της οποίας ήταν αρκετά έντονη και χρονικά πολύ νωπή λόγω της τυραννίδας των Πεισιστράτιδων. Πιο συγκεκριμένα στην εποχή του Κλεισθένη εμφανίστηκε και η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας καθώς αυτός έδωσε στο δήμο το δικαίωμα να αποφασίζει για τις δημόσιες υποθέσεις. Στην αρχαία Αθήνα η έννοια της δημοκρατίας δεν είχε την έννοια της φιλελεύθερης δημοκρατίας που υπάρχει σήμερα. Όπως φαίνεται και από την ετυμολογία της λέξης «δημοκρατία» (δήμος + κρατώ) τον πρώτο λόγο για την εύρυθμη λειτουργία της πόλης κράτους την είχε ο ίδιος ο λαός. Στην χρυσή εποχή του Περικλή η δημοκρατία είχε φτάσει στο ζενίθ, ήταν άμεση, ο λαός ήταν αυτός που έπαιρνε τις αποφάσεις μέσα από την εκκλησία του Δήμου και αυτή ήταν το ανώτατο όργανο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο δήμος ήταν το 4

5 κέντρο των πάντων στην αρχαία Αθήνα και το γεγονός ότι οι αποφάσεις λαμβάνονταν από το σύνολο των αθηναίων πολιτών δείχνει την έννοια της δημοκρατικής τάξης στην ελληνική αρχαιότητα, κυρίως στην Αθήνα. Ποιητές και φιλόσοφοι της εποχής εξήραν το πολίτευμα της δημοκρατίας μέσα από πολλά έργα τους. Στον Επιτάφιο του Περικλή αναφέρεται ότι: «και όνομα μεν κέκληται δημοκρατία διά το μη οικείν εν ολίγους αλλ ες πλείονας», δηλαδή, το πολίτευμά μας ονομάζεται δημοκρατία επειδή η διοίκηση ανήκει στους πολλούς και όχι στους λίγους. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του ορίζει τη δημοκρατία ως το πολίτευμα που «δήμος εστίν ο κρατών». Επίσης, στο ίδιο έργο λέει: «Κατά μέρος άρχων και αρχώμενος, πολιτικόν» (δηλαδή, το να υπάρχει εκ περιτροπής, με σειρά, άρχοντας και αρχόμενος είναι χαρακτηριστικό πολιτικό). Και παρακάτω: «Ελευθερίας εν τω εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι» (δηλαδή, ένα χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχει και να άρχεται κανείς με τη σειρά του). Αυτό δείχνει ότι πάγια νοοτροπία της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν ότι κανένας πολίτης δεν είναι άρχοντας δια βίου αλλά όλοι εναλλάσσονται από την θέση του αρχόμενου σε αυτή του άρχοντα προκειμένου να τηρηθεί η έννοια της δημοκρατίας και όλοι οι πολίτες να μπορούν να αποφασίζουν ισότιμα. Θεμελιώδεις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν η ισονομία και η αξιοκρατία. Όλοι οι αθηναίοι πολίτες, τόσο οι άρχοντες όσο και ο λαός, ήταν ίσοι απέναντι στους νόμους, είχαν τα ίδια δικαιώματα και ο νόμος ήταν πάνω από όλους. Ήταν ελεύθεροι και ο μόνος περιορισμός της ελευθερίας τους ήταν οι νόμοι που οι ίδιοι οι πολίτες είχαν θεσπίσει. Επίσης, βασική αρχή του πολιτεύματος αυτού ήταν και η ελευθερία του λόγου, μια ελευθερία που συνέβαλε τα μέγιστα στην εξέλιξη και την άνθηση της αθηναϊκής πολιτείας την εποχή εκείνη και μια ελευθερία που ουσιαστικά αποτελούσε αναφαίρετο δικαίωμα κάθε αθηναίου πολίτη, δικαίωμα που πολλούς αιώνες αργότερα οι άνθρωποι πάσχιζαν να αποκτήσουν. 5

6 Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι ναι μεν η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία προσέφερε πολλά στην μετέπειτα εξέλιξη του πολιτεύματος αυτού, ναι μεν είχε πάρα πολλά θετικά στοιχεία αλλά δεν έλειπαν και οι αρνητικές πλευρές, όπως για παράδειγμα ότι στους πολίτες δεν συγκαταλέγονταν οι μέτοικοι, οι δούλοι και οι γυναίκες, γεγονός το οποίο σήμαινε ότι αυτοί δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του Δήμου και ό,τι άλλο αυτό συνεπάγεται. Επιπρόσθετα, δημοκρατία στην αρχαία εποχή δεν υπήρχε μόνο στην Αθήνα. Δημοκρατικά στοιχεία εμφανίζονται και σε άλλες πόλεις κράτη, όπως αυτό της Σπάρτης, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονταν από την Απέλλα (λαϊκή συνέλευση) και σε αυτή συμμετείχαν Σπαρτιάτες πολίτες. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία αποτελεί το πρότυπο της δημοκρατίας αλλά πρέπει να τονιστεί ότι η τότε μορφή της δημοκρατίας δεν έχει απόλυτη ομοιομορφία με την σημερινή έννοια και εφαρμογή του πολιτεύματος αυτού. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν και κανένα κοινό στοιχείο. Στην αρχαία Αθήνα του 5ου αιώνα π.χ. η δημοκρατία εξασφάλιζε την ισονομία, την αξιοκρατία, την ισότητα και την ισοπολιτεία, έννοιες που εμφανίζονται και στα σύγχρονα δημοκρατικά καθεστώτα και αποτελούν βασικές θεμελιώδεις ελευθερίες. Τέλος, η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ήταν η πρώτη και τελευταία άμεση δημοκρατία στον κόσμο. Στη συνέχεια, από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά το πολίτευμα της δημοκρατίας άρχισε να φθίνει και να καταρρέει με αποτέλεσμα σταδιακά να εκλείπει και να αντικαθίσταται από άλλες μορφές πολιτευμάτων, όπως αυτό της ολιγαρχίας, της βασιλείας και της αριστοκρατίας που βρίσκονταν στο πολιτικό ελληνικό και ευρωπαϊκό προσκήνιο για πολλούς αιώνες. Ο 18 ος αιώνας αποτελεί το χρονικό σημείο της ιστορίας όπου εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της δημοκρατίας και της ανάγκης των ανθρώπων των ευρωπαϊκών κυρίως κρατών αλλά και της αμερικάνικης 6

