Τα ιστορικά όρια και τα αίτια των αλλαγών

Transcript

1 Τα ιστορικά όρια και τα αίτια των αλλαγών Φαίνεται ότι γύρω στο έτος 1300 η δυτική ζωγραφική κυρίως στην Ιταλία αναζητά νέους τρόπους έκφρασης, οι οποίοι θα ακολουθηθούν αργότερα από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η ζωγραφική τούτη ανανέωση µπορεί να ορισθεί από τρεις αρχές που την χαρακτηρίζουν: γήινη και πλαστική απόδοση των θείων µορφών, εµφάνιση χώρου και τοπίου µε αξίωση στην προοπτική, προσθήκη κτηρίων που υπάρχουν στο αστικό περιβάλλον, µε περίτεχνη και σύνθετη αρχιτεκτονική. Είναι προφανές ότι και τα τρία αυτά στοιχεία δηµιουργούν ρωγµή στην παράδοση και αποκαλύπτουν την προδιάθεση της ιταλικής ζωγραφικής να ακολουθήσει ένα δρόµο που βασίζεται στη φυσική παρατήρηση. Προετοιµάζουν µέσα από µια διστακτική αλλά ξεκάθαρη φόρµα τη διαλεκτική διαδικασία για την ολοκλήρωση της ρεαλιστικής ζωγραφικής, που θα συµβεί ύστερα από πολύ χρόνο και µε την απόκτηση των τεχνικών µέσων, τα οποία θα φθάσουν µέχρι τη χρήση µαθηµατικών τύπων για τη µορφοποίηση του χώρου. Από το 1280 έως το 1350 περίπου παρατηρούµε µια καλλιτεχνική επανάσταση που θα επηρεάσει όλη την ιστορία της τέχνης. Αυτή η περίοδος των βασικών πιονιέρων, επεκτεινόµενη µέχρι τη δράση του Masaccio ( ), συνιστά την πρώιµη ιταλική ζωγραφική, της οποίας τα δάνεια θα αναδειχθούν µε τον πιο γόνιµο τρόπο µετά το δεύτερο µισό του 15 ου αιώνα, για να χτίσουν την Αναγέννηση. Το ερώτηµα που προκύπτει είναι για ποιους λόγους παρατηρήθηκε αυτή η µεταστροφή της θρησκευτικής τέχνης κατά το χρονικό διάστηµα που προαναφέρθηκε. Εδώ, η ιστορία της τέχνης πρέπει να συναντήσει την ιστορία των θεολογικών ιδεών. Πράγµατι, αρχίζει να εµφανίζεται τότε µια νέα θεολογική προσέγγιση του κόσµου µε την ίδρυση των µοναχικών ταγµάτων και ιδιαίτερα των επαιτικών, δηλαδή των φραγκισκανών και των δοµηνικανών 1. Τα τάγµατα αυτά εγκαταλείπουν την εξ καθέδρα θεολογία και επιδίδονται, µε πρώτο τον Άγιο Φραγκίσκο, σε µια αναζήτηση του ανθρώπου στον τόπο που ζει, ανατρέποντας το µέχρι τότε ισχύον θεολογικό αξίωµα, σύµφωνα µε το οποίο ο άνθρωπος οφείλει να προστρέξει στην εκκλησία. Τώρα, η νέα θεολογία ανατρέπει την επί αιώνες προνοµιακή θέση του εκκλησιαστικού συστήµατος, την υψιπέτεια, την πολυτέλεια, την επιδεικτική ανωτερότητα των επισκόπων και των ηγουµένων, διακηρύσσοντας ότι η εκκλησία είναι αυτή που οφείλει να αναζητήσει το λαό και µάλιστα να ζει µε τον ταπεινό τρόπο των απλών ανθρώπων, χωρίς την σκανδαλώδη αποµόνωση του ανώτερου κλήρου στα παλάτια και στα µέγαρα. Η νέα κατεύθυνση της θεολογικής σκέψης προς την απλότητα, την οδοιπορία, την ένδεια και την ισότητα, επανατροφοδοτεί µε νόηµα την έννοια της φύσης και των ανθρώπινων κατασκευών, µέσα στα οποία διαβιοί ο άνθρωπος, προτείνοντας να κοιταχτούν µε άλλο τρόπο τα αστικά και αγροτικά περιβάλλοντα. Ο ίδιος ο Άγιος Φραγκίσκος φέρεται να συνοµιλεί