ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΧΑΡΤΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1

Transcript

1

2 ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΧΑΡΤΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1 Εισαγωγή Το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται συνολικά η ανθρώπινη δράση διαμορφώνεται, χωρίς αμφιβολία, από τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. Το ευρύ και ταυτόχρονα «ασφυκτικό» αυτό πλαίσιο ορίζει, με τη σειρά του, το χώρο μέσα στον οποίο κινείται ένα σύνολο επιστημών, με αντικείμενο ακριβώς τη μελέτη και ερμηνεία της δράσης αυτής. Η Ιστορική Γεωγραφία αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα, καθώς συνδυάζει ισόποσα τις παραπάνω έννοιες, δημιουργώντας έτσι ένα ιδιαίτερα εκτεταμένο πεδίο εφαρμογής. Στόχος του παρόντος πονήματος είναι η διαπραγμάτευση του ανοιχτού θέματος της εφαρμογής της Ιστορικής Γεωγραφίας, με αφορμή τη διαδικασία σχεδίασης του κεντρικού χάρτη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Ουσιαστικά, πρόκειται για μία προσπάθεια να καταδειχθεί η αυτονόητη ως ένα βαθμό- και ταυτόχρονα συγκεχυμένη σειρά διαδικασιών που ακολουθούνται σε πρακτικό κυρίως επίπεδο, εντός του παραπάνω γνωστικού πεδίου. Όσον αφορά τον ίδιο το χάρτη, η επιλογή του συγκεκριμένου ιστορικού χωροχρόνου είναι, ασφαλώς, συγκυριακή ακολουθεί απλώς (και υποστηρίζει) την όλη προβληματική της έκθεσης του μουσείου, καλύπτοντας ορισμένες από τις βασικές της ανάγκες. Πρόκειται δηλαδή για το γεωγραφικό χώρο της σύγχρονης Ηπείρου, σε ένα χρονικό εύρος που ξεκινά από τους Αρχαϊκούς και καταλήγει στους Ρωμαϊκούς χρόνους. Η επιλογή του χάρτη ως σημείου εκκίνησης αποσκοπεί στο να διαφανεί παράλληλα ο ρόλος της χαρτογραφίας μέσα στην παραπάνω σειρά διαδικασιών. Με άλλα λόγια, ο χάρτης παρουσιάζεται ως κομβικό σημείο μιας διαδρομής που ξεκινά νωρίτερα, με πιο «παραδοσιακές» πρακτικές έρευνας και τεκμηρίωσης, και συνεχίζει σε τομείς σύγχρονης αντίληψης και προοπτικής, όπως είναι ενδεικτικά- η αποκατάσταση, η ανάδειξη και η προβολή του ιστορικού-πολιτισμικού τοπίου, με 1 Πρόκειται για τον κεντρικό χάρτη στη νέα έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων η οποία εγκαινιάστηκε το Νοέμβριο του Είχα την ευκαιρία να αναλάβω τη σχεδίασή του, στο πλαίσιο των καθηκόντων μου ως επιμελητή του εποπτικού υλικού της έκθεσης συνολικά. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Προϊστάμενο της ΙΒ ΕΠΚΑ Δρ. Κωνσταντίνο Ζάχο, καθώς και στους συναδέλφους αρχαιολόγους Δρ. Γεωργία Πλιάκου και κ. Νίκο Χόινα για την πολύτιμη βοήθειά τους. 1

3 έναν ευρύτερο προσανατολισμό που να αποσκοπεί στη διάχυση της γνώσης και στον επαναπροσδιορισμό του καθενός μας στο σήμερα. Μέσα στον παραπάνω προβληματισμό, τίθεται μία σειρά ζητημάτων, όπως, για παράδειγμα, το ίδιο το θεωρητικό πλαίσιο ή η ιεράρχηση των διαδικασιών, και ακόμη, η τεκμηρίωση, ο βαθμός παρέμβασης στο ιστορικό τοπίο ή τα όρια της πολλά υποσχόμενης «αξιοποίησης» των πολιτιστικών πόρων. Αυτό που καταρχάς θίγεται είναι το θέμα της ταυτότητας της ίδιας της Ιστορικής Γεωγραφίας, για να δώσει τη θέση του σε ζητήματα ερμηνείας και εφαρμογής. Ιδίως αυτά τα τελευταία, εξετάζονται υπό το πρίσμα του ισχύοντος θεσμικού και γενικότερου πλαισίου, τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. Σε μια προσπάθεια ανάδειξης της χαρτογραφίας ως βασικής ιστορικο-γεωγραφικής πρακτικής, γίνεται αναφορά στην ιδιότητά της ως μεθόδου αποτύπωσης των πολιτιστικών πόρων, ως εργαλείου ενεργοποίησης της συλλογικής μνήμης, αλλά και ως σύγχρονου μέσου προβολής. Στη συνέχεια, εκτίθεται η διαδικασία παραγωγής του συγκεκριμένου χάρτη, κυρίως σε σχέση με τις ανάγκες που κλήθηκε να καλύψει, τα προβλήματα που προέκυψαν αλλά και το συνολικό τελικό αποτέλεσμα. Έχοντας στο μεταξύ συνδέσει την Ιστορική Γεωγραφία με το πολιτισμικό τοπίο, η όλη παρουσίαση καταλήγει σε μια συνολική αποτίμηση των δυνατοτήτων που παρέχονται σήμερα για την εφαρμογή της, προκειμένου να καλυφθούν οι αυξημένες ανάγκες τεκμηρίωσης, αποκατάστασης, ανάδειξης και προβολής των πολιτισμικών πόρων. Εφαρμοσμένη Ιστορική Γεωγραφία Ο διάλογος για τη σχέση Γεωγραφίας και Ιστορίας ξεκινά αρκετά νωρίς, προβάλλει όμως, με αξιώσεις μόλις το 19 ο αιώνα, για να ενταθεί στις αρχές του 20 ού. Από εκείνο το σημείο και έπειτα θα αποδώσει σημαντικούς καρπούς σε θεωρητικό επίπεδο, οι οποίοι, με τη σειρά τους, θα διαμορφώσουν το πλαίσιο ανάπτυξης της Ιστορικής Γεωγραφίας 2. Ως προς τον επίσημο ορισμό της, ωστόσο, παρά την απόσταση που διανύθηκε μέχρι σήμερα, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι αφήνει ορισμένα ερωτηματικά. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη μεθοδολογία, για αυτόνομη επιστήμη, ή για πεδίο, απλώς, συνάντησης των επιστημών του χώρου και του χρόνου;3 Μέσα στο πλήθος των απόψεων που έχουν διατυπωθεί, όμως, μπορεί κανείς να εντοπίσει μία τουλάχιστον κοινή παραδοχή η οποία, παρακάμπτοντας τον ορισμό, πραγματεύεται το αντικείμενο και τους στόχους: η Ιστορική Γεωγραφία μελετά τις γεωγραφίες του παρελθόντος -όχι μόνο με την αυστηρά χωρική έννοια αλλά καλύπτοντας και φαινόμενα που αυτό μπορεί να περιλαμβάνει και που πλέον δεν υφίστανται- τις οποίες και επιχειρεί στη συνέχεια να «αποκαταστήσει». 4 2 George, 1901 και Fevre, Λαγόπουλος, Αλλά και: Michelet 1833, Green 1881, Bryce 1902, Braudel 1949, Mitchell 1954, Norton 1984, Butlin 1993, Courville 1995, Trochet 1998 κ.ά. 4 Ο ορισμός αυτός πηγάζει ουσιαστικά από τις θέσεις του πρωτοπόρου της Ιστορικής Γεωγραφίας Carl Sauer ο οποίος έθεσε ως κέντρο της το «πολιτισμικό τοπίο», καθιστώντας έτσι την ίδια την Ιστορική Γεωγραφία τρόπο προσέγγισής του. Έκτοτε, πάνω στη βάση αυτή, οικοδομήθηκαν ποικίλες θεωρίες στις οποίες έχουν αναγκαστικά- «παρεισφρύσει» κοινωνιολογικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και άλλες προσεγγίσεις, ανάγοντας έτσι σε κομβικής σημασίας τον παράγοντα ερμηνεία, και παγιώνοντας την αρχή της διεπιστημονικότητας στο συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο. Ως προς τους ορισμούς και τη γενικότερη 2