7 ηπείρου να διέπονται από το πολίτευμα της δημοκρατίας και να αποβάλουν το ζυγό της μοναρχίας. Η αγγλική επανάσταση του 1688 και στη συνέχεια η γαλλική επανάσταση του 1789 υπήρξαν τα εναρκτήρια γεγονότα που οδήγησαν στην εδραίωση της δημοκρατίας αλλά και της θεμελίωσης βασικών δικαιωμάτων των ανθρώπων. Οι αγγλικοί θεσμοί, η οικονομική κρίση αλλά και η εμφάνιση φιλοσόφων όπως ο Λοκ, ο Μοντεσκιέ, ο Ρουσσό και άλλοι πολλοί υποδηλώνουν την ορμή των πολιτών να απεγκλωβιστούν από την τυραννία της μοναρχίας και να επαναστατήσουν για να επανακτήσουν δικαιώματα που απορρέουν από ένα δημοκρατικό καθεστώς. Το αγγλικό πολίτευμα αποτελεί το πρώτο δημοκρατικό πολίτευμα μετά από τόσους αιώνες και ο γαλλικός διαφωτισμός επιδρά στην θεμελίωσή του. Εν συνεχεία, μέχρι και τις μέρες μας η δημοκρατία έχει περάσει από πολλά στάδια εξέλιξης και επανεμφανίστηκε μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο ως ιδεώδες αυτονόητο, παρόλες τις εκφάνσεις και τις επιρροές που είχε κατά τη διάρκεια του χρόνου. 2) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα συνταγματικά δικαιώματα είναι μια έννοια πιο «σύγχρονη» σε σχέση με αυτή της δημοκρατίας. Μάλιστα, τα δικαιώματα αυτά δεν νοούνται σε πολίτευμα μη δημοκρατικό και θεωρούνται μέρος μιας ελεύθερης δημοκρατικής τάξης. Αξίζει, όμως, να γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή προκειμένου να καταστεί σαφέστερο πως σήμερα αυτά είναι απαραίτητα για την εύρυθμη λειτουργία ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Στα αρχαία χρόνια δεν μπορεί να γίνει λόγος για συνταγματικά δικαιώματα, παρόλο που πολλές ελευθερίες υπήρχαν και τότε θεσμοθετημένες όχι σε νόμους αλλά λόγω παιδείας, φιλοσοφίας και νοοτροπίας αυτές είχαν επικρατήσει. Εξάλλου η έννοια της ελευθερίας για την οποία ήταν 7

8 υπερήφανοι στην αρχαία Αθήνα δεν είναι η ελευθερία του πολίτη αλλά η ελευθερία της πόλης κράτους. Τα συνταγματικά δικαιώματα με την έννοια τη σημερινή εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 17 ο αιώνα στην Ευρώπη, σε μία περίοδο όπου υπήρχε έντονη αμφισβήτηση της απόλυτης μοναρχίας και οι πολίτες ένιωθαν πλέον άμεση την ανάγκη να ξεφύγουν από τη δουλεία της εποχής εκείνης και από την εκμετάλλευση που υφίσταντο τόσο από τους μονάρχες όσο και από την άρχουσα αστική τάξη. Η Αγγλία ήταν η χώρα εκείνη που επαναστάτησε ενάντια στην προϋπάρχουσα βαριά πολιτική και κοινωνική κατάσταση και με κείμενα όπως το Habeas Corpus του 1679 και το Bill of Rights του 1688 θεμελιώθηκαν ορισμένες ελευθερίες και δικαιώματα, όπως η ισότητα στην εφαρμογή των νόμων κ.α. Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, την ίδια περίπου χρονική περίοδο, η Βόρεια Αμερική, φανερά επηρεασμένη από την αγγλική επανάσταση στα συντάγματα που εκεί ψηφίστηκαν, στα προοίμιά τους υπήρχαν διακηρύξεις δικαιωμάτων. Όμως, η γαλλική επανάσταση του 1789 ήταν αυτή που αποτέλεσε το ορόσημο στην προσπάθεια που είχε ήδη ξεκινήσει και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη αποτελεί το πρώτο βασικό επίσημο κείμενο στον ευρωπαϊκό χώρο, όπου κάνει λόγο για δικαιώματα του ανθρώπου, όπως η ιδιοκτησία, η ελευθερία, το δικαίωμα αντίστασης κ.α. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και τα καθεστώτα που δρούσαν εκείνη την εποχή έγινε πλέον επιτακτική η ανάγκη κατοχύρωσης συνταγματικών δικαιωμάτων, δικαιωμάτων που ήταν απαραίτητα για τον κάθε άνθρωπο προκειμένου να συντελούν στην ευημερία του και στην ομαλή εξέλιξη και διαβίωσή του μέσα σε κοινωνικές ομάδες αλλά και εν γένει πολιτεύματα. Έτσι, στα μεταπολεμικά χρόνια ιδρύθηκαν όργανα και οργανισμοί που ασχολούνται αποκλειστικά και μόνο με την προστασία του ανθρώπου και των δικαιωμάτων του, όπως ο Ο.Η.Ε. αλλά και καταστατικοί χάρτες, διακηρύξεις 8

9 και διεθνείς συμβάσεις όπου εκεί υπάρχουν θεσμοθετημένα πολλά δικαιώματα του ανθρώπου, και συνεχίζουν να δημιουργούνται τέτοια κείμενα, και τα κείμενα αυτά αποτελούν οδηγό για τα εθνικά κράτη και την εσωτερική πορεία που αυτά ακολουθούν για την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών τους. Στον ελλαδικό χώρο, τώρα, τα ελληνικά συντάγματα από την επανάσταση και έπειτα κατοχυρώνουν ρητά στο κείμενό τους συνταγματικά δικαιώματα, τόσο ατομικά όσο και πολιτικά, γεγονός το οποίο είναι αρκετά προοδευτικό αλλά και αξιοσημείωτο αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στον ελληνικό χώρο. Ακόμα και στα συντάγματα της Επανάστασης, (Σύνταγμα της Επιδαύρου, του Άστρους και της Τροιζήνας) γίνεται λόγος για προστασία της ιδιοκτησίας, ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του τύπου, ισότητα ενώπιον των νόμων, τεκμήριο αθωότητας και άλλα δικαιώματα που απαντώνται σε σημερινά συντάγματα. Στη συνέχεια, με τα Συντάγματα των 1844, 1864, 1911, 1927, 1952 μέχρι και το σύνταγμα του 1975 με τις αναθεωρήσεις του 1986 και 2001, εμφανίζονται πλέον όλο και περισσότερα δικαιώματα, ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά, τα οποία από τα πρώτα συντάγματα αρχίζουν και έχουν μια θέση αρκετά σημαντική στο κείμενο των συνταγμάτων και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος αυτών αλλά και απαραίτητη απαίτηση από όλους τους πολίτες. Δικαιώματα όπως αυτό του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι κάνουν την εμφάνισή τους από το Βέβαια, μέσα στην χρονική πορεία των ανωτέρω συνταγμάτων πολλά δικαιώματα είτε προστατεύονται περισσότερο είτε γίνεται μια οπισθοδρόμηση στην προστασία αυτών αλλά σε καμία περίπτωση από κανένα σύνταγμα ελληνικό δεν έλειψαν τα κατοχυρωμένα συνταγματικά δικαιώματα, είτε αυτά αποτελούσαν μικρό μέρος του συνταγματικού κειμένου είτε μεγαλύτερο. Στις μέρες μας, βέβαια, το σύνταγμα του 1975/1986/2001 είναι ένα σύνταγμα με ξεχωριστό κεφάλαιο για την προστασία των ατομικών και 9

