ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων (Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών, Τηλεπισκόπηση) στη μελέτη της οικολογικής διαδοχής καμένων οικοσυστημάτων του νομού Ηλείας ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Δ. ΣΤΟΤΗ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΛΟΓΟΣ ΠΑΤΡΑ 2012

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ Εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων (Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών, Τηλεπισκόπηση) στη μελέτη της οικολογικής διαδοχής καμένων οικοσυστημάτων του νομού Ηλείας ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Δ. ΣΤΟΤΗ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΛΟΓΟΣ Α.Μ.:432 Επιβλέπουσα: Επίκουρη Καθηγήτρια Λιβανίου-Τηνιακού Α. ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΛΙΒΑΝΙΟΥ- ΤΗΝΙΑΚΟΥ ΑΡΓΥΡΩ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΑΤΡΑ,

3 Στον πατέρα μου 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή, με τίτλο: «Εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων (Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών, Τηλεπισκόπηση) στη μελέτη της οικολογικής διαδοχής καμένων οικοσυστημάτων του νομού Ηλείας», διεξήχθητε στα πλαίσια των ερευνητικών ενδιαφερόντων του Τομέα Βιολογίας Φυτών, του Τμήματος Βιολογίας, του Πανεπιστημίου Πατρών, του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΠΜΣ) «Οικολογία, Διαχείριση και Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος». Το θέμα, προτάθηκε από την επιβλέπουσα Επίκουρη Καθηγήτρια, κ. Λιβανίου-Τηνιακού Αργυρώ. Το χρονικό διάστημα, στο οποίο ολοκληρώθηκε η διατριβή ήταν τα έτη Η έρευνα πραγματοποιήθηκε, σε μια περιοχή του Νομού Ηλείας, η οποία έχει πληγεί στο παρελθόν, πολλές φορές, από πυρκαγιές και όλα τα επακόλουθα που τις συνοδεύουν, με απώτερο σκοπό να καταγραφεί η επικρατούσα βλάστηση της περιοχής, η αναγέννησή της, καθώς και να συνταχθεί κατάλληλο διαχειριστικό σχέδιο με δυνατές προτάσεις. Νιώθω την υποχρέωση, να ευχαριστήσω όλους αυτούς, που με διάφορους τρόπους προσέφεραν τη βοήθειά τους, στην ολοκλήρωση αυτής της μεταπτυχιακής διατριβής και συγκεκριμένα : Την υπεύθυνη καθηγήτρια μου, και μέλος της Τριμελούς επιτροπής, κ. Λιβανίου - Τηνιακού Αργυρώ, για τις ανεκτίμητες συμβουλές της, την αμέριστη επιστημονική της βοήθεια, καθώς και την ψυχολογική στήριξη και υπομονή της. Χωρίς την συμβολή της δεν θα ήταν δυνατή η υλοποίηση αυτής της εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κ. Γεωργιάδη Θεόδωρο, καθώς και την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Γεωργίου Ουρανία, μέλη της Τριμελούς επιτροπής για τις υποδείξεις, τις διορθώσεις και τη βοήθεια που μου προσέφεραν. Το δασολόγο κ. Μίχο Αριστείδη, από τη Διεύθυνση Δασών N. Ηλείας, του Τμήματος Χαρτογράφησης, για τους πολύτιμους ψηφιακούς χάρτες, φωτογραφικό υλικό, πληροφορίες, δεδομένα αλλά και απαντήσεις στις απορίες που προέκυψαν, σχετικά με τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών. Το δασολόγο κ. Λάττα Παναγιώτη, από το δασαρχείο Πύργου, για τη διάθεση κατάλληλων χαρτών της περιοχής έρευνας. Ευχαριστώ τους δασολόγους, στο Δασαρχείο Ολυμπίας, κ. Κουή Αθανάσιο, για τα στοιχεία που τόσο πρόθυμα μου παρείχε και το Δασολόγο κ. Χατζή Βασίλειο, για τη βοήθεια του, στα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών. Τους μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές, του Τομέα Βιολογίας Φυτών, για την ανταλλαγή απόψεων, συντελώντας στην ορθότερη καταγραφή και εκτέλεση διάφορων διαδικασιών, που συνέβαλλαν στη συγγραφή και εκπόνηση της εργασίας αυτής. Τον κ.θεοδωρόπουλο Π. Νικόλαο, Τεχνολόγο Μηχανικό Πληροφορικής και Υπολογιστών, για τη βοήθεια αλλά και την υπομονή του, τόσο, σε θέματα σχετικά με GIS, όσο και στη συλλογή στοιχείων από τις δειγματοληπτικές επιφάνειες. Τους συγγραφείς που αναφέρονται στην βιβλιογραφία και των οποίων τα συγγράμματα συμβουλεύτηκα και χρησιμοποίησα. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου, που έδειξε κατανόηση και υπομονή καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού κύκλου. Θα ήθελα να αφιερώσω την παρούσα διατριβή, στον πατέρα μου. Πάτρα, 2012 Παναγιώτα Δ. Στότη 4

5 «Η ανθρωπότητα δεν προσδιορίζεται από όσα δημιουργεί, αλλά από όσα επιλέγει να μην καταστρέψει» Edward Obsorne Wilson 5

6 Τα μεσογειακά οικοσυστήματα, με τη δομή και σύνθεση που γνωρίζουμε, οφείλουν την ύπαρξή τους, στα επεισόδια των πυρκαγιών, που συμβαίνουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Στις μεγάλες δασικές πυρκαγιές, οφείλεται το όλο και μεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής καμένης έκτασης ανά έτος στη χώρα μας, και κυρίως, κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, σε αυτές που συμβαίνουν, όταν επικρατούν ακραία μετεωρολογικά φαινόμενα το καλοκαίρι. Ο νομός Ηλείας, θεωρείται από τους πλέον πυρόπληκτους της Ελλάδας. Για τον λόγο αυτό, επιλέξαμε να μελετήσουμε μια περιοχή, μεσογειακού οικοσυστήματος του Νομού, η οποία έχει πληγεί πολλές φορές στο παρελθόν από τις πυρκαγιές και όλα τα επακόλουθα που τις συνοδεύουν, έκτασης m 2. Αυτή η μελέτη, επιχειρεί να παρουσιάσει τις αλλαγές των χρήσεων γης, αλλά και της αναγέννησης μετά από πυρκαγιές, χρησιμοποιώντας τα δορυφορικά στοιχεία της τηλεπισκόπησης, που συλλέχθηκαν σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές, σε συνδυασμό με τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS). Καταγράψαμε την επικρατούσα εικόνα της βλάστησης και αναγέννησης, καθώς και οποιαδήποτε άλλη χρήσιμη, οικολογικής σημασίας πληροφορία, σε 45 δειγματοληπτικές επιφάνειες. Μετά την ολοκλήρωση του προσδιορισμού των φυτικών taxa, όλες οι φυτοληψίες καταχωρήθηκαν στη βάση δεδομένων Turboveg for Windows. Για την ομαδοποίηση των δειγματοληψιών, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος Twinspan. Στη συνέχεια, μέσω του στατιστικού πακέτου PC-ORD 5.0, χρησιμοποιήθηκε, η μέθοδος Detrended Correspondence Analysis (DCA) για τη δημιουργία της γραφικής τους απεικόνισης, ενώ για τον προσδιορισμό των σχέσεων μεταξύ των περιβαλλοντικών μεταβλητών και των μονάδων βλάστησης της περιοχής, έγινε χρήση της μεθόδου Canonical Correspondence analysis (CCA). Οι περιβαλλοντικές μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν είναι: υπόστρωμα, υψόμετρο, κλίση, προσανατολισμός, αριθμός πυρκαγιών. Με τη χρήση του ArcGIS 9.3 έγιναν θεματικοί χάρτες των καλύψεων/χρήσεων γης πριν και μετά την φωτιά του Επίσης, έγινε απεικόνιση του ανάγλυφου της περιοχής μελέτης, με τη χρήση ισοϋψών καμπύλων. Έτσι δημιουργήθηκε το Ψηφιακό Υψομετρικό Μοντέλο Εδάφους (ΨΥΜΕ ή DEM: Digital Elevation Model) για την περιοχή. Επίσης παράχθηκε το ΤΙΝ της περιοχής (Triangulated Irregular Network ή Δίκτυο ακανόνιστων τριγώνων). Από το ΤΙΝ παράχθηκαν ο χάρτης κλίσεων, ο χάρτης εκθέσεων και ο χάρτης υψομέτρων. Για να πραγματοποιηθούν τα παραπάνω χρησιμοποιήθηκε η εφαρμογή 3D Analyst στο περιβάλλον του ArcMap, πρόγραμμα ArcGIS 9.3. Τέλος, έγινε Μεταταξινομική σύγκριση (POST- CLASSIFICATION COMPARISON) δορυφορικών εικόνων του Landsat 7 από την περιοχή μελέτης, των ετών 2006 και Χρησιμοποιήσαμε τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και την Τηλεπισκόπηση, επειδή συνιστούν ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στη διαχείριση του περιβάλλοντος. Η διαχρονική παρακολούθηση των μεταβολών που συμβαίνουν, μέσω αυτών των συστημάτων, προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στον καθορισμό των μελλοντικών δράσεων. Τα αποτελέσματα, μέσα από τη χρήση αυτών των τεχνολογιών, έδειξαν αλλαγές στην εικόνα της βλάστησης πριν και μετά από τις καταστροφικές πυρκαγιές του Προέκυψε ότι, η αναγέννηση της Χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis) είναι ιδιαιτέρως ικανοποιητική, γεγονός που αποδίδεται αφενός, στους προσαρμοστικούς μηχανισμούς που διαθέτει το συγκεκριμένο είδος και αφετέρου, στις ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης που επικρατούν στην περιοχή. 6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τοποθέτηση του προβλήματος Σκοπός-Αντικείμενο της μελέτης Ιστορική εξέλιξη Το νομικό πλαίσιο προστασίας των Ελληνικών Οικοσυστημάτων Σχέσεις Δάσους-Φωτιάς Οικολογική διαδοχή καμένων οικοσυστημάτων Πρωτογενής διαδοχή Δευτερογενής διαδοχή Καμένα οικοσυστήματα μεσογειακού τύπου Οι προσαρμογές των φυτών Πυρκαγιές Αειφύλλων Πλατυφύλλων Πυρκαγιές διφυών δασών Χαλεπίου ή Τραχείας πεύκης Υπέργεια Τράπεζα Σπερμάτων Εδαφική Τράπεζα Σπερμάτων Βλάστηση Σπερμάτων και εμφάνιση των αρτίβλαστων Επιβίωση και Θνησιμότητα Κλίση, Έδαφος και Ανταγωνισμός Παράγοντες που επηρεάζουν τη φυσική αναγέννηση Μορφολογία-διαμόρφωση του εδάφους Μετεωρολογικά φαινόμενα Ανθρώπινες ενέργειες Η Υγρασία του εδάφους Η Υποβλάστηση Η κατάσταση του εδάφους Τα δέντρα της μητρικής συστάδας Η καρποφορία, η παραγωγή, η ποιότητα και ο διασκορπισμός των σπερμάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 2.1 Γενικά 2.2 Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) Ορισμός Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών Ιστορικές βάσεις των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών Πλεονεκτήματα και Μειονεκτήματα των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) και Διαχείριση Δασών 2.3 Τηλεπισκόπηση (Remote Sensing) Ορισμός Τηλεπισκόπησης (Remote Sensing) Ιστορική αναδρομή Αρχή Λειτουργίας Τηλεσκοπικών Ανιχνευτών Επεξεργασία και Ανάλυση Δεδομένων Φασματικές Υπογραφές Βλάστησης Πλεονεκτήματα και προβλήματα από τη χρήση της Τηλεπισκόπησης

8 2.4 Εφαρμογές της Τηλεπισκόπησης και των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) στη διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων Περιβάλλον 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Ζώνες βλάστησης & ανθρωπογενής επίδραση στη φυσική βλάσηση Ιστορικό της περιοχής μελέτης Γεωμορφολογία της περιοχής μελέτης Γεωλογία της περιοχής μελέτης Έδαφος Κατηγορίες μητρικού υλικού των εδαφών του Νομού Ηλείας Βάθος εδάφους Διάβρωση εδαφών Κλίσεις εδαφών Υδρογεωλογία της περιοχής μελέτης Επιφανειακά νερά Υπόγεια νερά Κλίμα Βιοκλίμα Πανίδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Υλικά Μέθοδοι και μέσα ανάδειξης Δειγματοληψίες βλάστησης Κατάταξη Ταξινόμηση της βλάστησης Εκτίμηση Ποικιλότητας Χαρτογράφηση μονάδων βλάστησης Χαρτογράφηση (Μεθοδολογία GIS) Συλλογή Δεδομένων Τηλεπισκόπησης Πηγές Δεδομένων Είδη Δορυφορικών Εικόνων Διόρθωση και Επεξεργασία Εικόνων Σύστημα Ταξινόμησης Ταξινόμηση εικονοστοιχείων Φασματική Ταξινόμηση Ταξινόμηση με Στερεοσκοπική Παρατήρηση και Φωτοερμηνεία Χαρτογράφηση Χρήσης / Κάλυψης Γης Μεταταξινομική Σύγκριση (Post-Classification Comparison)

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Υφιστάμενη κατάσταση - Προβλήματα και απειλές Μέχρι τώρα διαχείριση Παράνομη θήρα Παράνομη υλοτομία Εκχερσώσεις Γεωργία Κτηνοτροφία Τα επιγενή είδη Ασθένειες Περιγραφή Δειγματοληπτικών Επιφανειών Θέση 1: Πεύκες Θέση 2: Λάλα Θέση 3: Λάσδικας Θέση 4: Χελιδόνι Θέση 5: Χελιδόνι Θέση 6: Χελιδόνι Θέση 7: Πελόπιο Θέση 8: Καυκωνιά Θέση 9: Καυκωνιά Θέση 10: Καυκωνιά-Χελιδόνι Θέση 11: 500μ. πριν από το Χελιδόνι Θέση 12: Χελιδόνι Θέση 13: Χελιδόνι Θέση 14: Καυκωνιά Θέση 15: Πελόπιο Γραφική Κατάταξη Δειγματοληψιών Βλάστησης Ανάλυση Twinspan Ανάλυση DCA Ανάλυση CCA Εκτίμηση ποικιλότητας Δημιουργία Θεματικών Χαρτών Εφαρμογές Τηλεπισκόπησης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 144 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ 150 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΙΚΗ Β. ΞΕΝΗ Γ. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9

10 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΕΛΙΔΑ Εικόνα 1: Πυρκαγιές της υφηλίου το 2007 (National Geographic, Ιούλιος 2008) 5 Εικόνα 2: Πρωτογενής οικολογική διαδοχή 9 Εικόνα 3: Δευτερογενής διαδοχή 10 Εικόνα 4: Χάρτης εξάπλωσης Μεσογειακών οικοσυστημάτων 11 Εικόνα 5: Myrtus communis (μυρτιά) 11 Εικόνα 6: Pistacia lentiscus(σχίνος) 11 Εικόνα 7: Olea europaea (ελιά) 12 Εικόνα 8: Quercus cοccifera (πουρνάρι) 12 Εικόνα 9: Cistus creticus (λαδανιά) 12 Εικόνα 10: Thymus capitatus (θυμάρι) 12 Εικόνα 11: Phlomis fruticosa (ασφάκα) 12 Εικόνα 12: Πευκοδάσος του Σχοινιά 13 Εικόνα 13: Πευκοδάσος (Τσαλμίκι) της «Μεγάλης Λίμνης» (Βορειοδυτικά του Ολύμπου) 13 Εικόνα 14α, β: Αναγέννηση Χαλεπίου πεύκης 15 Εικόνα 15α, β: Κορμοφράγματα 16 Εικόνα 16: Κορμοδέματα 16 Εικόνα 17: Κλαδοπλέγματα 16 Εικόνα 18: Pinhole Camera. Η συγκεκριμένη κατασκευή έχει δημιουργηθεί χωρίς την προσθήκη κάποιου συμβατικού οπτικού φακού. Μία πολύ μικρή τρύπα σε ένα πολύ λεπτό υλικό όπως είναι το χαρτί μπορεί να εστιάσει το φώς περιορίζοντας τις ακτίνες μίας σκηνής μέσα από αυτή ενώ τα αποτελέσματα μπορούν να αποτυπωθούν σε φωτογραφικό χαρτί ή φιλμ. Εικόνα 19: Κατακόρυφη αεροφωτογραφία της Σχολής Ευελπίδων και της Γ.Υ.Σ. του έτους 1919 (Φώτο της Γ.Υ.Σ.) Εικόνα 20: Ασπρόμαυρη παγχρωματική αεροφωτογραφία πάνω στην οποία έχουν σημειωθεί διάφορες μορφές αμυντικών κατασκευών των Γερμανών εναντίων των Συμμαχικών Δυνάμεων κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Φωτ. από το

11 Tactical Interpretation of Air Photos 1954) Εικόνα 21: Απλοποιημένο μοντέλο Τηλεπισκόπησης 33 Εικόνα 22: Μοντέλο Επεξεργασίας και Ανάλυσης 35 Εικόνα 23: Η κυτταρική δομή των φύλλων και η αλληλεπίδρασή τους με την ηλεκτρομαγνητική ενέργεια. Η μεγαλύτερη ποσότητα του ορατού φωτός απορροφάται, ενώ περίπου το μισό της ενέργειας στο κοντινό υπέρυθρο ανακλάται. Εικόνα 24: Φασματική υπογραφή βλάστησης. Η βλάστηση έχει χαμηλή ανάκλαση στην ορατή περιοχή του φάσματος και υψηλή ανάκλαση στο κοντινό υπέρυθρο Εικόνα 25: Περιοχή μελέτης 41 Εικόνα 26: Περιοχή μελέτης (με κίτρινο χρώμα) με τις δειγματοληπτικές επιφάνειες (μώβ σημεία), στο ArcGIS Explorer Εικόνα 27: Γεωλογικός χάρτης της Δυτικής Πελοποννήσου (Papanikolaou et al. 2007) Εικόνα 28: Σχήμα γεωτεκτονικών ζωνών της Ελλάδας (Ι.Γ.Μ.Ε, 1983). 45 Εικόνα 29: Γεωλογικός χάρτης περιοχής μελέτης (Ι.Γ.Μ.Ε., Φύλλο ΠΥΡΓΟΣ, 1:50.000, 1980) Εικόνα 30: (α) Τοπογραφικός, (γ) γεωλογικός και (δ) υδρολιθολογικός χάρτης της λεκάνης Κλαδέου. (β) Χάρτης με τις υδρολογικές λεκάνες κλάδων 3 ης τάξης. Εικόνα 31: Βροχομετρικός χάρτης της Ελλάδας (Μαριολόπουλος και Καραπιπέρης, 1955) Εικόνα 32: Χάρτης της Ελλάδας σύμφωνα με την υγρασία στις διάφορες περιοχές της, (kpe-kastor.kas.sch.gr/.../mediterran_ecos.htm). Εικόνα 33: Χωρική κατανομή του αριθμού των τροπικών ημερών ανά δεκαετία για την περίοδο (Νάστος, 2000). Εικόνα 34: Ετήσια πορεία της μέσης (Τ), ελάχιστης (Τ min) και μέγιστης (T max) μηνιαίας θερμοκρασίας στην περιοχή Εικόνα 35: Ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας σχετικής υγρασίας (%) στην περιοχή. 57 Εικόνα 36: Ετήσια διακύμανση του μηνιαίου μέσου ύψους βροχόπτωσης στην περιοχή. 58 Εικόνα 37: Συνολικό ύψος βροχόπτωσης ανά έτος τη χρονική περίοδο Εικόνα 38: Ύψη βροχής Νομού Ηλείας, Δεκέμβριος 08-Ιανουάριος 09-Φεβρουάριος Εικόνα 39: Τιμές θερμοκρασίας για τους καλοκαιρινούς μήνες του

12 Εικόνα 40: Καταστροφές από τον ανεμοστρόβιλο σε Χανάκια και Μυρτιά 61 Εικόνα 41: Κλιµατικό διάγραµµα Emberger για την Ελλάδα (Μαυρομµάτης 1980) 64 Εικόνα 42: Βιοκλιματικό διάγραμμα κατα Emberge 65 Εικόνα 43: Ομβροθερμικό διάγραμμα (Περίοδος: ) Η τομή των δύο καμπυλών υποδηλώνει την ξηρή περίοδο για την περιοχή. 66 Εικόνα 44: Ροή Πληροφοριών σ ένα ΓΣΠ/Σ.Π.Γ. σε επίπεδο Νομού ή Περιφέρειας 71 Εικόνα 45: Χάρτης Χωροταξικής οργάνωσης του Νομού Ηλείας (Μ. Αγγελίδης κ.α. 2007) 88 Εικόνα 46: Βόσκηση στη πλαγιά του βουνού προς Χελιδόνι 89 Εικόνα 47: Oxalis pes-caprae 90 Εικόνα 48: Βρωμούσα ή βρωμοκαρυδιά (Ailianthus altissima) 91 Εικόνα 49: Arundo donax 91 Εικόνες 50, 51,52: Συμπτώματα προσβολής δένδρων πλατάνου από το μύκητα Ceratocystis platani 10) Νέκρωση κλάδων, 11) Λωρίδες μεταχρωματισμένου ξύλου, 12) Μεταχρωματισμός ξύλου σε εγκάρσια τομή 92 Εικόνα 53: Ποσοστά κάλυψης με μακκία βλάστηση σε κάθε δειγματοληψία 96 Εικόνα 54: Θέση Πεύκες 97 Εικόνα 55: Θέση Πεύκες 97 Εικόνα 56: Θέση Λάλα 98 Εικόνα 57: Θέση Λάσδικας 99 Εικόνα 58: Θέση Χελιδόνι 100 Εικόνα 59: Θέση Χελιδόνι 100 Εικόνα 60: Θέση Χελιδόνι 101 Εικόνα 61: Θέση Χελιδόνι 102 Εικόνα 62: Θέση Χελιδόνι 103 Εικόνα 63: Θέση Πελόπιο 104 Εικόνα 64: Θέση Πελόπιο 104 Εικόνα 65: Θέση Καυκωνιά

13 Εικόνα 66: Θέση Καυκωνιά 106 Εικόνα 67: Θέση Καυκωνιά Χελιδόνι 107 Εικόνα 68: 500 μέτρα πριν από το Χελιδόνι 108 Εικόνα 69: Θέση Χελιδόνι 109 Εικόνα 70: Θέση Χελιδόνι 110 Εικόνα 71: Θέση Καυκωνιά 111 Εικόνα 72: Θέση Πελόπιο 112 Εικόνα 73: Θέση Πελόπιο 112 Εικόνα 74: Αποτελέσματα ανάλυσης DCA για 45 δειγματοληψίες στους άξονες Εικόνα 75: Αποτελέσματα ανάλυσης DCA για 45 δειγματοληψίες στους άξονες Εικόνα 76: Αποτελέσματα ανάλυσης DCA για 45 δειγματοληψίες στους άξονες Εικόνα 77: Τρισδιάστατη απεικόνιση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης DCA για τις 45 δειγματοληψίες της εικόνας Εικόνα 78: Τρισδιάστατη απεικόνιση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης CCA για τις 45 δειγματοληψίες. Εικόνα 79: Αποτελέσματα ανάλυσης CCA με τους άξονες 1 κα 2 για τις 45 δειγματοληψίες Εικόνα 80: Αποτελέσματα ανάλυσης CCA με τους άξονες 1 κα 2 για τις 45 δειγματοληψίες Εικόνα 81 : Δείκτης ποικιλότητας Shanon για τις περιοχές των δειγματοληψιών 122 Εικόνα 82: Δείκτης ποικιλότητας Shanon από ανάλυση συχνοτήτων 122 Εικόνα 83: Δείκτης Evenness (ομαλής κατανομής) για τις περιοχές των δειγματοληψιών 123 Εικόνα 84: Δείκτης Evenness (ομαλής κατανομής) από ανάλυση συχνοτήτων 123 Εικόνα 85: Δείκτης Richness (αφθονία ειδών) για τις περιοχές των δειγματοληψιών 124 Εικόνα 86: Δείκτης Richness (αφθονία ειδών) από ανάλυση συχνοτήτων 124 Εικόνα 87: Φύλλο ΑΡΧΑΙΑ ΟΛΥΜΠΙΑ (1:50.000) 126 Εικόνα 88: Η περιοχή μελέτης, μαζί με τις δειγματοληψίες σε περιβάλλον ARCGIS

14 Εικόνα 89: Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους σε περιβάλλον ARCGIS Εικόνα 90: Οι χρήσεις γης της περιοχής μελέτης πριν τη φωτιά του 2007 σε περιβάλλον ARCGIS 9.3 Εικόνα 91: Οι χρήσεις γης της περιοχής μελέτης μετά τη φωτιά του 2007 σε περιβάλλον ARCGIS 9.3 Εικόνα 92: Δορυφορική εικόνα της Πελοποννήσου, όπου με γκρι εμφανίζονται οι καμένες περιοχές και με κόκκινο τα δάση (WWF, 2007) Εικόνα 93: Τα όρια των καμένων περιοχών (με κίτρινο) προβολή πάνω σε παλαιότερη εικόνα τύπου LANDSAT της περιοχής (WWF, 2007) Εικόνα 94: Landsat ανάλυση για την περιοχή της Ηλείας (2006) 133 Εικόνα 95: Landsat ανάλυση για την περιοχή της Ηλείας (2011) 134 Εικόνα 96: Landsat ανάλυση για την περιοχή της Ηλείας (2011) 135 Εικόνα 97: Landsat ανάλυση για την περιοχή μελέτης μας το 2006, με τις Δειγματοληψίες, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 98: Landsat ανάλυση για την περιοχή μελέτης μας το 2011, με τις Δειγματοληψίες, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 99: Landsat ανάλυση για την περιοχή μελέτης μας το 2011, με τις Δειγματοληψίες, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 100: Μεγέθυνση της κυκλωμένης περιοχής της Εικόνας 97, με τις Δειγματοληψίες σε Landsat ανάλυση το 2006, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 101: Μεγέθυνση της κυκλωμένης περιοχής της Εικόνας 98, με τις δειγματοληψίες σε Landsat ανάλυση το 2011, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 102: Μεγέθυνση της κυκλωμένης περιοχής της Εικόνας 99, με τις δειγματοληψίες σε Landsat ανάλυση το 2011, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3. Εικόνα 103: Landsat ανάλυση για την περιοχή μελέτης μας το 2011, με τις Δειγματοληψίες, και το ψηφιακό μοντέλο εδάφους, εμφανιζόμενο μεtransparent (διαφάνεια) 40%, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3 Εικόνα 104: Μεγέθυνση της κυκλωμένης περιοχής της Εικόνας 103, με τις δειγματοληψίες σε Landsat ανάλυση το 2011, εμφανιζόμενο με Transparent (διαφάνεια) 40%, σε περιβάλλον ArcGIS 9.3 Εικόνα 105: Landsat ανάλυση το 2011, με το ψηφιακό μοντέλο εδάφους και με κάποιες από τις δειγματοληψίες μας, σε περιβάλλον ArcScene

15 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΕΛΙΔΑ Πίνακας 1: Ζώνες βλάστησης & υποζώνες βλάστησης Ελλάδας (από: Μαυρομάτης 1980, Ντάφης 1986) Πίνακας 2: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε κατηγορίες μητρικού Υλικού του εδάφους Πίνακας 3: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε βάθος εδάφους 49 Πίνακας 4: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε ποσοστά κλίσεων 49 Πίνακας 5: Γεωγραφικά στοιχεία και περίοδος παρατηρήσεων του Μ.Σ. Πύργου. 55 Πίνακας 6: Μετεωρολογικά δεδομένα για την περιοχή μελέτης. 56 Πίνακας 7: Τιμές θερμοκρασίας και υετού για τους καλοκαιρινούς μήνες. (Πηγή: 60 Πίνακας 8: Είδη πτηνών της περιοχή έρευνας 67 Πίνακας 9: Είδη ερπετών και θηλαστικών της περιοχής έρευνας 69 Πίνακας 10: Πίνακας Πυρκαγιών, που εκδηλώθηκαν στην περιοχή ευθύνης του Δασαρχείου Πύργου, περιλαμβανομένης και της περιοχής μελέτης μας. Πίνακας 11: Θέσεις δειγματοληψιών στην περιοχή μελέτης, γεωγραφικές συντεταγμένες και αριθμός Relevés ανά θέση. Πίνακας 12: Αισθητήρες δορυφόρων που χρησιμοποιούνται για την καταγραφή των ειδών κάλυψης/χρήσεων γης και των μεταβολών τους (πηγή: Καρτάλης & συν. 2006) Πίνακας 13: Δορυφόροι που χρησιμοποιούνται για την καταγραφή των εποχιακών μεταβολών της βλάστησης (πηγή: Καρτάλης & συν, 2006) Πίνακας 14: Bands Lansdat 7 (Πηγή: 79 Πίνακας 15: Συνδυασμός bands- Δορυφόρου LANDSAT 7 (Πηγή: Γεωργιάδης, 2010) Πίνακας 16: Τοπογραφικά στοιχεία και ποσοστά κάλυψης (%), με μακκία βλάστηση, στις θέσεις δειγματοληψίας της περιοχής έρευνας