4 Εν πάση περιπτώσει, η έλλειψη ομοφωνίας στον ορισμό, δε φαίνεται να συνιστά ουσιαστικό ζήτημα. Η Ιστορική Γεωγραφία μπορεί και αναπτύσσεται ανεξάρτητα, αποκτώντας μάλιστα μιαν ευρύτητα ανάλογη με την πληθώρα των επιστημονικών χώρων που διεκδικούν την πατρότητά της. Αυτό το τελευταίο στοιχείο μόνο θα μπορούσε ενδεχομένως να αποτελέσει πρόβλημα, υπό την έννοια ότι η ασάφεια στην ταυτότητα αφαιρεί τη δυνατότητα παγίωσης ενός αυστηρού θεωρητικού πλαισίου και εστίασης σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις εφαρμογής 5. Κατά συνέπεια, τα «προϊόντα» της ιστορικο-γεωγραφικής πρακτικής παρουσιάζουν μίαν αξιοσημείωτη ποικιλομορφία: από έναν «απλό» κατάλογο αρχαίων θέσεων μιας συγκεκριμένης εποχής ή περιοχής, μέχρι τις εργασίες μορφολογικής αποκατάστασης ενός μνημείου ή τις περιβαλλοντικές παρεμβάσεις -με όρους αναπτυξιακούς- στο γεωγραφικό χώρο. Με άλλα λόγια, ό,τι αποτελεί πλεονέκτημα της επιστήμης αυτής μπορεί δυνητικά να αποβεί και σε μεγάλο της μειονέκτημα και το αντίστροφο. Εικ. 1 Σχηματική απεικόνιση της σχέσης Γεωγραφίας και Ιστορίας και των γνωστικών πεδίων που προκύπτουν από τη σύνδεσή τους (Πηγή: Baker, 2006, σ. 3) Θεωρώντας, λοιπόν, δεδομένο το μεγάλο εύρος του παραπάνω πεδίου, και προκειμένου να προχωρήσουμε στο συλλογισμό μας, ας εστιάσουμε στην αναγκαιότητα της εφαρμογής η οποία, εντέλει, νοηματοδοτεί και την όλη διαδικασία. Ωστόσο, πριν απ αυτό, είναι σκόπιμο να αναφερθούν ορισμένες παράμετροι, οι οποίες ενδέχεται να ποικίλουν μεν κατά περίπτωση, αφορούν δε πάντα την προσέγγιση και ερμηνεία του ιστορικού χωρο-χρόνου. 6 Βασική προϋπόθεση είναι να καταστεί σαφές ότι, ανεξάρτητα από αφετηρίες, στόχους και μεθοδολογίες, ανεξάρτητα από την ευκταία ισορροπία μεταξύ αντικειμενισμού και υποκειμενισμού στην ερμηνευτική προσέγγιση, ο ερευνητής οφείλει να συνυπολογίσει στα επιστημονικά δεδομένα του ένα σύνολο άλλων παραμέτρων. Και στην κατεύθυνση αυτή, είναι απαραίτητη η αναβάθμιση του ρόλου της σημειολογίας του χώρου. θεωρητική προσέγγιση, αναφέρουμε ενδεικτικά τους Butlin, Baker, Kučera και Semotanova (βλ. Βιβλιογραφία). 5 Ενδεικτικά, Baker, 2006, σ. 5, αλλά και Kučera, 2007, σ Ενδεικτικά, Norton,