10 κοινωνικών δικαιωμάτων και περιέχει πληρέστατο κατάλογο αυτών και αποτελεί ένα αρκετά ανθρωποκεντρικό Σύνταγμα. Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του Συντάγματος είναι εμφανής από τα πρώτα άρθρα του και συγκεκριμένα από το άρθρο 2 παρ. 1 κατά την οποία «ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». 3) ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Η δημοκρατική τάξη έχει δεχτεί πολλές αλλαγές μέσα στο χρόνο και ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν κάθε φορά αυτή υιοθετεί και άλλα, καινούργια στοιχεία. Όμως, μια ελεύθερη δημοκρατική τάξη έχει κάποια στοιχεία βασικά που τη χαρακτηρίζουν και αποτελούν αναπόσπαστα κριτήρια για την ομαλή λειτουργία της τάξης αυτής. Η ελεύθερη δημοκρατική τάξη ισοδυναμεί με την έννοια τη δημοκρατίας στις μέρες μας και μάλιστα του φιλελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος με την ευρεία έννοια. Η ελεύθερη δημοκρατική τάξη είναι αυτή που εξασφαλίζει την μεγαλύτερη δυνατή ευημερία των πολιτών. Κανείς δεν είναι ειδήμων και κανείς δεν γνωρίζει τα πάντα, ούτε άρχοντες ούτε αρχόμενοι γι αυτό και βασικό χαρακτηριστικό της δημοκρατικής τάξης είναι η εναλλαγή των ατόμων στην εξουσία. Τα βασικότερα στοιχεία της δημοκρατικής τάξης είναι η προστασία των συνταγματικών δικαιωμάτων, ο χωρισμός των εξουσιών και το αντιπροσωπευτικό σύστημα. Αν εκλείψει κάποιο από αυτά τα στοιχεία τότε δεν γίνεται λόγος για δημοκρατία. Η ίδια η ετυμολογία της λέξης «δημοκρατία» δείχνει τη σημασία της λαϊκής κυριαρχίας, δηλώνει ότι η εξουσία πηγάζει από το λαό. Η δημοκρατική τάξη έχει λάβει διάφορες μορφές ανά τους αιώνες αλλά τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά είναι αυτά που τη σημαδεύουν και ουσιαστικά αποτελούν το νόημα και το σκοπό της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης. 10

11 4) ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ «Συνταγματικά δικαιώματα είναι τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνον προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος»¹. Αυτόν τον ορισμό που δίνει ο Α. Δημητρόπουλος στο βιβλίο του «Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Ειδικό μέρος: Μητρικά δικαιώματα Φυσική υπόσταση Πνευματική υπόσταση, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ, Τεύχη Ι-ΙΙΙ» αποτελεί ένα πλήρη ορισμό των συνταγματικών δικαιωμάτων από τον οποίο φαίνεται ξεκάθαρα το νόημα και η έννοια αυτών αλλά και ο σκοπός που υπηρετούν μέσα στο κράτος. Έτσι, καλύπτονται όλα τα είδη των συνταγματικών δικαιωμάτων, ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Με μια απλή ανάλυση δικαιώματα είναι μια εξουσία παρεχόμενη από το δίκαιο στο ίδιο το άτομο με σκοπό το τελευταίο να ικανοποιήσει τα συμφέροντά του. Στην ουσία αποτελούν πλευρές της ανθρώπινης αξίας και προσωπικότητας, τις οποίες ο νομοθέτης θέλει να προστατεύσει. Οι πλευρές αυτές είτε είναι καθαρά ατομικές και έχουν να κάνουν με την προσωπικότητα του ατόμου ως οντότητα είτε έχουν να κάνουν με την κοινωνική του υπόσταση, τη θέση του μέσα στο κοινωνικό σύνολο και ¹. Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Ειδικό μέρος: Μητρικά δικαιώματα Φυσικά υπόσταση Πνευματική υπόσταση, σελ

12 την εξουσία που μπορεί να έχει σε αυτό αλλά και τις υποχρεώσεις. Επίσης, τα συνταγματικά δικαιώματα καθορίζουν και τη συμπεριφορά του ίδιου του κράτους ως φορέα απέναντι στους πολίτες αλλά και μεταξύ άλλων φορέων. 5) ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα συνταγματικά δικαιώματα χωρίζονται σε κατηγορίες δικαιωμάτων ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους και τον τρόπο που αυτά λειτουργούν τόσο έναντι των πολιτών όσο και έναντι του κράτους. Μια πρώτη διάκριση των δικαιωμάτων έγινε περί τις αρχές του 20 ου αιώνα βασισμένη στον γερμανικό συνταγματικό θετικισμό από το γερμανό νομομαθή Georg Jellinek και αποτελεί την παραδοσιακή διάκριση αυτών. Σύμφωνα με την τριπλή αυτή διάκριση υπάρχουν τα status negativus, status positivus και status activus. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα ατομικά δικαιώματα (αποθετικά ή αρνητικά ή αμυντικά). Τα δικαιώματα αυτά συνιστούν αξιώσεις του ατόμου έναντι του κράτους για αποχή από παρεμβάσεις. Δηλαδή ο πολίτης με τα δικαιώματα αυτά απαιτεί από το κράτος να μην παρεμβαίνει και να τον αφήνει ελεύθερο να αναπτύξει τη ζωή του ως άτομο, να μην επεμβαίνει στην ιδιωτική σφαίρα του ατόμου και εν γένει να απέχει από οποιαδήποτε κρατική παρεμβατικότητα. Με τα δικαιώματα αυτά δεν ζητάει το άτομο κάποια παροχή από το κράτος αλλά αντίθετα ζητάει αποχή. Τέτοια δικαιώματα είναι: η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, το άσυλο της κατοικίας, το απαραβίαστο της ιδιω5τικής και οικογενειακής ζωής, η προσωπική ελευθερία, η ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, η θρησκευτική ελευθερία κ.α. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα κοινωνικά δικαιώματα (θετικά). Τα δικαιώματα αυτά, αντίθετα από τα αποθετικά, καθιερώνουν υποχρέωση του κράτους όχι για αποχή αλλά για παροχή. Με αυτά ο πολίτης ζητά και απαιτεί 12

13 από το κράτος να του παράσχει αγαθά και υπηρεσίες, αναζητά την παρέμβαση προκειμένου να εξασφαλίσει στοιχειώδη βιοτικά αγαθά και παροχές και γενικά στρέφονται προς το κράτος και όχι εναντίον του. Τέτοια δικαιώματα είναι: το δικαίωμα παιδείας, το δικαίωμα εργασίας, το δικαίωμα υγείας, η προστασία του περιβάλλοντος, η κοινωνική ασφάλιση των εργαζομένων κ.α. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία ανήκουν τα πολιτικά δικαιώματα. Τα δικαιώματα αυτά έχουν ως αντικείμενο την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στο κράτος, στη δημόσια εξουσία. Ο πολίτης δεν αρκείται στις παροχές που του προσφέρονται από το κράτος αλλά επιθυμεί ο ίδιος να συμβάλει στην διαμόρφωση της δημόσιας εξουσίας και στο σχηματισμό της πολιτειακής βούλησης. Και αυτά τα δικαιώματα, όπως και τα κοινωνικά, δεν στρέφονται κατά του κράτους αλλά προς αυτό. Τέτοια δικαιώματα είναι: το δικαίωμα ψήφου, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι κ.α. Ακόμα, όμως, και δικαιώματα όπως αυτό της ελευθερίας του τύπου, της ελευθερίας της συναθροίσεως κ.α. αποτελούν και αυτά συμμετοχικά δικαιώματα παρόλο που ανήκουν στην κατηγορία των ατομικών δικαιωμάτων. Αυτή, όμως, η παραδοσιακή τριμερής διάκριση τείνει πλέον να ξεπεραστεί καθώς οι συνθήκες έχουν αλλάξει και ανάμεσα στις κατηγορίες αυτές δεν υπάρχουν στεγανά, δεν πρόκειται για μια καθαρή διάκριση. Υπάρχει μια αλληλεξάρτηση των δικαιωμάτων και υπάρχουν δικαιώματα τα οποία μπορεί να ανήκουν σε περισσότερες από μια κατηγορίες. Για παράδειγμα το δικαίωμα της εργασίας δεν αποτελεί μόνο ελευθερία, δικαίωμα του ατόμου να εργάζεται όπου αυτό επιθυμεί αλλά παράλληλα αποτελεί και υποχρέωση του κράτους να παρέχει ευκαιρίες, υποδομές κ.α. προκειμένου να μπορεί να εργαστεί ο πολίτης. Και η αλληλεξάρτηση αυτή είναι αυτονόητη διότι χωρίς την παροχή αγαθών από το κράτος ο πολίτης δεν μπορεί να απολαύσει τα ατομικά του δικαιώματα, την ελευθερία του αλλά και τη συμμετοχή του στην 13