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ωτιά...μια τόσο μικρή λέξη και όμως εμπεριέχει τόσο μεγάλο κίνδυνο. Και μόνο το άκουσμά της, μας δημιουργεί αισθήματα πανικού, φόβου και μας παραπέμπει σε εικόνες τρόμου, σε ανυπολόγιστες ζημιές, τόσο όσον αφορά τη πανίδα και τη χλωρίδα, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις, όσον αφορά το ανθρώπινο δυναμικό. Οι κλιματικές αλλαγές είναι υπεύθυνες για την αύξηση της θερμοκρασίας καθώς και τη μεγαλύτερη ξηρασία του εδάφους. Εξαιτίας τους, οι περίοδοι λειψυδρίας είναι συχνότερες, γεγονός που οδηγεί σε μεγαλύτερη ξηρότητα της βλάστησης και κατά συνέπεια στην ευφλεκτικότητά της. Συνεπώς, μία από τις επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών είναι, το να καθίστανται οι δασικές εκτάσεις περισσότερο ευάλωτες στις πυρκαγιές. Επιπλέον, τα κλιματικά μοντέλα δείχνουν ότι η πιθανότητα κυμάτων καύσωνα έχει διπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια, και ότι μπορεί να γίνει ακόμα μεγαλύτερη στο μέλλον. H επιστημονική κοινότητα επισημαίνει ότι τα χαρακτηριστικά των δασικών πυρκαγιών μεταβάλλονται. Σε αυτό συμβάλλουν οι κλιματικές αλλαγές, οι οποίες προκαλούνται από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Επιπλέον, υπάρχουν αποδείξεις ότι οι κλιματικές αλλαγές έχουν ήδη αρχίσει να μεταβάλλουν τη φαινολογία (δηλαδή, την περιοδική και εποχιακή συμπεριφορά της χλωρίδας και της πανίδας σε σχέση με το κλίμα) και τη διασπορά των δασικών οικοσυστημάτων ( Οι μεγάλες δασικές πυρκαγιές, αποτελούν ένα όλο και μεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής καμένης έκτασης ανά έτος. Ανάμεσα σε αυτές τις μεγάλες πυρκαγιές ξεχωρίζουν τις τελευταίες δύο δεκαετίες αυτές που συμβαίνουν όταν επικρατούν ακραία μετεωρολογικά φαινόμενα. Αυτά τα φαινόμενα, μπορούν να οδηγήσουν στις λεγόμενες «Πυρκαγιές Yψηλής Έντασης», οι οποίες εξελίσσονται σε συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας, ισχυρών ανέμων και χαμηλής υγρασίας. Είναι εξαιρετικά επιζήμιες και επικίνδυνες, ενώ δε μπορούν να καταπολεμηθούν με κανένα τρόπο κατάσβεσης, δηλαδή ο έλεγχός τους είναι αδύνατος, ενόσω επικρατούν τα ακραία μετεωρολογικά φαινόμενα ( Όταν μιλάμε για την πυρκαγιά, ως οικολογικό παράγοντα, πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχουν αρκετοί τύποι της στη φύση, με διαφορετικές επιδράσεις. Δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, είναι: οι «πυρκαγιές οροφής», που καταστρέφουν την βιοκοινωνία, η οποία, πρέπει να αρχίσει από την αρχή την ανάπτυξή της και αυτό θα πάρει πάρα πολλά χρόνια και οι «πυρκαγιές επιφανείας», οι οποίες ασκούν επιλεκτική επίδραση και αυξάνουν την παραγωγικότητα του οικοσυστήματος, αποτρέποντας ταυτόχρονα τις πυρκαγιές οροφής, αφού το εύφλεκτο φυλλόστρωμα διατηρείται σε ένα ελάχιστο πάχος (Βορίσης 2005). Πρέπει να τονιστεί ότι ο ρόλος των πυρκαγιών στα φυσικά οικοσυστήματα αποτελεί αντικείμενο επιστημονικών μελετών. Οι ευρείας εξάπλωσης φυτικές κοινωνίες που σήμερα ελέγχονται από τις πυρκαγιές έχουν μια διαδρομή στο χρόνο τουλάχιστον 25 εκατομμυρίων ετών και κατά συνέπεια τα διάφορα είδη έχουν αναπτύξει ειδικές προσαρμογές, οι οποίες διασφαλίζουν την επιβίωσή τους μετά την πυρκαγιά (Ντάφης 2003). Από οικολογική άποψη, οι πολύ μεγάλες πυρκαγιές, είναι τόσο καταστρεπτικές, όσο και η πλήρης απουσία τους, τουλάχιστον από ορισμένα οικοσυστήματα, (Ντάφης 2003). Ιστορικά στοιχεία για τη δράση της φωτιάς, υπάρχουν για όλες τις περιοχές της γης που συναντούμε τα Μεσογειακά οικοσυστήματα, από την λεκάνη της Μεσογείου και την Καλιφόρνια στο βόρειο ημισφαίριο, έως τη Χιλή, τη Ν Αφρική και την ΝΔ Αυστραλία στο νότιο ημισφαίριο. Παρόλα αυτά και παρά τις πολυάριθμες εργασίες, που έχουν ολοκληρωθεί, 16

17 σχετικά με την αλληλεπίδραση της φωτιάς στα μεσογειακά οικοσυστήματα, υπάρχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα (Trabaud & Prodon 1993, Whelan 1995). Οι Kazanis & Arianoursou (1996), αναφέρουν ότι δεν υπάρχουν ακόμα αρκετά δεδομένα για τη Μεσογειακή Λεκάνη, σχετικά με την αντικατάσταση των ειδών κατά τη διάρκεια της μεταπυρικής διαδοχής. Τούτο, οφείλεται στα ακόλουθα: Τα Μεσογειακά οικοσυστήματα διακρίνονται από μεγάλη ετερογένεια, γεγονός που δεν επιτρέπει να μεταφέρονται με ασφάλεια τα δεδομένα από τη μια περιοχή στην άλλη Είναι δύσκολη και χρονοβόρα η σύνταξη μελετών σε μόνιμες επιφάνειες τέτοιων περιοχών Αρκετές εργασίες, σχετικές με το θέμα αυτό, έχουν γραφτεί και στην Ελλάδα (βλέπε μεταξύ άλλων Παπαναστάσης 1978, Arianoutsou 1999, Ζάγκας 1987, Τhanos & Marcou 1991, Τσιτσώνη 1991, Σπανός 1994, Κόντου 1996, Thanos et al. 1996, Βέρροιος 2002, Verroios & Georgiadis 2002, 2011, Ποϊραζίδης κ.ά. 2010), εντούτοις όμως, υστερούμε, σε σχέση με άλλα Μεσογειακά οικοσυστήματα που εμφανίζονται σε Αυστραλία, Γαλλία, Καλιφόρνια, κ.α. 1.2 ΣΚΟΠΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Είναι σε όλους σήμερα γνωστό, ότι ο νομός Ηλείας, θεωρείται από τους πλέον πυρόπληκτους της Ελλάδας και τούτο οφείλεται τόσο στις κλιματεδαφικές συνθήκες που επικρατούν, όσο και στη δασική βλάστηση που φύεται και αναπτύσσεται σε αυτόν. Παρά λοιπόν την προτροπή προς όλους, για προστασία και ανάδειξη του δάσους, η καταστροφή και η υποβάθμιση του δεν αποφεύγονται. Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε, σε μια περιοχή του Νομού Ηλείας, η οποία έχει πληγεί στο παρελθόν, πολλές φορές, από πυρκαγιές και όλα τα επακόλουθα που τις συνοδεύουν, με απώτερο σκοπό να καταγραφεί η επικρατούσα βλάστηση της περιοχής, η αναγέννησή της, καθώς και να συνταχθεί κατάλληλο διαχειριστικό σχέδιο με δυνατές προτάσεις. Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία, επιχειρεί να εντοπίσει, να καταγράψει και να επισημάνει, πιθανές αλλαγές της βλάστησης, εξαιτίας φυσικών διεργασιών (φωτιές 2007) και ανθρώπινων επεμβάσεων. Στόχος της εργασίας, είναι να τονίσει την αναγκαιότητα ύπαρξης έργων ήπιας ανάπτυξης προκειμένου να διατηρηθεί η αρμονία του φυσικού τοπίου και παράλληλα να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για αύξηση της επισκεψιμότητας της περιοχής, που θα αποτελέσει προϋπόθεση δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, κυρίως αγροτουριστικής μορφής. Ένας άλλος σκοπός της έρευνας αυτής, είναι η διαχείριση της περιοχής, καθώς και η καταγραφή φυσικών δεδομένων, με τη χρήση Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.) και Τηλεπισκόπησης. 1.3 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Η περιοχή της Μεσογείου υπήρξε λίκνο θρησκειών και πολιτισμών. Η Ιουδαϊκή, η Χριστιανική και αργότερα, η Μωαμεθανική θρησκεία, ο πολιτισμός της αρχαίας Αιγύπτου, των Φοινίκων, της Μινωικής Κρήτης, των Μυκηνών, της Κλασσικής Ελλάδας και της Ρώμης, όλα άρχισαν εδώ πριν από χρόνια περίπου και από τότε αυτή η περιοχή κατοικήθηκε από πολλούς ανθρώπους και υπήρξε επίκεντρο και άλλων κοσμοϊστορικών γεγονότων. Αυτό σημαίνει, για όλη αυτή τη μακρότατη περίοδο, κατανάλωση ξύλου για διάφορες χρήσεις, εκχέρσωση δασών για γεωργική καλλιέργεια, βόσκηση γιδιών, που εμπόδιζαν την αναγέννηση των δασών και δασικές πυρκαγιές. Με άλλα λόγια, έχουμε μια πολύπλευρη καταστροφή, σε συνδυασμό με ξηρό κλίμα, που δεν είναι ευνοϊκό για τα δάση και ορεινή τοπογραφική διαμόρφωση, που ευνοεί τη διάβρωση. 17

18 Η καταστροφή των δασών, παρουσιάζει ενδιαφέρον από ιστορική, αρχαιολογική, δασολογική, οικολογική και γενικότερα περιβαλλοντική άποψη, ιδιαίτερα τώρα που το φυσικό περιβάλλον βρίσκεται κάτω από έντονα καταστροφική ανθρώπινη δραστηριότητα. Ευρήματα γυρεολογικών ερευνών δείχνουν ότι η καταστροφή των δασών άρχισε στη νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, στο τέλος της Νεολιθικής Εποχής (3.000 π.χ. περίπου). Η μεγαλύτερη καταστροφή έγινε στη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού ( π.χ.). Η περίοδος αυτή, αντιστοιχεί με ιστορικά γεγονότα και υπάρχουν ευρήματα, τα οποία δείχνουν υλοτομία και χρησιμοποίηση ξύλου, δραστηριότητες που είναι φυσικό να υπάρχουν σε συνδυασμό με πληθυσμιακή και πολιτιστική ανάπτυξη. Ο Πλάτων γράφει στον «Κριτία», ότι η Αττική ήταν στα χρόνια του (4 ος αιώνας π.χ.) γυμνή και οι βράχοι πρόβαλλαν στα βουνά «ως νοσήσαντος σώματος οστά». Αυτό μερικές φορές, θεωρείται ότι ισχύει για όλη την αρχαία Ελλάδα, κάτι που δεν ευσταθεί. Στους «Νόμους», ο Πλάτων γράφει επίσης, ότι ο Μίνως (βασιλιάς της αρχαίας Κρήτης) υποχρέωσε τους κατοίκους της Αττικής να πληρώνουν «βαριά αποζημίωση», γιατί «είχε μεγάλη θαλασσινή δύναμη, ενώ αυτοί δεν είχαν πλοία ούτε η περιοχή τους ήταν πλούσια σε ξυλεία που θα μπορούσαν να την χρησιμοποιήσουν γι αυτό το σκοπό». Άρα τα δάση της Κρήτης, φαίνεται ότι ήταν κατεστραμμένα σε μεγάλη έκταση, την αρχαία εποχή. Επίσης στους «Νόμους», γίνεται συζήτηση για ίδρυση «σύγχρονης» πόλης στο νησί και ο Κλεινίας λέει ότι «δεν υπάρχουν αξιόλογα δάση έλατου, το κυπαρίσσι είναι λίγο και δεν θα μπορούσε να βρεθεί ξύλο πεύκου ή πλατάνου, που οι κατασκευαστές θέλουν πάντοτε να χρησιμοποιούν σε εσωτερικά μέρη πλοίων». Παρόλα αυτά, ο Θεόφραστος, γράφει για ξυλοπαραγωγικά δάση στη δυτική Κρήτη, ενώ ο ίδιος και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι υπήρχαν εκτεταμένα δάση σε άλλα μέρη της αρχαίας Ελλάδας, ιδίως στη Μακεδονία. Τα δάση αυτά είχαν μεγάλη αξία για ξυλεία, έγιναν αιτία πολέμων και αποίκησης και η ξυλεία τους ήταν αντικείμενο συμβάσεων μεταξύ πόλεων και κρατών. Σχετικά με άλλα μέρη της Μεσογειακής περιοχής, είναι αξιοσημείωτα μερικά αποσπάσματα είναι αξιοσημείωτα μερικά αποσπάσματα από όσα έχουν γράψει ο Θεόφραστος, ο Στράβων και ο Πλίνιος. Για παράδειγμα, ο Θεόφραστος, γράφει ότι «ξυλοπαραγωγικά δάση υπήρχαν στη Μικρά Ασία, στο Λίβανο και στη νότια Ιταλία Ύστερα από την ανατολική Ελλάδα καταστράφηκαν τα δάση της δυτικής Μικράς Ασίας Είναι πιθανό ότι η Κυρηναϊκή και η Λιβύη είχαν ποτέ εκτεταμένα δάση». Το 19ο αιώνα, «σχεδόν όλη η Ιβηρική Χερσόνησος, ήταν σκεπασμένη με δάση» (Tomaselli 1977). «Από άποψη δασοκάλυψης, νερού και διάβρωσης, η Ελλάδα πλήρωσε ακριβά την Εποχή του Χαλκού. Η αλόγιστη καταστροφή των δασών για οικοδομικές κατασκευές και καυσόξυλα είναι πιθανό ότι έπαιξαν ρόλο στην πτώση των Μυκηνών» (Hopper 1976). Είναι δύσκολο να διατυπώσει κανείς ένα συνοπτικό συμπέρασμα για τη δασική κατάσταση που υπήρχε κατά την περίοδο της κλασσικής Ελλάδας και της Αρχαίας Ρώμης. Μπορεί μόνο να ειπωθεί, ότι αυτή την περίοδο, η καταστροφή των δασών ήταν προχωρημένη. Ένα άλλο γεγονός, που συνετέλεσε στην εξαφάνιση των δασών από τότε που εφευρέθηκε η φωτιά, είναι οι πυρκαγιές. Ο Θουκυδίδης, γράφει ότι μερικές φορές φωτιές συμβαίνουν «αυτόματα» με την τριβή των κλαδιών των δέντρων μεταξύ τους, όταν φυσάει δυνατός αέρας. Έτσι, έχουν καεί (και καίγονται κάθε χρόνο) μεγάλες εκτάσεις δασών στην Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα και άλλες Μεσογειακές χώρες. Στη χώρα μας, οι εκτάσεις που καίγονται κάθε χρόνο, είναι πολλαπλάσιες από αυτές που αναδασώνονται. Το καλοκαίρι του 1985 κάηκαν περίπου στρέμματα δασών και άλλα στρέμματα από μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις και βοσκότοπους, ενώ, αναδασώθηκαν στρέμματα. Σε παλαιότερα χρόνια, όταν τα σημερινά πυροσβεστικά μέσα δεν ήταν διαθέσιμα, οι δασικές πυρκαγιές διαρκούσαν βδομάδες ή μήνες, ώσπου να μη μείνει τίποτα για να καεί ή ώσπου να σβήσουν από τη βροχή. Περισσότερες από το 50%, των δασικών εκτάσεων της γης, καταστράφηκαν από το 1950 μέχρι σήμερα. Κάθε χρόνο καταστρέφονται κατά μέσο όρο,

19 εκατομμύρια στρέμματα δασικών εκτάσεων και η έκταση της καταστροφής συμβαδίζει με την ένταση της φτώχειας. Πριν από 47 χρόνια, η δασική επιφάνεια στον πλανήτη μας, κάλυπτε 4,85 δισεκατομμύρια εκτάρια, ποσοστό 37,30%, το έτος 1973 μειώθηκε σε 2,66 δισεκατομμύρια εκτάρια (20,46%), το 2000 σε 2,1 δισεκατομμύρια εκτάρια (16,15%) και το έτος 2020, προβλέπεται να μειωθεί σε 1,8 δισεκατομμύρια εκτάρια (13,84%), εφόσον συνεχισθεί ο ίδιος ρυθμός της καταστροφής των δασών. Παρόλα αυτά, θα πρέπει εδώ να σημειωθεί, ότι οι δασικές πυρκαγιές, θεωρούνταν ότι έχουν δείξει το δρόμο για την παραγωγή μετάλλων, με τήξη ορυκτών και ότι, εκτός, από τη χρησιμοποίησή του ως καυσόξυλο, το ξύλο καιγόταν για παραγωγή κατραμιού, που είναι κατάλληλο για την προστασία των ξύλινων πλοίων. Από στοιχεία της Δασικής Υπηρεσίας, προκύπτει ότι οι δασικές εκτάσεις που καίγονταν κατά μέσο όρο ετησίως, την δεκαετία του 90, ήταν μεγαλύτερες από στρέμματα, ενώ στη 10ετία του 1970 ήταν μικρότερες από στρέμματα και στη 10ετία του 1960 μόνο στρέμματα. Παρά την παλαιότητα των δεδομένων αυτών, τα ίδια εξακολουθούν να ισχύουν ακόμα και σήμερα. Η ανοδική αυτή πορεία της καταστροφής των δασών, δείχνει ότι αφενός, τα αίτια που τις προκαλούν έχουν αυξηθεί σημαντικά και αφετέρου τα μέτρα που λαμβάνονται για την πρόληψη και την καταστολή των πυρκαγιών των δασών είναι ανεπαρκή για να προστατεύσουν τα δάση της χώρας μας. Το 2007 ειδικότερα, θεωρήθηκε μία από τις θερμότερες χρονιές στο θέμα των πυρκαγιών, σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι χάρτες που ακολουθύν (Εικόνα 1), παρουσιάζουν με κόκκινο χρώμα τις καμένες εκτάσεις, βασισμένοι σε δορυφορικές εικόνες του συστήματος MODIS. Πρόκειται για ένα μεσαίας ανάλυσης φασματοραδιόμετρο εικόνων (Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer), το οποίο βρίσκεται σε δορυφόρους της NASA που εποπτεύουν τη γη. Οι εικόνες αποκαλύπτουν την εποχιακή μετακίνηση των πυρκαγιών ανάλογα με το ποια χρονική περίοδος εμφανίζει τις περισσότερο ξηροθερμικές συνθήκες σε κάθε τόπο, σύμφωνα και με το κλίμα του. Στη βόρεια Αυστραλία για παράδειγμα, η περίοδος των πυρκαγιών κρατά πάνω από 4 μήνες (Μάιος-Οκτώβριος). Αν σκεφτεί κανείς πως οι ασυνήθιστα μεγάλες φωτιές της Ελλάδας δεν εμφανίζονται καν στη συγκεκριμένη κλίμακα, εύκολα καταλαβαίνει κάποιος το μέγεθος της καταστροφής που λαμβάνει χώρα ετησίως σε όλο τον πλανήτη! Οι μεγαλύτερες καταστροφές φαίνεται να συμβαίνουν στην περιοχή των τροπικών δασών του Ισημερινού (Αμαζόνιος, Κεντρική Αφρική κ.α.) και το πιθανότερο αίτιο αυτών, η ανάγκη των κατοίκων για μεγάλες γεωργικές εκτάσεις και κτηνοτροφία. 19

20 Εικόνα 1: Πυρκαγιές της υφηλίου το 2007 (National Geographic, Ιούλιος 2008) 20

21 1.4 ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Σύμφωνα με ερμηνευτική δήλωση από το Σύνταγμα της Ελλάδας, άρθρο 24, ως δασικό οικοσύστημα νοείται: «Το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, το οποίο, μαζί με την εκεί συνυπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελεί μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλοεπίδρασής τους, ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές)». Από το 1937, η Ελλάδα άρχισε να αναγνωρίζει περιοχές με ειδικό οικολογικό ενδιαφέρον (δάση, υγροτόπους κτλ.) και να τις θέτει υπό καθεστώς προστασίας. Η προστασία των δασικών οικοσυστημάτων, αποτέλεσε συνταγματική ευθύνη της χώρας μας, από το 1979 με το νόμο 998 (Φ.Ε.Κ. 289 Α). Όμως, το Δεκέμβριο του 2003, η Βουλή ψήφισε τροποποιήσεις των, έως τότε, ισχυoυσών διατάξεων, με την θεσμοθέτηση του νόμου 3208 (Φ.Ε.Κ. 303/Α/ ). Επιπλέον, οι καμένες δασικές εκτάσεις και δάση, προστατεύονται με το άρθρο 117 παράγραφος 3 του Συντάγματός μας, περί αναδασωτέων εκτάσεων και με το Νόμο 998, άρθρα 38 και ΣΧΕΣΕΙΣ ΔΑΣΟΥΣ-ΦΩΤΙΑΣ Για πολλά χερσαία οικοσυστήματα, με κλασσικό παράδειγμα τα Mεσογειακά, η φωτιά αποτελεί έναν σπουδαίο οικολογικό παράγοντα, καθώς συμβάλει καθοριστικά στην διαμόρφωση της βιοποικιλότητας του ίδιου του οικοσυστήματος (Moreno and Oechel 1994, Κουτσογιάννης κ.ά. 2009). Τα οικοσυστήματα αυτά είναι συνήθως πολύ ανταγωνιστικά, λόγω ανεπάρκειας νερού, θρεπτικών ή και εδάφους. Σε τέτοια οικοσυστήματα εμφανίζονται φυσικές πυρκαγιές κατά σχεδόν κανονικά διαστήματα. Γι αυτό το λόγο, σ αυτά έχουν αναπτυχθεί τυπικά πυρόφυτα ή πυρόφιλα είδη, αν και ο πιο σωστός όρος είναι πυράντοχα (Ντάφης 1986). Πολλά από αυτά τα είδη, έχουν πολύ μικρή ανταγωνιστική ικανότητα και ισχυρούς μηχανισμούς προσαρμοστικότητας στις πυρκαγιές, με συνέπεια να επωφελούνται από αυτές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δική μας χαλέπιος πεύκη, η οποία έχει πολύ μικρή ανταγωνιστική ικανότητα απέναντι στα πλατύφυλλα είδη του υπόροφου (Ραδόγλου 2001). Με την επίδραση των πυρκαγιών καταστρέφεται η ανταγωνιστική υποβλάστηση με συνέπεια την ανάπτυξη και επιβίωση του είδους (Ντάφης 1986, Καϊλίδης 1993, Μάργαρης 2001). Έτσι λοιπόν, τα πυρόφιλα οικοσυστήματα οφείλουν τη διατήρηση, ανανέωση και επέκτασή τους στις πυρκαγιές, εφόσον βέβαια εμφανίζονται κατά λογικά χρονικά διαστήματα. Έτσι και τα Μεσογειακά οικοσυστήματα, με τη δομή και σύνθεση που γνωρίζουμε, οφείλουν την ύπαρξή τους στα επεισόδια των πυρκαγιών που συμβαίνουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα (Moreno and Oechel 1994). Βέβαια η επίδραση των πυρκαγιών δεν είναι πάντα ευνοϊκή, ανάλογα με τη μορφή τους, την έντασή τους, τη συχνότητα επανάληψής τους και την επίδραση μεταπυρικών παραγόντων όπως είναι η βοσκή. Με τις πυρκαγιές εναποτίθεται μεγάλη ποσότητα θρεπτικών ουσιών στο έδαφος, άμεσα διαθέσιμων για τα φυτά, οι οποίες όμως είναι υδατοδιαλυτές και μπορούν εύκολα να παρασυρθούν από τα επιφανειακά ύδατα και να χαθούν από το συγκεκριμένο οικοσύστημα, με συνέπεια την υποβάθμισή του (Καϊλίδης 1993). Επιπροσθέτως, οι πυρκαγιές επιδρούν στη σύνθεση της ζωοκοινότητας. Στα περισσότερα είδη ζώων επιδρούν αρνητικά με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση του πληθυσμού τους. Σε ελάχιστα μόνο είδη (κάποια είδη μυκήτων και σκαθαριών) ασκούν θετικές επιδράσεις (Ντάφης 1986, Debano et al. 1998). Σύμφωνα με όσα αναφέραμε, οι πυρκαγιές παίζουν σημαντικό ρόλο στη σύνθεση των πυρόφιλων φυτοκοινωνιών και κατά επέκταση των πυρόφιλων οικοσυστημάτων. Σε αυτά τα 21

22 οικοσυστήματα ισχύει η πυρογενής κλίμακα ή πυρογενής διαδοχή, σύμφωνα με την οποία, η διαδοχή των φυτικών ειδών στηρίζεται στις πυρκαγιές. Δηλαδή, η ύπαρξη ή η εξαφάνιση πολλών φυτικών ειδών εξαρτάται κατ αρχήν από το καθεστώς των πυρκαγιών. Για παράδειγμα, στην περιοχή Περτουλίου Τρικάλων, η ύπαρξη του δάσους ελάτης οφείλεται στις επανειλημμένες πυρκαγιές. Προ του 1200 π.χ. το δάσος ήταν μάλλον δάσος δρυός. Μετά την κάθοδο των Δωριέων, η περιοχή κάηκε αρκετές φορές μέχρι την περίοδο της Τουρκοκρατίας, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του εδάφους και την επικράτηση της ολιγαρκέστερης ελάτης. Βλέπουμε δηλαδή, πως οι πυρκαγιές δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη εντελώς διαφορετικών διαπλάσεων, που χωρίς αυτές πιθανώς να μην υπάρχουν καν στην περιοχή (Καϊλίδης 1993). Ένα άλλο κλασικό παράδειγμα για τη μεσογειακή περιοχή, είναι τα πευκοδάση, που διατηρούνται και έχουν διαδεχθεί άλλα δάση (δρυών κ.α.), λόγω των ευεργετικών για αυτά επιδράσεων των πυρκαγιών. Τα πεύκα, πέρα από τους μεταπυρικούς μηχανισμούς ανάκαμψης που διαθέτουν, χρησιμοποιούν μηχανισμούς που τα κάνουν εύφλεκτα. Πρωτεύων μηχανισμός τέτοιου είδους είναι η ρητίνη που περιέχεται στις πεύκες, που κάνει πολύ εύφλεκτες ακόμα και τις πράσινες βελόνες (Γκόφας 2001). Επιπλέον, στα νεαρά δενδρύλλια πεύκης, καθυστερεί η φυσική αποκλάδωση των χαμηλότερων κλαδιών, που συνήθως είναι ξερά λόγω έλλειψης φωτός, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται κάθε πυρκαγιά σε πυρκαγιά κόμης (Μάργαρης 2001). Τέλος, η πεύκη αποδίδει στο έδαφος μεγάλη μάζα εύφλεκτου υλικού από βελόνες, που συσσωρεύονται σε χαλαρά στρώματα, οδηγώντας έτσι σε πολύ εύκολη και ταχύτατη διάδοση των πυρκαγιών. Αντίθετα, οι βελόνες της ελάτης, που εναποτίθενται στο έδαφος, συσσωρεύονται σε συμπαγή στρώματα, τα οποία πρακτικά δεν καίγονται (Ντάφης 1986). Χωρίς τις πυρκαγιές, εκτιμάται πως τα πευκοδάση θα εξαφανίζονταν από τον ανταγωνισμό των πλατύφυλλων θαμνωδών ειδών (Ντάφης 1986). Τα αείφυλλα πλατύφυλλα θαμνώδη είδη από την άλλη, είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στις ξηροθερμικές συνθήκες του Μεσογειακού κλίματος, λόγω της αειφυλλίας και της σκληροφυλλίας τους. Παράλληλα όμως, έχουν και μεγάλη ανταγωνιστική ικανότητα, για περαιτέρω εξοικονόμηση υγρασίας, που στηρίζεται σε δύο (2) μηχανισμούς. Ο πρώτος στηρίζεται στις ασφυκτικές συνθήκες που δημιουργούν στο έδαφος, κρύβοντας εντελώς τον ήλιο από αυτό, εμποδίζοντας έτσι την φύτρωση νέων σπερμάτων και ο δεύτερος στην αλληλοπάθεια, δηλαδή την ικανότητα κάποιων φυτών να τροφοδοτούν το έδαφος με τοξικές ουσίες για άλλα είδη, μέσω των ριζών τους (Κωνσταντινίδης 2003). Τα περισσότερα από αυτά τα είδη, χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικά πυράντοχα, έχοντας ισχυρούς μηχανισμούς πρεμνοβλαστικότητας και ριζοβλαστικότητας και συνεπώς η φωτιά δεν τα πολυεπηρεάζει, σε βαθμό που να επανέρχονται πλήρως σε πέντε (5) έτη (Καϊλίδης 1993). Συνεπώς, σε αυτήν την περίπτωση, η φωτιά είναι καθοριστική, όχι τόσο για την επιβίωση συγκεκριμένων ειδών, αλλά για την διατήρηση της βιοποικιλότητας, καθώς αν απουσιάσει για πολλά χρόνια, η αλληλοπάθεια θα οδηγήσει στην επικράτηση λίγων και πιο ανταγωνιστικών ειδών. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως πολλά φρυγανικά είδη, εκτιμάται πως οφείλουν την ύπαρξή τους στις φωτιές και μάλιστα στις συχνές φωτιές, καθώς παράγουν εύφλεκτα αιθέρια έλαια και μάλιστα σε συνθήκες με έντονη ζέστη και ξηρασία (Αριανούτσου 2001). Παρόλο που τα Μεσογειακά οικοσυστήματα είναι πλήρως προσαρμοσμένα στις δασικές πυρκαγιές, υπάρχουν πολλά Μεσογειακά είδη φυτών, που ευδοκιμούν συνήθως σε μεγάλο υψόμετρο, που είναι ευπαθή στις πυρκαγιές. Τέτοια είδη είναι τα είδη ελάτης και τα δάση φυλλοβόλων πλατυφύλλων (με εξαίρεση τα δρυοδάση), όπως τα δάση οξιάς, καστανιάς και φιλύρας. Σε αυτά τα δάση εμφανίζονται σπάνια πυρκαγιές και δεν διαδίδονται πολύ. Μπορεί να εμφανιστούν, όταν στα δάση αυτά, για κάποιο λόγο (όπως ασθένειες), υπάρχει μεγάλη συσσώρευση νεκρής φυτικής βιομάζας και όταν οι καιρικές συνθήκες (έντονη ζέστη και ξηρασία) το επιτρέπουν. Πάντως, είναι γενικά παραδεκτό, πως στα ορεινά δάση πλατύφυλλων 22