5 Με αυτή τη σκέψη, θα εισαγάγουμε στο συλλογισμό μας τον όρο «πολιτισμικό τοπίο» (βλ. Σημείωση 4). Η Ιστορική Γεωγραφία είναι, πέρα από οτιδήποτε άλλο, γεωγραφία. Ακόμη και αν η επιμέρους έρευνά της επικεντρώνεται κυρίως στο παρελθόν, εμπεριέχει το χωρικό παράγοντα σε τέτοιο βαθμό που είναι αδύνατο να νοηθεί έξω από το φυσικό χώρο. Αποτέλεσμα αυτής της παραδοχής είναι η γένεση του όρου «πολιτισμικό τοπίο», νοούμενου κυρίως ως αποτελέσματος της ανθρωπογενούς δράσης πάνω στο φυσικό περιβάλλον. 7 Στην εκτεταμένη βιβλιογραφία που ασχολείται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου αυτού», τις ιδιότητές του, τον τρόπο πρόσληψης και ερμηνείας του, είναι εμφανής η επίδραση των ανθρωπιστικών επιστημών -αποτέλεσμα ίσως μιας αντίδρασης στις θετικιστικές προσεγγίσεις της δεκαετίας του 60- οι οποίες πρεσβεύουν την αναγνώριση κάποιων βασικών αξιών του ως εγγενών. 8 Το στοιχείο αυτό έχει μεγάλη σημασία, καθώς, συμπληρώνοντας τον αρχικόν ορισμό, 9 μετατρέπει το πολιτισμικό τοπίο σε τρόπο πρόσληψης της εικόνας του έξω κόσμου. 10 Εικ. 2 Το τοπίο, ως προϊόν συνάντησης ανθρώπου και φύσης και ο ρόλος της Ιστορικής Γεωγραφίας. (Δ. Καλπάκης) 7 Sauer, 1925, σ. 25, Mitchell & Buggey, 2000, σ. 36, Farina, 2000 σ. 313 και παραπάνω, Σημείωση 4 8 Antrop, 2005, σ. 30 και Fowler, Εδώ, αναφερόμαστε ουσιαστικά την «προϊστορία» του όρου, όπου η γερμανικής προέλευσης λέξη «landschaft» παρουσιάζεται με διπλό νόημα: αφενός σημαίνει ένα συγκεκριμένο κομάτι γης και αφετέρου την ίδια την εικόνα του τοπίου που μπορεί να σχηματίσει ο καθένας (βλ. K.R. Olwing, 1996). Από εκεί, άλλωστε, ξεκινά και η εικονογραφία του τοπίου ως «τοπίο» και η ίδια, δημιουργώντας μία σημαντική παράδοση με προεκτάσεις όχι μόνον εικαστικές αλλά και σημειολογικές, καθώς η διαδικασία της απεικόνισης συνδέεται με τον υποκειμενισμό στην πρόσληψη και ερμηνεία. Βλ. Επίσης στο K. Taylor, 2008, σ. 6, για τον όρο Kulturlandschaft του Otto Schlütter. 10 Cosgrove and Jackson, 1987, Cosgrove and Daniels, 1988, καθώς και K. Taylor,

6 Τελευταία, γίνεται πολύς λόγος για «διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος» ή των «πολιτιστικών πόρων». Μάλιστα, οι όροι αυτοί συνδέονται πλέον και με αυτόνομες κατευθύνσεις επιστημονικής εξειδίκευσης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει αφενός μία μεταβολή στον τρόπο αποτίμησης των καταλοίπων του χθες (τα «ερείπια» ή τα «αρχαία» γίνονται «πολιτιστική κληρονομιά» 11 και, στη συνέχεια, «πολιτισμικοί πόροι») αλλά και μιαν ανάγκη για την ορθή τους διαχείριση, σε ένα διευρυμένο φάσμα επιλογών. Στα «στενά», ωστόσο, όρια του ερευνητή και του ανθρώπου που κινείται στο χώρο της Ιστορικής Γεωγραφίας ή/και του Πολιτισμού, ο όρος «διαχείριση» σημαίνει συνήθως πολύ συγκεκριμένα πράγματα ή, τουλάχιστον, αποκλείει με βεβαιότητα κάποια άλλα, όπως για παράδειγμα την αλλοίωση ή την εκποίηση αυτής της κληρονομιάς, στο χαώδες πλαίσιο μιας πολλά υποσχόμενης «αξιοποίησης». (Εικ. 2) Σ αυτήν την προοπτική, έχει πλέον διαμορφωθεί ένα πλαίσιο με συγκεκριμένους άξονες, όπως η καταγραφή, τεκμηρίωση και ερμηνεία, καθώς και δράσεις συντήρησης, αποκατάστασης, ανάδειξης και προβολής. Το πλαίσιο, μάλιστα, αυτό, οριοθετείται και ταυτόχρονα προστατεύεται από ένα σύνολο αρχών -θεσμικών, δεοντολογικών και μεθοδολογικών-, όπως οι διεθνείς συμβάσεις για την προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς, οι αντίστοιχες εθνικές νομοθεσίες, κανόνες «καλής πρακτικής», μεθοδολογίες παρέμβασης, πρότυπα καταγραφής και τεκμηρίωσης κ.ά.. 12 Επικεντρώνοντας σε εθνικό επίπεδο, η αρμοδιότητα της διαχείρισης των υλικών καταλοίπων του παρελθόντος και του ιστορικού τοπίου 13 είναι εκχωρημένη στο Υπουργείο Πολιτισμού (πρόσφατα δε και Τουρισμού), με τις κεντρικές και τις περιφερειακές του ανά την Ελλάδα υπηρεσίες. 14 Τα μνημεία θεωρούνται εθνικός πλούτος και ως τέτοια γίνεται προσπάθεια να αντιμετωπιστούν. Ωστόσο, το έργο της διαχείρισής τους αποδεικνύεται στην πράξη πολύπλοκο, λόγω μίας σειράς εγγενών ή συμφυών προβλημάτων. Ενδεικτικά και μόνον αναφέρουμε τη δεδομένη επιλεκτικότητα / αποσπασματικότητα της έρευνας και την τάξη μεγέθους των πόρων που απαιτούνται για πραγματικά ολοκληρωμένες απόπειρες, το ιδιοκτησιακό καθεστώς των χώρων με αρχαιότητες, την αδυναμία συστηματικών και ολοκληρωμένων απαλλοτριώσεων, την αδυναμία απόλυτου ελέγχου και αποτελεσματικής διαχείρισης των κηρυγμένων χώρων (λόγω, κυρίως, της έλλειψης πόρων), την παρουσία οικιστικών μονάδων σε άμεση εγγύτητα προς τα μνημεία, τη λειτουργία ποικίλων εγκαταστάσεων και υποδομών στην άμεση και ευρύτερη περιοχή των μνημείων. Μαζί μ αυτά, θα πρέπει να συνυπολογίσει κανείς τα ζητήματα που συχνά προκύπτουν από διαφορές στον τρόπο προσέγγισης, στη βάση τόσο της ιστορικής ερμηνείας όσο ακόμη και της αισθητικής. Τέλος, το τοπίο μπορεί να γίνει ακόμη πιο «δύσβατο» όταν σε όλα τα παραπάνω προστεθεί μία πληθώρα 11 UNESCO 1972, και Ανάμεσά τους, και όσον αφορά το ευρύτερο, διεθνές πλαίσιο, ξεχωρίζουν οι διεθνείς συμβάσεις υπό την αιγίδα της UNESCO (βλ. Βιβλιογραφία). 13 Ενίοτε χρησιμοποιείται και ο όρος «ιστορικό τοπίο», κυρίως ως μία απόκλιση από την αγγλοσαξονική ορολογία. Ωστόσο, επικρατεί το «πολιτισμικό τοπίο», ιδίως μετά την υιοθέτησή του από την UNESCO, στις αρχές της δεκαετίας του 90 (βλ. Taylor, 2003). 14 Για τη δομή του Υπουργείου, τη δικαιοδοσία και τις αρμοδιότητες των υπηρεσιών του βλ. Αρχαιολογικός Νόμος (Ν 3028/2003, ΦΕΚ 153/Α/ ), Οργανισμός ΥΠΠΟ (ΠΔ 191/2003, ΦΕΚ 146/Α/ ) 5