14 δημόσια εξουσία και από την άλλη όπου δεν υπάρχει ελευθερία δεν μπορούν να αναπτυχθούν ούτε τα πολιτικά ούτε τα κοινωνικά δικαιώματα. Τέλος, υπάρχει άλλη μια ιδιαίτερη μορφή συνταγματικών δικαιωμάτων, οι «θεσμικές εγγυήσεις», μορφή μεταγενέστερη των υπόλοιπων κατηγοριών. Και η έννοια των θεσμικών εγγυήσεων έχει γερμανική προέλευση και εμφανίστηκε την περίοδο του μεσοπολέμου. Θεσμικές εγγυήσεις είναι ουσιαστικά συνταγματικά κατοχυρωμένη θεσμοί του δικαίου, δημοσίου και ιδιωτικού και σκοπός των εγγυήσεων αυτών είναι να διασφαλίσουν τους ίδιους τους θεσμούς. Με άλλα λόγια σκοπός της ανωτέρω συνταγματικής κατοχύρωσης είναι η διασφάλιση του θεσμού και όχι η προστασία του φορέα της αξίωσης ως ατόμου. Χαρακτηριστικές διατάξεις του Συντάγματός μου που μπορούν να θεωρηθούν ως θεσμικές εγγυήσεις είναι τα άρθρα 61 και 62 για τη βουλευτική ασυλία. Όμως η διάκριση της συνταγματικής προστασίας σε θεσμική εγγύηση ή συνταγματικά δικαιώματα δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτη και έτσι πολλές φορές σε μια συνταγματική διάταξη μπορεί να συνυπάρχει ένα ατομικό ή κοινωνικό δικαίωμα με μια θεσμική εγγύηση. Για παράδειγμα, στο άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματός μας κατοχυρώνεται τόσο η ελευθερία του τύπου ως ατομική ελευθερία όσο και η εγγύηση για τη λειτουργία και προστασία του τύπου ως θεσμού. 6) ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων μπορεί να είναι καταρχήν ο καθένας, είτε φυσικό είτε νομικό πρόσωπο και ανεξάρτητα από την εθνικότητά του. Βέβαια, σε κάποιες συνταγματικές διατάξεις γίνεται αναφορά στους Έλληνες πολίτες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι αλλοδαποί, οι οποίοι διαχωρίζονται από τους Έλληνες λόγω ιθαγένειας και όχι λόγω εθνικότητας, αποκλείονται από τα δικαιώματα, απλά το ζήτημά υπόκειται σε νομοθετικές 14

15 ρυθμίσεις. Μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως σε αυτή του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι το Σύνταγμά μας περιορίζει τα δικαιώματα αυτά σε Έλληνες και μόνο εκτός από τις περιπτώσεις των δημοτικών εκλογών και αυτών του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου. Υπάρχουν, όμως, και δικαιώματα τα οποία αφορούν αποκλειστικά και μόνο αλλοδαπούς. Γενική αρχή για την άσκηση των δικαιωμάτων από φυσικά πρόσωπα είναι ότι αυτά είναι φορείς από τη γέννησή τους ως το θάνατό τους. Υπάρχουν και εξαιρέσεις στην εφαρμογή της γενικής αυτής θεωρίας, όπως στην περίπτωση των ανηλίκων και στην ικανότητά τους να συνάπτουν γάμο και γενικά πρέπει να υπάρχει και στην πράξη υφίσταται διάκριση μεταξύ ικανότητας δικαιώματος και ικανότητας άσκησης του δικαιώματος. Επειδή σε κάποιες περιπτώσεις είναι απαραίτητο να διακρίνεται η ικανότητα του να είναι κανείς φορέας δικαιώματος και η ικανότητα της αυτοπρόσωπης άσκησης του και σε άλλες περιπτώσεις δεν μπορεί να γίνει αυτή η διάκριση, είναι προτιμότερο το κάθε δικαίωμα να μελετάται ξεχωριστά. Τα νομικά πρόσωπα είναι και αυτά φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων. Υπάρχουν δικαιώματα κατοχυρωμένα στο Σύνταγμα τα οποία από τη φύση τους και μόνο δεν μπορούν να ασκηθούν από νομικά πρόσωπα αλλά μόνο από φυσικά, όπως τα δικαιώματα που αναφέρονται στην επιβολή ποινής βασανιστηρίων, η κοινωνική ασφάλιση, το δικαίωμα της παιδείας, το άρθρο 21 σχετικά με την οικογένεια, το γάμο, τη μητρότητα κ.α. Από την άλλη, τα ατομικά δικαιώματα που αφορούν δραστηριότητες που μπορούν να ασκηθούν συλλογικά έχουν ως φορείς τους και τα νομικά πρόσωπα. Δικαιώματα όπως η ελευθερία του τύπου, η ελευθερία της ενώσεως, η συνδικαλιστική ελευθερία, η οικονομική ελευθερία ασκούνται αποτελεσματικά από νομικά πρόσωπα είτε αυτά είναι οργανωμένα είτε όχι. Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις δικαιωμάτων τα οποία δεν είναι ευδιάκριτα αν φορείς τους μπορεί να είναι και νομικά πρόσωπα, όπως η ελευθερία της τέχνης, η ελευθερία της γνώμης κ.α. και σε αυτές τις περιπτώσεις η θεωρία και η πράξη τείνει προς το 15