23 και ελάτης της Μεσογειακής περιοχής, δεν εμφανίζονται συχνά φυσικές πυρκαγιές (Ντάφης 1986). 1.6 ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ΚΑΜΕΝΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Όλα τα οικοσυστήματα με την πάροδο του χρόνου μεταβάλλουν τη δομή και τη λειτουργία τους. Άλλες φορές οι μεταβολές αυτές είναι μικρές, συνήθως τοπικού χαρακτήρα και άλλες φορές τόσο σημαντικές, που επηρεάζουν ιδιαίτερα τη σταθερότητα του οικοσυστήματος. Οι παράγοντες οι οποίοι προκαλούν αυτές τις μεταβολές είναι: α) Οι αλλαγές στο κλίμα, αφού είναι γνωστό ότι οι διακυμάνσεις στο κλίμα της γης επί χιλιάδες χρόνια έχουν επιφέρει τις αντίστοιχες προσαρμογές στα οικοσυστήματα. Αυτός ο τύπος μεταβολής είναι υπεύθυνος για τις μακροπρόθεσμες αλλαγές στις κατανομές φυτών και ζώων και συνεπώς για τις διαφορετικές ομάδες ειδών που σχηματίζονται και οδηγούν στη διαμόρφωση των οικοσυστημάτων. β) Επίδραση εξωτερικών παραγόντων με τοπικό χαρακτήρα, όπως είναι η φωτιά, η βόσκηση, το ποδοπάτημα, η ρύπανση κ.ά. Μπορεί να προκαλέσουν μεταβολές στη δομή και τη λειτουργία των οικοσυστημάτων είτε σε μακροπρόθεσμη είτε σε βραχυπρόθεσμη βάση. γ) Εξέλιξη που οφείλεται στην ίδια τη φύση των οικοσυστημάτων. Πρόκειται για την οικολογική διαδοχή. Οικολογική διαδοχή είναι το σύνολο των μεταβολών που γίνονται σε ένα οικοσύστημα, καθώς αυτό ωριμάζει ή εξελίσσεται προς μια σταθερή κατάσταση. Οι αλλαγές στα είδη των φυτών και των ζώων είναι φυσιολογική διαδικασία που αντανακλά τα αποτελέσματα της μόνιμης μάχης μεταξύ των ειδών με διαφορετικές δυνατότητες προσαρμογής για την απόκτηση τροφής, φωτός, χώρου, προστασίας, και άλλων πόρων. Το φαινόμενο της οικολογικής διαδοχής είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο, αφού οι μηχανισμοί που ελέγχουν τη μεταβολή και αντικατάσταση ειδών ορίζονται σε πολλά επίπεδα της λειτουργίας του συστήματος. Διακρίνονται δύο είδη οικολογικής διαδοχής: Η Πρωτογενής διαδοχή Η Δευτερογενής διαδοχή ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΔΙΑΔΟΧΗ Η Πρωτογενής διαδοχή (Εικόνα 2) αποτελεί τη διαδικασία διαδοχής που ξεκινά σε περιοχές όπως οι αμμοθίνες, τα δέλτα των ποταμών, τα ηφαίστεια, οι νεοδημιουργηθείσες λίμνες, οι εκτάσεις όπου ποτέ πριν δεν υπήρξαν οικοσυστήματα. Γενικά, πρωτογενής διαδοχή παρατηρείται σε περιοχές που αρχικά ήταν βιοτικά ανενεργές. Πολύ απλά και σχηματικά θα λέγαμε ότι, μια τυπική διαδοχή της βλάστησης που ξεκινά από το γυμνό έδαφος και φτάνει στο δάσος, περνώντας από στάδια όπου η κυρίαρχη βλάστηση είναι ποώδη φυτά, πολυετή ξυλώδη φυτά, θάμνοι και δέντρα, διαρκεί περισσότερο από ένα αιώνα. Η φυσιογνωμία της βλάστησης και η χλωριδική σύνθεση του κάθε σταδίου της διαδοχής όπως και η διάρκεια του δεν είναι ενιαία, αλλά εξαρτώνται από τα είδη που ευδοκιμούν στις οικολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής. 23

24 Εικόνα 2: Πρωτογενής οικολογική διαδοχή Ένα παράδειγμα, πρωτογενούς οικολογικής διαδοχής: τα πρώτα φυτά, που αναπτύσσονται πάνω στις ηφαιστειακές εκχύσεις, συνήθως είναι τα βρύα και οι λειχήνες, φυτά ανθεκτικά στην έκθεση στις ηλιακές ακτίνες. Τα πρωτοπόρα αυτά φυτά αρχίζουν να αποσαθρώνουν την επιφάνεια της λάβας και με τον τρόπο αυτό δημιουργείται χώμα. Όταν συμπληρωθεί ο βιολογικός τους κύκλος, οι πρωτοπόροι αποικοδομητές θα μετατρέψουν τη νεκρή οργανική ύλη των πρωτοπόρων φυτών σε χούμο, κι έτσι μαζί με το χώμα δημιουργείται το έδαφος. Το έδαφος αποτελεί αποθήκη ανόργανων ουσιών, που θα χρησιμοποιηθούν από άλλα φυτά και σταδιακά θα βελτιώνουν τις προϋποθέσεις στήριξης ζωής στην περιοχή ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΔΙΑΔΟΧΗ Η εξέλιξη του συστήματος, από γυμνή έκταση, σε έδαφος με ποώδη βλάστηση, θαμνώνα και δάσος, ορίζει την οικολογική διαδοχή στην περιοχή (Εικόνα 3). Μετά την εγκατάσταση του ώριμου δάσους, οι περαιτέρω μεταβολές είναι μικρές και θεωρούμε ότι το σύστημα βρίσκεται στο τελικό στάδιο της εξέλιξης του. Οι αλλαγές αυτές, κατά τη διάρκεια της διαδοχής είναι φανερό ότι προκαλούν και αλλαγές στη δομή και τη σύνθεση της ζωικής κοινότητας στην περιοχή, καθώς και στην κοινότητα των αποικοδομητών. Για τους περισσότερους οικολόγους, το καταληκτικό στάδιο διαδοχής (η κλίμαξ κοινότητα) αντιπροσωπεύει την αποτελεσματικότερη χρήση της βιοκατοικίας, όταν η βιομάζα, η ροή της ενέργειας και η ανακύκλωση των θρεπτικών συστατικών, βρίσκονται στο μέγιστο σημείο τους. 24

25 Εικόνα 3: Δευτερογενής οικολογική διαδοχή Κάποια στιγμή όμως, στη διάρκεια της διαδοχής μια φυσική πυρκαγιά ή μια πυρκαγιά που προκαλείται από τον άνθρωπο ή μια αποψίλωση των δασών μπορούν να διακόψουν την πρωτογενή διαδοχή και να ξεκινήσει έτσι η διαδικασία της δευτερογενούς διαδοχής. Αυτού του είδους οι διαταραχές δημιουργούν νέες συνθήκες, που ενθαρρύνουν κάποια είδη να εποικίσουν την περιοχή ή αποθαρρύνουν και περιορίζουν κάποια άλλα. Έτσι, ένα εντελώς "διαφορετικό" οικοσύστημα είναι δυνατό να αναπτυχθεί στην περιοχή ΚΑΜΕΝΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ξηροφυτική βλάστηση, η χαμηλή βροχόπτωση και η ξηρασία την εποχή του καλοκαιριού είναι παράγοντες που ευνοούν την έναρξη πυρκαγιών, και θεωρούνται ως οι απαραίτητοι αβιοτικοί παράγοντες στα συγκεκριμένα οικοσυστήματα. Τα μεσογειακά οικοσυστήματα συναντώνται σε περιοχές, όπου επικρατεί μεσογειακού τύπου κλίμα, δηλαδή μακρά άνυδρα καλοκαίρια και ήπιοι χειμώνες. Τέτοιες περιοχές είναι η μεσογειακή λεκάνη, η νότια Καλιφόρνια, η νοτιοδυτική Χιλή, η νότια Αφρική και η νοτιοδυτική Αυστραλία (Εικόνα 4). 25

26 Εικόνα 4: Χάρτης εξάπλωσης Μεσογειακών οικοσυστημάτων Τα μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα, αποτελούνται από δύο κύριες φυτικές ομάδες: α) τους ψηλούς αείφυλλους και σκληρόφυλλους θάμνους που στη χώρα μας ονομάζονται "μακί" (το πουρνάρι, η κουμαριά, ο σχίνος, η χαρουπιά, τα ρείκια, η μυρτιά, η αγριελιά) (Εικόνες 5, 6, 7, 8) κι ακόμη μαζί τους απαντώνται αείφυλλα ή φυλλοβόλα είδη, όπως η δάφνη, το αγριοκυπάρρισσο, η αγριοκουμαριά, η κουτσουπιά, η ασπαλαθιά, το σπαράγγι. Εικόνα 5: Myrtus communis (μυρτιά) Εικόνα 6: Pistacia lentiscus (σχίνος) 26

27 Εικόνα 7: Olea europaea (ελιά) Εικόνα 8: Quercus coccifera (πουρνάρι) Στις πιο υγρές περιοχές των ορίων εξάπλωσης των μακί και στις όχθες χειμάρρων ή ρευμάτων, απαντώνται, δείχνοντας το δρόμο του νερού, η πικροδάφνη και η λυγαριά που καταλαμβάνουν το υγρό άκρο της κλιματικής διαβάθμισης αυτών των περιοχών, και β) τους ανοιχτούς χαμηλούς θαμνώνες που καταλαμβάνουν το ξηρό άκρο της κλιματικής διαβάθμισης. Στη χώρα μας ονομάζονται φρύγανα (Εικόνες 9, 10, 11). Εικόνα 9: Cistus creticus (λαδανιά) Εικόνα 10: Thymus capitatus (θυμάρι) Εικόνα 11: Phlomis fruticosa (ασφάκα) Ακόμη στο μεσογειακό περιβάλλον εμφανίζονται και άλλα συστήματα, όπως τα μεσογειακά πευκοδάση (Εικόνες 12, 13). Τα Μεσογειακά οικοσυστήματα, έχουν ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας, αφού καταλαμβάνουν το 40% της έκτασής της. 27

28 Εικόνα 12: Πευκοδάσος του Σχοινιά (Αττική) Εικόνα 13: Πευκοδάσος (Τσαλμίκι) της «Μεγάλης Λίμνης» (Βορειοδυτικά του Ολύμπου) 1.7 ΟΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Οι φυτοκοινωνίες των Μεσογειακών οικοσυστημάτων ορίζονται ως πυρότυποι (fire types) ή καταληκτικές καταστάσεις µετά από φωτιά (fire climax) εξ αιτίας της τόσο συχνής δράσης της (Ντάφης 1986). Τα καµένα οικοσυστήματα αναγεννώνται φυσικά µετά από τη φωτιά, µε την προϋπόθεση ότι δεν επαναλαμβάνεται επιπρόσθετη δευτερογενής διατάραξη, όπως είναι η πιθανή επανεκδήλωση πυρκαγιάς ή η υποβάθμιση εξ αιτίας της υπερβόσκησης (Arianoutsou and Margaris 1982, Trabaud et al. 1985b, Ντάφης 1986, Trabaud 1988, Thanos et al. 1989, Moravec 1990, Thanos and Marcou 1991, Ne eman et al. 1993, Saracino and Leone 1993, Saracino et al.1993a & b, Thanos and Marcou 1993, Αριανούτσου 1995). Όλα σχεδόν τα φυτά της χώρας μας, που απαντώνται σε περιοχές μεσογειακού κλίματος έχουν προσαρμογές, με τις οποίες μπορούν να επιβιώσουν κατά τη διάρκεια της φωτιάς και να επανέλθουν ύστερα από αυτή. 28

29 Η γνώση αυτών των προσαρμογών είναι δυνατόν, αν χρησιμοποιηθεί κατάλληλα, να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε περισσότερο αποδοτικά την αποκατάσταση των διαταραχών, τις οποίες η πυρκαγιά προκάλεσε. Έτσι θα ήταν δυνατόν να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες φυτών σε σχέση με την επανάκαμψή τους μετά τη φωτιά. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν εκείνα που επανέρχ ονται με τη διαδικασία της ενεργοποίησης της φύτρωσης των σπερμάτων τους και στη δεύτερη εκείνα τα οποία, μολονότι το υπέργειο μέρος καίγεται, οι ρίζες τους παραμένουν ανέπαφες και επανέρχονται με παραβλαστήματα. Υπάρχουν βεβαίως και ενδιάμεσες μορφές. Ορισμένα είδη φυτών όπως η ασφάκα (Phlomis fruticosa) και η αφάνα (Genista acanthoclada) έχουν τη δυνατότητα να επιβιώσουν και από σπέρματα και από παραβλαστήματα. Τα πεύκα, επανέρχονται μόνο με φύτρωση των σπερμάτων τους, πράγμα το οποίο σημαίνει, μεγάλη καθυστέρηση στην αποκατάσταση των πευκώνων που κάηκαν, και αυτός, είναι ακόμη ένας λόγος, για τη μη χρησιμοποίηση πεύκων στους νέους χώρους πρασίνου που δημιουργούμε. Σχεδόν όλοι οι πολυετείς υψηλοί θάμνοι του ελληνικού μεσογειακού περιβάλλοντος (πουρνάρια, αγριελιές, κουμαριές, συκιές, μυρτιές, δάφνες, φυλίκια, αριές κτλ.) επανέρχονται με παραβλαστήματα. Οι καμένοι θαμνώνες, αν δεν υπάρξει ανθρώπινη παρέμβαση, επανέρχονται ταχύτατα και μέσα σε διάστημα μικρότερο των 10 ετών, δεν διακρίνεται η καμένη από την άκαυτη περιοχή. Θεωρητικά, η επανάκαμψη των φυτών, ιδιαίτερα εκείνων που παραβλαστάνουν, είναι ταχύτατη, επειδή τα νέα φύλλα είναι μεγάλα και η φωτοσύνθεση, δηλαδή η «θρέψη» των φυτών ιδιαίτερα αυξημένη (Μάργαρης 1999). Στα Μεσογειακά οικοσυστήματα της Χαλεπίου πεύκης, της Τραχείας πεύκης και των αειφύλλων πλατυφύλλων, αλλά και των θερμόβιων πλατυφύλλων (δρυοδασών και δασών Καστανιάς) δεν χρειάζεται καμία απολύτως αναδάσωση. Η Χαλέπιος πεύκη διατηρεί τους κώνους, που ωριμάζουν τον Απρίλιο Μάιο στον τρίτο χρόνο της ανθοφορίας, κλειστούς, για και μέχρι 50 έτη. Οι κώνοι αυτοί δεν καίγονται και δεν ανοίγουν κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, αλλά ώρες μετά από αυτή, όταν πια έχει κρυώσει το έδαφος και δεν φυτρώνουν με την πρώτη βροχή, αλλά μόνον το φθινόπωρο, όταν έχουν πέσει πάνω από 25mm βροχής και έχει διαβραχεί το έδαφος, το οποίο έτσι εξασφαλίζει την επιβίωση των αρτίφυτρων. Παράλληλα, εμφανίζεται σε αφθονία η λαδανιά (Cistus creticus), ένα κατ εξοχήν πυρόφιλο είδος, το οποίο, προστατεύει τα νεαρά φυτάρια, σκιάζοντάς τα το καλοκαίρι ενώ παράλληλα, ο ίδιος μύκητας που δημιουργεί μυκόρριζα στην λαδανιά, (δηλαδή μια συμβίωση μύκητα και ριζών η οποία αυξάνει την ικανότητα προσρόφησης νερού και θρεπτικών στοιχείων των ριζών από το έδαφος πάνω από 100 φορές), δημιουργεί μυκόρριζα και στη Χαλέπιο πεύκη. Έτσι, η φυσική αναγέννηση της Χαλεπίου πεύκης (Εικόνα 14α, β), είναι εξασφαλισμένη σε δάση ηλικίας μεγαλύτερης των ετών, οπότε, στην περίπτωση αυτή, όπως και στην περίπτωση της Τραχείας πεύκης, δεν πρέπει να κάνουμε απολύτως τίποτα παραπάνω, από τα έργα προστασίας του εδάφους από διάβρωση και αποτροπής πλημμυρών. Τα πλατύφυλλα είδη, τόσο τα αείφυλλα, όσο και τα φυλλοβόλα, πρεμνοβλαστάνουν και ριζοβλαστάνουν έντονα μετά την πυρκαγιά, ήδη από το φθινόπωρο, οπότε και εδώ η αναγέννηση είναι εξασφαλισμένη και η αποκατάσταση του οικοσυστήματος και του τοπίου γίνεται με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς. Το πουρνάρι, το φιλύκι, ο σχίνος, οι κουμαριές, τα ρείκια, σε ένα χρόνο φθάνουν και ξεπερνούν το ένα μέτρο, η αριά και οι φυλλοβόλες δρύες το 1,5m, η δάφνη τα 2-2,5 m και η καστανιά τα 3m. Συνεπώς, στη ζώνη αυτή δεν έχουμε κανένα πρόβλημα φυσικής αναγέννησης, αρκεί να προστατευθεί από τη βοσκή και τους καταπατητές που καραδοκούν. 29

30 (α) (β) Εικόνα 14α & β: Αναγέννηση Χαλεπίου πεύκης Το πρόβλημα δημιουργείται, στα λεγόμενα ορεινά μεσογειακά κωνοφόρα, δηλαδή, στην Ελάτη και τη Μαύρη πεύκη. Η Μαύρη πεύκη με τον χονδρό φλοιό της είναι προσαρμοσμένη σε έρπουσες πυρκαγιές, οι οποίες διευκολύνουν τη φυσική αναγέννησή της αλλά δεν αντέχει σε επικόρυφες πυρκαγιές και δεν αναγεννάται φυσικά μετά από αυτές. Η Ελάτη δεν αντέχει, δηλαδή δεν είναι προσαρμοσμένη ούτε στις έρπουσες ούτε στις επικόρυφες πυρκαγιές. Στην περίπτωση αυτών των δύο ειδών, είναι απαραίτητα η αναδάσωση με υλικό που προέρχεται από σπέρματα της ίδιας η γειτονικής περιοχής. Μπορούν να εφαρμοσθούν σπορές σε πινάκια ή φύτευση διετών φυτωρίων για τη Μαύρη πεύκη και τετραετών για την ελάτη. Οι αναδασώσεις πρέπει να γίνουν με την ευθύνη και εποπτεία της δασικής υπηρεσίας και της αρμόδιας διεύθυνσης αναδασώσεων ή των οικείων δασαρχείων. Η αναδάσωση είναι ένα πολύ λεπτό και δαπανηρό εγχείρημα και πρέπει να γίνεται από τους ειδικούς και σύμφωνα με τις αρχές της αναδάσωσης. Τα μεσογειακά οικοσυστήματα όπως προαναφέραμε, είναι προσαρμοσμένα στις πυρκαγιές και αναγεννιούνται εύκολα μετά από αυτές. Συνεπώς, το πρώτο μέλημά μας, δεν είναι η «αναδάσωση», η οποία, πολλές φορές, με τον τρόπο που γίνεται, προκαλεί μεγαλύτερη ζημιά από ότι η ίδια η πυρκαγιά. Αντίθετα, το μεγάλο πρόβλημα, μετά από μια δασική πυρκαγιά και που χρήζει άμεσης αντιμετώπισης, είναι ο κίνδυνος διάβρωσης των εδαφών, τα οποία έχουν χάσει το προστατευτικό τους κάλυμμα, καθώς και οι πλημμύρες που ακολουθούν. Μετά την πυρκαγιά, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών που αναπτύσσονται, το έδαφος δημιουργεί ένα επιφανειακό υδρόφοβο στρώμα, μια κρούστα, πάχους 5-6mm, το οποίο εμποδίζει το νερό να διηθηθεί μέσα στο έδαφος και το αναγκάζει να ρέει επιφανειακά και να αποκτά μεγάλη ταχύτητα και συνεπώς, παρασυρτική δύναμη με αποτέλεσμα να αποσπάται το έδαφος και να προκαλείται διάβρωση και ξέπλυμα του. Πρέπει να σημειωθεί, ότι υπό κανονικές συνθήκες, ο συντελεστής απορροής, δηλαδή το ποσοστό του ποσού της βροχής που πέφτει σε μια περιοχή και απορρέει επιφανειακά, για δάση της μορφής της Πάρνηθας, κυμαίνεται από 2,5-10% δηλαδή αν πέφτουν 100mm βροχής μόνο τα 2,5-10mm απορρέουν επιφανειακά. Τα άλλα 30% συγκρατούνται από την κομοστέγη του δάσους, 15% καταναλώνονται για τις ανάγκες του και το υπόλοιπο διηθείται στο έδαφος και συγκρατείται στο πλούσιο σύστημα πόρων του εδάφους. Έτσι το δασικό έδαφος δρα σαν μια τεράστια ρυθμιστική δεξαμενή που συγκρατεί το νερό κατά τη διάρκεια των βροχών και το αποδίδει κατά την ξηρή περίοδο εφοδιάζοντας τις 30

31 επιφανειακές πηγές και τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Μόνο, όπως αναφέρθηκε, ένα ποσοστό 2,5-10% απορρέει επιφανειακά. Μετά την πυρκαγιά, αυτός ο τεράστιος φυσικός ρυθμιστικός ταμιευτήρας έχει καταστραφεί και ο κίνδυνος πλημμυρών είναι προφανής. Γι αυτό, πριν από οποιαδήποτε αναδάσωση, πρέπει, να γίνουν τα κατάλληλα έργα αποτροπής της διάβρωσης και συγκράτησης των επιφανειακών ρεόντων υδάτων. Τα έργα αυτά, είναι απλά και όχι ιδιαίτερα δαπανηρά. Πρέπει, αμέσως να υλοτομηθούν όλα τα καμένα δένδρα και οι κορμοί τους να τοποθετούνται παράλληλα προς τις ισοϋψείς, με τρόπο, που να λειτουργούν ως μικρά φράγματα (κορμοφράγματα) (Εικόνες 15α, β). Σε περίπτωση που δεν υπάρχουν κορμοί, τότε κατασκευάζουμε κορμοδέματα (Εικόνα 16) ή κλαδοπλέγματα (Εικόνα 17), τα οποία επιτελούν την ίδια λειτουργία. (α) Εικόνα 15α & β: Κορμοφράγματα (β) Εικόνα 16: Κορμοδέματα Εικόνα 17: Κλαδοπλέγματα 31

32 Με αυτόν τον τρόπο, πετυχαίνουμε δύο πράγματα. Αφενός, αποτρέπουμε τη διάβρωση του εδάφους, μειώνοντας την ταχύτητα του νερού και εμποδίζουμε την επιφανειακή απορροή, ενώ παράλληλα, με την υλοτομία και τη σύρση των κορμών, σπάει το υδρόφοβο στρώμα (η αδιάβροχη κρούστα) και το νερό διηθείται μέσα στο έδαφος. Αφετέρου, οι κορμοί αυτοί, που έρχονται σε επαφή με το έδαφος, σαπίζουν πολύ γρήγορα και αποσυντίθενται εμπλουτίζοντας το έδαφος, με την πολύτιμη οργανική ουσία, απαραίτητη για τη βιολογική δραστηριότητα του εδάφους. Όλα αυτά, πρέπει να έχουν τελειώσει πριν αρχίσουν τα πρωτοβρόχια το φθινόπωρο. Θα πρέπει να τονιστεί, ότι οι πυρκαγιές, αποτελούν ένα φυσικό φαινόμενο, που μπορεί βέβαια να προληφθεί. Όταν ωστόσο ξεσπάσει, δεν πρέπει να επικρατεί πανικός, αλλά να σχεδιάζουμε με ψυχραιμία και γνώση τις απαραίτητες ενέργειες, για την κατά το δυνατό, ταχύτερη και καλύτερη αποκατάσταση της καταστροφής και ιδιαίτερα την αποτροπή της διάβρωσης του εδάφους και των πλημμυρών. 1.8 ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΑΕΙΦΥΛΛΩΝ ΠΛΑΤΥΦΥΛΛΩΝ Στην κατηγορία αυτή κατατάσσουμε όλα τα πρεμνοφυώς εκμεταλλευόμενα δάση αείφυλλων πλατύφυλλων. Στην Ελλάδα τα δάση αυτά καταλαμβάνουν περίπου 1,5 εκατομμύρια στρέμματα και η καθ ύψος εξάπλωση τους αρχίζει από τη θάλασσα και φθάνει μέχρι τα 700 m (Γκόφας 2001). Τα μικτά αυτά δάση, ανάλογα με τη σύνθεση τους δημιουργούν συνήθως παχύ φυλλόστρωμα, το οποίο πολλές φορές μετά τις υλοτομίες ενισχύεται ακόμη περισσότερο από τα ξερά υπολείμματα των υλοτομιών. Η βλάστησή τους συνήθως δεν είναι συνεχής, αλλά διακόπτεται από χορτοβριθή διάκενα, που το χόρτο τους ξεραίνεται το καλοκαίρι. Από τα δάση αυτά, λόγω της ξερής οργανικής τους ύλης, ξεκινούν το καλοκαίρι εσκεμμένες ή μη πυρκαγιές μεγάλης έντασης, που καίνε μεγάλες συνήθως εκτάσεις. Η φύση όμως έχει προνοήσει, έτσι ώστε αν και καίγονται για πολλές χιλιάδες χρόνια συνεχώς ανά περιόδους, εν τούτοις είναι βιολογικά προσαρμοσμένα στη φωτιά. Για το λόγο αυτό έχουν αποκτήσει γενετικά ισχυρή πρεμνοβλαστικότητα (ή ριζοβλαστικότητα) και ταχύτητα ανάπτυξης, ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια μετά την πυρκαγιά. Εκτιμάται πως μετά τα πρώτα 2-3 έτη, έχουμε σχεδόν πλήρη κάλυψη του εδάφους (Καϊλίδης 1993). Τα πρεμνοβλαστήματα έχουν μεγαλύτερη ταχύτητα ανάπτυξης από τους άκαυτους αναπτυσσόμενους κλάδους και τα φύλλα τους είναι μεγαλύτερα (και πιο βοσκήσιμα!) και πιο πλούσια σε χλωροφύλλη (Αριανούτσου 2001). Η πρεμνοβλάστηση και η ταχύτητα ανάπτυξης των πρεμνοβλαστημάτων εξαρτάται από την ένταση και την διάρκεια της πυρκαγιάς, την ηλικία και την πυκνότητα των θάμνων, την εποχή της πυρκαγιάς, το βάθος του εδάφους (και των ριζών), τις μεταπυρικές συνθήκες κ.α. (Καϊλίδης 1993). Στα δάση αυτά συναντάμε τα παραβλαστάνοντα είδη: Αριά, Κουμαριά, Πουρνάρι, Γαύρο, Φράξο, Σχοίνο, Φυλίκι, Σπάρτο, Ρείκι, Αγριελιά, Αγριομηλιά, Γκορτσιά, Φούσκα, Κουτσουπιά, Φουντουκιά, Μελιάδι, Σφενδάμι κλπ., που ανάλογα με τη σύνθεση του δάσους, έχουν διάφορη ανθεκτικότητα στις πυρκαγιές (Καϊλίδης 1993). Σε εμάς, τα πυρόφιλα δάση προήλθαν από οπισθοδρομική διαδοχή άλλων δασών (π.χ. δρυοδάση) μετά τις συνεχείς πυρκαγιές, την αλόγιστη βοσκή και τις λαθροϋλοτομίες (Ντάφης 1986, Γκόφας 1995). 1.9 ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΔΙΦΥΩΝ ΔΑΣΩΝ ΧΑΛΕΠΙΟΥ Ή ΤΡΑΧΕΙΑΣ ΠΕΥΚΗΣ Οι μεγαλύτερες σε ένταση και έκταση δασικές πυρκαγιές, συμβαίνουν κάθε χρόνο στα δάση της τραχείας και χαλεπίου πεύκης. Στα διφυή αυτά δάση, ο μεν υπόροφός τους συνίσταται κυρίως από αείφυλλα-πλατύφυλλα, με αναγέννηση κατά θέσεις Τραχείας ή Χαλεπίου πεύκης, ο δε ανώροφός τους, μόνο από πεύκη (Ντάφης 1986, Καϊλίδης 1993). 32