µε τα ζώα και τα πουλιά, αφήνοντας να εννοηθεί ότι η φύση είναι εικόνα του Θεού όχι µόνο εικόνα, φανέρωση του Θεού, αποκαλυπτική µαρτυρία της θεϊκής διάνοιας, τόπος πλασµένος για τις ανάγκες του ανθρώπου. Η οµορφιά, λοιπόν, της φύσης, παύει πια να θεωρείται αφηρηµένη και ακατέργαστη ύλη, δηλαδή κατώτερη της ανθρώπινης πνευµατικότητας. Σ αυτή την οµορφιά κατοικεί τώρα το πνεύµα του Θεού, η δε διάταξή της φανερώνει τη θεία 1 Daniel Arasse, L homme en perspective les primitifs d Italie, Hazan, Paris, 2008, σ.σ

2 ενέργεια. Όχι µόνο αξίζει να προσεχθεί, αλλά χρειάζεται σεβασµό γιατί προέρχεται από τη θεία πνευµατικότητα και για τούτο είναι ανάγκη να λαµβάνει σηµαντική θέση στην εικαστική αφήγηση. Να συνοδεύει, να περιβάλλει, να τονίζει, να αναδεικνύει τις ιερές σκηνές µε τη λεπτοµερή αναπαράσταση που της αξίζει. Με τον τρόπο αυτό η όψιµη µεσαιωνική πνευµατικότητα επιτρέπει µια καλλιτεχνία που ανακαλύπτει ξανά το ύφος της ελληνιστικής τέχνης και επανασυνδέει το νήµα µε την παλιά εκείνη τοπιογραφία, που υπάρχει στις µωσαϊκές ή εντοίχιες παραστάσεις των ρωµαϊκών κατοικιών στην επικράτεια του imperium. Η Ποµπηία δεν έχει ακόµα ανακαλυφθεί. Το νήµα αυτό, σταµατηµένο από τη χριστιανική τέχνη, είχε δώσει τη θέση του σε µιαν υπαινικτική και εντελώς σχηµατική παρουσίαση των φυσικών πραγµάτων. Η φύση δεν είχε θεωρηθεί άξια να αποδώσει την άκτιστη πραγµατικότητα, την οποίαν υπονοούσαν τα καλλιτεχνικά θέµατα που άρχισε η καινούρια θρησκεία να ιστορεί µετά τους διωγµούς. Στους πρώτους εκείνους αιώνες ήταν επιτρεπτό να εικονίζεται µια βιβλική σκηνή, αλλά όχι η έκπτωτη φύση, γιατί αυτή περιόριζε το σωτηριολογικό νόηµα των γεγονότων και γιατί µόνο υπαινικτικά ήταν δυνατό να αναπαρασταθεί η αιωνιότητα. Το κήρυγµα των νεοϊδρυθέντων µοναχικών ταγµάτων συµβάλει καταφανώς στην αληθοφανή απόδοση των σκηνών, οι οποίες πρέπει να «µιλούν» µε φυσικό τρόπο στην όραση των πιστών. Το εκκλησίασµα πρέπει να διδάσκεται διαβάζοντας εύκολα τις ιερές παραστάσεις. Αυτό σηµαίνει ότι είναι ανάγκη η φόρµα να δανείζεται τον όγκο της πραγµατικότητας για να είναι πειστική. Η ανάδειξη της φόρµας επιβάλλει την τρίτη διάσταση, εισάγει το προοπτικό βάθος, καταργεί τον «αρχαϊκό» κιόλας βυζαντινό φορµαλισµό. Αυτή η µετατροπή του βυζαντινού προτύπου σε αρχαϊκό σηµαίνει ότι δεν είναι επίκαιρη πλέον η πολύ διανοητική φόρµα που εκφράζει και ότι δεν µπορεί να κατανοηθεί από τους πιστούς χωρίς την αναπαράσταση της αισθητής αλήθειας. Η νέα θεολογική φόρτιση που επηρεάζει την τέχνη, θα έχει συνέχεια. Η πρώτη απόπειρα για την οπτική φροντίδα της µορφής θα εντάξει µέσα στο ζωγραφικό χώρο τους όγκους των κατοικιών και τα τοπία, τα οποία υποστηρίζουν µε τη σειρά τους το αφηγούµενο γεγονός. Οι δηµιουργοί, βλέποντας ότι η αισθητοποίηση των όγκων οδηγεί σε ένα εύληπτο αποτέλεσµα, θα προσπαθήσουν να ανταγωνιστούν την ίδια τη φύση και θα αρχίσει η άµιλλα µεταξύ των εργαστηρίων. Εδώ θα ανοιχτεί ένα πεδίο δόξας για την ανταµοιβή του ταλέντου, του οράµατος, της επιδεξιότητας, της ιδιοφυΐας. Την ίδια στιγµή τούτη η άµετρη από εργαστήρι σε εργαστήρι ανταγωνιστικότητα, η επίδειξη της τεχνικής, το πάθος για την αισθητικά ορθή ιστόρηση των θεµάτων, θα συµβάλει σταδιακά στην αποϊεροποίηση της τέχνης 2, θα της στερήσει την πρωταρχική της αποστολή και θα µετατρέψει το ζωγραφικό αποτέλεσµα σε έργο τέχνης, µε τους πρώτους συλλέκτες να παθιάζονται για την απόκτησή του. Θα είναι οι καρδινάλιοι και οι πάπες που θα συγκεντρώνουν στα χέρια τους τις συλλογές µε τα αριστουργήµατα που τους ενδιαφέρουν, θέτοντας τις βάσεις για τον συλλεκτικό πλούτο των σηµερινών µουσείων της Ιταλίας. Θα παρατηρηθεί µάλιστα το φαινόµενο µε παπική βούλα να κατάσχονται έργα διάσηµων καλλιτεχνών για να εµπλουτίσουν τα εκκλησιαστικά µέγαρα ή κάποτε θα οργανωθεί επίσηµη κλοπή από ναούς, όπως συνέβη µε την Αποκαθήλωση του Ραφαήλ, µόνο και µόνο για να ικανοποιηθεί το πάθος που έχουν όλοι οι συλλέκτες να βλέπουν οι ίδιοι 2 Αυτή η αποϊεροποίηση µπορεί υπό προϋποθέσεις να συσχετισθεί µε την εµφάνιση του κακού γούστου, δηλαδή µε τη λανθασµένη αντίληψη του κάλλους, όταν από αυτό έχει αφαιρεθεί το µέτρο. Βλ. Ζώρζ Ντυµπύ, Τέχνη και κοινωνία τον µεσαίωνα, µτφ Ελευθ. Ζέη, εκδ. Ολκός, 2009, σ. 83.

3 αποκλειστικά το έργο τέχνης που λατρεύουν. Αυτά θα συµβούν στην Αναγέννηση, αλλά θα έχει κιόλας από πιο νωρίς εγκαταλειφθεί η άποψη της δηµόσιας θέας των έργων προς όφελος της ιδιωτικής όρασης, που φιλήδονα και αποκλειστικά κατακρατεί το αντικείµενο του πάθους. Έτσι, τα επαιτικά τάγµατα, µε την ανάγκη διάδοσης του Λόγου του Θεού στους τόπους όπου ζουν οι άνθρωποι, βρίσκονται στους αντίποδες των άλλων ταγµάτων, που µέχρι τότε ζούσαν και συνέχισαν να ζουν έγκλειστα στα µοναστήρια, τα οποία ήταν στη διάρκεια του µεσαίωνα χώροι πολιτισµού και λογιότητας. Η νέα ηθική του κλήρου, όµως, αποδείκνυε στην πράξη ότι η έγκλειστη ζωή ήταν εκλεκτική και αποµακρυσµένη από τις ανάγκες του απλού λαού. Το ίδιο ίσχυε και για τον ανώτερο κλήρο, ο οποίος δεν αναµειγνυόταν µε τις µάζες, αλλά συµµετείχε στην πολιτική και θεολογική ζωή σε χώρους του δηµόσιου λόγου, όπου ο αµαθής λαός δεν είχε δικαίωµα εισόδου. Προφανώς, η άφιξη στο προσκήνιο των επαιτικών ταγµάτων δεν αποτελεί την αποκλειστική αιτία για την αλλαγή που παρατηρήθηκε στην τέχνη. Η µεγάλη ανάπτυξη των πόλεων κατά τον 14 ο αιώνα, η οικοδόµηση νέων ναών που προσέφεραν τεράστιες επιφάνειες για ζωγραφική κάλυψη, η πρόοδος του εµπορίου µέσα από το οποίο µεταφερόταν γρήγορα κάθε νέα τεχνοτροπία, συνέβαλαν στη συσσώρευση πλούτου, στην ανάδειξη µαικήνων, στην αλλαγή του αισθητικού γούστου της νέας εποχής. Πλάι στους µαικήνες θα πρέπει να αναφερθεί και ο ρόλος των εύρωστων επαγγελµατικών συντεχνιών, οι οποίες ανέθεταν µεγάλης πνοής έργα σε καλλιτέχνες ήδη από τις αρχές του Quattrocento, όπως