16 συμπέρασμα ότι φορείς ατομικών δικαιωμάτων μπορούν να είναι και τα νομικά πρόσωπα. Έτσι, οδηγούμαστε και στο συμπέρασμα ότι φορείς μπορεί να είναι και ενώσεις ή ομάδες προσώπων χωρίς νομική προσωπικότητα καθώς το ίδιο το Σύνταγμά μας καλύπτει και προστατεύει προσπάθειες που γίνονται από τέτοιες ενώσεις προσώπων, όπως είναι οι θρησκευτικές ενώσεις, οργανώσεις συνδικαλιστικές, τα πολιτικά κόμματα κ.α. Βασική διάκριση που αφορά στα νομικά πρόσωπα είναι αυτή σε ιδιωτικού και δημόσιου δικαίου. Όλα τα ανωτέρω ισχύουν σε περιπτώσεις νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου και αυτό γιατί τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου δεν είναι υποκείμενα αλλά επειδή ασκούν δημόσια εξουσία και είναι μέρος του ίδιου του κράτους, τότε αυτά αποτελούν και πηγή των δικαιωμάτων, είναι αποδέκτες των υποχρεώσεων που απορρέουν από τα δικαιώματα. Η προστασία που απορρέει από τα δικαιώματα είναι υπέρ των πολιτών και των ιδιωτών και έναντι του κράτους και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου. Επίσης, υποκείμενα δεν μπορούν να είναι ούτε οι δημόσιοι φορείς που είναι οργανωμένοι σε νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου γιατί και αυτοί με τη σειρά τους ασκούν δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με δημόσια λειτουργία. Εξαιρέσεις, όμως, υπάρχουν και σε αυτόν τον τομέα και βασική εξαίρεση είναι αυτή των ανώτατων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων τα οποία αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου αλλά απολαμβάνουν δικαιώματα όπως αυτό της ελευθερίας της τέχνης, της επιστήμης, είναι αυτοδιοικούμενα και γενικά είναι φορείς των δικαιωμάτων του ίδιου του άρθρου 16 του Συντάγματος. Αποδέκτες των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι γενικά όλη η κρατική εξουσία. Αυτό όμως είναι ένα πολύ γενικό πλαίσιο το οποίο επιδέχεται ορισμένες επεξηγήσεις. Κρατική εξουσία είναι τόσο η εκτελεστική όσο και η νομοθετική αλλά και η δικαστική. Και οι τρεις αυτές μορφές υποχρεούνται να διασφαλίζουν την άσκησης των συνταγματικών δικαιωμάτων. Εν συνεχεία, ως κρατική εξουσία δεν εννοείται μόνο το κράτος με τη μορφή που αυτό έχει 16

17 αλλά και κάθε νομικό πρόσωπο, είτε δημοσίου δικαίου είτε ιδιωτικού είτε απλά φορέας το οποίο ασκεί δημόσια λειτουργία και παρέχει δημόσιες υπηρεσίες. Όλοι οι φορείς του δημοσίου δεσμεύονται από τα συνταγματικά δικαιώματα ακόμα και αν αυτοί διέπονται από το ιδιωτικό δίκαιο. Αρκεί επομένως να υπάρχει το χαρακτηριστικό ότι ασκούν δημόσια υπηρεσία και επιδιώκουν το δημόσιο σκοπό της εξασφάλισης των βιοτικών αγαθών που είναι αναγκαίοι για το κοινωνικό σύνολο. Τα τελευταία χρόνια επικρατεί η τάση της μετακύλισης υπηρεσιών και λειτουργιών από το κράτος προς τους ιδιώτες με αποτέλεσμα να δημιουργείται το ζήτημα της προστασίας των πολιτών όχι μόνο απέναντι στο «κράτος» αλλά πλέον και έναντι των «τρίτων», αυτών δηλαδή που ασκούν δημόσια υπηρεσία αλλά δεν είναι το ίδιο το κράτος αλλά ιδιώτες. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, το ζήτημα της τριτενέργειας, το οποίο ζήτημα βασίζεται κυρίως στην προστασία των πολιτών έναντι των τρίτων και κατ επέκταση κατά πόσο τα συνταγματικά δικαιώματα που προστατεύον τον ιδιώτη έναντι του κράτους μπορούν να ασκηθούν και για την προστασία του ιδιώτη έναντι άλλου ιδιώτη. Η τριτενέργεια είναι μια θεωρία που αναπτύχθηκε στη Γερμανία και ξεκίνησε από τον τομέα του εργατικού δικαίου. Σκοπός της θεωρίας είναι να επεκτείνει την ισχύ και την εφαρμογή των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών και όχι μόνο μεταξύ κράτους πολίτη. Με την αποδοχή της θεωρίας αυτής οδηγούμαστε σε μια διεύρυνση των «αποδεκτών» των συνταγματικών δικαιωμάτων. Στη θεωρία και στη νομολογία γίνεται διάκριση μεταξύ «άμεσης» και «έμμεσης» τριτενέργειας. «Άμεση» είναι η τριτενέργεια κατά την οποία τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται απευθείας σε μια νομική κατάσταση ως αυτοτελείς κανόνες δικαίου. Ο ιδιώτης επικαλείται άμεσα μια συνταγματική διάταξη για την επίλυση μιας διαφοράς η οποία δεν υπάρχει στο ιδιωτικό δίκαιο αλλά και για τον συνταγματικό έλεγχο κάποιας διάταξης. «Έμμεση» τριτενέργεια νοείται η 17

18 χρησιμοποίηση των συνταγματικών δικαιωμάτων όχι απευθείας στις ιδιωτικές σχέσεις αλλά έμμεσα, με τη μορφή της ερμηνείας και της συμπλήρωσης αόριστων νομικών εννοιών και όρων που υπάρχουν σε άλλες νομικές διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Η διάκριση βέβαια αυτή δεν γίνεται δεκτή από πολλούς νομικούς, οι οποίοι ταυτίζουν την τριτενέργεια με την άμεση τριτενέργεια και δεν κάνουν τον ως άνω διαχωρισμό. Εξάλλου, προβάλλεται το επιχείρημα ότι το Σύνταγμα σαφώς και θα είναι αυτό που θα καλύπτει και θα ερμηνεύει κενά αλλά και αόριστες νομικές έννοιες του ιδιωτικού δικαίου αφού η εφαρμογή των κανόνων του ιδιωτικού δικαίου σαφώς συνάγεται ότι γίνεται σύμφωνα με το Σύνταγμα. Πριν την αναθεώρηση του 2001, στο Σύνταγμά μας ρητή καθιέρωση της τριτενέργειας δεν υπήρχε αλλά αυτή μπορούσε να θεμελιωθεί στα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 ενώ μετά την αναθεώρηση του 2001 υπάρχει ρητή θεμελίωση της τριτενέργειας στο άρθρο 25 παρ. 1 όπου γίνεται λόγος για άμεση τριτενέργεια. Το Σύνταγμά μας είναι το μοναδικό που καθιερώνει ρητά την τριτενέργεια. Όμως, δεν είναι όλα τα συνταγματικά δικαιώματα δεκτικά της θεωρίας της τριτενέργειας. Έτσι, ενώ υπάρχουν δικαιώματα που από τη φύση τους τριτενεργούν, όπως το δικαίωμα ίσης αμοιβής για παροχή ίσης εργασίας, από την άλλη υπάρχουν και άλλα που δεν τριτενεργούν, όπως είναι αυτό της ιθαγένειας, ή αυτό του να είναι κάποιος δεκτός σε όλες τις δημόσιες λειτουργίες. Γενικά είχε επικρατήσει η αντίληψη ότι τριτενέργεια θεμελιώνεται στα ατομικά δικαιώματα. Τώρα, όμως, πλέον τριτενέργεια υπάρχει και σε κοινωνικά δικαιώματα αλλά και σε πολιτικά αλλά η μορφή της τριτενέργειας στα τελευταία είναι αμυντική. 7) ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα συνταγματικά δικαιώματα ναι μεν κατοχυρώθηκαν για την προστασία του ίδιου του πολίτη και την ομαλή και εύρυθμη διαβίωσή του μέσα στο 18