33 Στην ουσία οι πυρκαγιές διφυών δασών είναι πυρκαγιές αείφυλλων και τραχείας ή χαλεπίου πεύκης. Στα δάση αυτά οι πυρκαγιές ξεκινούν συνήθως έρπουσες, από το παχύ φυλλόστρωμα των αείφυλλων και του βελονοτάπητα της πεύκης ή από διάκενα ξερών λιβαδικών χόρτων, που το καλοκαίρι ξεραίνονται και αποτελούν όλα μαζί ένα πολύ εύφλεκτο οργανικό υλικό. Τέτοια δάση, επειδή εξαπλώνονται σε μεγάλης έκτασης παραλιακές ζώνες που γειτνιάζουν, με τουριστικούς οικισμούς, με χωριά ή πόλεις, έχουν καταστεί ο στόχος των οικοπεδοφάγων και τις περισσότερες φορές οι πυρκαγιές που συμβαίνουν στους χώρους αυτούς είναι κατά μεγάλο ποσοστό εσκεμμένες (Καϊλίδης 1993). Τα δάση αυτά για να αναγεννηθούν φυσικά, πρέπει να υλοτομηθεί αποψιλωτικά κατά θέσεις κυρίως ο πυκνός υπόροφος των αείφυλλων πλατύφυλλων που παρουσιάζει την έντονη παραβλαστικότητα, ώστε να μπορούν να βλαστήσουν τα σπέρματα της πεύκης στο γυμνό και φωτεινό έδαφος. Για να φυτρώσουν όμως τα σπέρματα και να αναγεννηθεί το δάσος στο γυμνό έδαφος, η φύση εδώ προέβλεψε τις πυρκαγιές, οι οποίες συμβαίνουν στα διφυή πευκοδάση (χαλεπίου-τραχείας) από αρχαιοτάτων χρόνων. Εκτιμάται πως η επιβίωση της πεύκης στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στις δασικές πυρκαγιές (Ντάφης 1986), αλλά για να γίνει αναγέννηση χρειάζονται ώριμα σπέρματα. Το συνεχές κάψιμο των δασών αυτών όμως, κατά διαστήματα μικρότερα από την ηλικία καρποφορίας τους (νεαρές συστάδες) και η υποβάθμιση του εδάφους από τις συνεχείς πυρκαγιές, είναι οι κύριες αιτίες της απογύμνωσης των περισσοτέρων Ελληνικών βουνών της Νότιας Ελλάδας, που οικολογικά ήταν στο παρελθόν ο ζωτικός ιδεώδης χώρος εξάπλωσης των διφυών δασών τραχείας και χαλεπίου πεύκης (Ντάφης 1986, Καϊλίδης 1993). Στην Ελλάδα σπανίζουν τα αμιγή δάση χαλεπίου και τραχείας πεύκης με υπόροφο πεύκη σε αναγέννηση και αγρωστώδη λιβαδικά φυτά. Λίγα τέτοια δάση συναντάμε στην Ανατολική Θράκη (από τραχεία πεύκη), στη Ρόδο, τη Μυτιλήνη και κυρίως μερικά δάση-πάρκα τραχείας ή χαλεπίου πεύκης που γειτνιάζουν με πόλεις (Δάσος Κέδρινου λόφου της Θεσσαλονίκης) (Γκόφας 2001). Στα δάση αυτά οι πυρκαγιές είναι αρχικά έρπουσες, που με τη βοήθεια ισχυρού ανέμου καταλήγουν σε επικόρυφες (Καϊλίδης 1993). Πάντως πρέπει να γνωρίζουμε, ότι όλες αυτές οι πυρκαγιές είναι μεγάλης έντασης και με τη βοήθεια των ισχυρών ανέμων (μελτέμια) εξαπλώνονται με μεγάλη ταχύτητα οπότε γίνονται αρκετά επικίνδυνες ΥΠΕΡΓΕΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ Πολλά Μεσογειακά φυτά έχουν αναπτύξει προσαρμοστικούς μηχανισμούς απέναντι στη φωτιά. Όπως προαναφέρθηκε, η µεταπυρική αναγέννηση των ειδών αυτών επιτυγχάνεται µε αναβλάστηση ή µε φύτρωση σπερµάτων. Τα σπέρµατα επιβιώνουν από τις υψηλές θερμοκρασίες της πυρκαγιάς εφ όσον βρίσκονται προστατευμένα στο έδαφος ή σε υπέργειες τράπεζες σπερµάτων. Ο σχηματισμός υπέργειας σπερματικής τράπεζας είναι αποτέλεσµα του φαινομένου της βραδυχωρίας (serotiny), της παραµονής δηλαδή κλάσματος ή του συνόλου της ετήσιας παραγωγής των ώριµων αναπαραγωγικών δοµών που εσωκλείουν τα σπέρµατα, κλειστών για αρκετά χρόνια πάνω στο δέντρο (Lamont 1991). Τα περισσότερα είδη πεύκου αναγεννώνται µε σπέρµατα. Εξαίρεση αποτελούν ελάχιστα είδη, όπως για παράδειγμα τα πεύκα της Β. Αµερικής Pinus leilophylla, P. rigida και P. virginiana, τα οποία διαθέτουν ικανότητα αναβλάστησης. Με την προσαρµογή αυτή επιτυγχάνεται ταχύτερη εποίκιση του µεταπυρικού περιβάλλοντος, σε σύγκριση µε το χρονικό διάστηµα που απαιτείται για την παραγωγή κώνων - σπερµάτων και την εγκατάσταση των νεαρών αρτιβλάστων στις ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες (Stone and Stone 1954). Σε βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετική µε τη διατήρηση σπερµάτων ξυλωδών ειδών σε υπέργειες τράπεζες, ο Lamont (1991) αναγνωρίζει ως serotinous (δηλαδή είδη µε καθυστερημένη διασπορά) είδη των οικογενειών Pinaceae του Βορείου καθώς και 33

34 Cupressaceae, Myrtaceae και Proteaceae του Νοτίου Ημισφαιρίου, αντίστοιχα. Οι πληροφορίες σχετικά µε την καθυστερημένη διασπορά των σπερµάτων που αναφέρονται διεθνώς, τόσο για τα ευρωπαϊκά, όσο και τα ασιατικά κωνοφόρα δασικά είδη είναι λίγες, αντίθετα δεδομένα υπάρχουν για τα περισσότερα δασικά εiδη της Β. Αµερικής (Vogl 1973; Barden 1979; Borchert 1985; Klaus 1989; Frankis 1991, Fraver 1992; Lev-Yadum 1992, 1995). Σε 23, από το σύνολο των 95 ειδών του γένους Pinus εµφανίζεται καθυστερημένη διασπορά των σπερµάτων από τους κώνους (βραδυχωρία), ενώ µόνο σε έξι είδη οι κώνοι ανοίγουν αποκλειστικά και µόνο µετά από φωτιά (Lamont 1991). Όσον αφορά τη Μεσόγειο, υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές για βραδυχωρία στη χαλέπιο και στην τραχεία πεύκη (Sefik 1965, Klaus 1989, Frankis 1991, Naveh 1991, Young and Young 1992, Neyisci 1993), αλλά δεν τεκμηριώνουν επαρκώς το φαινόμενο της βραδυχωρίας για τα δύο παραπάνω είδη. Σύµφωνα µε τους Daskalakou and Thanos (1996), παρατηρήσεις πεδίου δείχνουν ότι ένα ποσοστό 40-80% της ετήσιας παραγωγής κώνων παρουσιάζουν καθυστέρηση στο άνοιγµα τους. Το φαινόμενο της βραδυχωρίας δεν έχει μελετηθεί λεπτομερώς για την τραχεία πεύκη, αλλά είναι γενικά αποδεκτό ότι συμβαίνει σε μικρότερη ένταση σε σχέση µε τη χαλέπιο (Daskalakou and Thanos 1997). Όπως προαναφέρθηκε, η τραχεία πεύκη είναι είδος που δεν αναβλαστάνει, αλλά αναγεννάται υποχρεωτικά µε σπέρµατα. Τα σπέρµατα είναι ήδη ώριµα από το τέλος της άνοιξης, αλλά οι κώνοι ανοίγουν βαθµιαία, προς το τέλος του καλοκαιριού και τις αρχές φθινοπώρου (Selik 1958, Ozdemir 1977, Eler 1990). Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί πως ένα ποσοστό των κώνων παραµένει κλειστό για µήνες, ή και για χρόνια (Sefik 1965, Neyisci 1993). Σαν αποτέλεσµα του φαινομένου της βραδυχωρίας, κάθε χρόνο σημειώνεται μετάθεση της διασποράς µέρους των σπερµάτων για το µέλλον. Επομένως, ένας σηµαντικός αριθµός σπερµάτων παραµένει στα δέντρα σαν µια υπέργεια τράπεζα σπερµάτων (canopy) που θα χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση πυρκαγιάς. Έτσι, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, δηλαδή την περίοδο που συμβαίνουν οι πιο καταστροφικές πυρκαγιές, ένα σηµαντικό κλάσµα των κώνων είναι εντελώς ή μερικώς κλειστό. Εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών που αναπτύσσονται από τη φωτιά, οι κώνοι ανοίγουν απότοµα και διασπείρεται μαζικά ένας μεγάλος αριθµός σπερµάτων. Η παραπάνω θεωρία επιβεβαιώθηκε µετά από την πυρκαγιά του 1983 στη Σάµο, όταν από την µελέτη των καψαλισμένων κώνων που συλλέχθηκαν από τα καµένα δέντρα ή το έδαφος, βρέθηκε ότι περιείχαν υγιή, γόνιµα σπέρµατα (Thanos et al. 1989). Οµοίως, η αναγέννηση του Pinus brutia µετά από πυρκαγιά στην περιοχή του Αιγαίου επιτεύχθηκε χάρη σε σπέρµατα που υπήρχαν σε καψαλισµένους κώνους στο έδαφος (Eron and Sarigul 1992) Ε ΑΦΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ Ο καθοριστικός ρόλος που παίζει η εδαφική τράπεζα σπερµάτων στη µεταπυρική ανάκαµψη των Μεσογειακών οικοσυστημάτων είναι καθολικός και καλά τεκµηριωµένος (Arianoutsou and Thanos 1996, Ferrandis et al. 1996, Trabaud et al. 1997). Τα σπέρµατα της εδαφικής τράπεζας χαρακτηρίζονται από πρωτογενή λήθαργο ο οποίος αίρεται, είτε από τη θερμότητα της φωτιάς (Stone and Juhren 1951, Musil and de Witt 1991), είτε από κάποιο άλλο φυσικό ή χηµικό ερέθισµα του µεταπυρικού περιβάλλοντος (Brown et al. 1994). Οι διαθέσιµες πληροφορίες σχετικά µε τις εδαφικές τράπεζες των Μεσογειακών πευκοδασών δείχνουν ότι το µέγεθος της τράπεζας διαφέρει ανάλογα µε την χρονική περίοδο, ιδιαίτερα µεταξύ της προ και µεταπυρικής περιόδου (Izhaki and Ne eman 2000). Η χαλέπιος πεύκη, ηλικίας άνω των δέκα ετών, διασπείρει τα σπέρµατα της κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ανεξάρτητα από την ύπαρξη πυρκαγιάς. Ένα δέντρο απελευθερώνει κατά µέσο όρο σπέρµατα το χρόνο δημιουργώντας µια ετήσια βροχή, πυκνότητας

35 σπερµάτων ανά τετραγωνικό μέτρο (Nathan et al. 1999). Ανάλογες τιµές παρατηρήθηκαν στην Γαλλία (Τrabaud et al. 1985a), αλλά πολύ µικρότερες στην Ελλάδα (Τhanos et al. 1996). Η βροχή σπερµάτων αναµένεται να είναι πιο έντονη µετά την φωτιά, καθώς η θερµότητα προκαλεί το άνοιγµα των κώνων. Η παραπάνω υπόθεση επιβεβαιώνεται από πειραµατικά δεδοµένα σε διάφορες περιοχές της Μεσογειακής λεκάνης (Trabaud et al. 1985b, Saracino and Leone 1994, Thanos et al. 1996, Henig-Sever 1997, Nathan et al. 1999, Izhaki et al. 2000, Eshel et al. 2000). Σύµφωνα µε αναφορές των Ιzhaki and Ne eman (2000), λιγότερο από το 1% της σπερµατικής βροχής που ακολουθεί την πυρκαγιά της χαλεπίου πεύκης ενσωµατώνεται στην εδαφική τράπεζα και µόνο το 9-12% των σπερµάτων βλαστάνει, ενώ το υπόλοιπο 87-90% χάνεται. Η διαφορά µεταξύ της πυκνότητας των σπερµάτων µετά την πυρκαγιά και της πυκνότητα των αρτιβλάστων, θα µπορούσε να αποδοθεί στην µαζική αρπαγή των σπερµάτων και στην δυσµενή επίδραση της στάχτης κάτω από τα καµένα δέντρα (Ne eman 1997). Κυριότεροι άρπαγες των σπερµάτων θεωρούνται τα πουλιά (Saracino et al. 1997, Nathan et al. 1999, Izhaki 2000, Nathan and Ne eman 2000), τα τρωκτικά (Acherar et al. 1984, Nathan et al.1999) και τα µυρµήγκια (Schiller 1978, Acherar et al. 1984). Σύµφωνα µε τους Daskalakou and Thanos (2004), σχεδόν αποκλειστικά υπεύθυνη για την µεταπυρική αναγέννηση του πευκοδάσους είναι η υπέργεια τράπεζα σπερµάτων, εξαιτίας του παροδικού χαρακτήρα της εδαφικής τράπεζας και της καταστροφής όλων των σπερµάτων που πιθανόν βρεθούν πάνω ή κοντά στην επιφάνεια του εδάφους κατά τη διάρκεια της φωτιάς 1.12 ΒΛΑΣΤΗΣΗ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΤΙΒΛΑΣΤΩΝ Πειραµατικά δεδομένα φύτρωσης σπερµάτων, σε εναλλασσόµενες θερµοκρασίες και φωτεινές συνθήκες που προσοµοιάζουν µε τις φυσικές, οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η φύτρωση στο πεδίο πραγµατοποιείται κατά τη βροχερή περίοδο του Μεσογειακού κλίµατος (Thanos and Skordilis 1987). Τα δεδοµένα αυτά ταιριάζουν µε τις παρατηρήσεις πεδίου, σχετικά µε την φυσική αναγέννηση: αρχικά, ένα µικρό τµήµα του πληθυσµού αναβλαστάνει κατά τους χειµερινούς µήνες (Νοέµβριο µε Φεβρουάριο), ενώ µια έκρηξη βλάστησης παρατηρείται από τον Μάρτιο ως τον Απρίλιο (Thanos et al.1989, Eler and Segerin 1990). Η εµφάνιση λοιπόν και η εγκατάσταση των αρτιβλάστων µετά από φωτιά προσδιορίζεται χρονικά αµέσως µετά την έναρξη της πρώτης µεταπυρικής βροχερής περιόδου (Skordilis and Thanos 1995, Thanos et al. 1996, Daskalakou and Thanos 1996). Κατά τη διάρκεια της δεύτερης µεταπυρικής βροχερής περιόδου, συνήθως δεν παρατηρούνται νέα αρτίβλαστα ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΚΑΙ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΛΙΜΑ, ΕΛΑΦΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ Έχει βρεθεί ότι το πρώτο καλοκαίρι µετά την πυρκαγιά, είναι η πιο κρίσιµη περίοδος για την επιβίωση των αρτιβλάστων της τραχείας πεύκης (Thanos et al. 1989). Εξίσου καθοριστική είναι η πρώτη βροχερή περίοδος µετά την φωτιά, όταν λαµβάνει χώρα η ανάπτυξη και η εγκατάσταση των αρτιβλάστων. Έχουν αναφερθεί πολλοί λόγοι που οδηγούν στην θνησιµότητα των αρτιβλάστων και των νεαρών µεσογειακών πεύκων. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς είναι η έλλειψη εδαφικής υγρασίας, οι χαµηλές θερµοκρασίες, ο ανταγωνισµός µε άλλα φυτά, η προσβολή από µύκητες και έντοµα και η κατανάλωση από ζώα (Thanos et al. 1989). Σε πέντε καµένες περιοχές της Νότιας Γαλλίας η θνησιµότητα κυµάνθηκε σε πολύ χαµηλά επίπεδα: µόλις 11% για τα τρία πρώτα χρόνια µετά την πυρκαγιά και 20% για τον πέµπτο χρόνο (Trabaud 1988). Αντίθετα σε καµένα πευκοδάση στην Ιταλία η θνησιµότητα των 35

36 αρτιβλάστων ήταν σηµαντικά υψηλότερη, φθάνοντας το 65% (Saracino et al. 1993). Εξίσου υψηλά ποσοστά θνησιµότητας (60%) καταγράφηκαν στο όρος Carmel στο Ισραήλ κατά τα δύο πρώτα µεταπυρικά έτη (Ne eman et al. 1993). Αξιοσηµείωτο χαρακτηριστικό των αρτίβλαστων ηλικίας 1-2 ετών είναι η αντοχή στη βόσκηση. Μετά από πυρκαγιά στη Σάµο, ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό αρτιβλάστων είχε δεχθεί την επίδραση βόσκησης, αλλά συνέχιζε να αναπτύσσεται. Η επιβίωση και ανάκαµψη των αρτιβλάστων επιτεύχθηκε χάρη στην ανάπτυξη ενός ή δύο πλάγιων βλαστών, που επηρέασαν όµως αρνητικά το σχήµα του δέντρου (Thanos et al. 1989). Παρόλα αυτά, θεωρείται ότι η κύρια αιτία της θνησιµότητας είναι η καλοκαιρινή ξηρασία. Σχεδόν όλα τα αρτίβλαστα που δεν κατάφεραν να επιβιώσουν µετά από πυρκαγιά τραχείας πεύκης στη Θάσο βρέθηκαν ξερά, αλλά ανέπαφα από ζώα (Spanos 1994, Spanos et al. 2000) ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Οι ευμενέστερες για τη φυσική αναγέννηση εκθέσεις (κυρίως για την πορεία αύξησης), είναι οι προσνότιες (N, NΑ), έπονται οι προσανατολικές και προσδυτικές, ενώ οι προσβόρειες (Β, ΒΔ, ΒΑ), είναι δυσμενείς. Οι κυριότεροι παράγοντες που επιδρούν είναι: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Η μορφολογία του εδαφικού αναγλύφου, επηρεάζει σημαντικά την εμφάνιση φυσικής αναγέννησης. Το φαινόμενο της τοποδιαδοχής με τη βελτίωση των συνθηκών του εδάφους από τις ράχες προς τα κοιλώματα, εκδηλώνεται στη διαφορά του ύψους των δέντρων (Ντάφης 1986). Η εναλλαγή ορέων και κοιλάδων καθώς και μικρότερων κοιλωμάτων, κορυφών, ραχών και εξάρσεων, επηρεάζει τη ζωτικότητα, το ύψος και τον αριθμό των φυταρίων της αναγέννησης. Έτσι, σε σημεία όπου το έδαφος είναι επίπεδο ή έχει υποστεί κατεργασία, η αναγέννηση εμφανίζεται σε καλύτερη κατάσταση. Αυτό εξηγείται με τη μεταβολή του μικροκλίματος και των εδαφικών συνθηκών, από τις ράχες στα κοιλώματα και από τις κορυφές στα κατάντη. Η έκπλυση του εδάφους και η μεταφορά των θρεπτικών συστατικών, στις κατώτερες θέσεις και στα κοιλώματα, με την επίδραση της βροχής και του ανέμου, δημιουργεί γονιμότερες θέσεις. Η επίδραση της κλίσης και της έκθεσης είναι εξίσου σημαντική. Η θερμοκρασία, γίνεται επίσης αποφασιστικός παράγοντας για τη φυσική αναγέννηση της πεύκης και μεταβάλλει τις συνθήκες ανάπτυξης στις διάφορες εκθέσεις. Η ελάττωση αυτών των θέσεων στις θερμότερες πλαγιές, εξηγεί την καλύτερη πορεία της φυσικής αναγέννησης στις προσνότιες και προσδυτικές εκθέσεις (Ζάγκας και Τομπαζιώτης 2001) ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ Η ύπαρξη ιδιαίτερων καιρικών φαινομένων, όπως τα χιόνια, οι παγετοί και οι ισχυροί άνεμοι, μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη φυσική αναγέννηση. Η καταπλάκωση και κύρτωση των νεαρών φυταρίων από χιόνια για παρατεταμένη χρονική διάρκεια, προκαλεί νέκρωση των φυτών. Αυτό συμβαίνει κυρίως σε φυτάρια που βρίσκονται κάτω από φτέρη, ενώ όπως αναφέρει ο Καϊλίδης (1990), το χιόνι επιδρά ευεργετικά στην περίπτωση που σκεπάζει το έδαφος και το εμποδίζει να παγώσει. Με τον τρόπο αυτό, τα νεαρά φυτάρια προστατεύονται από έκσυρση, ενώ το νερό διηθείται αργά στα κατώτερα στρώματα του εδάφους. Το φαινόμενο της έκσυρσης, οφείλεται στις χαμηλές θερμοκρασίες και τους παγετούς, οι οποίοι προκαλούν πάγωμα του εδάφους και δημιουργία κρυσταλλικών στρωμάτων νερού μέσα του (Καϊλίδης 1990). 36

37 Τέλος, οι ισχυροί άνεμοι, επιδρούν άμεσα στο διασκορπισμό των σπερμάτων και την αντοχή των φυταρίων (επιβάρυνση της αναγέννησης). Ιδιαίτερα όταν αυτοί είναι ψυχροί και ξηροί βόρειοι άνεμοι, παρατηρούνται φαινόμενα παγετοξηρασίας και έντονης διαπνοής των φυταρίων (Ντάφης 1986) ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ Οι ανθρώπινες ενέργειες μετά από τη φωτιά, μπορούν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά την αναγέννηση. Κατά τον Χατζηστάθη (1972), η υγρασία του εδάφους, είναι μεγαλύτερη στο βαθμιδωμένο έδαφος, σε σύγκριση με το αδιατάραχτο. Το γεγονός αυτό, αποδίδεται στην κίνηση και συγκράτηση του εδαφικού νερού. Παρόμοια επίδραση παρατήρησαν οι Τσιτσώνη κ.α. (1998), για τη Χαλέπιο πεύκη στην περιοχή της Μεταμόρφωσης Χαλκιδικής. Σκοπός της κατεργασίας του εδάφους, είναι η βελτίωση των φυσικών και χημικών του ιδιοτήτων. Η άροση, χαλαρώνει και αναστρέφει μερικώς το έδαφος, ώστε να παραχώνεται ο χουμικός ορίζοντας και να έρχεται στην επιφάνεια το ορυκτό έδαφος, με αποτέλεσμα να εκτίθεται στην επίδραση των ατμοσφαιρικών παραγόντων και να εκλύονται έτσι, τα εύληπτα για τα φυτά, θρεπτικά στοιχεία (Χατζηστάθης και Ντάφης 1989). Παράλληλα με τη βελτίωση των εδαφικών συνθηκών, επιτυγχάνεται η απομάκρυνση της υποβλάστησης φτέρης και του πυκνού χλωροτάπητα. Ο περιορισμός της βόσκησης, έχει επίσης θετική επίδραση στην αναγέννηση του δάσους (Ζάγκας και Τομπαζιώτης 2001) Η ΥΓΡΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Οι επικρατούσες συνθήκες υγρασίας, παίζουν ιδιαίτερο ρόλο για την πορεία κα εξέλιξη της φυσικής αναγέννησης. Οι επάκριοι μεριστωματικοί ιστοί και το πλήθος των μεσογονάτιων διαστημάτων των φυταρίων της φυσικής αναγέννησης, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό, από το σύνολο των κατακρημνισμάτων κατά τους μήνες Ιούνιο Ιούλιο Σεπτέμβριο της ιδίας περιόδου (Guyon et.al. 1987). Επιπροσθέτως, η φύτρωση των σπερμάτων είναι συνάρτηση της υγρασίας (Ντάφης 1986). Ο Απατσίδης (1977), διέκρινε σταθμικούς τύπους ανάλογα με τον δείκτη υγρότητας, και τους κατέταξε σε ξηρούς, υπόξηρους, δροσερούς, νωπούς, υγρούς και κάθυγρους σταθμικούς τύπους, οι οποίοι επιδρούν διαφορετικά επιτρέποντας ή όχι τη φύτρωση των σπερμάτων. Σε γενικές γραμμές, η αύξηση της υγρασίας του εδάφους επιδρά ευνοϊκά στη φυσική αναγέννηση έως ενός ορίου, πάνω από το οποίο ελαττώνεται προοδευτικά ο αριθμός των φυταρίων (Απατσίδης 1977). Έτσι λοιπόν, για την φύτρωση των φυταρίων, οι ξηροί έως νωποί σταθμοί, είναι ευνοϊκοί κατά την περίοδο της φύτρωσης των σπερμάτων (άνοιξη), αλλά όχι για την επιβίωσή τους. Οι υγροί έως κάθυγροι σταθμοί, επιδρούν δυσμενώς δυσχεραίνοντας τις συνθήκες αερισμού του εδάφους, ενώ οι πολύ δροσεροί και νωποί σταθμοί, ευνοούν την ανάπτυξη της υγρόφιλης υποβλάστησης (φτέρη), η οποία δρα ανταγωνιστικά. Οι ευνοϊκότεροι σταθμικοί τύποι, από άποψη υγρασίας, είναι οι μέσης κατάστασης (υπόξηροι και λιγότερο δροσεροί) τόσο για την εμφάνιση, όσο και για την επιβίωση της πεύκης Η ΥΠΟΒΛΑΣΤΗΣΗ Η κατάσταση της υποβλάστησης παίζει σημαντικό ρόλο στην αναγέννηση. Η πυκνότητα της μπορεί να παρεμποδίσει ή να προστατέψει την φυσική αναγέννηση. Στις περιπτώσεις όπου έχουμε πλούσια υποβλάστηση (μεγάλη πυκνότητα), δυσχεραίνεται η αναγέννηση, λόγω της παρεμπόδισης των σπερμάτων να φτάσουν στο έδαφος, καθώς και της ισχυρής ανταγωνιστικότητας τους. Αντίθετα, η αραιή υποβλάστηση, μπορεί να ενεργήσει και προστατευτικά, κυρίως σε εκθέσεις προσνότιες, με την σκίαση των φυταρίων και την προστασία 37