οι θύρες του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας κατά παραγγελία της συντεχνίας του µαλλιού ή τα αγάλµατα στις κόγχες της εκκλησίας Orsanmichele εκκλησία που αποτελεί τυπικό παράδειγµα συνάντησης του εµπορίου, της τέχνης και της θρησκείας στη Φλωρεντία. Πολλοί νέοι καλλιτέχνες είχαν την ευκαιρία να διδαχθούν δουλεύοντας δίπλα σε καταξιωµένους οµοτέχνους τους, συµµετέχοντας στα συνεργεία που δούλευαν για τα µνηµειακής έµπνευσης έργα, αλλά και πολλοί άλλοι, µεµονωµένοι δηµιουργοί, πρότειναν πρωτότυπες φόρµες, πολύ νεωτερικό ύφος, εντελώς προδροµικές γραµµές, εµπνευσµένοι, ωστόσο, από την αρχαιότητα, όπως ο Donatello µε τον Ευαγγελιστή Μάρκο. Αυτό το µαρµάρινο άγαλµα του , παραγγελία της συντεχνίας των λινεργατών για την εξωτερική διακόσµηση της εκκλησίας Orsanmichele, άνοιξε νέο κεφάλαιο στην ιστορία της γλυπτικής, γιατί διέκοψε τη διακοσµητική λειτουργία που είχαν οι γραµµές της φόρµας στη γοτθική τέχνη και επινόησε τη σχέση της πτυχολογίας µε το σώµα, τη σχέση της εκφραστικής ολοκλήρωσης της µορφής µε την κινητική λειτουργία του σώµατος 3. Και ξέρουµε ότι η επεξεργασία της αρχαίας γλυπτικής από τον Donatello είχε µεγάλο αντίκτυπο στη ζωγραφική του αιώνα του: πολλοί καταξιωµένοι αργότερα ζωγράφοι δηµιούργησαν πλαστικές µορφές που κατάγονταν κατευθείαν από την πρώιµη και τολµηρή επαναφορά της αρχαίας έκφρασης που επιχείρησε ο Donatello. Η υπέρβαση της βυζαντινής τυπολογίας, αλλά και η µετάβαση από την άτονη κοµψογραφική «µελωδία» του γοτθικού σχεδίου στην ψυχολογικά ώριµη αναγεννησιακή µορφή, οφείλει πολλά στα πλαστικά κατορθώµατα γλυπτών, όπως ο προαναφερθείς Donatello, καθώς επίσης και ο πολύ πρόωρος Nicola Pisani, του 13 ου αιώνα (µε απηχήσεις στον Giotto ή στον Duccio), ο γιος του Giovanni, ο Jacopo della 3 Α. Richard Turner, Η Αναγέννηση στη Φλωρεντία, η γένεση µιας νέας τέχνης, µετάφρ. Μ. Λυχούνας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011, σ. σ

4 Quercia κλπ 4. Σηµειώνουµε ότι η διαρθρωτική σύλληψη της αφηγηµατικότητας σε ζωγράφους όπως ο Giotto ή ο Masaccio χρησιµοποιεί την τονικότητα του χρώµατος ή την ανάγλυφη διατύπωση του φωτός για να δηµιουργήσει «δραµατικούς θύλακες σκιάς» 5 που θα επιτείνουν τη γλυπτική πλαστικότητα της µορφής, το εικαστικό συντακτικό µιας περίοπτης υλικότητας, την κινητική πρόθεση στο χώρο, τη δραµατική κορύφωση της ιστορίας, τη µίµηση της φυσικής επίπτωσης του φωτός στη φόρµα, ως αυτή να ήταν εκτεθειµένη σε ανοιχτό χώρο, όπως τα αγάλµατα, και όχι κρατηµένη στην επίπεδη επιφάνεια της ζωγραφικής. Στον Masaccio µάλιστα η µιµητική αφοµοίωση της φύσης θα εξαφανίσει εντελώς τα περιγράµµατα, όπως κάνει και η γλυπτική, µιµούµενη µε τη σειρά της την απουσία περιγραµµάτων στη φύση. Στη φύση, θα γράψει αργότερα ο Alberti, δεν βλέπουµε περιγράµµατα και η ζωγραφική οµοίως δεν χρειάζεται να τα προβάλλει. Η αισθητική διεκδίκηση της