19 κράτος αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτά δεν υπόκεινται σε κάποια όρια, σε περιορισμούς, οι οποίοι έχουν τεθεί ακριβώς για το σκοπό που τα ίδια τα δικαιώματα πρεσβεύον: την προστασία του πολίτη από αυθαίρετες χρήσεις των συνταγματικών δικαιωμάτων. Οι περιορισμοί αυτοί βρίσκονται μέσα στο ίδιο το Σύνταγμα αλλά και στους νόμους και στη διοίκηση εν γένει. Στο Σύνταγμα, με την κατοχύρωση ενός ατομικού δικαιώματος αυτομάτως δημιουργείται ένα όριο του δικαιώματος αυτού, ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτό ασκείται. Επίσης, εκτός από τη μορφή και τα όρια που έχει κάθε δικαίωμα αρχικά από τη σύνταξή του και μόνο, υπάρχουν στο κείμενο του Συντάγματος διατάξεις γενικής φύσεως και σημασίας οι οποίες αποτελούν περιορισμούς των συνταγματικών δικαιωμάτων, όσο οξύμωρο και αν αυτό φαίνεται. Έτσι, το άρθρο 48 που ορίζει τα σχετικά με την κατάσταση πολιορκίας, μιας έκτακτης κατάστασης, είναι ένα άρθρο που περιλαμβάνει περιορισμό των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Αν και σπάνια τίθεται σε ισχύ αυτό το άρθρο (εκτός από νοσηρές ιστορικές περιπτώσεις), όταν αυτό συμβαίνει τότε έχουμε πλήρη περιορισμό πολλών ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, καθώς αναστέλλεται η ισχύς εν όλω ή εν μέρει των διατάξεων 5 παρ. 4, 6, 8, 9, 11, 12 παρ. 1 έως 4, 14, 19, 22 παρ.3, 23, 96 παρ. 4 και 97 του Συντάγματος. Είναι εμφανές, λοιπόν, ότι το μεγαλύτερο μέρος των συνταγματικών δικαιωμάτων περιορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ένα ιδιαίτερο είδος περιορισμού των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι οι υποχρεώσεις που πηγάζουν από το ίδιο το Σύνταγμα. Έτσι, γίνεται λόγο για στρατολογική υποχρέωση, υποχρέωση άσκησης του δικαιώματος της ψήφου κ.α., υποχρεώσεις οι οποίες αυτομάτως μειώνουν την ελευθερία του πολίτη και συνιστούν περιορισμό των δικαιωμάτων του, Από την άλλη, όμως, οι περιορισμοί αυτοί, παρόλο που έχουν τη μορφή υποχρεώσεων, έχουν σκοπό τη προστασία και εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, σκοπό ίδιο με τα συνταγματικά δικαιώματα. Επίσης, στην ίδια κατηγορία 19

20 εμπίπτει και το χρέος που απορρέει από το άρθρο 25 παρ. 4, χρέος εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης, χρέος που συνιστά και αυτό περιορισμό των δικαιωμάτων αλλά η χρήση του άρθρου αυτού από τη νομολογία δεν είναι και τόσο συχνή. Τέλος, άλλη μορφή γενικού περιορισμού των δικαιωμάτων μέσα στο ίδιο το Σύνταγμα αποτελεί και το άρθρο 25 παρ. 3, που κάνει λόγο για την καταχρηστική άσκηση των δικαιωμάτων. Η κατάχρηση εδώ συνίσταται στην κατάχρηση των δικαιωμάτων των άρθρων 4 έως 24, των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, και αφορά τις περιπτώσεις όπου η κατάχρηση συνίσταται σε διαφορετική χρήση του σκοπού του δικαιώματος από αυτόν για τον οποίο είχε θεσπισθεί. Εν συνεχεία, υπάρχουν και οι λεγόμενοι ειδικοί περιορισμοί, οι οποίοι βρίσκονται στην ίδια τη συνταγματική διάταξη του δικαιώματος. Σε ορισμένες συνταγματικές διατάξεις βρίσκονται απευθείας περιορισμοί του δικαιώματος που αναφέρονται π.χ. στα χρηστά ήθη, στη δημόσια τάξη, το γενικό συμφέρον κ.τ.λ. Όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι οι περιορισμοί αυτοί αναφέρονται μόνο στο συγκεκριμένο δικαίωμα στο οποίο και βρίσκονται και δεν μπορούν κατ αναλογία να χρησιμοποιηθούν για να περιορίσουν και την άσκηση άλλων δικαιωμάτων. Ακόμα και οι περιορισμοί που υπάρχουν σε γενικές διατάξεις, όπως αυτή του άρθρου 5 παρ. 1, δεν μπορεί να θεωρηθεί μια γενική διάταξη που ισχύει σε κάθε περίπτωση αλλά μόνο όπου δεν υπάρχουν ειδικές περιπτώσεις. Άλλη περίπτωση ειδικού περιορισμού είναι η λεγόμενη «επιφύλαξη νόμου». Με τον όρο αυτό νοείται ο περιορισμός που υπάρχει σε κάποια ατομικά δικαιώματα από τον ίδιο το νομοθέτη, με τη ρητή, όμως, εξουσιοδότηση από το ίδιο το Σύνταγμα. Έτσι, υπάρχουν συνταγματικές διατάξεις, οι οποίες στο ίδιο το περιεχόμενό τους αναφέρουν ότι το δικαίωμα επιδέχεται περαιτέρω νομοθετική ρύθμιση και ο νομοθέτης είναι αυτός που μπορεί να περιορίσει την άσκησή του με νόμο που θα θεσπίσει. Όταν στο ίδιο το δικαίωμα 20

21 υπάρχουν τα όρια μέσα στα οποία ο νομοθέτης θα κινηθεί τότε γίνεται λόγος για ειδική επιφύλαξη νόμου, ενώ όταν δεν υπάρχει κάτι τέτοιο μιλάμε για γενική επιφύλαξη νόμου. Από την παράθεση των ανωτέρω γίνεται σαφές ότι οι περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν έχουν σκοπό να περιορίσουν αρνητικά την άσκησή τους από τους πολίτες αλλά αντιθέτως να διευκολύνουν και να συμβάλουν στην εύρυθμη και ομαλή λειτουργία της ελληνικής ελεύθερης δημοκρατικής τάξης. Εξάλλου, η ρήση «η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου» δεν είναι τυχαία και κρύβει ακριβώς το ίδιο νόημα με αυτό που επιδιώκεται από το Σύνταγμα με τους περιορισμούς των δικαιωμάτων. 8) ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΩΝ Όμως, ακόμα και οι περιορισμοί των δικαιωμάτων δεν είναι αυθαίρετοι και ανεξέλεγκτοι. Υπάρχουν περιορισμοί των περιορισμών ακριβώς για να μην καταλυθεί η έννοια των δικαιωμάτων και τα τελευταία γίνουν απλά τύποις συνταγματικά δικαιώματα αν υπάρχουν έντονοι και πιεστικοί περιορισμοί που καταλύουν την έννοιά τους. Οι περιορισμοί των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων καταρχήν οφείλουν να μη θίγουν τον πυρήνα των δικαιωμάτων. Ο νομοθέτης περιορίζονταν με νομοθετικές διατάξεις ένα συνταγματικό δικαίωμα δεν πρέπει να περιορίζει τον πυρήνα του δικαιώματος αλλά να επικεντρώνεται στον τρόπο άσκησής τους και στον περιορισμό αυτής καθεαυτής της άσκησης χωρίς περαιτέρω συνέπειες. Περιορισμός των περιορισμών αποτελεί και η αρχή της αναλογικότητας, η οποία, μάλιστα, είναι ρητά κατοχυρωμένη στο Σύνταγμά μας στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. 4. Η αρχή αυτή αναπτύχθηκε στη Γερμανία και στη συνέχεια υιοθετήθηκε από το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ως αρχή του 21