38 τους από την ηλιακή ακτινοβολία. Η ρύθμιση αυτή, των συνθηκών φωτισμού και θερμοκρασίας, από την ψηλή κυρίως υποβλάστηση, έχει άμεση επίδραση στην εξέλιξη της αναγέννησης. Ο Μπασιώτης (1971), θεωρεί ως ευνοϊκότερα περιβάλλοντα, εκείνα, όπου ο δείκτης σκίασης (δείκτης που υπολογίζεται με βάση τις οικοομάδες φωτός και δείχνει την προοδευτική αύξηση του βαθμού σκίασης), κυμαίνεται από 1,75-3,25 δηλαδή τα φωτεινά ενδοδασογενή. Πέρα από τα όρια αυτά, δυσχεραίνεται η αφομοιωτική δραστηριότητα των φυταρίων της αναγέννησης, είτε με την υπερθέρμανση και την εντονότερη λειτουργία της διαπνοής και εξάτμισης, είτε με την δημιουργία παγετόπληκτων θέσεων και τη μείωση των φωτοσυνθετικών διαδικασιών, λόγω της ελάττωσης του φωτός (Απατσίδης 1977). Αξιοσημείωτο βέβαια είναι να αναφερθεί, ότι ο ψηλός ή πυκνός χλωροτάπητας, έχει ιδιαίτερη επίδραση στο διασκορπισμό των σπερμάτων, κυρίως σε κλίσεις άνω του 45%, με την συγκράτηση των σπερμάτων Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Το πάχος της επικείμενης οργανικής ουσίας επιδρά αρνητικά πάνω στην επιβίωση των φυταρίων της μαύρης πεύκης και όσο αυτή αυξάνεται τόσο ο συντελεστής αναγέννησης μειώνεται (Απατσίδης,1977). Το γεγονός αυτό αποδίδεται στο διαθέσιμο για τα φυτά νερό και στη μεγάλη «δυσβρεχτότητα» του υλικού του ξηροτάπητα. Το βάθος του ανόργανου εδάφους και η υδατοχωρητικότητά του, έχει μεγάλη σημασία για τη φυσική αναγέννηση, αφού μπορεί να αποτελέσει δεξαμενή νερού για τα φυτάρια. Κατά τον Χατζηστάθη (1975), βροχές ύψους μικροτέρου των 12mm είναι τελείως ανώφελες για τη βλάστηση, επειδή συγκρατούνται από την κομοστέγη (6 mm) του δάσους και χάνονται με την εξάτμιση προτού φτάσουν στο ορυκτό έδαφος ΤΑ ΔΕΝΤΡΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΙΚΗΣ ΣΥΣΤΑΔΑΣ Η παρουσία δένδρων σε ομάδες ή λόχμες, μέσα στην καμμένη έκταση, αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην εμφάνιση της φυσικής αναγέννησης. Αυτό οφείλεται στην προστατευτική επίδραση των δένδρων αυτών για τα φυτάρια της αναγέννησης, καθώς και στο μεγαλύτερο αριθμό διασκορπιζόμενων σπερμάτων γύρω από αυτά. Το ιδιαίτερο «δασογενές» περιβάλλον γύρω από τα δένδρα σπορείς, σε μία απόσταση 1/4-1 φορά το ύψος των δένδρων, ανάλογα με την τοπογραφία και τις συνθήκες του σταθμού, συμπίπτει με εκείνο το εξωδασογενές περιβάλλον των κρασπεδιαίων δένδρων, όπου η αναγέννηση εκτείνεται σε απόσταση ανάλογη του ύψους των δένδρων της κρασπεδιαίας γραμμής. Όπως αναφέρει ο Απατσίδης (1977), τα κρασπεδογενή περιβάλλοντα που δημιουργούνται με υπόσκιες υλοτομίες κατά μήκος των κρασπέδων της συστάδας, σε στενές λωρίδες (1/4-1 φορά ύψος των κρασπεδικών δένδρων), είναι τα ευνοϊκότερα για την φυσική αναγέννηση της μαύρης πεύκης), ενώ είναι κατάλληλα και για ξηρούς έως υπόξηρους σταθμούς. Από άποψη προσανατολισμού, τα περιβάλλοντα αυτά συμπεριφέρονται ως εξής: τα προσβόρεια είναι ευμενέστερα, ακολουθούν τα προσανατολικά και προσδυτικά, ενώ τα προσνότια είναι δυσμενή. Αξιοσημείωτη είναι η υποχώρηση της υποβλάστησης - φτέρης κάτω από τα δένδρασπορείς και η μείωση της ανταγωνιστικής της δράσης για την αναγέννηση. Αυτό οφείλεται στο εκτεταμένο ριζικό σύστημα και τη σκίαση των δένδρων αυτών, που επιδρούν ανασταλτικά στην ανάπτυξη ποώδους βλαστήσεως. Επίσης η μείωση της έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας και των ισχυρών ανέμων, από τα ψηλότερα δένδρα, δρα ευνοϊκά για τη φυσική αναγέννηση. Η άμεση ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει το θάνατο των φυταρίων, με τήξη του αρτιφύτρου στο ριζικό κόμβο, λόγω της υπερθέρμανσης του εδάφους (Καϊλίδης 1990). 38

39 Η ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑ, Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ, Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΔΙΑΣΚΟΡΠΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ Η κατάσταση και ο αριθμός των σπερμάτων που καταλήγουν στο έδαφος από τους κώνους των καμένων συστάδων, καθώς και ο χρόνος καρποφορίας των δένδρων, έχουν μεγάλη σημασία για την επιτυχία της αναγέννησης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Απατσίδης (1977), η αναγέννηση πρέπει να συμπίπτει με την περίοδο της πληροκαρπίας ή τουλάχιστον με περίοδο ικανοποιητικής καρποφορίας, που θα μπορεί να εξασφαλίσει επαρκή σπέρματα για την εμφάνιση φυταρίων. Οι απώλειες σπερμάτων λόγω πουλιών, τρωκτικών, ζώων κλπ. πρέπει πάντα να λαμβάνονται υπόψη. Οι Βέργος κ.α. (1994), χαρακτηρίζουν για το δάσος μαύρης πεύκης ως καλό σποροπαραγωγικό έτος, την σποροπαραγωγή σπερμάτων στο εκτάριο. Όσον αφορά την ποιότητα των σπερμάτων, το ποσοστό των άδειων σπερμάτων έναντι των γεμάτων και υγιών, πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να εξασφαλίζεται μια ικανοποιητική αναγέννηση. Η ανθεκτικότητα των σπερμάτων στις υψηλές θερμοκρασίες που επικρατούν κατά την πυρκαγιά και ο χρόνος παραμονής σε αυτές τις συνθήκες, είναι σημαντικός παράγοντας, για την μετέπειτα φύτρωση των σπερμάτων. Όπως παρατηρούν οι Habrouk et al.. (1999), για τη μαύρη, τη δασική και τη χαλέπιο πεύκη, η φυσική αναγέννηση προέρχεται από σπέρματα των κώνων ή των βαθύτερων εδαφικών στρωμάτων και όχι από σπέρματα που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους. Τα σπέρματα μάλιστα που βρίσκονται μέσα στους κώνους, παρουσιάζονται ανθεκτικότεροι και ζωτικότεροι από τους ελεύθερα υφιστάμενους. Ωστόσο υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα διάφορα είδη πεύκης, όσον αφορά το άνοιγμα των κώνων και την ανθεκτικότητα των σπερμάτων. Έτσι, η μαύρη πεύκη εμφανίζει μετά την πυρκαγιά, μεγαλύτερα ποσοστά στο άνοιγμα των κώνων σε σχέση με τη χαλέπιο, αλλά η ζωτικότητα και δραστηριότητα των σπερμάτων της μειώνεται περισσότερο, καθώς αυξάνεται η θερμοκρασία και ο χρόνος παραμονής στη φωτιά (Habrouk et al. 1999). Τέλος, ο διασκορπισμός των σπερμάτων εξαρτάται κατά τους Βέργο κ.α. (1994) από το βάρος και το σχήμα (μέγεθος) τους, καθώς και από τη διεύθυνση και ένταση των ανέμων. Σπουδαίο ρόλο παίζει και η τοπογραφική διαμόρφωση του τοπίου (ανάγλυφο), η οποία εξαρτάται σημαντικά από την κλίση του εδάφους. 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 2.1 ΓΕΝΙΚΑ α φυσικά οικοσυστήματα βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, της επιστημονικής και μη κοινότητας, αφενός μεν γιατί βρίσκονται προς εξάντληση και απαιτούνται περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες από αυτά και αφετέρου δε γιατί έχει αυξηθεί σημαντικά η ευαισθησία της κοινής γνώμης σχετικά μα την προστασία του περιβάλλοντος. Αυτή η κατάσταση, απαιτεί την ανάπτυξη μιας αποτελεσματικής δομής διαχείρισης των οικοσυστημάτων αυτών, η οποία όμως για να υλοποιηθεί χρειάζεται επαρκείς και αξιόπιστες πληροφορίες. Παραδείγματος χάρη, μια πολλαπλών σκοπών διαχείριση ενός δάσους, η οποία έχει ως στόχο την αειφορική παραγωγή ξύλου, την προστασία της πανίδας, την αναψυχή κλπ., απαιτεί πληροφορίες σχετικά με τα διάφορα χαρακτηριστικά του δάσους (όπως είδος βλάστησης, ξυλώδης όγκος, κυκλική επιφάνεια, ύψος, ηλικία, υγεία, κλπ.), την τοπογραφία της περιοχής, τα διοικητικά όρια, τις ποιότητες τόπου, τα είδη των πτηνών και των ζώων κλπ. Μερικές από τις πληροφορίες αυτές, όπως τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά, εξαιτίας της στατικής υφής τους και εφόσον συλλέγονται προσεκτικά, απαιτούν στο μέλλον ελάχιστες ή καθόλου διορθώσεις ή συμπληρώσεις. Αντίθετα, τα φυσικά οικοσυστήματα, είναι μια δυναμική ολότητα, η οποία μεταβάλλεται συνεχώς εξαιτίας φυσικών διεργασιών και ανθρώπινων παρεμβάσεων. Γι αυτό το λόγο, τα συστήματα αυτά θα πρέπει να απογράφονται σε τακτά χρονικά διαστήματα και να ανανεώνουν συνεχώς τη βάση δεδομένων τους. Μια διαδικασία αρκετά χρονοβόρα και με αυξημένο κόστος. Επιβάλλεται λοιπόν, για την μείωση του κόστους και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας, οι διαχειριστές να υιοθετήσουν νέες μεθόδους και τεχνικές συλλογής, αποθήκευσης, επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων. Τέτοιες τεχνικές είναι τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (ΓΣΠ ή ΣΓΠ) ή πιο σωστά Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Geographical Information Systems-GIS) και η Τηλεπισκόπηση (Remote Sensing). 2.2 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (GIS) Τα GIS. είναι μια ευρεία, πολύπλοκη και ταχέως αναπτυσσόμενη τεχνολογία. Ο Tomlinson (1984) αναφέρει ότι τα συστήματα αυτά δεν είναι ένα γνωστικό αντικείμενο, αλλά η κοινή βάση μεταξύ επεξεργασίας πληροφοριών και των πολυάριθμων γνωστικών αντικειμένων τα οποία χρησιμοποιούν χωρικές αναλύσεις ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Σύμφωνα με τον Clarke (1986), ΓΣΠ είναι ένα ηλεκτρονικό σύστημα, το οποίο συλλέγει, αποθηκεύει, ανακτά, αναλύει και εκθέτει χωρικά δεδομένα. Αυτός είναι κάπως γενικός ορισμός, ο οποίος μπορεί να χαρακτηρίσει σχεδόν όλα τα χαρτογραφικά λογισμικά πακέτα. Ένας άλλος σχετικός, αλλά ευρύς ορισμός, είναι ότι, τα ΓΣΠ είναι ολοκληρωμένα συστήματα, τα οποία συλλέγουν, αποθηκεύουν διαχειρίζονται, αναλύουν και εκθέτουν πληροφορίες σχετιζόμενες με θέματα του γεωγραφικού χώρου. Ο ορισμός αυτός προσθέτει το στοιχείο «ολοκληρωμένος» το οποίο υπονοεί ότι εκτός του λογισμικού, των οργάνων και των δεδομένων, πρέπει να υπάρχει εξειδικευμένο προσωπικό και οικονομική υποστήριξη. Και 40

41 τουλάχιστον για την Ελλάδα, το εξειδικευμένο προσωπικό είναι ελάχιστο, ενώ η οικονομική υποστήριξη είναι κάπως πιο ικανοποιητική. Σύμφωνα με τον Carter (1989), ο παραπάνω ορισμός ικανοποιεί το ευρύ κοινό το οποίο δεν έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει πλέον εξειδικευμένους και πολύπλοκους ορισμούς. Στην επιστημονική όμως κοινότητα υπάρχουν και άλλα ονόματα τα οποία αναφέρονται στα ΓΣΠ, όπως σύστημα πληροφοριών φυσικών πόρων, σύστημα γεο-δεδομένων, σύστημα πληροφοριών γεο-βάσεων, σύστημα χωρικών πληροφοριών, σύστημα γεωγραφικών δεδομένων, σύστημα πληροφοριών γης, κτηματολόγιο πολλαπλών σκοπών, σύστημα χειρισμού χωρικών δεδομένων κλπ. Κατά τον Parker (1987), ΓΣΠ είναι μια τεχνολογία πληροφοριών η οποία αποθηκεύει, αναλύει και εκθέτει χωρικά και περιγραφικά δεδομένα. Στην επιστημονική κοινότητα διακρίνονται επίσης τέσσερις (4) προσεγγίσεις ορισμού των ΓΣΠ Αυτές είναι (Cowen 1988): 1) Η διαδικαστική (Route) : Αυτή βασίζεται στην ιδέα ότι ένα πληροφοριακό σύστημα συνίσταται από διάφορα υποσυστήματα τα οποία βοηθούν στη μετατροπή των γεωγραφικών δεδομένων σε χρήσιμες πληροφορίες. Η προσέγγιση αυτή είναι πολύτιμη από πλευράς οργανωτικής. 2) Των εφαρμογών (Application): Η προσέγγιση αυτή ταξινομεί τα ΓΣΠ ανάλογα με τον τύπο των πληροφοριών που επεξεργάζονται. Η προσέγγιση αυτή δημιουργεί κάποια σύγχυση με άλλα λογισμικά αυτοματοποιημένης χαρτογραφίας. 3) Η ολοκληρωμένη (toolbox): Η προσέγγιση αυτή ξεκινά από την ιδέα ότι ένα τέτοιο σύστημα εμπεριέχει μια πλήρη σειρά βελτιωμένων λογισμικών και διαδικασιών χειρισμού των χωρικών δεδομένων. Υπονοεί ότι όλες οι λειτουργίες (εισαγωγή, ανάλυση, έκθεση κλπ.) πρέπει να είναι παρούσες και να αλληλεπιδρούν κατάλληλα, ώστε να διευκολύνεται αφενός μεν η ροή των διαφόρων γεωγραφικών δεδομένων εντός του συστήματος, αφετέρου δε να φτάνουν στο χρήστη οι πλέον κατάλληλες πληροφορίες. 4) Των βάσεων δεδομένων (Database) : Η προσέγγιση αυτή δίνει έμφαση στην ευκολία της αλληλεπίδρασης μεταξύ της βάσης δεδομένων και των διαφόρων εργαλείων (ρουτινών) του συστήματος. Ο κατάλληλος σχεδιασμός της βάσης δεδομένων σχετίζεται άμεσα με την απόδοση του συστήματος και όχι με τις ουσιώδεις λειτουργίες του. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, οι ορισμοί των ΓΣΠ αποδεικνύεται ότι είναι σχεδόν οι ίδιοι και τυχόν μικρές διαφορές είναι θέμα των ειδικών. Ο ορισμός των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (Γ. Σ. Π.), μπορεί να γίνει είτε μέσα από το σύνολο των λειτουργιών που υποστηρίζουν, είτε σαν λογισμικό περιβάλλον. Δηλαδή : Το ΓΣΠ σαν ένα σύνολο λειτουργιών επιτρέπει λειτουργίες όπως: α) Η επεξεργασία χωρικών δεδομένων (προσδιορισμό αποστάσεων-τοπολογία, αλλαγή κλίματος και προβολικού συστήματος, συνδυασμός-ολοκλήρωση δεδομένων, κ.α.), β) Ανάλυση χωρικών δεδομένων (ποσοτική ανάλυση, ποιοτική ανάλυση, σύνθεση χωρικών ερωτημάτων-λήψη απόφασης), γ) Οπτικοποίηση δεδομένων (σύνθεση πινάκων και γραφημάτων, οπτικοποιήσεις χαρτών, εικόνων και διανυσματικών δεδομένων επί του αναγλύφου, προσομοίωση (Virtual landscapes). Επιτρέπει δηλαδή, την εξερεύνηση της γεωγραφικής βάσης δεδομένων τόσο σε σχέση με την παραμετρική αναπαράσταση (παράδειγμα: ποιοι ορεινοί όγκοι έχουν υψόμετρο μεγαλύτερο από κάποια τιμή) όσο και σε σχέση με την γεωμετρία (παράδειγμα: ποιοι ορεινοί όγκοι είναι στην Κρήτη και έχουν μέση κλίση μεγαλύτερη από κάποια τιμή). Το ΓΣΠ ως λογισμικό περιβάλλον μας επιτρέπει να διαχειριστούμε πληροφορίες είτε για αντικείμενα στην επιφάνεια της γης είτε για φαινόμενα που έχουν χωρική διάσταση, συνδυάζοντας τις δυνατότητες μιας παραδοσιακής εφαρμογής βάσης δεδομένων (DBMS) και ενός σχεδιαστικού περιβάλλοντος (CAD). (Καρτέρης 2002). 41

42 2.2.2 ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Τα ΓΣΠ δεν θεωρούνται πρόσφατη τεχνολογία, αλλά έχουν ιστορικές ρίζες, οι οποίες φτάνουν μέχρι τα μέσα του 18 ου αιώνα (Parent & Church 1987), με την ανάπτυξη της χαρτογραφίας και την παραγωγή των πρώτων χαρτών ικανοποιητικής ακρίβειας. Η θεματική χαρτογραφία του ενός ή των πολλαπλών επιπέδων πληροφοριών ήρθε λίγο αργότερα (Harley et al. 1974, Robinson 1982). Πιο ακριβείς πληροφορίες αποτυπώθηκαν με την ανάπτυξη της λιθογραφίας. Στις αρχές του 19 ου αιώνα σημαντική πρόοδος στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες δημιούργησε τις βάσεις της χωρικής ανάλυσης. Κατά το 1835, η επιστήμη, η τεχνολογία και η κοινωνική σκέψη είχαν προοδεύσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε ήταν δυνατόν να υποστηρίζουν προγράμματα ευρείας θεματικής χαρτογράφησης. Η θεματική πολυεπίπεδη χαρτογραφία, συνέχισε να βελτιώνεται μέχρι την καταλυτική ανακάλυψη των υπολογιστών, στο τέλος της δεκαετίας του 40. Η ηλεκτρονική διαδικασία δημιούργησε νέες δυνατότητες επεξεργασίας μεγάλου όγκου δεδομένων. Περί τα τέλη της δεκαετίας του 50, κατασκευάστηκαν οι πρώτοι ηλεκτρονικοί θεματικοί (γεωλογικοί, γεωμορφολογικοί και μετεωρολογικοί) χάρτες, με όλα τα σχετικά μειονεκτήματα εμφάνισης και παρουσίασης. Παράλληλα όμως, αναπτυσσόταν ταχύτατα η επιστήμη της χωρικής ανάλυσης. Στη δεκαετία του 60, οι απογραφές των φυσικών πόρων και η μοντελοποίηση των φυσικών διεργασιών άρχισαν να αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Οι υπολογιστές βελτίωσαν τις αναλυτικές διαδικασίες, ενώ η αυξημένη ευαισθησία των πολιτών για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος δημιούργησε τη βάση για την ανάπτυξη του πρώτου ΓΣΠ Πράγματι στον Καναδά σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε το Καναδέζικο ΓΣΠ, με το οποίο ψηφιοποιήθηκαν χαρτογραφικά και περιγραφικά δεδομένα γης ολόκληρης της χώρας. Το σύστημα αυτό είναι ακόμα εν ενεργεία (Tomlinson 1984). Κάτι ανάλογο, αλλά για τον έλεγχο της ποιότητας των νερών, αναπτύχθηκε αρχικά και στις Η.Π.Α. Παράλληλα όμως, η Δασική Υπηρεσία της ίδιας χώρας ανέπτυσσε το δικό της σύστημα διαχείρισης γης και φυσικών πόρων (Αmidon 1964). Το σύστημα αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο πλήρες ΓΣΠ στο χώρο των φυσικών πόρων. Σημειώνεται ότι παράλληλα βελτιώνονταν οι αναλυτικές διαδικασίες και η παραγωγή νέων πληροφοριών με την ανάπτυξη των σχετικών μοντέλων ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Τα ΓΣΠ παρουσιάζουν διάφορα πλεονεκτήματα. Αυτά είναι τα εξής: Εισαγωγή και αποθήκευση υπό ψηφιακή μορφή μεγάλου όγκου χωρικών και περιγραφικών δεδομένων και πληροφοριών. Ο θεωρητικά άπειρος ψηφιακός χώρος αποθήκευσης θεωρείται σημαντικό πλεονέκτημα για συνεχή μελλοντική χρήση. Τα δεδομένα διατηρούνται σε ψηφιακή μορφή (π.χ. μαγνητικές ταινίες, δισκέττες, exabyte, cd κλπ.), με αποτέλεσμα να καταλαμβάνουν μικρό χώρο, να είναι εύχρηστα και να επιτρέπουν ψηφιακή επεξεργασία και ανάλυση. Γεωγραφικές βάσεις δεδομένων είναι δυνατόν να δημιουργηθούν για οποιοδήποτε αντικείμενο, χαρακτηριστικό, ιδιότητα ή συνδυασμούς αυτών. Υπάρχοντα δεδομένα (π.χ. από τις διαχειριστικές μελέτες των δασών) είναι δυνατόν να ενσωματωθούν, με ή χωρίς αλλαγές και επεξεργασία, στη βάση δεδομένων, εφόσον είναι κατά χώρο προσανατολισμένα. Οι γεωγραφικές βάσεις είναι ποσοτικές πληροφορίες, οι οποίες είναι δυνατόν να καταχωρούνται κατά οποιαδήποτε γεωγραφική μονάδα ή διάταξη, π.χ. κατά μοναστήρι, νομό, κοινοτική ή δημοτική περιφέρεια, δασαρχείο, δασικό σύμπλεγμα, τοπογραφικό φύλλο χάρτη, εκτάριο, συγκεκριμένο δίκτυο κανάβου κλπ. Τα υπάρχοντα ηλεκτρονικά όργανα και λογισμικά επιτρέπουν διάφορες μορφές επεξεργασίας, όπως μετρήσεις, χαρτογραφικές επικαλύψεις, μετατροπές κλπ. 42

43 Συσχέτιση και ανάλυση περιγραφικών στατιστικών δεδομένων με αντίστοιχα χωρικά δεδομένα. Η απόδοση των δεδομένων και των πληροφοριών στη διάσταση του χώρου αποτελεί ένα από τα δυναμικά χαρακτηριστικά, καθιστώντας τα ΓΣΠ ένα σύγχρονο εργαλείο στις επιστήμες του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα στη διαχείριση και προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων. Ανάλυση μεγάλου αριθμού δεδομένων, κάτι το οποίο είναι πρακτικά αδύνατο να ολοκληρωθεί με τις κλασσικές μεθόδους. Σε μετεωρολογικά δεδομένα, ψηφιακά μοντέλα εδάφους, δορυφορικά δεδομένα, καθώς επίσης σε χρήσεις γης, στατιστικές χωρικές πληροφορίες κλπ., μπορεί σε μικρό χρονικό διάστημα, να εφαρμοστούν πολύπλοκα κριτήρια. που αφορούν την ανάπτυξη, την πρόβλεψη, την προστασία κλπ. του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος. Γρήγορος και επαναλαμβανόμενος αναλυτικός έλεγχος ή ανάπτυξη και εξέταση θεωρητικών μοντέλων για την εκτίμηση επιστημονικών κριτηρίων και για τη διαχείριση και επεξεργασία των δεδομένων. Πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα, μπορεί εύκολα και γρήγορα να αναλυθούν με στόχο, πρώτον την εξαγωγή πληροφοριών και συμπερασμάτων (για το σύστημα λήψης αποφάσεων και υποστήριξης της διαχείρισης) και δεύτερον τη δημιουργία νέων τριτογενών κλπ. πληροφοριών. Πολλές μορφές ανάλυσης πραγματοποιούνται με πολύ μικρότερο κόστος από ότι με τις κλασσικές μεθόδους. Παραδείγματος χάρη, στην περίπτωση συνδυασμού πολλών θεματικών χαρτών ή του υπολογισμού των εκθέσεων και κλίσεων από ένα τοπογραφικό χάρτη κλπ. Όλες οι αναλύσεις γίνονται κατά αντικειμενικό τρόπο, τα δε αποτελέσματα παράγονται αυτόματα. Εύκολη ενημέρωση της βάσης δεδομένων, η οποία επιτρέπει τον αποτελεσματικό εντοπισμό και ανάλυση των αλλαγών που έγιναν σε δύο ή περισσότερες χρονικές περιόδους. Οι διάφορες μορφές εξαγόμενων αποτελεσμάτων παράγονται πολύ γρήγορα, αποτελούνται από μεμονωμένα ή σύνθετα θέματα, για οποιαδήποτε γεωγραφική θέση της βάσης δεδομένων και σε οποιαδήποτε κλίμακα. Μειονεκτήματα: Το αρχικό κόστος απόκτησης του συστήματος καθώς και της τεχνικής υποστήριξης και συντήρησης αυτού είναι αρκετά υψηλά. Η αποτελεσματική χρήση του συστήματος προϋποθέτει την άρτια εκπαίδευση του κατάλληλου προσωπικού. Υπάρχουν προβλήματα κατά τη μετατροπή και καταχώρηση ορισμένων προϋπαρχόντων δεδομένων σε συγκεκριμένη βάση δεδομένων, (Καρτέρης 2002) ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (GIS) KAI ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΔΑΣΩΝ Τα ΓΣΠ, είναι αδιαμφισβήτητα το μέσο που θα πρέπει να χρησιμοποιήσει ο διαχειριστής για να ελέγξει την πολύπλευρη προσέγγιση της διαχείρισης των δασών και ιδιαίτερα της διαχείρισης πολλαπλών χρήσεων, όπως επιβάλλουν οι καιροί. Η ελληνική βιβλιογραφία πάνω στο θέμα δυστυχώς είναι πολύ φτωχή. Ο Upadhyay (2009), αναφέρει ότι για τη δασική διαχειριστική, τα ΓΣΠ είναι σημαντικά, επειδή γίνεται ευκολότερη η συλλογή και αποθήκευση των δεδομένων, καλύτερη χαρτογράφηση της περιοχής μελέτης, εντοπισμός των προβλημάτων και ευκολότερη λήψη αποφάσεων. Οι Bettinger και Wong (2004), αναφέρουν ότι από τότε που η διαχείριση των δασών απαιτεί πολύπλευρη αντιμετώπιση (ξυλοπαραγωγή, βιοποικιλότητα, έδαφος, νερό, κλπ.), είναι απαραίτητο μεγάλο εύρος χωρικών δεδομένων και οι πηγές των δεδομένων θα πρέπει να είναι αξιόπιστες, ώστε να γίνει σωστή διαχείριση, κάτι που εξασφαλίζεται μέσω των ΓΣΠ. 43

44 Ο Rao (2006), αναφέρει ότι είναι απαραίτητα τα ΓΣΠ ώστε να χωριστεί το δάσος σε Τμήματα και Υποτμήματα, αφού αυτά ακολουθούν φυσικά όρια. Ο Baral (2004), αναφέρει ότι τα ΓΣΠ προσφέρουν σημαντική βοήθεια στη χωρική πληροφορία των ανανεώσιμων πηγών (πολλαπλές χρήσεις) ώστε να ληφθούν σωστές αποφάσεις, καθώς επίσης ότι μειώνουν το κόστος της μελέτης για τη διαχείριση. Ο Wang (2010), προτείνει μεθόδους επεξεργασίας των δεδομένων μέσω ΓΣΠ, ώστε να προκύψει η απαραίτητη πληροφορία (χωρική) για να ληφθούν αποφάσεις. Η ESRI (2006, 2010), δημιουργεί νέα εργαλεία για τη δασική επιστήμη και εξειδικευμένα εργαλεία για τη διαχείριση των δασών, εισαγωγή και επεξεργασία δεδομένων Lidar και κυκλοφορεί το βιβλίο Mapping Forestry. Oι Lowell et al. (2006), αναφέρουν ότι τα εργαλεία για τη διαχείριση έχουν γίνει πιο επιστημονικά πλέον και ότι με τα ΓΣΠ καθώς και με τα δεδομένα τηλεπισκόπησης, μπορεί να προστεθεί στα εργαλεία διαχείρισης και ο χωρικός συντελεστής. Συμπληρώνουν ότι κάτι τέτοιο θα έκανε την ανάλυση πιο αξιόπιστη. Είναι πραγματικά αναρίθμητη η βιβλιογραφία, που τονίζει τη σχέση μεταξύ των ΓΣΠ και της διαχείρισης των δασών. Στη παρούσα διατριβή, έγινε μια μικρή προσπάθεια να αναφερθούν οι σημαντικότερες σχετικές εργασίες. 2.3 ΤΗΛΕΠΙΣΚΌΠΗΣΗ (REMOTE SENSING) Στη διεθνή βιβλιογραφία, χρησιμοποιείται ο όρος Remote Sensing, και ορισμένοι Έλληνες επιστήμονες, έχουν μεταφράσει επακριβώς τον όρο, σε Τηλεανίχνευση, αλλά έχει επικρατήσει ο όρος Τηλεπισκόπηση (Καρτέρης 2004) ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΌΠΗΣΗΣ (REMOTE SENSING) Σύμφωνα με τον Rees (2001), Τηλεπισκόπηση, είναι η επιστήμη εκείνη, η οποία, ασχολείται με την εξ αποστάσεως παρατήρηση. Με άλλα λόγια, είναι η συλλογή πληροφοριών για ένα αντικείμενο, με το οποίο δεν υπάρχει φυσική επαφή. Στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, σκοπός μας είναι, στις περισσότερες των περιπτώσεων η καταγραφή δεδομένων για τα αντικείμενα που βρίσκονται στην επιφάνεια ή την ατμόσφαιρα της γης. Περιορίζοντας τον παραπάνω ορισμό στις ανάγκες και τους σκοπούς των GIS, Τηλεπισκόπηση, είναι η συλλογή πληροφοριών, για ένα αντικείμενο χωρίς να έχουμε φυσική επαφή με αυτό, χρησιμοποιώντας την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, που ανακλάται ή εκπέμπεται από αυτό. Ένας πιο σύνθετος και ολοκληρωμένος τρόπος απόδοσης του όρου τηλεπισκόπηση δίνεται από τον Short (1982). Σύμφωνα με αυτόν, ως τηλεπισκόπηση ορίζεται «η απόκτηση δεδομένων και παράγωγων πληροφοριών για αντικείμενα ή υλικά (στόχοι), τα οποία βρίσκονται στη γήινη επιφάνεια ή στην ατμόσφαιρα, με τη χρησιμοποίηση αισθητήρων ανίχνευσης τοποθετημένων σε πλατφόρμες που βρίσκονται σε κάποια απόσταση από τον στόχο, για να καταγραφούν μετρήσεις (συνήθως πολυφασματικές) των αλληλεπιδράσεων μεταξύ στόχων και της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας». Σύμφωνα δε με την American Society for Photogrammetry and Remote Sensing, ως τηλεπισκόπηση ορίζεται με την ευρεία της έννοια «η μέτρηση κάποιας ιδιότητας ή η απόκτηση πληροφοριών σχετικά με κάποια ιδιότητα ενός αντικειμένου ή φαινομένου, με τη χρήση συσκευής καταγραφής, η οποία δεν βρίσκεται σε φυσική ή πολύ στενή επαφή με το υπό μελέτη αντικείμενο ή φαινόμενο». Στην πράξη χρησιμοποιούμε τα επιτεύγματα της τηλεπισκόπησης τόσο στην καθημερινή μας ζωή όσο και σε πολύ εξειδικευμένα πεδία επιστημών. Το Κτηματολόγιο υλοποιείται με τις 44