πραγµατικότητας δεν πρέπει ωστόσο να εννοηθεί ως αναζήτηση απλού νατουραλισµού, γιατί την εποχή αυτή παρατηρούνται και άλλες τάσεις της σκέψης, που επιδρούν στη µορφική µουσικότητα του σχεδίου, στη µυστική σήµανση των θεµάτων, στην εκφραστική δυνατότητα της γραµµής, µε ελευθερία και ρυθµό χωρίς προηγούµενο στη µεσαιωνική τέχνη. Ο µυστικισµός και η δύναµη της εικόνας που απορρέουν από την ποίηση του Δάντη, η φιλοσοφία του Θωµά Ακινάτη, συµβάλλουν καθοριστικά στη διαµόρφωση ύφους και βάθους στην τέχνη προς µια κατεύθυνση αντίστροφη από την υπερβατική ακινησία της βυζαντινής ιεροπρέπειας. Ο 14 ος ιταλικός αιώνας περιέχει εν σπέρµατι όλες τις τάσεις που θα αναπτυχθούν αργότερα και δίκαια θεωρείται ότι προοικονοµεί την Αναγέννηση. Οι τρεις µεγάλες προσωπικότητες που κυριαρχούν, θα αλλάξουν την ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύµατος 6. Πρώτος ο Πάπας Βονιφάτιος Η, άνθρωπος µορφωµένος, πολυταξιδεµένος, πλατωνιστής και φιλόσοφος. Η δράση και οι ιδέες αυτού του µεγάλου Πάπα, κατά τη γενική εκτίµηση των ιστορικών 7, θα συνδεθούν µε τις δύο άλλες σηµαίνουσες µορφές του αιώνα, τον Giotto και τον Δάντη. Ο Giotto, έχοντας ήδη αποδείξει την ποιότητα της δουλειάς του και την καινοτοµική φόρτιση του χρωστήρα του, κυρίως µε την εικονογράφηση του ναού του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη, θα συµµετάσχει στο Ιωβηλαίο του 1300, δηλαδή στην πρώτη θέσπιση του ιερού έτους από τον Βονιφάτιο, το οποίο θα εορτάζεται εφεξής κάθε εικοσιπενταετία. Στο ανώθυρο της εισόδου του παλαιού Αγίου Πέτρου της Ρώµης θα φιλοτεχνήσει, ύστερα από πρόσκληση του καρδιναλίου Stefaneschi (εκπροσώπου του Πάπα) τη διάσηµη Navicella, ένα µνηµειώδες ψηφιδωτό διαστάσεων 13,5x9,5µ, ελάχιστα ορατό σήµερα λόγω των καταστροφών που υπέστη από τις συνεχείς µετακινήσεις, ιδίως κατά τον 16 ο αιώνα, όταν οικοδοµήθηκε ο νέος ναός του Αγίου Πέτρου. Αναπαριστούσε το πλοιάριο µε τους µαθητές του Χριστού στη λίµνη της Τιβεριάδας και τη διάσωση του Πέτρου, καθώς προχωρούσε πάνω στα νερά προς συνάντηση του Χριστού. Τεράστια απήχηση είχε αυτή η αναπαράσταση στους πιστούς που συνέρεαν στη Ρώµη, εντυπωσιασµένοι από τον ρεαλισµό της σύνθεσης και από το τεράστιο φουσκωµένο πανί του πλοιαρίου, που έκρυβε τον ορίζοντα του εικαστικού χώρου. Οι αιώνες θα κρατήσουν την απήχηση του ψηφιδωτού πλοιαρίου του Giotto, χωρίς να επηρεαστούν από την καταστροφή του. 4 Enzo Carli, José Gudiol, Geneviève Souchal, la peinture gothique, εκδ. Pont royal (σειρά le livremusée), 1964, σ.28 5 Α. Richard Turner, Η Αναγέννηση στη Φλωρεντία, η γένεση µιας νέας τέχνης, όπ.π., σ Χρύσανθος Χρήστου, Ιταλική ζωγραφική του ΧΙV και XV αιώνα, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίµων βιβλίων, Αθήναι 1996, σ Isabelle Crouzet-Pavan, Enfers et Paradis : l'italie de Dante et de Giotto, Albin Michel (Bibliothèque de l évolution de l humanité), Paris, 2001.