22 ευρωπαϊκού δικαίου με ιδιαίτερη σημασία για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Ο σκοπός της αρχής αυτής επικεντρώνεται στο ότι οι περιορισμοί που τίθενται σε ένα δικαίωμα πρέπει να είναι οι αναγκαίοι και να συνάδουν με τον σκοπό του δικαιώματος. Η αρχή αυτή χρησιμεύει για τον καθορισμό του επιτρεπτού ορίου περιορισμών των συνταγματικών δικαιωμάτων και μπορεί να εφαρμοσθεί σε συνάρτηση προς αυτά. Η ελληνική νομολογία χρησιμοποιεί αρκετά τη αρχή της αναλογικότητας, την θεωρεί, πλέον, συνταγματική αρχή και τη συνάγει από την έννοια του κράτους δικαίου. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, οι περιορισμοί αυτοί δεν πρέπει να υπερβαίνουν το απαραίτητο μέτρο, πρέπει να είναι οι αναγκαίοι και πρόσφοροι και όχι επαχθέστεροι σε σχέση με άλλα μέτρα που υπάρχουν και μπορούν να χρησιμοποιηθούν. 9) ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Από όλα τα ανωτέρω συνάγεται ότι τα συνταγματικά δικαιώματα και οι συνταγματικές ελευθερίες νοούνται αυτομάτως μέσα σε μια δημοκρατική έννομη τάξη. Τι γίνεται, όμως, σε περιπτώσεις ολοκληρωτικών καθεστώτων; Για να υπάρχουν κατοχυρωμένα τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα απαιτείται η ύπαρξη Συντάγματος. Σε όλες τις χώρες που έχουν επιβληθεί ολοκληρωτικά καθεστώτα και που ακόμα διοικούνται από τέτοια δεν υπάρχουν συντάγματα με τη μορφή τουλάχιστον που νοούνται. Ακόμα και να υπάρχουν συντάγματα αυτά σίγουρα δεν προστατεύουν τους πολίτες όπως θα έπρεπε και συνήθως χρησιμοποιούνται για τη επίτευξη των σκοπών που τα καθεστώτα αυτά επιδιώκουν. Στα απολυταρχικά καθεστώτα γίνεται καταπάτηση των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Η αξία και η προσωπικότητα του ανθρώπου, αξίες βασικές για την ομαλή διαβίωση του ανθρώπου μέσα σε μια 22

23 κοινωνία, καταστρατηγούνται, ο πολίτης ζει μέσα σε ένα καθεστώς τρομοκρατίας και ελευθερίες, όπως αυτή του τύπου, της έκφρασης, της κίνησης κ.α. δεν μπορούν να υπάρξουν. Ο πολίτης δεν έχει δικαίωμα να εκφραστεί ελεύθερα, να κινηθεί ελεύθερα, να τυπώσει και να δημοσιεύσει έντυπα ελεύθερα και γενικά όλα όσα μπορεί να πράξει σε ένα δημοκρατικό καθεστώς αυτομάτως καταργούνται. Η τριμερής διάκριση των εξουσιών είναι τυπική και η εκτελεστική εξουσία είναι αυτή που έχει περισσότερες, αν ουσιαστικά όχι όλες, τις αρμοδιότητες. Λογοκρισία, τρομοκρατία, μονοφωνία είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος. Επομένως, εύκολα γίνεται αντιληπτό γιατί τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα μόνο σε μια ελεύθερη δημοκρατική τάξη μπορούν να ευδοκιμήσουν. Δικαιώματα και ελευθερίες που είναι αναγκαίες και κατοχυρωμένες μέσα από πολλούς αγώνες και δεκαετίες και πλέον θεωρούνται απαραίτητες για μια κοινωνία, για ένα κράτος, δεν υπάρχουν σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Τα συνταγματικά δικαιώματα είναι αυτά περιορίζουν την κρατική εξουσία, απορρίπτουν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και κατοχυρώνουν την δημοκρατία. 10) ΣΧΕΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ) Από τη μελέτη των συνταγματικών δικαιωμάτων και της ελεύθερης δημοκρατικής τάξης συνάγεται το συμπέρασμα της άμεσης και πλήρους συνυφασμένης σχέσης μεταξύ των. Μια δημοκρατική κοινωνία έχει ως σκοπό της την διαφύλαξη των συνταγματικών δικαιωμάτων και θέτει τα όρια και τα πλαίσια μέσα στα οποία αυτά μπορούν να εκδηλωθούν και να λειτουργήσουν προς το σκοπό τους και προς την εξασφάλιση της προστασίας των πολιτών 23

24 ενός κράτους. Η έννομη θέση του ατόμου δεν πρέπει να έχει θέση αντικειμένου αλλά υποκειμένου, πρέπει να είναι πολίτης και όχι υπήκοος και αυτό επιτυγχάνεται με τα συνταγματικά δικαιώματα. Σε μια δημοκρατική τάξη εμφανίζονται οι έννοιες του κράτους δικαίου και του κοινωνικού κράτους. Το κράτος δικαίου υποχρεούται να σέβεται τα ανθρώπινα συνταγματικά δικαιώματα, την ανθρώπινη αξία αλλά και να εγγυάται την παραγωγή του δικαίου, πρόκειται για κράτος αποχής και η ενέργειά του είναι αμυντική. Το κράτος δικαίου δεν είναι εξ ορισμού το δίκαιο κράτος. Αφού εξασφαλίσει την παραγωγή του δικαίου μετά οφείλει να εξασφαλίσει και την εφαρμογή του. Τα συνταγματικά δικαιώματα λειτουργούν και αποθετικά, δηλαδή προσδιορίζουν τι μπορεί και τι δεν μπορεί η κρατική εξουσία να κάνει. Υποτάσσουν την κρατική εξουσία σε κανόνες που τη δεσμεύουν. Από την άλλη το κοινωνικό κράτος υποχρεούται όχι μόνο να σέβεται αλλά και να προστατεύει και να εξασφαλίζει την ανθρώπινη αξία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το κράτος δικαίου ήταν δημιούργημα παλαιότερο ενώ εξέλιξή του αποτελεί το κοινωνικό κράτος, δημιούργημα πιο σύγχρονο. Το κοινωνικό κράτος προστατεύει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες και το κράτος αναλαμβάνει δράση για να τα προστατεύσει. Επίσης, παρέχει στους πολίτες βιοτικά αγαθά και υπηρεσίες και τα διασφαλίζουν υπέρ αυτών ώστε να μπορούν και να διεκδικούν αλλά και να προστατεύονται. Η ελεύθερη δημοκρατική τάξη, απόρροια της δημοκρατίας, είναι εκείνη η έννομη τάξη μέσα στην οποία μπορούν να εδραιωθούν και να εξελιχθούν τα συνταγματικά δικαιώματα. Μέσα σε μια ελεύθερη δημοκρατική τάξη ο πολίτης μορφώνεται, εργάζεται, εκφράζει ελεύθερα τις πεποιθήσεις του, παίρνει ενεργό μέρος σε πολιτικά θέματα και αποφασίζει και αυτός για τα εθνικά θέματα της χώρας του. Η αξία του ανθρώπου και η προσωπικότητά του προστατεύεται και διασφαλίζεται και επομένως η κοινωνία μέσα στην οποία ζει είναι αρμονική, κινείται σε έννομους δρόμους και εν γένει 24