45 πληροφορίες που λαμβάνονται από αεροφωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες, η καθημερινή πρόγνωση του καιρού γίνεται αξιοποιώντας δεδομένα από μετεωρολογικούς δορυφόρους, η παγκόσμια κλιματική αλλαγή τεκμηριώνεται με χρήση δορυφόρων που παρακολουθούν τη θερμοκρασία στην επιφάνεια του πλανήτη, το βαρυτικό πεδίο της γης χαρτογραφείται με εξειδικευμένα δορυφορικά ζεύγη κ.α. ( Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών). Η παρατήρηση της επιφάνειας της γης είναι δυνατή με τη χρήση ψηφιακών σαρωτών (τηλεπισκοπικών ανιχνευτών) που ανιχνεύουν την αντανάκλαση της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας της γήινης επιφάνειας και την αποδίδουν ως ψηφιακή εικόνα. Οι σαρωτές μπορεί να είναι εγκατεστημένοι σε τεχνητούς δορυφόρους που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη γη ή να βρίσκονται σε αερομεταφερόμενα μέσα (αεροσκάφη, ελικόπτερα.). ( Τηλεπισκόπηση) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Οι ρίζες της τηλεπισκόπησης, εντοπίζονται στην αρχαία Ελλάδα. Ο Αριστοτέλης, ήταν από τους πρώτους που ανέφεραν κάποια στοιχεία για τη φύση και τις ιδιότητες του φωτός, ενώ οι Άραβες αναφέρουν πρώτοι, το φαινόμενο του ανεστραμμένου ειδώλου, όταν το φώς περνάει από μία μικρή οπή (Καρτέρης 2002), όπως φαίνεται στην Εικόνα 18. Εικόνα 18: Pinhole Camera. Η συγκεκριμένη κατασκευή έχει δημιουργηθεί χωρίς την προσθήκη κάποιου συμβατικού οπτικού φακού. Μία πολύ μικρή τρύπα σε ένα πολύ λεπτό υλικό όπως είναι το χαρτί μπορεί να εστιάσει το φώς περιορίζοντας τις ακτίνες μίας σκηνής μέσα από αυτή ενώ τα αποτελέσματα μπορούν να αποτυπωθούν σε φωτογραφικό χαρτί ή φιλμ. Από το 19 ο αιώνα που ανακαλύφθηκε η φωτογραφία, μέχρι σήμερα, έχει επιτευχθεί τεράστια ανάπτυξη στη Τηλεπισκόπηση του περιβάλλοντος. Αν και είναι αρκετά δύσκολο να οριοθετηθεί χρονικά η αφετηρία της Τηλεπισκόπησης και να οριστούν επακριβώς οι χρονικές φάσεις εξέλιξής της (Swain and Davis 1978), παρόλα αυτά διακρίνονται πέντε στάδια κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής της (Curtis and Βarret 1977, Harris 1987, Κούτσιας 2001, Καρτέρης 2004). Στάδιο 1 ο : Πριν το Περίοδος η οποία χαρακτηρίζεται από τον πειραματισμό για εφαρμογές της φωτογράφησης από αερόστατα και αεροπλάνα σε θέματα τοπογραφικής χαρτογράφησης. Από την αρχή οι αεροφωτογραφίες αυτές ανέδειξαν την αξία τους και 45

46 ειδικότερα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν χρησιμοποιήθηκαν για τον εντοπισμό και χαρτογράφηση στρατιωτικών θέσεων και εγκαταστάσεων (Εικόνα 19). Στάδιο 2 ο : Περίοδος εκτενούς χρησιμοποίησης των αεροφωτογραφιών. Κυρίως δε για τοπογραφικές χαρτογραφήσεις χρησιμοποιώντας στερεοσκοπικές αεροφωτογραφίες. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, έδωσε μεγάλη ώθηση στην βελτίωση των φιλμ. (π.χ. δημιουργία των υπέρυθρων φιλμ) και την τεχνολογία λήψης των αεροφωτογραφιών (Εικόνα 20). Στάδιο 3 ο : Περίοδος που χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη μεθόδων και τεχνικών φωτοερμηνείας. Έμφαση έχει δοθεί κυρίως στις μεθόδους ανάλυσης και φωτοερμηνείας παρά στις εφαρμογές αυτών. Στάδιο 4 ο : Οι αεροφωτογραφίες έγιναν περισσότερο δημοφιλείς και οι εφαρμογές αυτών εκτός από την τοπογραφική χαρτογράφηση, συμπεριλάμβαναν εφαρμογές για τη δασολογία, τη γεωλογία, τη γεωπονία, το περιβάλλον, την αρχαιολογία κλπ. Εικόνα 19: Κατακόρυφη αεροφωτογραφία της Σχολής Ευελπίδων και της Γ.Υ.Σ. του έτους 1919 (Φώτο της Γ.Υ.Σ.) 46

47 Εικόνα 20: Ασπρόμαυρη παγχρωματική αεροφωτογραφία πάνω στην οποία έχουν σημειωθεί διάφορες μορφές αμυντικών κατασκευών των Γερμανών εναντίων των Συμμαχικών Δυνάμεων κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Φωτ. από το Tactical Interpretation of Air Photos 1954) Στάδιο 5 ο : 1960-σήμερα. Θεωρείται ως η περίοδος της πιο ενεργού ανάπτυξης δορυφόρων και ανιχνευτών. Το 1960, εκτοξεύθηκε ο πρώτος μετεωρολογικός δορυφόρος, ξεκινώντας έτσι μια καινούργια εποχή έντονης δραστηριότητας και έρευνας στο πεδίο της Τηλεπισκόπησης. Παράλληλα, κατά το διάστημα αυτό, δορυφορικά συστήματα καταγραφής, τα οποία καταρχήν αναπτύχθηκαν αποκλειστικά για στρατιωτικούς σκοπούς, άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως σε άλλα επιστημονικά πεδία, αφού άλλα πιο εξελιγμένα συστήματα αναπτύχθηκαν για στρατιωτικές εφαρμογές. Ταυτόχρονα, η καταγραφή της γήινης επιφάνειας στο ορατό τμήμα του φάσματος επεκτάθηκε στο υπέρυθρο και στα μικροκύματα, ανοίγοντας έτσι περαιτέρω τους ορίζοντες για τη χρήση της Τηλεπισκόπησης. Νέα δορυφορικά συστήματα με μεγαλύτερη και καλύτερη χωρική, φασματική, ραδιομετρική και χρονική διακριτική ικανότητα, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της πληροφορικής και του αυτοματισμού στην επεξεργασία των εικόνων, έδωσαν νέα ώθηση και δυναμική στην επιστήμη της Τηλεπισκόπησης. Σταθμός κατά τη διάρκεια του τελευταίου σταδίου, θεωρείται, το έτος 1972, όταν η ΝΑSΑ εκτόξευσε τον πρώτο δορυφόρο με την ονομασία ERTS-1 (Earth Resources Technology Satellite-1, αργότερα ονομάστηκε LANDSAT-1), ορίζοντας έτσι την αρχή μιας νέας εποχής στην απόκτηση δορυφορικών δεδομένων της επιφάνειας της γης, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν σε νέα επιστημονικά πεδία και εφαρμογές, όπως χαρτογράφηση χρήσεων/κάλυψης γης, διαχείριση και προστασία χερσαίων και υδάτινων οικοσυστημάτων, παρατήρηση και απογραφή καλλιεργειών και άλλων γεωργικών εφαρμογών, παρακολούθηση και ανάλυση περιβαλλοντικών θεμάτων κλπ ΑΡΧΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΙΚΩΝ ΑΝΙΧΝΕΥΤΩΝ Για την παρατήρηση της γήινης επιφάνειας, οι ανιχνευτές μετρούν το ποσοστό της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας που αντανακλάται από τα διάφορα υλικά. Κάθε αντικείμενο - επιφάνεια - υλικό που βρίσκεται επάνω στη γη, έχει ένα μοναδικό τρόπο να αντανακλά την 47

48 ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία σε διαφορετικά μήκη κύματος. Για παράδειγμα, η χλωροφύλλη που βρίσκεται στα πράσινα μέρη των φυτών, έχει την ιδιότητα να αντανακλά σε μεγάλο βαθμό την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία στο πράσινο τμήμα του ορατού ηλεκτρομαγνητικού φάσματος και να την απορροφά στο μπλε και κόκκινο τμήμα. Η φασματική αυτή συμπεριφορά έχει ως αποτέλεσμα να αντιλαμβανόμαστε το πράσινο χρώμα των ζωντανών φυτών. Κατά παρόμοιο τρόπο όλα τα υλικά μπορούν να μελετηθούν, να εντοπισθούν και να απεικονισθούν χρησιμοποιώντας την αντανακλαστική τους συμπεριφορά. Εάν χρησιμοποιείται το ορατό τμήμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας για την αναπαράσταση, τότε έχουμε μια πραγματική έγχρωμη εικόνα, ισοδύναμη με αυτές που καταγράφουν οι ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές. Στην Τηλεπισκόπηση, οι ανιχνευτές "κοιτούν" πολύ πέρα από το ορατό φάσμα. Υπάρχουν αισθητήρες που ανιχνεύουν ακτινοβολία στο εγγύς υπέρυθρο, στο μέσο υπέρυθρο, στο θερμικό υπέρυθρο, στα μικροκύματα κλπ., με αποτέλεσμα να λαμβάνουμε μια ποικιλία εικόνων. Έτσι το αποτέλεσμα ποικίλει ανάλογα με τη φασματική ζώνη που λειτουργεί ο αισθητήρας. Ένας ανιχνευτής π.χ. που λειτουργεί στο θερμικό υπέρυθρο θα δώσει μια θερμική εικόνα ενώ ένας ανιχνευτής που λειτουργεί στο ορατό φάσμα θα δώσει μια έγχρωμη εικόνα πραγματικού χρώματος (True Color) ( Σε μια απλή περιγραφή του τρόπου που λαμβάνονται τα τηλεπισκοπικά δεδομένα, μπορούμε να αναφέρουμε (Εικόνα 21): Μία πηγή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (π.χ. ο ήλιος) που εκπέμπει προς όλες τις κατευθύνσεις, "φωτίζει" την επιφάνεια της γης αφού περάσει μέσα από την ατμόσφαιρα, γεγονός που περιορίζει το φασματικό εύρος της ακτινοβολίας που τελικά θα χτυπήσει στην επιφάνεια. Ένα μέρος της ακτινοβολίας που τελικά φθάνει στη γη, αντανακλάται, ένα άλλο μέρος διαχέεται στο περιβάλλον, ένα άλλο μεταδίδεται και ένα άλλο απορροφάται και αποδίδεται και πάλι στο περιβάλλον. ( e_model.jpg). Εικόνα 21: Απλοποιημένο μοντέλο Τηλεπισκόπησης 48

49 Η ακτινοβολία που αντανακλάται διέρχεται και πάλι μέσα από την ατμόσφαιρα με προορισμό το διάστημα. Σε πολύ μεγάλο ύψος (300χλμ - 800χλμ συνήθως) βρίσκονται σε τροχιά οι τεχνητοί δορυφόροι που είναι εξοπλισμένοι με τους ανιχνευτές. Η ακτινοβολία που αντανακλάστηκε προς το διάστημα, διέρχεται μέσα από πρισματικές διατάξεις που την διαχωρίζουν σε φασματικές ζώνες προκαθορισμένου εύρους, έπειτα οδηγείται σε φωτοδιόδους - CCDs που μετατρέπουν την ακτινοβολία (=ενέργεια) σε ηλεκτρικό σήμα. Το σήμα αυτό κβαντοποιείται σε μορφή δυαδικών αριθμών και μεταδίδεται προς τη γη στους επίγειους σταθμούς (Ground Stations) όπου επεξεργάζεται, διορθώνεται και λαμβάνει την τελική μορφή ψηφιακής εικόνας που διανέμεται στους τελικούς χρήστες. Ανάλογα με το χαρακτηριστικό που επιθυμούμε να μελετήσουμε, επιλέγεται ο φασματικός τύπος του ανιχνευτή ώστε να ληφθεί η μέγιστη πληροφορία. Εάν κάποιος επιθυμεί να μελετήσει τα παράκτια θαλάσσια οικοσυστήματα, θα πρέπει να εξετάσει εικόνες στο μπλε τμήμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, καθώς σε αυτή τη φασματική περιοχή υπάρχει η δυνατότητα διείσδυσης της ακτινοβολίας στο νερό. Εάν όμως ζητούμενο είναι η χαρτογράφηση της ακτογραμμής θα χρειαστεί το φασματικό τμήμα στο εγγύς υπέρυθρο καθώς το νερό απορροφά πλήρως την η/μ ακτινοβολία σε αυτό το τμήμα ενώ το έδαφος (ακτή) θα εμφανίζει αντανάκλαση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται μια σαφής διαφοροποίηση κατάλληλη για την αποτύπωση του ορίου ύδατοςακτής. ( ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Προεπεξεργασία: Η ορθή αξιοποίηση των τηλεπισκοπικών δεδομένων προϋποθέτει την κατάλληλη προεπεξεργασία τους, ώστε να απαλειφθεί μια σειρά σφαλμάτων, αλλοιώσεων και μεταβολών, που εάν παραμείνουν θα υποβαθμίσουν την ποιότητα της τελικής πληροφορίας και θα οδηγήσουν αντίστοιχα σε εσφαλμένα ή αλλοιωμένα συμπεράσματα. Οι διορθώσεις που πρέπει να γίνουν αφορούν ( α) Γεωμετρικές Διορθώσεις που έχουν να κάνουν με την αναγωγή της καμπύλης γεωμετρίας της εικόνας σε επίπεδη γεωμετρία απαλείφοντας τα σφάλματα που προέρχονται από την επιφάνεια του γήινου ελλειψοειδούς αλλά και της κίνησης γης και τεχνητού δορυφόρου. Η εικόνα θα πρέπει να αναχθεί σε ένα σύστημα γεωγραφικών ή προβολικών συντεταγμένων ώστε να μπορεί να συνδυασθεί με άλλα γεωγραφικά δεδομένα. β) Ραδιομετρικές Διορθώσεις, που έχουν να κάνουν με την απαλοιφή σφαλμάτων που οφείλονται στην απορύθμιση των αισθητήρων του καταγραφέα και γενικά σε σφάλματα και αλλοιώσεις που προέρχονται από τα τεχνικά στοιχεία της διαδικασίας καταγραφής και μετάδοσης (σκιά ενός ορεινού όγκου). γ) Ατμοσφαιρικές Διορθώσεις, που έχουν να κάνουν με την απαλοιφή σφαλμάτων που προέρχονται από την επίδραση των συστατικών της ατμόσφαιρας. Καθώς η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που αντανακλάστηκε από την γήινη επιφάνεια επιστρέφει στο διάστημα, διέρχεται μέσα από την ατμόσφαιρα, τα συστατικά της οποίας (νερό σε αέρια φάση & αερολύματα) αλλοιώνουν την ποσότητα της εισερχόμενης στον αισθητήρα ακτινοβολίας. Ανάλυση: Η ανάλυση των τηλεπισκοπικών δεδομένων μπορεί να διακριθεί σε τρεις γενικές κατηγορίες (Εικόνα 22): ποσοτική, ποιοτική και οπτική ανάλυση (ή φωτοερμηνεία). Στην πρώτη περίπτωση ζητούμενο είναι είναι η μέτρηση μιας ιδιότητας - μεταβλητής, όπως για παράδειγμα η θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας, γνωστή ως Sea Surface Temperature Στην ποιοτική ανάλυση, ζητούμενο είναι η αποτύπωση χαρακτηριστικών όπως οι χρήσεις γης, ενώ στην οπτική ανάλυση, ο αναλυτής εικόνας ερμηνεύει τα δεδομένα με οπτικό τρόπο, δηλαδή μεταφράζει το μοτίβο, το χρώμα και το σχήμα της διάταξης των pixels ώστε να εξάγει πληροφορίες. Κάθε κατηγορία απαιτεί διαφορετικά αντιμετώπιση και διαφορετικές μεθόδους 49

50 και εργαλεία ανάλυσης, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των διαθέσιμων δεδομένων (χωρική ανάλυση, φασματική ανάλυση και ραδιομετρική ανάλυση) ( Τηλεπισκόπηση). Εικόνα 22: Μοντέλο Επεξεργασίας και Ανάλυσης ΦΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ Η βλάστηση καλύπτει ένα μεγάλο μέρος της εδαφικής επιφάνειας της γης. Ο ρόλος της σχετικά με τη ρύθμιση της θερμοκρασίας του πλανήτη, την απορρόφηση του CO2 και άλλες σημαντικές λειτουργίες, την κάνουν πολύ σημαντική για την επιφάνεια της Γης ( Τηλεπισκόπηση και GIS στην Γεωργία). Η τηλεπισκόπηση μπορεί να εκμεταλλευτεί τον τρόπο με τον οποίο η βλάστηση ανακλά την ηλεκτρομαγνητική ενέργεια και να λάβει πληροφορίες σχετικά με τη βλάστηση. 50

51 Το σημαντικότερο ρόλο σε αυτό παίζουν τα φύλλα. Ως γνωστόν, κάτω από την άνω επιδερμίδα (το λεπτό στρώμα των κυττάρων που αποτελεί την άνω επιφάνεια του φύλλου), υπάρχουν κυρίως δύο στρώσεις κυττάρων. Η πάνω στρώση είναι το δρυφακτοειδές παρέγχυμα και αποτελείται από επιμήκη κύτταρα, τοποθετημένα κατακόρυφα και παράλληλα σε ένα επίπεδο. Σε αυτό το στρώμα βρίσκεται και η μεγαλύτερη ποσότητα της χλωροφύλλης, που είναι υπεύθυνη για τη συγκέντρωση της ηλιακής ενέργειας και την παροχή ενέργειας για τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης. Το δεύτερο επίπεδο κυττάρων είναι το σπογγώδες παρέγχυμα, που αποτελείται από κύτταρα με ακανόνιστο σχήμα, που έχουν και αυτά χλωροφύλλη, και με πολλά κενά μεταξύ τους, όπου γίνεται η κυκλοφορία των αερίων. Εικόνα 23: Η κυτταρική δομή των φύλλων και η αλληλεπίδρασή τους με την ηλεκτρομαγνητική ενέργεια. Η μεγαλύτερη ποσότητα του ορατού φωτός απορροφάται, ενώ περίπου το μισό της ενέργειας στο κοντινό υπέρυθρο ανακλάται. Εκτός από τη χλωροφύλλη, το δρυφακτοειδές παρέγχυμα περιέχει και άλλες χρωστικές ουσίες, όπως τα καροτενοειδή, τα οποία είναι επίσης υπεύθυνα για την απορρόφηση του φωτός. Λόγω αυτών των χρωστικών, η περισσότερη από την ορατή ηλεκτρομαγνητική ενέργεια (Εικόνα 23) απορροφάται, ειδικά στη μπλε και κόκκινη περιοχή του ορατού φάσματος. Η απορρόφηση στις πράσινες περιοχές είναι λίγο πιο χαμηλή, και αυτός είναι ο λόγος που η βλάστηση φαίνεται πράσινη με το ανθρώπινο μάτι. Έτσι, πολύ λίγη ενέργεια ξεφεύγει από το δρυφακτοειδές παρέγχυμα και αντανακλάται πίσω προς τον ουρανό. Αντιθέτως, στην κοντινή υπέρυθρη περιοχή του φάσματος (NIR) η ενέργεια δεν επηρεάζεται από αυτές τις χρωστικές ουσίες και σχεδόν πλήρως διαπερνά το δρυφακτοειδές παρέγχυμα. Όταν φτάνει στο σπογγώδες παρέγχυμα, η παρουσία των κενών προκαλεί τη διάθλαση της ενέργειας στο κοντινό υπέρυθρο σε διάφορες κατευθύνσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα περίπου το μισό της ενέργειας να περνάει μέσα από το φύλλο και να διαφεύγει από την κάτω επιδερμίδα και προς το έδαφος, ενώ το άλλο μισό ανακλάται και εξέρχεται από την πάνω επιδερμίδα, προς τον ουρανό. Οι αισθητήρες που καταγράφουν το ηλεκτρομαγνητικό σήμα της βλάστησης δέχονται πολύ χαμηλό σήμα στην μπλε και κόκκινη περιοχή, κάπως εντονότερο σήμα στην πράσινη και πολύ ισχυρό στην κοντινή υπέρυθρη περιοχή του φάσματος. 51

52 Εάν η ισχύς του σήματος για την κάθε περιοχή του φάσματος παρουσιαστεί σε ένα γράφημα, θα είναι κάπως έτσι (Εικόνα 24): Εικόνα 24: Φασματική υπογραφή βλάστησης. Η βλάστηση έχει χαμηλή ανάκλαση στην ορατή περιοχή του φάσματος και υψηλή ανάκλαση στο κοντινό υπέρυθρο Ο συνδυασμός χαμηλής ορατής ανάκλασης και υψηλής ανάκλασης στο κοντινό υπέρυθρο είναι μοναδική για τα περισσότερα είδη βλάστησης και γι' αυτό είναι γνωστή ως φασματική υπογραφή βλάστησης, (Μηλιαρέσης 2006) ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ Η χρησιμοποίηση των δορυφορικών δεδομένων, παρουσιάζει ορισμένα πλεονεκτήματα, τα οποία συνοπτικά είναι τα εξής (Καρτέρης 2004): Κάλυψη της γης: Μια δορυφορική εικόνα καλύπτει μια ευρεία περιοχή, πολλών χιλιομέτρων. Επαναλαμβανόμενη κάλυψη: Οι δορυφόροι καταγράφουν τη γήινη επιφάνεια σε τακτά χρονικά διαστήματα. Διακριτική κατά χώρο ικανότητα: Αυτή, όπως είναι φυσικό, επιδρά στην αξιοπιστία των αποτελεσμάτων που παίρνονται από τη χρήση των δορυφορικών εικόνων. Πολυφασματικά δεδομένα: Οι εικόνες λαμβάνονται σε διάφορες ζώνες του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος. Ψηφιακή μορφή δεδομένων: Οι εικόνες λαμβάνονται υπό ψηφιακή μορφή. Η παρουσίαση τους υπό αυτή τη μορφή, επιτρέπει τη χρησιμοποίηση Η/Υ για την πιο αποτελεσματική και αντικειμενική επεξεργασία τους. Ελάχιστη παραμόρφωση: Tα δορυφορικά δεδομένα παρουσιάζουν πολύ μικρή παραμόρφωση λόγω ανάγλυφου. Tα δεδομένα αποκτούνται χωρίς περιορισμούς: Η παραγγελία και η αγορά των δορυφορικών δεδομένων δεν συναντάει τα εμπόδια της απόκτησης αεροφωτογραφιών. Ευκολότερη και φθηνότερη αναπαραγωγή και παρουσίαση σε οποιοδήποτε τύπο και κλίμακα χάρτη μέσω των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. 52

53 Φθηνότερη υλικοτεχνική υποδομή σε σύγκριση με αυτήν της παραγωγής ορθοφωτογραφιών και ορθοφωτοχαρτών. Εύκολη χρήση άλλων θεματικών πληροφοριών: Η ψηφιακή μορφή των δεδομένων καθιστά εύκολη την ενσωμάτωση και χρήση τοπογραφικών και άλλων θεματικών πληροφοριών κατά την ανάλυση. Δυνατότητα δυναμικής επεξεργασίας των δεδομένων: Μετατροπή, μετασχηματισμοί, ενσωμάτωση με άλλες πληροφορίες, αυτόματη αλλαγή κλίμακας κ.λπ. Παρά τη μεγάλη πρόοδο που έχει πραγματοποιηθεί από την περίοδο που πρωτοεμφανίστηκε η τηλεπισκόπηση, υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός προβλημάτων, σχετικά με την χρήση της σε περιβαλλοντικούς τομείς. Ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα, είναι πως τα δορυφορικά δεδομένα περιέχουν προβλήματα που οφείλονται στις ατμοσφαιρικές συνθήκες, στην τοπογραφία (ανάγλυφο) της περιοχής και στον τρόπο που κάθε δέκτης λειτουργεί. Τα σφάλματα αυτά έχουν σχέση με τις διαφορές μεταξύ της πραγματικής και της καταγραφόμενης από τον δέκτη ακτινοβολίας των αντικειμένων. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται για διαχρονικές αναλύσεις με τη χρήση δορυφορικών εικόνων. Ένα άλλο πρόβλημα, που συναντούν οι επιστήμονες που ασχολούνται με περιβαλλοντικά θέματα, είναι η δυσκολία τους να κατανοήσουν ακόμα και απλές σχέσεις μεταξύ της καταγραφόμενης ακτινοβολίας και του αντικειμένου που την εκπέμπει. 2.4 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΤΗΛΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Τα ΓΣΠ αποτελούν τον αποτελεσματικότερο μηχανισμό για τη διαχείριση και χρήση πληροφοριών που είναι δομημένες στο χώρο. Τα γεωγραφικά δεδομένα μπορούν να συνδεθούν τόσο με τους φυσικούς πόρους, όσο και με κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Γενικά, τα δεδομένα που εμφανίζονται ως χάρτες και εικόνες μπορούν να περιγράψουν διάφορα στοιχεία, όπως: η τοπογραφία, ο τύπος εδάφους, η βλάστηση, τα ύδατα, η χρήση γης, η γεωλογία της επιφάνειας, τα διοικητικά όρια, η ιδιοκτησία της γης, ο πληθυσμός, η αξία εδάφους. Οι παραγόμενοι χάρτες μπορούν να περιγράψουν τα ακατέργαστα στοιχεία ή τα στατιστικά αποτελέσματα που προκύπτουν (Ζhang and Goddard 2003). Τα αποτελέσματα τόσο της τηλεπισκόπησης όσο και των ΓΣΠ αποθηκεύονται σε βάσεις δεδομένων που περιέχουν όλες τις απαραίτητες για τα ανωτέρω στοιχεία, πληροφορίες που χρησιμοποιούνται για την καλύτερη κατανόηση και απεικόνιση της αναγέννησης κ.ά. Επιπλέον, χρησιμοποιούνται ως δεδομένα εισόδου, είτε ακατέργαστα είτε σε άλλη μορφή. Είναι γνωστό ότι με δεδομένο το μέγεθος, την κατανομή και την ποικιλομορφία των φυσικών οικοσυστημάτων, τις σύνθετες οικολογικές, δασοκομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες των ανθρωπίνων επεμβάσεων, τον τεράστιο όγκο των σχετικών δεδομένων και πληροφοριών κ.λπ., η ανάπτυξη ολοκληρωμένων συστημάτων παρακολούθησης και διαχείρισης των φυσικών οικοσυστημάτων, μπορεί να προσφέρει ένα μηχανισμό επίλυσης προβλημάτων. Παρακάτω αναφέρονται πολύ περιληπτικά διάφορες εφαρμογές της Τηλεπισκόπησης και των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών στη διαχείριση και προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων (Περιοδική Έκδοση του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης 2009). Περιβάλλον Εντοπισμός, παρακολούθηση και ανάλυση σημειακών και επιφανειακών πηγών μόλυνσης Εντοπισμός, παρακολούθηση και ανάλυση διαβρώσεων, ερημοποίησης κ.λπ. 53