7 περιπτώσεων όπου ποικίλα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά- εντοπίζονται σχεδόν καθημερινά, στα πλαίσια μίας σειράς τεχνικών έργων (οδοποιίες, αποχετευτικά δίκτυα, ανέγερση οικοδομών κλπ) σε ολόκληρη την Ελλάδα κατάλοιπα στων οποίων την τεκμηρίωση και πολύ συχνάσυντήρηση καλείται η Αρχαιολογική Υπηρεσία να δώσει άμεση προτεραιότητα. Επιστρέφοντας στον κύριο συλλογισμό μας, επισημαίνουμε στο σημείο αυτό ότι όλες οι ενδεικτικές παραπάνω δράσεις είναι Εφαρμοσμένη Ιστορική Γεωγραφία, στην οποία - ανεξάρτητα από τις όποιες θεσμικές «αποκλειστικότητες»- εμπλέκεται συχνά ένα σύνολο ειδικών από διαφορετικούς χώρους. Η διεπιστημονικότητα, άλλωστε, του συγκεκριμένου γνωστικού πεδίου κατέστη σαφής, από τις πρώτες κιόλας προσπάθειες ορισμού του. Έτσι, από την πρώτη αναφορά μιας αρχαιολογικής ανακάλυψης μέχρι την υλοποίηση συγκεκριμένων μελετών π.χ. αποκατάστασης μνημειακών συνόλων ή διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου τους, χωρά και συχνά μεσολαβεί πράγματι- μια μακρά σειρά δράσεων, στην αρχή της οποίας βρίσκεται κατά κανόνα η καταγραφή και αποτύπωση. 15 Από εκεί ξεκινά ουσιαστικά όλη αυτή η αλυσσίδα που καταλήγει ή, θα έπρεπε, τουλάχιστον να καταλήγει- στην ολοκληρωμένη διαχείριση, την αποκατάσταση του ιστορικού πολιτισμικού τοπίου και την οργανική του ένταξη στο σήμερα. Υπό την έννοια αυτή, η χαρτογραφία ανάγεται σε βασική παράμετρο της εφαρμοσμένης Ιστορικής Γεωγραφίας έχει άλλωστε επισημανθεί πως ο χάρτης αποτελεί την ιδανική μορφή γεωγραφικής χωρικής απεικόνισης και περιγραφής. 16 Στο σημείο αυτό θα είχε ίσως νόημα να σταθούμε λίγο στο ρόλο που διαδραμάτισε στο παρελθόν η χαρτογραφία, σε ό,τι τουλάχιστον έχει να κάνει με την αποτύπωση και ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος. Αναφερόμαστε, ουσιαστικά, στους τελευταίους αιώνες, κατά τους οποίους η χαρτογραφία εισήλθε δυναμικά στο χώρο των επιστημών. Στο χαρτογραφικό οργασμό που ακολουθεί τις μεγάλες ανακαλύψεις και όλες τις εκσυγχρονιστικές τάσεις πριν και μετά το Διαφωτισμό, ξεχωρίζουν οι χάρτες αρχαιογνωστικού μεταξύ άλλων- ενδιαφέροντος, είτε αυτόνομοι είτε συνοδευτικοί των ποικίλων περιηγητικών και άλλων συναφών εκδόσεων. Ιδίως το 18 ο και 19 ο αιώνα, το πνεύμα της αρχαιολατρείας που θα καλλιεργηθεί στην Ευρώπη, μέσα στο πλαίσιο του ρομαντισμού και του κλασικισμού, θα κάνει εμφανή και στους χάρτες τη λανθάνουσα αλλά σταθερή τάση για επανασύνδεση με ένα ξεχασμένο, ωστόσο λαμπρό, παρελθόν. Στο ίδιο πλαίσιο, και με πολύ συγκεκριμένο στόχο, κινείται, άλλωστε, και η περίφημη Χάρτα του Ρήγα. 15 ICOMOS, Sauer, 1941, σ. 5. 6

8 Εικ. 3 Λεπτομέρεια της Χάρτας του Ρήγα. Διακρίνεται τμήμα της δυτικής Ελλάδας και των όμορων κρατών προς Βορρά. Στον κενό χώρο, εκτός από την προμετωπίδα, ξεχωρίζουν ως παράρτημα- «τυχαία» τοπογραφικά σκαριφήματα και σχεδιαστικές αποδόσεις που συνιστούν αναφορές σε μια κοινή πολιτισμική κληρονομιά του απώτερου παρελθόντος. Ενταγμένη απόλυτα στην ευρύτερη δράση του εμπνευστή της για εθνική αφύπνιση, η Χάρτα αποτυπώνει, μεταξύ των σύγχρονών της τοπωνυμίων και φυσικών σχηματισμών του γεωγραφικού χώρου, αρχαίες πόλεις και θέσεις του ευρύτερου ελλαδικού χώρου. 17 (Εικ. 3) Παράλληλα δε, εικονογραφεί τα περιθώριά της με σχεδιαστικές αποδόσεις χαρακτηριστικών μνημείων ή αντικειμένων που, κατά την κρίση του δημιουργού της, αποτελούν εμβληματικά στοιχεία του παρελθόντος στο οποίο αναφέρεται η όλη προσπάθεια. Διαπιστώνεται δηλαδή ότι, τουλάχιστον υπό συγκεκριμένες συνθήκες, η πολιτιστική κληρονομιά, το «πολιτιστικό απόθεμα», μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς στην ιστορική διαδρομή ενός λαού, συνιστώντας μέχρι και έναυσμα για δυναμικές δράσεις και διεκδικήσεις. Το ίδιο παράδειγμα, με διαφορετικόν, ωστόσο, παρονομαστή, διαπιστώνει κανείς και σήμερα, σε ανάλογες κατά τα φαινόμενα- δράσεις νομιμοποίησης πολιτικών, εθνικών και άλλων διεκδικήσεων Ενδεικτικά, Καραμπερόπουλος, 1998, Τόλιας, 2007, Λιβιεράτος, Johnson, 2005, σ