5 Και µάλιστα η είσοδός του στο µύθο ίσως ενδυναµώθηκε από την απουσία του. Το 1320 έχουµε το πρώτο αντίγραφο στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου του Στρασβούργου, αλλά θα ακολουθήσουν και άλλα. Την ίδια στιγµή που ο Giotto τιµάται από τον Βονιφάτιο, ο Δάντης καταστρέφεται. Ποιητής και δραστήριος πολιτικός στη Φλωρεντία, ενταγµένος αρχικά στο κόµµα των µετριοπαθών Γουέλφων, θα αντιδράσει στη διάρκεια του ιερού έτους όταν ο Βονιφάτιος θα εκφράσει την επιθυµία κυριαρχίας στην πολιτική και εκκλησιαστική ζωή της Τοσκάνης. Ο Δάντης δεν ήταν αρνητής του Πάπα, αλλά υπέρµαχος του διαχωρισµού της πνευµατικής από την πολιτική εξουσία, η οποία έπρεπε να ασκείται από λαϊκούς. Συµµετέχει σε διπλωµατική αποστολή στη Ρώµη, επειδή κατείχε κυβερνητικό αξίωµα στη Φλωρεντία, στην οποία δεν πρόκειται να επιστρέψει ποτέ. Από τη Ρώµη µαθαίνει την ανατροπή των πραγµάτων στη γενέτειρα πόλη του, την επιβολή µεγάλου προστίµου, την επαπειλούµενη πυρά του ίδιου, την εξορία. Tο ίδιο έτος αρχίζει να συνθέτει την ποιητική του Κόλαση 8, στον όγδοο κύκλο της οποίας ρίχνει τον Πάπα, κατηγορούµενο για σιµωνία. Την ίδια τύχη επιφυλάσσει και στον Reginaldo Scrovegni, διάσηµο τοκογλύφο της εποχής, του οποίου ο γιος Enrico θα χτίσει το γνωστό παρεκκλήσιο στην Πάντοβα και θα αναθέσει στον Giotto την εικονογράφηση. Οι συνθέσεις του θα καταστήσουν το παρεκκλήσιο µνηµείο της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, µε την εισαγωγή του νεωτερικού τρόπου αναπαράστασης του κόσµου. Τα έργα αυτά θα είναι ικανά να οδηγήσουν τον µεσαίωνα στο ψυχορράγηµά του. Ο Giotto συνεχίζει να δρέπει δάφνες στη Φλωρεντία, ενώ ο Δάντης δεν µπορεί να επιστρέψει πια. Χτίζει το περίφηµο κωδωνοστάσιο του καθεδρικού και είναι ο πιο µυθοποιηµένος ζωγράφος του καιρού του, ενώ βρίσκεται ακόµα στη ζωή. Το 1302 ο Πάπας δηλώνει επίσηµα τις θεοκρατικές του αντιλήψεις µε τη βούλα Unam Sanctam, προσπαθώντας να υποτάξει την πολιτική εξουσία στη θρησκευτική. Οι φιλοδοξίες του και η έντονη διένεξή του µε τον ισχυρό τότε βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο τον Ωραίο θα προκαλέσουν, µετά το θάνατο του Βονιφάτιου, την εξορία των Παπών στην Αβινιόν από το 1305 έως το 1377, µε κατάληξη, αργότερα, το µεγάλο Σχίσµα της Δύσης. Ο Δάντης θα συνεχίσει από την εξορία να υπεραµύνεται των απόψεών του µε το µανιφέστο De Monarchia κατά της θεοκρατίας και υπέρ της αυτοκρατορικής αρχής, έχοντας ήδη µετακινηθεί στο αντίπαλο κόµµα του Πάπα, τους Γιβελίνους. Συστηµατοποιεί και ανανεώνει την προβληµατική όλου του µεσαίωνα για τη σχέση της παπικής εξουσίας µε την ισχύ της Αγίας Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Μέσα από τα µεγάλα κείµενα και τη µεγάλη τέχνη αποτυπώνεται η πορεία του ευρωπαϊκού πνεύµατος προς άλλες επιλογές. Η τέχνη, όµως, έχει το πλεονέκτηµα να οπτικοποιεί τις ιδέες. Φανερώνει µε χρώµατα και φως την ενδιάθεση των καιρών. Το φως «ακούει» τις φωνές της ιστορίας, αλλά δεν κραυγάζει σωπαίνει. Και φτιάχνει µια γραµµατική που δύσκολα ξεχνιέται. 8 Augustin Renaudet, Dante humaniste, Les Belles Lettres, Paris, 1952