54 Επίδραση περιβαλλοντικών φαινομένων (π.χ. όξινη βροχή) επί της βλάστησης κ.λπ. Διαχρονική παρακολούθηση ευαίσθητων περιβαλλοντικών περιοχών Χαρτογράφηση ζωνών περιβαλλοντικής ευαισθησίας-εκτίμηση επικινδυνότητας Εκτίμηση φυσικών καταστροφών (π.χ. πλημμύρες, κατολισθήσεις, πυρκαγιές, εκρήξεις ηφαιστείων κ.λπ.) Διασυνοριακή παρακολούθηση και ανάλυση περιβαλλοντικών επιπτώσεων Εκτίμηση των δυνατοτήτων και των επιδράσεων αναπτυξιακών προγραμμάτων Δάση-Δασικές εκτάσεις Αναγνώριση, ταξινόμηση και χαρτογράφηση δασών, λιβαδιών και άλλων δασικών εκτάσεων Δασικές απογραφές-πολυεπίπεδη δειγματοληψία Εκτίμηση βιομάζας Εκτίμηση και χαρτογράφηση βιοτόπων άγριας πανίδας, υγροτόπων, εθνικών πάρκων κ.λπ. Παρακολούθηση και εκτίμηση διαχρονικών αλλαγών και εξελίξεων Χαρτογράφηση βλάστησης λεκανών απορροής-μοντελοποίηση παραγωγής νερού Επιπτώσεις ανθρωπογενών επιδράσεων επί των δασικών οικοσυστημάτων Αποτελεσματικό εργαλείο για τη λήψη ορθολογικότερων αποφάσεων διαχείρισης των δασών και των λιβαδιών Περιφερειακός σχεδιασμός ανάπτυξης και προστασίας δασικών περιοχών Τρισδιάστατες απεικονίσεις για καθορισμό θέσεων αναψυχής Σχεδιασμός υποδομών (οδικό δίκτυο, δίκτυο μεταφοράς ξυλείας κ.λπ.) Εκτίμηση υποβάθμισης οικοσυστημάτων από ασθένειες, έντομα, ξηρασία, ανέμους, όξινη βροχή, εκτεταμένες λαθροϋλοτομίες κ.λπ. Χαρτογράφηση καύσιμης ύλης, καμένων εκτάσεων κ.λπ. Εύκολος και γρήγορος ψηφιακός συνδυασμός άλλων βοηθητικών δεδομένων (χάρτες, αεροφωτογραφίες κ.λπ.) δια μέσου των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών Χαρτογραφία Κατασκευή νέων θεματικών χαρτών (παγκόσμια χαρτογραφική κάλυψη 45%) Ανανέωση παλαιών θεματικών χαρτών (υπάρχοντες χάρτες παλαιοί, πολλοί είναι αναξιόπιστοι, έχουν λάθη) Γεωμετρική βελτίωση τοπογραφικών χαρτών με στερεο-δορυφορικές εικόνες Κατασκευή εικονοχαρτών Κατασκευή χαρτών αλλαγών χρήσεων/κάλυψης γης Τρισδιάστατα μοντέλα ανάγλυφου με ή χωρίς το ύψος της βλάστησης (radar interferometry) Xάρτες εκθέσεων, κλίσεων, λεκανών απορροής, αντιπυρικών ζωνών, δασικού οδικού δικτύου κ.λπ. Υδάτινοι πόροι Παρακολούθηση, χαρτογράφηση και ανάλυση ποταμών, λιμνών και υγροτόπων Εντοπισμός πηγών πόσιμου νερού Σχεδιασμός αρδευτικού δικτύου Παρακολούθηση εδαφικής υγρασίας, εξατμισοδιαπνοής κ.λπ. Διαχείριση υδατικών οικοσυστημάτων Καταγραφή πλημμυρών, εκτίμηση ζημιών κ.λπ. Χαρτογράφηση κατανομής χιονιού Παρακολούθηση και ανάλυση λεκανών απορροής (χρήσεις, διαβρώσεις κλπ) 54

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ περιοχή του νομού Ηλείας, περικλείεται μεταξύ των συντεταγμένων ,6 και ,5 βόρειο γεωγραφικό πλάτος και ,3 και ,2 ανατολικό γεωγραφικό μήκος. 3.1 ΖΩΝΕΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ Στο νομό Ηλείας, συναντάμε και τις τρεις ζώνες δασικής βλάστησης, που απαντώνται στη χώρα μας (Πίνακας 1). Τη ζώνη των αείφυλλων σκληρόφυλλων πλατύφυλλων, τη ζώνη των φυλλοβόλων δρυών και τη ζώνη της Ελάτης - Μαύρης Πεύκης. Επίσης, συναντάμε και ένα μικρό ποσοστό ψευδαλπικών περιοχών, στην περιοχή του Ερύμανθου. Πίνακας 1: Ζώνες & υποζώνες βλάστησης Ελλάδας (από: Μαυρομάτης 1980, Ντάφης 1986) ΖΩΝΕΣ ΒΛΑΣΤΣΗΣΗΣ ΥΠΟΖΩΝΕΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΥΡΙΑ ΕΙΔΗ ΕΙΔΗ ΠΟΥ ΣΧΗΜΑΤΙΖΟΥΝ ΔΑΣΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ Oleo Ceratonion Olea oleaster, Ceratonia siliqua, Pistacia lentiscus Pinus halepensis, Pinus brutia ΑΕΙΦΥΛΛΩΝ ΠΛΑΤΥΦΥΛΛΩΝ Quercion ilicis Quercus ilex, Arbutus unedo, A. adrache,fraxinus ornus, Erica sp., Phillyrea media Pinus halepensis, Pinus brutia, Quercus pubescens ΠΑΡΑΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΦΥΛΛΟΒΟΛΩΝ ΠΛΑΤΥΦΥΛΛΩΝ Ostryo Carpinion Quercio confertae Ostrya carpinifolia, Carpinus orientalis, Fraxinus ornus, Quercus pubescens, Q. conferta Quercus conferta, Q, pubescens, Q. cerris, Q. sessiliflora, Castanea sativa Quercus pubescens, Quercus conferta Quercus conferta, Q. cerris, Q. sessiliflora, Castanea sativa ΟΡΕΙΝΗ Abietum cephalanicae Abies cephalonica, Pinus nigra Abies cephalonica, Pinus nigra ΠΑΡΑΜΕΣΟΓΕΙΩΝ ΚΩΝΟΦΟΡΩΝ Fagion moesiacae Fagus sylvatica, Pinus sylvestris, Abiescephalonica x A. alba, Picea excelsa Fagus sylvatica, Pinus sylvestris, Abies cephalonica x A. alba, Picea excels ΟΡΕΙΝΗ Pinus heldreihii Pinus heldreihii ΨΥΧΡΟΒΙΩΝ ΚΩΝΟΦΟΡΩΝ ΕΞΩΔΑΣΙΚΗ ΑΛΠΙΚΗ Juniperus nana, Daphnae oleoides ΠΑΡΟΧΘΙΑ Nerium oleander, Vitex agnus-castus, Populus alba, P. nigra, Alnus glutinosa 55

56 Η ζώνη που επικρατεί στην περιοχή μελέτης μας είναι η: Ζώνη αείφυλλων σκληρόφυλλων πλατύφυλλων: Εμφανίζεται από την επιφάνεια της θάλασσας, μέχρι και του υψομέτρου τω 700μ.,ανάλογα με την έκθεση ως προς τον ορίζοντα, την απόσταση από τη θάλασσα και τη φύση του μητρικού υλικού του εδάφους. Η ζώνη αυτή, καταλαμβάνει το 82,7% της έκτασης του νομού, εκ των οποίων 17,3% καταλαμβάνονται από δάση Χαλεπίου πέυκης (Pinus halepensis) με «ασθενή» (16,1%), «μέτρια» (0,9%) και «έντονη» (0,3%) ανθρωπογενή επίδραση. Τα δάση της πεύκης συναντώνται γύρω από την αρχαία Ολυμπία, στην περιοχή των Κρεστένων, στα όρη Λαπίθας και Μίνθη, καθώς και σε περιοχές των οικισμών Γούμερο, Κουτσοχέρα, Μουζάκι, Κορυφή, Γεράκι, Περιστέρα, Δαφνιώτισσα, Οινόη, Χελιδόνι, Πλάτανος, Πεύκη και άλλες. Στην ίδια αυτή ζώνη βλάστησης, ποσοστό 2,7% καλύπτεται από φρύγανα, ενώ 57,5% αποτελείται από καλλιεργούμενες εκτάσεις. 3.2 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Το κυρίαρχο δασικό είδος, που κυριαρχεί στην περιοχή μελέτης (Εικόνα 25), είναι η θερμόβια Χαλέπιος Πεύκη (Pinus halepensis), η οποία είναι πλούσια σε ρητίνη. Μαζί με τον πλούσιο υπόροφο, από αείφυλλα-πλατύφυλλα, δημιουργούν άριστες συνθήκες για μεγάλες και καταστροφικές πυρκαγιές. Οι ακραίες καιρικές συνθήκες λοιπόν, σε συνδυασμό με τη συσσώρευση καύσιμης ύλης, οδήγησαν στη δημιουργία ισχυρών πυρκαγιών στο παρελθόν. Εικόνα 25: Περιοχή μελέτης 56

57 Κατά το διάστημα , εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές. Οι περισσότερες περιοχές, της υπό εξέταση εκτάσεως, έχουν καεί στο παρελθόν πάνω από μία φορά. Ας δούμε λοιπόν αναλυτικά, το ιστορικό πυρκαγιών της περιοχής έρευνας. Στο χωριό Ηράκλεια, είχε εκδηλωθεί φωτιά το Το χωριό Καμένα και Μουριά, δεν έχουν καεί τη περίοδο που εξετάζουμε. Στην Καυκωνία, επίσης έχει εκδηλωθεί πυρκαγιά το 2007, ενώ το Κλαδέο, έχει καεί και το 2007 αλλά και παλιότερα το 1998 και το Το ίδιο ισχύει και για τα χωριά Κοσκινά, Κρυονέρι, Μάγειρα, Μιράκα. Τέλος, το Πελόπιο, η Πεύκη, ο Πλάτανος, το Πουρνάριο και το Χελιδόνι, υπέστησαν τις δυσμενείς συνέπειες των πυρκαγιών του 2007, αλλά και στο παρελθόν, το Εύλογα λοιπόν, βγαίνει το συμπέρασμα, ότι τα εδάφη των περιοχών αυτών, είναι αρκετά υποβαθμισμένα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ίδιοι οι κάτοικοι προσπαθούν, με δική τους πρωτοβουλία και δικά τους μέσα, να αναδασώσουν την καμένη γη. Εξ ου και παρατηρούμε μέσα σε δάση και δασικές εκτάσεις, αναρίθμητες ελιές. Επιπρόσθετα με όλα αυτά, υπάρχει και η παράνομη βόσκηση, η οποία σε καμένη έκταση είναι τελείως απαγορευτική και αν δεν ελεγχθεί μπορεί να προκαλέσει ανεπανόρθωτες ζημιές στο οικοσύστημα. Για να μην μιλήσουμε για την πολιτεία, που αδιαφορεί παντελώς. Μηδενικές χρηματοδοτήσεις, ούτε για συντήρηση αντιπυρικών έργων προστασίας (δρόμοι, αντιπυρικές ζώνες, δεξαμενές, κ.α.), αλλά ούτε και για την αποκατάσταση των εδαφών μετά από πυρκαγιές. Παρόλα αυτά, η Ηλειακή γη, συνεχίζει να εξελίσσεται. Έχει δείξει, ότι διαθέτει ισχυρούς μηχανισμούς επιβίωσης, χάρη στους οποίους, συνεχίζει να αναγεννάται. 3.3 ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η περιοχή έρευνας μας (Εικόνα 26), εντοπίζεται, στο νομό Ηλείας, ο οποίος συνορεύει Β- ΒΑ με το Νομό Αχαΐας, ανατολικά με το Νομό Αρκαδίας και νότια με το Νομό Μεσσηνίας. Δυτικά βρέχεται από το Ιόνιο Πέλαγος. Ο Νομός Ηλείας, υπάγεται στην Περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδος, έχει έκταση ha με πληθυσμό κατοίκους και με πυκνότητα πληθυσμού 74 κατ/km 2. Από την έκταση του νομού, 58% είναι πεδινά, 21,20% είναι ημιορεινά, και 20,80% ορεινά εδάφη, σύμφωνα με την ΕΣΥΕ (1991). Τα νερά καλύπτουν έκταση 202 ha. Η παρούσα μελέτη, πραγματοποιήθηκε, σε μια έκταση τετραγωνικών μέτρων (Εικόνα 26) και η περίμετρος της αντιστοιχεί σε 46,56 χιλιόμετρα. Περιλαμβάνει τα χωριά: Χελιδόνι, Γραμματικός, Ηράκλεια, Καρούτες, Σμίλα, Πελόπιο, Πλάτανος, Φλόκας, Μιράκα, Λιναριά, Μουριά, Καμένα καθώς και το Κρυονέρι. Η μορφολογία της περιοχής, προσδιορίζεται από επιμέρους πεδινές εκτάσεις, όπως οι πεδιάδες της Αμαλιάδας, Λεχαινών, Μανωλάδας και Ολυμπίας, που σχηματίζουν την πεδιάδα της Ηλείας, η οποία είναι η μεγαλύτερη της Πελοποννήσου. Σύμφωνα με την ΕΣΥΕ, 2,301 km 2 αποτελούν αγροτική έκταση, 316 km 2 αστική έκταση, ενώ, 1,516 km 2 είναι πεδινές, 554 km 2 είναι ημιορεινές και 546 km 2 ορεινές εκτάσεις. Οι σημαντικότεροι ορεινοί όγκοι βρίσκονται στα ανατολικά του νομού με ψηλότερη κορυφή τη Λαμπεία (1.797μ.), ακολουθούν η Μίνθη (1.345μ.), η Φολόη (780μ.) και ο Λαπίθας (773μ.). 57

58 Εικόνα 26: Περιοχή μελέτης (με κίτρινο χρώμα) με τις δειγματοληπτικές επιφάνειες (μώβ σημεία), στο ArcGIS Explorer 3.4 ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η περιοχή μελέτης, καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα της Πελοποννήσου και εντοπίζεται στην Ελληνική ζώνη καταβύθισης, μεταξύ της Αφρικανικής και της Ευρωπαϊκής πλάκας. Η γεωμετρία της βυθιζόμενης πλάκας είναι, σε γενικές γραμμές, ομαλή στην περιοχή αυτή. Γενικά η Δυτική Πελοπόννησος, χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλων νεοτεκτονικών δομών που αντιστοιχούν είτε σε τεκτονικά βυθίσματα (Graben) είτε σε τεκτονικά κέρατα (Horst) (Εικόνα 27). Αυτές οι δομές οριοθετούνται από ζώνες διάρρηξης με διεύθυνση Α-Δ και ΒΒΔ-ΝΝΑ, δημιουργώντας ένα σύνθετο μωσαϊκό με ιδιαίτερα νεοτεκτονικά, δομικά και χαρακτηριστικά εξέλιξης για κάθε ένα από τα τμήματά του. 58

59 Εικόνα 27: Γεωλογικός χάρτης της Δυτικής Πελοποννήσου (Papanikolaou et al. 2007) Η περιοχή της Ηλείας στη δυτική Πελοπόννησο, ανήκει στη γεωτεκτονική ζώνη Γαβρόβου (Εικόνα 28) και αντιστοιχεί σε ένα μεγάλο τεκτονικό βύθισμα πρώτου βαθμού κοντά στη ζώνη καταβύθισης. Το βύθισμα της Ηλείας, οριοθετείται στα βόρεια από το τεκτονικό κέρατο του Ερύμανθου, ανατολικά και νότια από τα αντίστοιχα της Τρόπαιας και Λαπίθα. Το εμβαδό του βυθίσματος της Ηλείας είναι περίπου τετ. χιλ. αποτελούμενο από μετααλπικές αποθέσεις ηλικίας Αν. Μειόκαινου-Ολόκαινου με πάχη ιζημάτων που υπερβαίνουν κατά θέσεις τα 3.000m. Το τεκτονικό κέρας του Λαπίθα, από την άλλη μεριά, δομείται από τους γεωλογικούς σχηματισμούς των ζωνών Ιονίου, Γαβρόβου και Πίνδου. Αναλυτικότερα, οι κυριότεροι γεωλογικοί σχηματισμοί στην περιοχή σύμφωνα με το γεωλογικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε. (Φύλλο ΠΥΡΓΟΣ, 1:50.000, 1980, Εικ. 29), όπως αυτοί εμφανίζονται από την ακτή προς την ενδοχώρα, είναι οι εξής: - Λιμνοθαλάσσια ιζήματα (Ηlg): λεπτόκοκκα κυρίως ιζήματα (άμμος, ιλύς, άργιλος), πλούσια σε απολιθώματα. - Αλλουβιακές αποθέσεις (Hal): ποταμοχειμάρρεια ιζήματα. - Ιζήματα της ανώτερης κάτω αναβαθμίδας του Αλφειού (Ηt 1 ): ιζήματα που αποτελούνται από φακοειδούς μορφής εναλλαγές στρωμάτων χαλικιών, κροκαλών, άμμων, αμμοϊλύων και πηλών, καλυπτόμενα από έδαφος. Τα συστατικά των ιζημάτων αυτών προέρχονται από τη διάβρωση των πετρωμάτων της λεκάνης απορροής του Αλφειού, τα οποία υπάγονται στις γεωτεκτονικές ζώνες Πίνδου και Τριπόλεως. Στα στρώματα των χαλικιών και των κροκαλών επικρατούν τα ασβεστολιθικά στοιχεία της ζώνης της Πίνδου (λευκότεφροι και λευκοί ασβεστόλιθοι) και σε μικρότερο ποσοστό ασβεστολιθικές κροκάλες και χαλίκια της ζώνης Τριπόλεως. Αισθητή είναι και η παρουσία ψαμμιτικών στοιχείων (ψαμμίτες του Φλύσχη), καθώς και των κερατολιθικών στοιχείων από τους ραδιολαρίτες του Ιουρασικού. Στα αμμώδη 59

60 στρώματα κυριαρχούν ασβεστιτικά και κερατολιθικά στοιχεία, αλλά και τεμάχια απολιθωμάτων του Νεογενούς που επανατοποθετήθηκαν στα νεότερα ιζήματα. - Σχηματισμός Βούναργου (Pl): άρρυθμες εναλλαγές ασβεστιτικών άμμων, αργίλων και ψαμμιτών. Οι άμμοι είναι λεπτόκοκκες έως μεσόκοκκες και χαρακτηρίζονται από ιζηματογενείς δομές, που περιέχουν μακρο- και μικρο-απολιθώματα. - Κροκαλοπαγή του Αγ. Ιωάννη (Ptc 2 ) και άμμοι του Τζόγια (Pts). Εικόνα 28: Σχήμα γεωτεκτονικών ζωνών της Ελλάδας (Ι.Γ.Μ.Ε. 1983). 60

61 Εικόνα 29: Γεωλογικός χάρτης περιοχής μελέτης (Ι.Γ.Μ.Ε., Φύλλο ΠΥΡΓΟΣ, 1:50.000, 1980) 3.5 ΕΔΑΦΟΣ Οι εδαφικοί παράγοντες, είναι από τους κύριους παράγοντες που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την εξάπλωση και ανάπτυξη της βλάστησης σε μια περιοχή. Η περιγραφή των εδαφών, στην παρούσα μελέτη, έχει ως σκοπό, τη διάκριση τους, με βάση τα πλέον σταθερά βιολογικά και φυσικά χαρακτηριστικά τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά, καθορίζουν άμεσα το δυναμικό παραγωγής των γαιών σε ανανεώσιμους φυσικούς πόρους καθώς και τους βιολογικούς και φυσικούς περιορισμούς του περιβάλλοντος. Τα στοιχεία αυτά, είναι χρήσιμα, για μια ενδεχόμενη επιτυχή εγκατάσταση, δασοπονικών ειδών, στις καμένες επιφάνειες. Σύμφωνα, με τον Εδαφολογικό χάρτη της Ελλάδας, Χάρτη γαιών, Φύλλο ΟΛΥΜΠΙΑ 1: των Λακαφώση κ.ά. (1988), του Υπουργείου Γεωργίας, καθώς και του Δασαρχείου Πύργου, διακρίνονται οι ακόλουθες χαρτογραφικές μονάδες: i. T7 T3-22j-1-G9NB ii. T7 T G9NB iii. T3 T GX1NB iv. T3 T GX1QQ v. T7 T G9NB vi. T3 T G9NB vii. T7 T GX1NB viii. T3 T G9NB ix. A G9EE x. A G9EΕ xi. T7 T G9QQ 61

62 με τις ακόλουθες επεξηγήσεις: T7 Τριτογενείς αποθέσεις κάτω μέρος κλιτύων T3 Τριτογενείς αποθέσεις αποστρογγυλωμένες κορυφές T5 Τριτογενείς αποθέσεις μέσο μέρος κλιτύων T2 Τριτογενείς αποθέσεις απότομες πλαγιές A8 Αλλούβια ανοικτή κοιλάδα G9 Ζώνη αειφύλλων πλατυφύλλων καλλιεργημένη έκταση GX1 Ζώνη αειφύλλων πλατυφύλλων (Χαλέπιος πεύκη) NB Νότιες και βόρειες εκθέσεις QQ Ποικίλες εκθέσεις EE Επίπεδες εκθέσεις 121 Βαθύ έδαφος, καμία έως μέτρια διάβρωση 122 Βαθύ έδαφος, καμία έως μέτρια διάβρωση, ελαφρά έως μέτρια κλίση 112 Βαθύ έδαφος, καμία διάβρωση, ελαφρά έως μέτρια κλίση επιφάνειας 224 Βαθύ έδαφος, καμία έως μέτρια διάβρωση, μέτρια έως ελαφρά κλίση 221 Βαθύ και αβαθές έδαφος, καμία έως μέτρια διάβρωση, ελαφρά κλίση 111 Βαθύ έδαφος, καμία διάβρωση, ελαφρά κλίση επιφάνειας 22j Βαθύ και αβαθές έδαφος, καμία έως μέτρια διάβρωση, ελαφρές έως μέτριες κλίσεις επιφάνειας Βασιλάκι Μιράκα, Ολύμπια Καμένα Πεύκαι Λάλα, Λάσδικας, Πόθος, Κρυονέρι Πόθος Χελιδόνι, Καυκωνιά Γραμματικό, Πουρνάρι, Φλόκα, Πλάτανος, Πελόπιο Σμίλα Καρούτες T7 T G9QQ T7 T3-22j-1-G9NB T7 T G9NB T3 T GX1NB T3 T GX1QQ T7 T G9NB T3 T G9NB T7 T GX1NB T3 T G9NB A G9EE A G9EΕ 62

63 3.6 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΗΤΡΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΛΕΙΑΣ Η πλειονότητα (53,80%) του μητρικού υλικού των εδαφών (Οικονόμου κ.ά. 2007) συνίσταται από τριτογενείς αποθέσεις, οι οποίες καλύπτουν την χαμηλή και ημιορεινή λοφώδη περιοχή που αρχίζει σχεδόν από την παραλία και εκτείνεται μέχρι βάθους 32 χιλιομέτρων από αυτήν. Δεύτερες σε συχνότητα 26,29% έρχονται οι σύγχρονες προσχώσεις (αλλούβια), που εμφανίζονται στις εκβολές του Αλφειού και βορειότερα στην παραλιακή ζώνη δυτικά της Αμαλιάδας, Γαστούνης, Ανδραβίδας, Λεχαινών και μέχρι τη Νέα Μανολάδα στα όρια του νομού με την Αχαΐα (Πίνακας 2). Ακολουθούν οι σκληροί ασβεστόλιθοι με ποσοστό 14,32%, που συναντώνται στους ορεινούς όγκους ης Λαμπείας και του Ερύμανθου, καθώς και στους Λαπίθα και Μίνθη, στα νότια και νοτιοανατολικά του νομού. Ο φλύσχης, ο οποίος καλύπτει το 5,4% των εκτάσεων του νομού,εμφανίζεται σε ευρεία έκταση πέριξ του ασβεστολιθικού όρους Σκόλλις, στα βορειοανατολικά του νομού, καθώς και με μορφή στενόμακρων λωρίδων στους ασβεστολιθικούς όγκους του Ερύμανθου, Λαμπείας και Μίνθης, όπου όμως οι λωρίδες αυτές αποτελούνται από ραδιολαρίτες που είναι πυριτικές αποθέσεις διατόμων. Τα κολλούβια και οι λοιπές κατηγορίες εκπροσωπούν πολύ μικρό ποσοστό (0,37%) και θεωρούνται ως εκ τούτου μικρής σημασίας. Πίνακας 2: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε κατηγορίες μητρικού υλικού του εδάφους (Οικονόμου κ.ά. 2007) ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΗΤΡΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΕΚΤΑΣΗ (%) Τριτογενείς αποθέσεις 53,80 Αλλούβια 26,29 Σκληροί Ασβεστόλιθοι 14,32 Φλύσχης 5,04 Κολλούβια 0,13 Λοιπές κατηγορίες (δολίνες, κώνοι αποθέσεων, κοίτες ποταμών) 0,42 ΣΥΝΟΛΟ 100, ΒΑΘΟΣ ΕΔΑΦΟΥΣ Το βάθος των εδαφών, έχει άμεση σχέση με το μητρικό υλικό από το οποίο προέρχεται, το βαθμό της ανθρωπογενούς επίδρασης στη φυσική βλάστηση και άλλους παράγοντες, όπως η θέση στην πλαγιά, η έκθεση, η κλίση, το κλίμα, κλπ. Στο νομό Ηλείας, τα βαθειά εδάφη (>30cm) επικρατούν στο 82,40% (Οικονόμου κ.ά. 2007), τα αβαθή στο 14,07% και τα βραχώδη (<5cm)μόνο στο 3,53% των εκτάσεων (Πίνακας 3). 63

64 Πίνακας 3: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε βάθος εδάφους Βάθος Εδάφους Ποσοστό κάλυψης έκτασης (%) Βαθιά Εδάφη >30cm 82.40% Αβαθή Εδάφη 5-30cm 14.07% Βραχώδη Εδάφη 5cm 3.53% Τα αβαθή εδάφη, απαντώνται κυρίως στις ορεινές και λοφώδεις περιοχές που αποτελούνται από σκληρούς ασβεστόλιθους και φλύσχη. Τα βραχώδη εδάφη, προέρχονται κυρίως από τους αποσκελετωμένους σκληρούς ασβεστόλιθους, τον φλύσχη και τις τριτογενείς αποθέσεις, των οποίων η δασική βλάστηση έχει έντονα υποβαθμιστεί ή καταστραφεί ή βρίσκονται στις ψευδαλπικές περιοχές. Έντονα διαβρωμένες επιφάνειες, σάρρες και κοίτες ποταμών κατατάσσονται επίσης στα βραχώδη εδάφη ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΕΔΑΦΩΝ Η πλειονότητα (51,82%) των εδαφών του νομού (Οικονόμου κ.ά. 2007), φαίνεται να υποφέρει από «μέτρια» διάβρωση (διαταραγμένα, «γδαρμένα» εδάφη). Εδώ υπάγονται τα επικλινή αυτόχθονα εδάφη των οποίων η φυσική βλάστηση έχει υποβαθμιστεί σοβαρά ή έχει καταστραφεί ολοσχερώς και είτε καλλιεργούνται γεωργικά, είτε βόσκονται έντονα, χωρίς να έχουν ληφθεί μέτρα προστασίας κατά της διάβρωσης. Τέλος, ποσοστό 15%, των εδαφών του νομού κυριαρχείται από «έντονη» διάβρωση, η οποία χαρακτηρίζεται από την παρουσία χαραδρώσεων και απαντάται σε επικλινή αυτόχθονα εδάφη από φλύσχη και ραδιολαρίτες κατά κύριο λόγο και, δευτερευόντως από τριτογενείς γεωλογικούς σχηματισμούς ΚΛΙΣΕΙΣ ΕΔΑΦΩΝ Οι κλίσεις που επικρατούν στο νομό (Οικονόμου κ.ά. 2007), είναι οι ελαφρές (84,5%, <40%), ακολουθούν οι μέτριες, 13,7% (40-70%), ενώ οι απότομες επικρατούν στο 1,9% των εκτάσεων (Πίνακας 4). Πίνακας 4: Κατανομή της έκτασης (%) του νομού Ηλείας σε ποσοστά κλίσεων Κατηγορίες κλίσεων Ποσοστό κάλυψης έκτασης Κλίσεις (%) (%) Ελαφρές 84,5% <40% Μέτριες 13,7% 40-70% Απότομες 1,9% >70% 3.7 ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Το υδρογραφικό δίκτυο του Νομού, αποτελείται κυρίως από τους ποταμούς Αλφειό, Πηνειό και Νέδα, καθώς και από τους πολυάριθμους κλάδους των αντίστοιχων υδρολογικών λεκανών. 64