9 Εικ. 4 Δείγμα χάρτη από τον Άτλαντα Barrington (The Barrington Atlas of the Greek and Roman World). Το συγκεκριμένο, όπως και όλα τα ανάλογα έργα, αποτυπώνουν πάνω στο σύγχρονο χαρτογραφικό υπόβαθρο τη γεωγραφία του παρελθόντος, ως αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας τριβής με την Ιστορική Γεωγραφία, σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και οι σύγχρονοι, επίσημοι ιστορικοί ή πολιτιστικοί χάρτες. Εκτός από αυτούς που αποτελούν προϊόντα ακραιφνώς επιστημονικών προσπαθειών, ως κατάληξη συνήθως κάποιων συγκεκριμένων projects Ιστορικής Γεωγραφίας του ακαδημαϊκού ως επί το πλείστον- χώρου, (Εικ. 4) αξίζει να αναφερθούν και εκείνοι που εκφράζουν μία συνάντηση πολιτισμού και τουρισμού. (Εικ. 5) 8

10 Στο πλαίσιο μιας «παγκοσμιοποιημένης» εκδοχής της πολιτιστικής κληρονομιάς, η σχέση των δύο αυτών χώρων αναδεικνύεται ζωτικής σημασίας. 19 Αυτό υποθέτει κανείς- εκφράζεται και με την πρόσφατη μετονομασία του Υπουργείου «Πολιτισμού» σε «Πολιτισμού και Τουρισμού». 20 Υπό την έννοια αυτή, το Εικ. 5 Προοπτικός χάρτης Κεντρικού και Δυτικού Ζαγορίου (σχεδίαση: Δ. Καλπάκης ). Ο κοινός, πολιτιστικός και τουριστικός χαρακτήρας ανάλογων προϊόντωαντανακλά μιαν ευρύτερη τάση στην οποία το πολιτιστικό «απόθεμα» συνιστά βασική πλέον επιλογή της τουριστικής πρακτικής. «πολιτιστικό απόθεμα», νοούμενο ως κοινό κεφάλαιο και κτήμα, προτείνεται ως προορισμός, στο πλαίσιο μιας πρωτοβουλίας προώθησης της κινητικότητας των πολιτών, διάχυσης της γνώσης, απόκτησης και ανταλλαγής εμπειριών κλπ. Ανεξάρτητα από το βαθμό ετοιμότητας των ίδιων των «πόρων» να δεχθούν και να υποστηρίξουν μια τέτοια κινητικότητα, ανεξάρτητα επίσης από το βαθμό ωριμότητας τέτοιων πρωτοβουλιών, ιδιαίτερη σημασία έχει επί του παρόντος ο βασικός συλλογισμός: η συνάντηση πολιτισμού και τουρισμού εκφράζει αν όχι το τελευταίοένα από τα τελευταία στάδια στο έργο της διαχείρισης που, με τη σειρά της, αποτελεί κεφαλαιώδες κομμάτι εφαρμογής της Ιστορικής Γεωγραφίας. 19 ICOMOS, ΠΔ 186/2009 (ΦΕΚ 213/Α/ ) 9

11 Το Παράδειγμα του Χάρτη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων α. Αναγκαιότητες Πρόσφατα (Νοέμβριος 2008) εγκαινιάστηκε η νέα μόνιμη έκθεση του ανακαινισμένου Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, έργο που υλοποιήθηκε από τη ΙΒ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ. Δεν είναι της παρούσης να αναφερθούμε σε λεπτομέρειες. Άλλωστε, τόσο η ιδέα όσο και η υλοποίησή της έχουν ήδη αναλυθεί επαρκώς σε σχετικές δημοσιεύσεις. 21 Οφείλουμε, ωστόσο, να αναφέρουμε απλώς το γεγονός ότι η μουσειολογική σύλληψη θέτει το πλαίσιο μιας κατεξοχήν θεματικής οργάνωσης, ενταγμένης, ωστόσο, σε μιαν ευρύτερη προβληματική που έχει να κάνει με την ερμηνεία και κατανόηση του ίδιου του γεωγραφικού χώρου. Με άλλα λόγια, την αδρομερή διαίρεση σε ιστορικές περιόδους και υποπεριδόδους 22 στηρίζει στη συνέχεια (και ως προς τους «ιστορικούς» χρόνους) μία γεωγραφική κατανομή σε τρεις -καθοριστικές για την Ήπειρο- διακριτές ζώνες: παράλια, λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, ορεινή ενδοχώρα. (Εικ. 6) Εικ. 6 Η διάρθρωση της έκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων. Λίγο μετά την είσοδο, στα δεξιά, σημειώνεται με τελεία η θέση του κεντρικού χάρτη. Μέσα στην όλη συλλογιστική, αλλά και ειδικότερα στο πλαίσιο υποστήριξης της έκθεσης με εποπτικό υλικό, κρίθηκε αναγκαία η δημιουργία ενός κεντρικού χάρτη, πέρα από τους όποιους δευτερεύοντες θα μπορούσαν να πλαισιώνουν τις επιμέρους ενότητες. Ο χάρτης αυτός θα έπρεπε να βρίσκεται σε (και να αποτελεί ο ίδιος) κομβικό σημείο της έκθεσης, κατά προτίμηση στο ξεκίνημα της διαδρομής του επισκέπτη. Ο λόγος ήταν πολύ απλά η ανάγκη υποστήριξης των συγκεκριμένων εκθεσιακών ενοτήτων με μιαν αφαιρετική και ταυτόχρονα συμπυκνωμένη οπτική πληροφορία γεωγραφικής φύσης. Θα έπρεπε δηλαδή να παρέχεται η δυνατότητα άμεσης αναγωγής της ιστορικής πληροφορίας στο γεωγραφικό χώρο. Με τον τρόπο αυτό, ο χάρτης θα αποτελούσε πύλη εισόδου, όχι μόνο στις ενότητες των ιστορικών χρόνων στις οποίες άμεσα αναφέρεται αλλά και σε ολόκληρη την έκθεση, παρουσιάζοντας εύγλωττα το γεωγραφικό υπόβαθρο, το οποίο αποτελεί 21 Κ. Ζάχος, κ. ά., 2007, Ε. Κοτζαμποπούλου, Ε. Βασιλείου, Μία ενότητα για την Προϊστορία της Ηπείρου με τρεις υποενότητες (Παλαιολιθική, Νεολιθική και Χαλκοκρατία) και γενική ενότητα Ιστορικών Χρόνων με υποενότητες οργανωμένες σε γεωγραφική πλέον βάση. 10

12 αναπόσπαστο κομμάτι της ίδιας της ιστορίας. Παράλληλα δε, κρίθηκε πως θα συνέβαλλε στη διαδικασία διανοητικής οργάνωσης της πληροφορίας και, εντέλει, στην ερμηνεία και αφομοίωσή της από τον επισκέπτη. Όλα τα παραπάνω κρίθηκαν απαραίτητα μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της έκθεσης, υπαγορευμένα τόσο από τις επικρατούσες μεθοδολογίες όσο και από την επισήμανση ότι η γενικότερα παρατηρούμενη ανεπάρκεια ορθών χαρτογραφικών μέσων στα σύγχρονα ελληνικά μουσεία (και όχι μόνον) έχει επίπτωση στην ευρύτερη κατανόηση του ιστορικού πλαισίου. β. Στόχοι και Δεδομένα Η σχεδίαση του συγκεκριμένου χάρτη αποτέλεσε από μόνη της ένα ξεχωριστό έργο, ενταγμένο στο ευρύτερο πλαίσιο της Επανέκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων. Εκκινώντας από τις παραπάνω αναγκαιότητες, έπρεπε σε πρώτη φάση να τεθούν πλέον συγκεκριμένοι στόχοι, ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή, την ίδια δηλαδή την πληροφορία αλλά και τον τρόπο απόδοσής της. Κατόπιν όλων αυτών, και πριν φτάσουμε στην καθαυτή συλλογή των δεδομένων, αποφασίσαμε ότι η ελάχιστη πληροφορία έπρεπε να συνίσταται στις αρχαίες εκείνες θέσεις οι οποίες εκπροσωπούνται με ευρήματα στην έκθεση. Με τον τρόπο αυτό, επρόκειτο να καλυφθεί το κύριο ζητούμενο που ήθελε το χάρτη σε ρόλο τόσο εισόδου στην πληροφορία όσο και γεωγραφικής αναφοράς των εκθεμάτων του μουσείου. Το επόμενο βήμα αφορούσε τον εμπλουτισμό και την επέκταση της ελάχιστης αυτής πληροφορίας. Σε συμπλήρωση των «σημαντικών» θέσεων, κρίθηκε σκόπιμο να αποδοθεί και ένα δεύτερο σύνολο, σε ρόλο κυρίως υποστηρικτικό, απευθυνόμενο σε ένα περισσότερο «υποψιασμένο» κοινό. Το δεύτερο αυτό σύνολο θα συγκροτούνταν ουσιαστικά από μία επιλογή αρχαίων οχυρών, η ίδια η θέση των οποίων (σημεία της ορεινής κορυφογραμμής που δημιουργούν άξονες ελέγχου και οπτικής επικοινωνίας) υποδηλώνει τον κύριο χαρακτήρα και τη λειτουργία τους. 23 Παράλληλα με την ιστορική πληροφορία, ήταν απαραίτητο να αποδοθούν και τα κύρια στοιχεία του γεωγραφικού υποβάθρου. Αυτό, θα εξυπηρετούσε πρωτίστως τις ανάγκες προσανατολισμού του επισκέπτη του μουσείου / αναγνώστη του χάρτη, αλλά ταυτόχρονα θα βοηθούσε στον ορισμό (με όλη τη σημασία της λέξης) και την απαραίτητη κατάτμηση του γεωγραφικού χώρου. 24 Προκρίθηκε έτσι ένα τρισδιάστατο υπόβαθρο το οποίο θα αναδείκνυε αφενός τη μορφολογία του τοπίου (Εικ. 7) και θα καθιστούσε αφετέρου σαφείς, τόσο τις βασικές ενότητές του (παράλια, λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, ορεινή ενδοχώρα) όσο και τις δευτερεύουσες 23 Η σύγχρονη έρευνα αποδίδει στις θέσεις αυτές (ιδίως στην ενδοχώρα της Ηπείρου, όπου τοποθετείται και η επικράτεια της αρχαίας Μολοσσίας) αμυντικό κυρίως χαρακτήρα, σε αντίθεση με τον κατεξοχήν οικιστικό που είχε προταθεί παλαιότερα. Σ αυτό άλλωστε συνηγορεί και η μικρή κατά βάσιν έκταση των οχυρώσεων. Πέρα από τον αδιαμφισβήτητο αμυντικό τους χαρακτήρα, ο ειδικότερος ρόλος τους μπορεί να ποίκιλε κατά περίπτωση. Η Γ. Πλιάκου (βλ. Πλιάκου, 2007, σ ) καταλήγει πως πρόκειται για εγκαταστάσεις που άλλοτε σηματοδοτούσαν και έλεγχαν υδάτινους και χερσαίους δρόμους, άλλοτε όριζαν τα σύνορα μεταξύ των διαφόρων φυλετικών επικρατειών και άλλοτε αποτελούσαν κέντρα αγροτικών περιοχών με τον οποίων τον έλεγχο και την προστασία οι θέσεις αυτές ήταν επιφορτισμένες. 24 Βλ. Eachren, 1995 και Rosch,