25 χαρακτηρίζεται από αξίες, αρχές και ελευθερίες απαραίτητες για τη αξία του ανθρώπου. Η δημοκρατία θέλει να έχει ενεργούς πολίτες, μορφωμένους και ικανούς στη λήψη ορθών αποφάσεων και για να επιτευχθεί αυτό το ίδιο το κράτος, με τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να μορφωθούν, ελευθερία να εκφράσουν τις απόψεις τους, να έχουν ίσες ευκαιρίες εργασίας, να αναπτύξουν την οικονομική τους δραστηριότητα. Όλα αυτά επιτυγχάνονται βέβαια με τη συμβολή των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία αλληλεπιδρούν μέσα στην κοινωνία και προς όφελος του πολίτη αλλά και προς όφελος του ίδιου του κράτους. Το ίδιο το Σύνταγμα περιέχει διατάξεις από τις οποίες φαίνεται η βούληση του κράτους να παρέχει εγγυήσεις στους πολίτες για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους και γενικά για τις παροχές που αυτό θα πρέπει να δώσει στους πολίτες του ώστε να επιτευχθούν όλα τα ανωτέρω. Το άρθρο 25 παρ.1 και 2 αποτελεί την επιβεβαίωση όλων των ανωτέρω και δηλώνει την εγγύηση του κράτους και των οργάνων του για την διασφάλιση και την προστασία των δικαιωμάτων, τα οποία συμβάλουν στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική πρόοδο της χώρας αλλά και στην προσωπική ευημερία των πολιτών. 11) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ανακεφαλαιώνοντας, καθίσταται σαφές και κατανοητό ότι τα συνταγματικά δικαιώματα βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με την ελεύθερη δημοκρατική τάξη. Ελεύθερη δημοκρατική τάξη ισοδυναμεί με την δημοκρατία και μόνο μέσα σε αυτή βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν τα δικαιώματα. Με αυτά ο πολίτης αισθάνεται ασφάλεια, σιγουριά, και προστασία, βιώνει μέσα σε μια κοινωνία που λειτουργεί ομαλά και με σύστημα, ζει σε ένα κράτος που του παρέχει υπηρεσίες και βασικά αγαθά για τη διαβίωσή του και ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα και η αξία του 25

26 ανθρώπου είναι απαράβατες αξίες που η δημοκρατική τάξη σέβεται και προστατεύει. Σκοπός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι άλλος από την προστασία του ίδιου του ανθρώπου ως προσωπικότητα., ως οντότητα και ως πνεύμα. Αυτή η προστασία μόνο σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα μπορεί να παραχθεί και μόνο μια ελεύθερη δημοκρατική τάξη μπορεί να υπηρετήσει ορθά και συνετά τα συνταγματικά δικαιώματα ενώ σε αντίθετες περιπτώσεις, δηλαδή σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς όλα τα δικαιώματα καταρρακώνονται και ο πολίτης είναι εγκλωβισμένος και περιορισμένος σε ένα κράτος τρομοκρατίας. 12) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ελεύθερη δημοκρατική τάξη ανήκει στην ευρύτερη έννοια της δημοκρατίας, ένα πολίτευμα που ενδιαφέρεται για την αξία του ανθρώπου και την εύρυθμη διαβίωση του πολίτη μέσα σε αυτό. Για την επίτευξη, όμως, της καλύτερης λειτουργίας του έχουν κατοχυρωθεί τα συνταγματικά δικαιώματα, τα οποία συμβάλουν στην προστασία του πολίτη και του εξασφαλίζουν παροχές από το ίδιο το κράτος βιοτικών αγαθών και υπηρεσιών. Τα συνταγματικά δικαιώματα, όμως, όποια μορφή και να έχουν δεν μπορούν να δρουν ανεξέλεγκτα και χωρίς κάποιο περιορισμό. Ένα δημοκρατικό κράτος οφείλει να περιορίζει τα συνταγματικά δικαιώματα προς όφελος των πολιτών αλλά να προσέχει να μην περάσει τη λεπτή γραμμή των περιορισμών, πρέπει δηλαδή να υπάρχει περιορισμός των περιορισμών. Μέσα σε ένα τέτοιο δημοκρατικό πλαίσιο τα συνταγματικά δικαιώματα μπορούν να εξελιχθούν, να προστατευθούν και να επιτελέσουν το σκοπό τους αφού σε αντίθετη περίπτωση κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο. Συνταγματικά δικαιώματα και ελεύθερη δημοκρατική τάξη είναι άμεσα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δεν νοούνται ανθρώπινα δικαιώματα σε πολίτευμα απολυταρχικό, δικτατορικό. 26

27 13) SUMMARY The liberal democratic society belongs to the wider significance of democracy, a regime that is interested for the human value and the order of existence of the citizens within it. For the achievement of the better operation of it constitutional rights have been guaranteed, which contribute to the protection of the citizens and they ensure benefits from the state such as living conditions and services. However, const. rights, in whatever form, cannot exist without some form of control and restriction. A democratic state has a duty to restrict the const. rights to the advantage of the citizens but at the same time to be cautious not to step over the fine line of restrictions, in other words there have to be restrictions on restrictions. Within such a democratic framework const. rights may evolve, be protected and at the same time implement their aims. In an opposing case such things would be impossible. Const. rights and liberal democratic societies are directly connected with one another and are not to be comprehended as human rights in an authoritarian, dictatorial regime. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Γεώργιος Π. Νάκος, «Ιστορία Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου», University studio press, 1991 Θεσσαλονίκη. 2) Αντώνης Μ. Παντελής, καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, «Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, Βασικές έννοιες, Συνταγματική Ιστορία», Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, 2005 Αθήνα. 27

28 3) Κώστας Χ. Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», 2 η έκδοση Αναθεωρημένη και Συμπληρωμένη, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2002, Αθήνα Κομοτηνή. 4) Σπ. Τρωιανός Ι. Βελιασσαροπούλου Καράκωστα,«Ιστορία Δικαίου, από την αρχαία στη νεώτερη Ελλάδα», δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1997 Αθήνα Κομοτηνή. 5) Π.Δ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Α», δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005 Αθήνα Κομοτηνή. 6) Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, «Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Α», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004, Αθήνα Κομοτηνή. 7) Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, «Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Ειδικό μέρος: Μητρικά δικαιώματα Φυσική υπόσταση Πνευματική υπόσταση, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ, Τεύχη Ι-ΙΙΙ», εκδόσεις Σάκκουλα, 2008, Αθήνα Θεσσαλονίκη. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