65 Ειδικότερα, το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής μελέτης, αποτελείται από τον παραπόταμο Κλαδέο, ο οποίος πηγάζει από τους πρόποδες του όρους Φολόης, δυτικά του οικισμού Λάλα και ανήκει στη υδρολογική λεκάνη του ποταμού Αλφειού. Χαρακτηρίζεται από την παρουσία σημαντικού αριθμού υδατορευμάτων και χειμάρρων με τελικό αποδέκτη τον ποταμό Αλφειό. Ο Κλαδέος, αποτελεί έναν 4 ης τάξης κλάδο. Δημιουργείται από τη συμβολή δύο 3 ης τάξης κλάδων, που είναι τα ρέματα Γανί (έκταση 1,6 km 2 ) και Λιακοτό (έκταση 3,7 km 2 ) και πηγάζουν δυτικά του Λάλα. Στον Κλαδέο, συμβάλλουν επίσης, τέσσερις 3 ης τάξης κλάδοι, που είναι τα ρέματα Σουφαλά (έκταση 5,2 km 2 ), Λαγκαδινού (έκταση 6,6 km 2 ) και Πλατανέικο (έκταση 2,9 km 2 ) βόρεια και Μακρυπόδι (έκταση 2,2 km 2 ) νότια του κύριου κλάδου (Εικόνα 30β). Από την ανάλυση του υδρογραφικού δικτύου κατά Strahler (1952) διαπιστώθηκε, επίσης ότι η λεκάνη απορροής του Κλαδέου, περιλαμβάνει 109 κλάδους 1 ης και 24 κλάδους 2 ης τάξης. Κατά τη διαδρομή του, από την περιοχή νοτιοδυτικά του Πόθου μέχρι και την περιοχή βόρεια του Κοσκινά, έχει ΒΑ-ΝΔ διεύθυνση, ενώ αποκτά Β-Ν διεύθυνση από τον Κοσκινά μέχρι και τη συμβολή του με τον Αλφειό, νότια της Αρχαίας Ολυμπίας (Εικόνα 30α). Τα υψηλότερα σημεία του υδροκρίτη (620 μ.), βρίσκονται βόρεια του Πόθου και νότια του Λάλα (Εικόνα 22α) Εικόνα 30: (α) Τοπογραφικός, (γ) γεωλογικός και (δ) υδρολιθολογικός χάρτης της λεκάνης Κλαδέου. (β) Χάρτης με τις υδρολογικές λεκάνες κλάδων 3 ης τάξης. 65

66 3.7.1 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΝΕΡΑ Το επιφανειακό υδρογραφικό δίκτυο της ευρύτερης περιοχής μελέτης, παρουσιάζει μέση μέχρι υψηλή πυκνότητα, δεδομένου ότι στις λεκάνες απορροής, επικρατούν οι Πλειο- Τεταρτογενείς αποθέσεις. Μεγάλο τμήμα της επαρχιακής οδού Α. Ολυμπία-Λάλας και ιδιαίτερα το βορειοανατολικό τμήμα του, ακολουθεί εξομαλύνοντας το ίχνος της κορυφογραμμής υδροκριτικής γραμμής του όρους Φολόη και δεν τέμνει το κύριο υδρογραφικό δίκτυο ούτε τους ανώνυμους συμβάλλοντες κλάδους των ρεμάτων Κλαδέος και Λαλαίϊκο. Το υδρογραφικό δίκτυο αναπτύσσεται κυρίως εκατέρωθεν του οδικού άξονα κα διαμορφώνεται από τους ανώνυμους συμβάλλοντες κλάδους των ρεμάτων Κλαδέος και Λαλαίϊκο, που πηγάζουν κυρίως από το όρος Φολόη και εκφορτίζονται στην κοίτη του ποταμού Αλφειού. Η ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου, ελέγχεται στο μεγαλύτερο ποσοστό, από τη λιθολογική φάση που επικρατεί στις λεκάνες απορροής, την τεκτονική καθώς και από τις μορφολογικές κλίσεις του ανάγλυφου. Επίσης, η πυκνότητά του και η επιφανειακή απορροή, που σε γενικές γραμμές είναι αυξημένη και προσεγγίζει ποσοστό μεγαλύτερο του 50% των βροχοπτώσεων, βρίσκονται σε συνάρτηση, πέρα από τη διαπερατότητα των γεωλογικών σχηματισμών του υποβάθρου, με την κλίση του επιπέδου ροής, τις χρήσεις γης, τη φυτοκάλυψη, το κλίμα της περιοχής, της ανθρωπογενείς επεμβάσεις, κλπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο μεγαλύτερο τμήμα των λεκανών απορροής στην ευρύτερη περιοχή, παρουσιάζονται εκτεταμένες εμφανίσεις ημιπερατών και αδιαπέρατων σχηματισμών (αμμοιλύες, αργιλοαμμώδη υλικά, κλπ.) ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ Υδρολιθολογία Οι γεωλογικοί σχηματισμοί που απαντώνται στην περιοχή μελέτης, παρουσιάζουν διαφορετική ικανότητα κατείσδυσης του νερού και με βάση τα υδρολιθολογικά τους χαρακτηριστικά ομαδοποιούνται στις ακόλουθες κατηγορίες: Σχηματισμοί υψηλής υδροπερατότητας: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα κροκαλοπαγή, οι φάσεις των συνεκτικοποιημένων άμμων, τα αμμώδη-αμμοχαλικώδη κορήματα και τα αλλουβιακά ριπίδια. Στους σχηματισμούς αυτούς γίνεται εύκολη κυκλοφορία του νερού μέσω του πρωτογενούς και δευτερογενούς πορώδους,αντίστοιχα. Σχηματισμοί μέτριας υδροπερατότητας: Μέτρια υδροπερατοί σχηματισμοί είναι οι αποθέσεις των αλλουβιακών ιζημάτων και οι αμμοϊλύες. Στους σχηματισμούς αυτούς γίνεται εκλεκτική κίνηση του νερού που εξαρτάται από το ποσοστό συμμετοχής των υδροπερατών υλικών (αδρομερή συστατικά), καθώς και την καταπόνηση του σχηματισμού και έτσι μπορούν να παρουσιάσουν από χαμηλή έως τοπικά υψηλή υδροφορία. Σχηματισμοί χαμηλής υδροπερατότητας: Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα αργιλικά μαργαϊκά μέλη των Πλειο-Τεταρτογενών αποθέσεων, στους οποίους η κίνηση του νερού περιορίζεται κατά μήκος του επιφανειακού αποσαθρωμένου μανδύα και στα τμήματα του πετρώματος που έχουν υποστεί έντονη τεκτονική καταπόνηση και παρουσιάζουν «χαίνουσες» ρωγμές και διαρρήξεις. Υπόγειο υδάτινο δυναμικό o Το υπόγειο υδάτινο δυναμικό της περιοχής μελέτης, ιδαίτερα στο τμήμα των Πλειο- Τεταρτογενών αποθέσεων του ορεινού όγκου Φολόης (υψόμ. 631μ.) είναι ικανοποιητικό. Τοπικοί υδροφόροι ορίζοντες, μέτριας δυναμικότητας, είναι δυνατό να αναπτυχθούν στις Πλειο-Τεταρτογενείς αποθέσεις και ειδικότερα στα διαπερατά μέλη τους, ενώ μικρή σχετικά διακίνηση νερού αναμένεται για τους υπόλοιπους σχηματισμούς. 66

67 o Κύριες πηγές τροφοδοσίας, του υπόγειου υδάτινου δυναμικού, της ευρύτερης περιοχής, αποτελούν: α) η κατείσδυση στο υπέδαφος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων και των απορροών και β) οι έμμεσες ή άμεσες πλευρικές μεταγγίσεις σε βαθύτερα στρώματα. o Οι κλιματολογικές συνθήκες, η γεωτεκτονική δομή της περιοχής (γεωμετρία, διαπερατότητα, πορώδες των σχηματισμών, βαθμός έκθεσης των επιμέρους λιθολογικών φάσεων, κλπ.) καθώς και η μορφολογία των λεκανών απορροής, ελέγχουν τη δυνατότητα κατείσδυσης και αποθήκευσης του νερού στου υπόγειους ταμιευτήρες, που εντοπίζονται με ικανοποιητική υδροφορία στα διαπερατά μέλη των Πλειο-Τετερτογενών αποθέσεων του ορεινού όγκου Φολόης. 67

68 3.8 ΚΛΙΜΑ Το κλίμα στην περιοχή, χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες, άφθονες βροχοπτώσεις, σχετικά μικρή νέφωση και μεγάλη ηλιοφάνεια. Η μείωση των βροχοπτώσεων και των χιονοπτώσεων στα ορεινά, τα τελευταία χρόνια, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των αποθεμάτων νερού στα φράγματα, τα οποία χρησιμοποιούνται μόνο για άρδευση και τον μη εμπλουτισμό με τις απαραίτητες ποσότητες για τη συντήρηση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα (Εικόνες 31 και 32). Εικόνα 31: Βροχομετρικός χάρτης της Ελλάδας (Μαριολόπουλος και Καραπιπέρης, 1955) 68

69 Εικόνα 32: Χάρτης της Ελλάδας σύμφωνα με την υγρασία στις διάφορες περιοχές της (kpekastor.kas.sch.gr/.../mediterran_ecos.htm). Με τη βοήθεια της μεθόδου Kriking (Νάστος 1993), μελετήθηκε η μεταβολή του αριθμού των τροπικών ημερών από δεκαετία σε δεκαετία, για ολόκληρη την περιοχή της Ελλάδας (εικόνα 33, Νάστος Τροπική ηµέρα χαρακτηρίζεται η ηµέρα εκείνη στην οποία η µέγιστη θερµοκρασία είναι µεγαλύτερη από. τους 30 C). Όπως παρατηρούμε, η πρώτη δεκαετία , χαρακτηρίζεται από αύξηση τόσο στον αριθμό των τροπικών ημερών όσο και στο εμβαδό των περιοχών που περικλείουν τα εμφανιζόμενα μέγιστα. Πιο συγκεκριμένα, στο σύνολο της κεντρικής ηπειρωτικής Ελλάδας σημειώνονται τα μέγιστα της δεκαετίας ενώ, τα ελάχιστα κατανέμονται στο Αιγαίο πέλαγος. Ο σταθμός της Φιλαδέλφειας, εμφανίζει 1051 τροπικές ημέρες ενώ ο σταθμός της Νάξου, μόλις 90 τροπικές ημέρες. Η χωρική κατανομή των τροπικών ημερών, την τελευταία δεκαετία ( ), εμφανίζει την ίδια εικόνα με εκείνη της προηγούμενης δεκαετίας με διαφοροποίηση όχι στο εμβαδό των περιοχών που εμφανίζουν τα μέγιστα, αλλά, στο μέγιστο αριθμό των τροπικών ημερών, που συμβαίνουν στις περιοχές αυτές. Η ισοπληθής των 900 ημερών, αντικαθιστά εκείνη των 800, περικλείοντας την ίδια περιοχή της κεντρικής Ελλάδας, της προηγούμενης δεκαετίας. Τα ελάχιστα των τροπικών ημερών, περιορίζονται στο νότιο τμήμα του Αιγαίου πελάγους και στο νοτιοανατολικό άκρο της Κρήτης, πιθανόν λόγω μείωσης της έντασης Ετησίων ανέμων. Οι τροπικές ημέρες κυμαίνονται από 131 στη Νάξο έως 1065 στη Ν. Φιλαδέλφεια. 69

70 Εικόνα 33: Χωρική κατανομή του αριθμού των τροπικών ημερών ανά δεκαετία για την περίοδο (Νάστος, 2000). Η κλιματική ανάλυση της περιοχής μελέτης πραγματοποιήθηκε με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία του μετεωρολογικού σταθμού (Μ.Σ.) Πύργου του δικτύου της Ε.Μ.Υ, αντιπροσωπευτικού από άποψη εγγύτητας. Τα γεωγραφικά στοιχεία και οι διαθέσιμες περίοδοι παρατηρήσεων του σταθμού φαίνονται στον Πίνακα 5. Πίνακας 5: Γεωγραφικά στοιχεία και περίοδος παρατηρήσεων του Μ.Σ. Πύργου. Μετεωρολογικός Σταθμός Γεωγρ. μήκος Γεωγρ. Πλάτος Υψόμετρο (m) Περίοδος παρατηρήσεων Πύργος 21 ο ο Για το μεσογειακό τύπο κλίματος, μέσες τιμές μιας περιόδου 29 χρόνων για βροχομετρικές παρατηρήσεις και 10 χρόνων για μετρήσεις θερμοκρασιών, μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες στατιστικά για τη χρησιμοποίηση τους σε κλιματολογικές και βιοκλιματολογικές μελέτες. Τα μετεωρολογικά δεδομένα με τις μέσες μηνιαίες κατανομές θερμοκρασίας και υετού κατ έτος του Μ.Σ. Πύργου, δίνονται στον Πίνακα 6. 70

71 Πίνακας 6: Μετεωρολογικά δεδομένα για την περιοχή μελέτης. Μήνες Μέσο ύψος υετού (mm) Μέση Θερμοκρασία ºC Μέση μέγιστη Μέση ελάχιστη Μέση σχετική υγρασία (%) Μέσος αριθμός ημερών Βροχής Ομίχλης Δρόσου I 130,4 9,7 15,0 5,3 74,5 12,7 0,3 3,1 Φ 105,3 10,4 15,5 5,4 72,9 11,3 0,1 3 Μ 70,5 12,5 17,6 7,7 72,0 9,4 0,4 5,5 Α 57,4 15,7 20,0 9,4 71,8 9,2 0,2 8,8 Μ 24,8 19,8 25,5 12,9 69,8 5,4 0,2 11,8 Ι 11,1 24,6 29,9 16,0 65,4 1,5 0 8,5 Ι 10,0 27,0 32,6 17,9 62,4 0,8 0 5,9 Α 21,0 27,0 33,0 18,2 64,5 1,4 0 8,1 Σ 41,6 23,4 29,3 16,2 69,5 6 0,2 11,9 Ο 103,4 19,3 25,4 13,0 73,4 7,8 0,1 11,3 Ν 185,0 14,9 20,2 10,1 75,8 13,9 0 6,9 Δ 173,4 11,0 16,1 8,2 76,9 15,6 0,3 4 Έτος ,9 23,3 11,7 70,7 95 Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 6, οι θερμότεροι μήνες στην περιοχή είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος (27 ο C), ενώ ο ψυχρότερος μήνας είναι ο Ιανουάριος (9,7 ο C). Η μέση ετήσια θερμοκρασία είναι 17,9 ο C. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία που έχει σημειωθεί στην περιοχή την περίοδο είναι 33 ο C (Αύγουστος) και η μέση ελάχιστη 5,3 ο C (Ιανουάριος) (Εικόνα 26). Η σχετική υγρασία είναι επίσης ένας σημαντικός κλιματικός παράγοντας, που επηρεάζεται από τη θερμοκρασία του αέρα. Γενικά, η αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα προκαλεί μείωση της σχετικής υγρασίας και αντίστροφα. Από τις τιμές της σχετικής υγρασίας του Μ.Σ. Πύργου φαίνεται, ότι η υγρασία παρουσιάζει σταδιακή μείωση από το μήνα Φεβρουάριο μέχρι το μήνα Ιούλιο, μήνες δηλαδή κατά τους οποίους αυξάνεται συνεχώς η θερμοκρασία του αέρα. Το υπόλοιπο διάστημα του έτους, δηλαδή από το μήνα Αύγουστο έως και το μήνα Ιανουάριο, η σχετική υγρασία αυξάνεται σταδιακά, ενώ αντίθετα την ίδια περίοδο η θερμοκρασία του αέρα μειώνεται (Εικόνες 34, 35). 71

72 Μέση σχετική υγρασία (%) Μέση σχετική υγρασία (%) Θερμoκρασία οc Θερμoκρασία οc Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ T max TT max T Tmin T min Μήνες Μήνες Εικόνα 34: Ετήσια πορεία της μέσης (Τ), ελάχιστης (Τ min) και μέγιστης (T max) μηνιαίας θερμοκρασίας στην περιοχή. 100,0 100,0 80,0 80,0 60,0 60,0 40,0 40,0 20,0 20,0 0,0 0,0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες Μήνες Εικόνα 35: Ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας σχετικής υγρασίας (%) στην περιοχή. Παράλληλα, το μέσο ετήσιο ύψος υετού κατά το διάστημα ανέρχεται στα 933mm. Η υγρή περίοδος του έτους διαρκεί από τον Σεπτέμβριο έως τον Απρίλιο (Εικόνα 36), λόγω των Ν και ΝΔ ανέμων των θερμών και ψυχρών μετώπων, τα οποία διασχίζουν τη Μεσόγειο από τα μέσα Σεπτεμβρίου μέχρι και το Μάιο. Ο ξηρότερος μήνας είναι ο Ιούλιος (10,0 mm) και ο υγρότερος ο Νοέμβριος (185 mm). Σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης η διακύμανση που παρουσιάζει το ύψος των βροχοπτώσεων στη διάρκεια των ετών σε σχέση με τη μέση ετήσια τιμή (933mm). Κατά το χρονικό διάστημα , το μεγαλύτερο ύψος βροχόπτωσης παρατηρείται το 1979 (1685,8 mm) και το μικρότερο το 1989 (426,6 mm). Έτη όπως τα 1976, 1978, 1979, 1980, 1996, 1999, είχαν ετήσια βροχόπτωση πολύ μεγαλύτερη από τη μέση τιμή. Αντίθετα, κατά τα έτη 1989 και 1992, η ετήσια βροχόπτωση ήταν πολύ μειωμένη σε σχέση με τη μέση τιμή. Η ετήσια αυτή διακύμανση των βροχοπτώσεων είναι ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του μεσογειακού κλίματος (Εικόνα 37). 72

73 Βροχόπτωση (mm) Βροχόπτωση (mm) Ύψος βροχόπτωσης Ύψος βροχόπτωσης Σε όλες τις παραμέτρους του κλίματος είναι αισθητή η επίδραση της θάλασσας, που είναι εμφανής με πολλούς τρόπους, όπως: - άμβλυνση ακραίων τιμών θερμοκρασίας, τόσο το χειμώνα όσο και το καλοκαίρι, - επικράτηση θαλάσσιας αύρας κατά τις θερμές ώρες της θερινής περιόδου, - αυξημένη σχετική υγρασία αέρος Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες Μήνες Εικόνα 36: Ετήσια διακύμανση του μηνιαίου μέσου ύψους βροχόπτωσης στην περιοχή Έτος Έτος Συνολικό ύψος βροχόπτωσης Συνολικό ύψος βροχόπτωσης Εικόνα 37: Συνολικό ύψος βροχόπτωσης ανά έτος τη χρονική περίοδο Για το λόγω του ότι, επιλέξαμε να μελετήσουμε τη συγκεκριμένη περιοχή έρευνας, τα δύο τελευταία χρόνια μετά τις πυρκαγιές του 2007, παραθέτουμε παρακάτω, τα αντίστοιχα κλιματολογικά στοιχεία (Εικόνες 38, 39, 40): 73

74 Ανασκόπηση 2008: Ιανουάριος - Μέτριες βροχοπτώσεις και θερμοκρασίες σε κανονικά επίπεδα. Φεβρουάριος - Από τους πιο άνομβρους μήνες των τελευταίων ετών, αφού μόλις 16.6mm (χιλιοστά βροχής) καταγράφηκαν στον Πύργο και 17.6mm στην Αμαλιάδα. Στις 18 του μήνα, σημειώθηκε ισχυρός παγετός, καταστρέφοντας γεωργικές καλλιέργειες, με τη θερμοκρασία να φτάνει τους C στην πόλη του Πύργου. Μάρτιος Πολύ χαμηλά (από τις κλιματικές τιμές), ήταν τα ύψη βροχής που καταγράφηκαν. Απρίλιος Χαμηλά ύψη βροχής επιδείνωσαν το πρόβλημα της ανομβρίας, η θερμοκρασία σε άνοδο. Μάιος Συνεχίζεται η ανομβρία, με τη θερμοκρασία στο τέλος του μήνα να φτάνει σε καλοκαιρινά επίπεδα. Στις 29/5 καταγράφηκαν C στον Πύργο. Ιούνιος Αρκετά ζεστός μήνας, χωρίς να σημειωθεί έντονο επεισόδιο καύσωνα. Ξημερώματα της 6 ης Ιουνίου, εκδηλώθηκε στον Πύργο ισχυρή βροχόπτωση με το ύψος βροχής να φτάνει τα 30.8mm σε διάστημα μόλις δύο ωρών. Ιούλιος - Εκδηλώθηκαν καταιγίδες τις τρείς πρώτες ημέρες στα ορεινά του νομού (Ανδρίτσαινα 39.8mm) Αύγουστος Αρκετά ζεστός μήνας, με θερμοκρασίες σχεδόν σε καθημερινή βάση στους 34 0 C με 35 0 C. Το Δεκαπενταύγουστο, καταγράφηκαν C στην Αρχαία Ολυμπία, θερμοκρασία που αποτελεί τη μεγαλύτερη τιμή για το καλοκαίρι του 2008 στο Νομό Ηλείας. Καταιγίδες εκδηλώθηκαν τις απογευματινές ώρες την 7 η και 31 η του μήνα στα ορεινά. Σεπτέμβριος Το πρώτο δεκαπενθήμερο ξεκινά άνομβρα και με υψηλές θερμοκρασίες. Αντίθετα το δεύτερο δεκαπενθήμερο, θύμισε φθινόπωρο με αρκετές βροχές και τη θερμοκρασία σε πτώση. Ο σταθμός του Πύργου κατέγραψε 46.6mm βροχής. Οκτώβριος - Στον Πύργο, καταγράφηκαν μόλις 10.6mm βροχής, χαρακτηρίζοντας το μήνα αυτό, ως τον πιο άνομβρο των τελευταίων τουλάχιστον οκτώ ετών. Νοέμβριος Την 1 η του μήνα, σημειώνονται πολύ υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες, C στον Πύργο. Στις 22 του μήνα, σημειώνονται καταρρακτώδεις βροχές στην Ανδρίτσαινα με το ύψος βροχής να αγγίζει τα 116.6mm σε μόλις 24 ώρες. Συνολικά καταγράφηκαν, mm στην Ανδρίτσαινα, 229.8mm στο Βαρθολομιό, 169.6mm στην Αμαλιάδα, 150.4mm στη Φολόη, 138.2mm στη Ζαχάρω, 125.8mm στον Πύργο, 116.8mm στην Ωλένη, 108.4mm στην Αρχαία Ολυμπία. Δεκέμβριος Αρκετά βροχερός με χαμηλές θερμοκρασίες και παγετό που σημειώθηκε τη νύχτα και νωρίς το πρωί στις 25 /12 με θερμοκρασίες στους C στην Ωλένη, C στο Βαρθολομιό και C στην Αμαλιάδα. Παγετός σημειώθηκε επίσης, την τελευταία μέρα του χρόνου (31/12) με θερμοκρασίες στους -2,1 0 C στο Βαρθολομιό, C στην Ωλένη, C στην Αμαλιάδα και C στην Ανδρίτσαινα. Ετήσιος υετός: Ανδρίτσαινα mm, Ζαχάρω 605.6mm, Αμαλιάδα 575.4mm και Πύργος 567.6mm. Τα παραπάνω ετήσια ύψη βροχής θεωρούνται ιδιαίτερα χαμηλά. Η μέση ετήσια τιμή, για τον Πύργο είναι 920.9mm (*), συνεπώς το 2008 εύκολα μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως μια από τις χειρότερες άνομβρες χρονιές. (*) Κλιματολογικά στοιχεία Ε.Μ.Υ. Ανασκόπηση 2009: Ιανουάριος - Μεγάλα ύψη βροχής (Εικόνα 38). Στην Ανδρίτσαινα, καταγράφηκαν χιλιοστά σε 23 ημέρες! Εκτεταμένες πλημμύρες στην βόρεια Ηλεία, σε Βαρθολομιό (98.4mm στις 8/1/09) και Αμαλιάδα (89.2mm στις 8/1/09). Μεγάλες κατολισθήσεις σε αρκετές περιοχές του νομού. Θυελλώδεις άνεμοι σημειώθηκαν στις 13/1/09 στην Αρχαία Ολυμπία, με μέγιστη ταχύτητα ανέμου 75.6km/h. 74

75 Εικόνα 38: Ύψη βροχής Νομού Ηλείας, Δεκέμβριος 08-Ιανουάριος 09-Φεβρουάριος 09 Φεβρουάριος Στις 13 του μήνα, εκδηλώθηκε ισχυρή καταιγίδα με χιονοχάλαζο στον Πύργο. Στις 20 του μήνα, σημειώθηκαν χιονοπτώσεις σε όλες τις ορεινές περιοχές της Ηλείας. Αρνητικές θερμοκρασίες καταγράφηκαν σε αρκετές περιοχές από 20/2-27/2. Μάρτιος Στις 6/3 σημειώθηκαν λασποβροχές και πολύ ισχυροί, θυελλώδεις άνεμοι (5-6/3/09: Ανδρίτσαινα 90mm, Φολόη 60.2mm). Αξιόλογες βροχοπτώσεις σημειώθηκαν και στις 21/3 (Ανδρίτσαινα 65.2mm). Στις 25/3 ισχυρός ανεμοστρόβιλος στη Μανωλάδα, προκάλεσε το θάνατο δύο ανθρώπων. Απρίλιος Κάτω από τις κανονικές τιμές τα ύψη βροχής, στα κανονικά επίπεδα η θερμοκρασία. Στις 14 Απριλίου, ισχυρές βροχοπτώσεις σημειώνονται στην Ανδρίτσαινα. Ο μετεωρολογικός σταθμός καταγράφει 84.2 χιλιοστά. Μάιος - Υψηλές θερμοκρασίες και χαμηλά ύψη βροχόπτωσης. Στις 16 του μήνα, η θερμοκρασία ξεπέρασε τους 30 βαθμούς Κελσίου, σε αρκετές περιοχές της Ηλείας (Αρχαία Ολυμπία C, Πύργος C, Ωλένη C, Ζαχάρω C, Αμαλιάδα C ). Στους 33 βαθμούς η θερμοκρασία την Κυριακή 24 Μαϊου (Βαρθολομιό C, Αρχαία Ολυμπία C, Πύργος C). Το καλοκαίρι που ακολούθησε, κύλησε χωρίς σοβαρό επεισόδιο καύσωνα με αρκετές βροχοπτώσεις τον Ιούνιο και τον Αύγουστο (Πίνακας 7, Εικόνα 39) Πίνακας 7: Τιμές θερμοκρασίας και υετού για τους καλοκαιρινούς μήνες. (Πηγή: 75

76 Εικόνα 39: Τιμές θερμοκρασίας για τους καλοκαιρινούς μήνες του Σεπτέμβριος Ιδιαίτερα μεγάλα ύψη βροχής. Στις 14 του μήνα, εκδηλώθηκε, η ισχυρότερη καταιγίδα των τελευταίων τριών ετών στον Πύργο και στο Κατάκολο. Κύρια χαρακτηριστικά η ραγδαία βροχόπτωση και η ιδιαίτερης έντασης ηλεκτρική δραστηριότητα. Το ύψος βροχής, άγγιξε τα 72.4mm στον Πύργο και τα 94.8mm στο Κατάκολο (δηλαδή το τριπλάσιο περίπου ύψος βροχής που σημειώνεται κανονικά όλο το μήνα Σεπτέμβριο κανονική τιμή Σεπτεμβρίου 27mm). Παρατηρήθηκαν πλημμυρικά φαινόμενα. Οκτώβριος Έντονη κακοκαιρία στις 3/10 στην Ηλεία. Εκδηλώθηκαν ραγδαίες βροχοπτώσεις με το ύψος βροχής στην Ανδρίτσαινα να αγγίζει τα 71.6mm. Στο λιμάνι του Κατακόλου, έπνεαν πολύ θυελλώδεις, 9 μποφόρ, άνεμοι. Η μέση ένταση του ανέμου, έφτασε τα 8 μποφόρ (66km/hr), με ρίπες στα 9 μποφόρ (82.1km/hr). Στις 13/10, ανεμοστρόβιλος εκδηλώθηκε στην περιοχή των Λεχαινών και της Μυρσίνης. Μεγάλα ύψη βροχής, σημειώθηκαν από το μεσημέρι της Πέμπτης 15/10, μέχρι το πρωί της Παρασκευής16/10 (Βαρθολομιό 69.6mm, Αμαλιάδα 66.2mm, Ανδρίτσαινα 62.0mm, Ζαχάρω 55.6mm, Ωλένη 43.8mm, Φολόη 34.0mm). Στις 17/10, ισχυρή καταιγίδα στον Πύργο, έδωσε 53mm. Νοέμβριος Την 3 η Νοεμβρίου, δύο ανεμοστρόβιλοι εκδηλώθηκαν στην Αρχαία Ολυμπία και στον Πύργο (Εικόνα 40). Εικόνα 40: Καταστροφές από τον ανεμοστρόβιλο σε Χανάκια και Μυρτιά Την ίδια ημέρα, στο Κατάκολο, η ταχύτητα του ανέμου έφτασε τα 11 μποφόρ (109.4km/hr με μέση ένταση 83.7Km/hr). Ο σταθμός της Ανδραβίδας κατέγραψε mm ύψος βροχόπτωσης. 76