13 εκείνες περιοχές που αντιστοιχούν λιγότερο ή περισσότερο σε ζωτικούς χώρους των οικιστικών και πολιτικών μορφωμάτων της αρχαιότητας στην περιοχή. 25 Παράλληλα, έγινε εγκαίρως σαφές πως δε θα έπρεπε να μείνουν εκτός χάρτη τα ονόματα των κυριότερων τουλάχιστον από τις ευρύτερες αρχαίες επικράτειες, ως δηλωτικά της ζώνης επιρροής συγκεκριμένων αρχαίων φύλων, με ασαφή, ωστόσο, όρια. 26 Τέλος, και προκειμένου για την ορθότερη ένταξη της ιστορικής πληροφορίας στο σήμερα, κάτι που θα καθιστούσε άμεσα «χρηστικό» το συγκεκριμένο χάρτη, κρίθηκε σκόπιμος ο εμπλουτισμός της σύνθεσης με σύγχρονα στοιχεία, όπως πρωτεύουσες νομών, έδρες δήμων και κοινοτήτων, διοικητικά όρια (κρατικά, διαμερισμάτων, νομών) και κύριο οδικό δίκτυο. Εικ. 7 Προοπτική απόδοση του αναγλύφου της Ηπείρου προς Β-ΒΑ. Διακρίνεται η λίμνη των Ιωαννίνων στο κέντρο του ομώνυμου λεκανοπεδίου, καθώς επίσης και ένα πλήθος από περάσματα και μικρές κοιλάδες, ανάμεσα στους ορεινούς όγκους που κυριαρχούν σε όλη της την έκταση. Για όλα αυτά, ήταν αναγκαίο ένα ευρύ φάσμα δεδομένων. Αρχικά, έπρεπε να 25 Γενικά, στην Ήπειρο κατά την αρχαιότητα ίσχυσε το μοντέλο της οργάνωσης κατά έθνη. Ένα ευρύτερο φύλο μπορούσε να είναι χωρισμένο σε μία πληθώρα «εθνών» το καθένα από τα οποία κατείχε το δικό του ζωτικό χώρο. Κατ επέκταση, αυτό είχε και διαφορετικό χωροταξικό αντίκτυπο: το «έθνος» δεν αντιστοιχούσε σε ένα οργανωμένο πολεοδομικά κέντρο με τη γύρω περιοχή του, αλλά περιλάμβανε περισσότερες κοινότητες μικρών αγροτικών οικισμών συνδεδεμένων μεταξύ τους με μια μορφή ομοσπονδίας (βλ. Πλιάκου, 2007, σ. 240). 26 Αναφερόμαστε στις μείζονες επικράτειες των φύλων, των οποίων τα όρια δεν είναι δυνατό να εντοπιστούν με ακρίβεια, παρά μόνον σε ορισμένες ίσως περιπτώσεις, όπου η ίδια η γεωγραφία δημιουργεί τομές και όρια τα οποία μπορεί ενίοτε να επιβεβαιώνονται από τις αρχαίες πηγές. 12

14 συγκεντρωθεί η απαραίτητη ιστορική πληροφορία, διαδικασία ιδιαίτερα προβληματική, αν αναλογιστεί κανείς ότι η Ήπειρος αποτελεί χώρο ελάχιστα ερευνημένο και μελετημένο, σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Αρκεί να υπενθυμίσουμε ότι έργα των τελευταίων ετών στην ευρύτερη περιοχή (ενταγμένα, στην πλειονότητά τους σε Κοινοτικά Προγράμματα), τόσο κατεξοχήν αρχαιολογικά όσο και κυρίως, ίσως- τεχνικής φύσης, ανέδειξαν ένα πλήθος αρχαίων θέσεων, ο αριθμός και η θέση των οποίων αλλάζουν δραματικά τα μέχρι σήμερα δεδομένα και την επικρατούσα αντίληψη για πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική απομόνωση της Ηπείρου κατά την αρχαιότητα. 27 Ωστόσο, παρακάμπτοντας το σκόπελο της ερμηνείας, το πλήθος και μόνο των νέων αυτών στοιχείων συνιστά εντέλει πλεονέκτημα συνήθως, η Ιστορική Γεωγραφία «υποφέρει» από έλλειψη επαρκούς ροής πληροφορίας. 28 Τα στοιχεία αυτά, ασφαλώς, δεν είναι τα μόνα έρχονται απλώς να προστεθούν σε μια προϋπάρχουσα πληροφοριακή υποδομή. Ένα σύνολο θέσεων, βασισμένων τόσο σε ταυτισμένες πληροφορίες αρχαίων πηγών όσο και σε αταύτιστα ακόμη υλικά κατάλοιπα, είναι καταγεγραμμένο και οργανωμένο στα αρχεία των αρμοδίων υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ. Πέραν αυτών, κεφαλαιώδη έργα των πρωτοπόρων της ιστορικής έρευνας στην Ήπειρο, θέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί ο ερευνητής να κινηθεί με σχετική ασφάλεια. 29 Ως προς τη γεωγραφική πληροφορία, από την άλλη, το έργο απαιτούσε ακριβή δεδομένα, για τη συγκεκριμένη κλίμακα απόδοσής του. Η έρευνα στις διαθέσιμες πηγές κατέληξε τελικά στα ελεύθερα δεδομένα SRTM (ανάλυσης 90μ.) για το μορφολογικό υπόβαθρο του γεωγραφικού χώρου. Για τα διανύσματα των φυσικών δικτύων χρησιμοποιήθηκε η υποδομή της ESRI που συνοδεύει τις εφαρμογές ArcGIS, ενώ για τα σύγχρονα δίκτυα υποδομών και τις οικιστικές μονάδες αντλήθηκαν δεδομένα τόσο από συμβατικό χαρτογραφικό υλικό της ΓΥΣ και των Υπηρεσιών της Περιφέρειας Ηπείρου, όσο και από διάφορες πηγές ελεύθερης πρόσβασης στο διαδίκτυο. Τέλος, όσον αφορά τη χωρική απόδοση της ιστορικής πληροφορίας, τα στοιχεία προήλθαν από το επιχειρησιακό αρχείο της ΙΒ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (με χωρική μέχρι πρότινος- αρμοδιότητα και στους νομούς Πρέβεζας, Άρτας και Λευκάδας, πέραν των Ιωαννίνων), από δημοσιεύσεις και εκδόσεις της ΛΒ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (για ό,τι αφορά το Νομό Θεσπρωτίας) και άλλες δημοσιευμένες πηγές. γ. Προβλήματα και Μεθοδολογία Στο πλαίσιο του εγχειρήματος αυτού, έπρεπε να τεθεί εξαρχής μία σειρά ζητημάτων, κυρίως πρακτικής και μεθοδολογικής φύσης. Και, πρώτα απ όλα, να ληφθούν υπόψη οι εγγενείς ιδιαιτερότητες του ηπειρωτικού χώρου, οι οποίες έχουν την αφετηρία τους στη φυσική κατά κύριο λόγο μορφολογία 27 Πλιάκου, 2007, σ Sidiropoulos G., Vasilakos A. Pappas V., 2005, σ Αναφερόμαστε ουσιαστικά στους αείμνηστους Δ. Ευαγγελίδη, Σ. Δάκαρη και N.Hammond, η πολυετής αφιέρωση των οποίων στην Ήπειρο απέδωσε καρπούς μοναδικούς για την έρευνα. Το έργο αυτό, ωστόσο, συμπληρώνεται από πλήθος άλλων ερευνητών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους P. Cabanes, P. Franke, Α. Ντούζουγλη, Κ. Ζάχο, Α. Βλαχοπούλου Οικονόμου, Κ. Γραβάνη, Π. Καρατζένη και Γ. Πλιάκου. Πριν από αυτούς, ωστόσο, θα έπρεπε ίσως να αναφέρουμε τους περιηγητές Leake και Pouqueville (βλ. Βιβλιογραφία) των οποίων τα κείμενα για την Ήπειρο αποτελούν μια πρωιμότερη αλλά ουσιαστική συμβολή στην Ιστορική Γεωγραφία της περιοχής. 13

15 του. 30 Βασικό πρόβλημα αποτελεί ο ακριβής γεωγραφικός εντοπισμός της πλειονότητας των θέσεων οι οποίες, για ποικίλους λόγους, δεν προκάλεσαν μέχρι σήμερα κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι θέσεις, λοιπόν, αυτές οι οποίες, κατά κανόνα, δεν έχουν να επιδείξουν κάτι ξεχωριστό όσον αφορά τα υλικά τους κατάλοιπα, μένουν «ζωντανές» μόνο στο αρχείο των αρμοδίων υπηρεσιών και, ενδεχομένως, στη μνήμη των τοπικών κοινωνιών, ως ένα συγκεχυμένο δυνητικό «κεφάλαιο» μελλοντικής «αξιοποίησης». Από την άλλη, η χαρακτηριστική μέχρι πρότινος απαξίωση των παραδοσιακών ανθρωπιστικών επιστημών για υιοθέτηση «ξένων» πρακτικών, αποτέλεσε σημαντικό ανασταλτικό παράγοντα. Θα πρέπει να παραδεχτούμε πως, ως προς το στάδιο εφαρμογής των ανθρωπιστικών επιστημών στην Ελλάδα (σε αντιδιαστολή με τον θεωρητικό ή και πειραματικό χαρακτήρα του ακαδημαϊκού κυρίως χώρου), η διεπιστημονικότητα, αν δεν αποτελούσε «αγκάθι», ήταν τουλάχιστον παραγνωρισμένη. Αυτό, βεβαίως, ίσχυε μέχρι πρόσφατα, οπότε το σκηνικό άρχισε να αλλάζει, αρχικά με την αποδοχή του όρου και την υιοθέτησή του στη διεθνή βιβλιογραφία και σε κείμενα διεθνών συμβάσεων και, στη συνέχεια, μέσα από τις Κοινοτικές πρωτοβουλίες για την προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ας γίνουμε, όμως, πιο συγκεκριμένοι. Ψάχνοντας κανείς στο μητρώο χώρων των αρμοδίων υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ, είναι δυνατό να βρει εξαιρετικά λεπτομερείς καταγραφές, εμπλουτισμένες μάλιστα με σχετική βιβλιογραφία και άλλα συμπληρωματικά στοιχεία, καθώς και εικονογραφική τεκμηρίωση. Ωστόσο, και ιδίως όσον αφορά παλαιότερες καταγραφές, από τις αναφορές αυτές λείπει σχεδόν πάντα το γεωγραφικό στίγμα. Ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες όπου περιλαμβάνεται κάποιου είδους τοπογραφική αποτύπωση, το γεωγραφικό στίγμα εξάγεται μόνον εμμέσως, δεδομένης της μέχρι πρόσφατα γενικευμένης χρήσης του τοπικού δικτύου ΗΑΤΤ που απαιτεί αναγωγή σε κέντρο φύλλου χάρτη άλλης κλίμακας. Ο ακριβής γεωγραφικός εντοπισμός, εν κατακλείδι, δεν αποτελούσε απαραίτητο στοιχείο τεκμηρίωσης μιας αρχαίας θέσης. Επιπλέον, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου ο επί χάρτου εντοπισμός ήταν δυνατός, αποτελούσε πρόβλημα η προσβασιμότητα, προκειμένου για επαληθεύσεις ή άλλες συμπληρωματικές εργασίες. Ο δραματικά ορεινός χαρακτήρας της ηπειρωτικής γης, η έλλειψη επαρκούς οδκού δικτύου και η αναγκαστική «εγκατάλειψη» της πλειονότητας των θέσεων αυτών, συνύφαναν ένα απαγορευτικό τελικά σκηνικό. Ωστόσο, τα θέματα γεωγραφικού εντοπισμού ήταν πλέον εύκολο να λυθούν σήμερα, χάρη στις εναλλακτικές που προσφέρουν τα σύγχρονα μέσα. Ιδιαίτερα πολύτιμη αποδείχθηκε εν προκειμένω η χρήση του ελεύθερου λογισμικού Google Earth, ιδίως στις περιπτώσεις όπου η κειμενική τεκμηρίωση των υπό έρευνα θέσεων έδινε επαρκή στοιχεία, προκειμένου για τον από αέρος οπτικό εντοπισμό τους. (Εικ. 8) Σε περιπτώσεις πάλι όπου ούτε το συγκεκριμένο λογισμικό ήταν αποτελεσματικό, χρησιμοποιήθηκαν διαγράμματα της ΓΥΣ κλίμακας 1:5.000, ενταγμένα με γεωαναφορά στο αρχείο εργασίας και με υπολογισμό των αποστάσεων υπό κλίμακα, βάσει πάλι των διαθέσιμων στοιχείων τεκμηρίωσης. 30 Ενδεικτικά, Κατσίκης,

16 Εικ. 8 Η αρχαία εγκατάσταση του Ορράου, στο όριο των νομών Άρτας και Πρέβεζας, όπως φαίνεται στη δορυφορική λήψη του Google Earth. Στις περιπτώσεις όπου τόσο η διαθέσιμη πληροφορία όσο και τα υλικά κατάλοιπα είναι επαρκή, η διαδικασία από αέρος εντοπισμού των Σε μια παράλληλη διαδικασία, ήταν πλέον απαραίτητο να λυθούν οριστικά τα ζητήματα περιεχομένου. Ένας χάρτης της Ηπείρου των ιστορικών χρόνων θα έπρεπε κανονικά να αποδίδει, εάν όχι το σύνολο, την πλειονότητα τουλάχιστον των θέσεων της εκτεταμένης αυτής χρονικής περιόδου κάτι που, και μόνον ως διατύπωση, συνιστά εφιάλτη για τον ερευνητή, δεδομένης αφενός της αποσμασματικότητας της χωρικής έρευνας στην Ήπειρο και αφετέρου της προβληματικής ταύτισης ακόμη και των ήδη εντοπισμένων θέσεων. Η αρχαία γραμματεία παραδίδει επιλεκτικά, ονόματα άλλοτε πόλεων και άλλοτε φυλετικών ομάδων, χωρίς σχεδόν ποτέ να συνδέει με ασφάλεια τις μεν με τις δε. Τα υπόλοιπα στοιχεία προκύπτουν από τις επιγραφικές μαρτυρίες που και αυτές είναι επίσης συγκυριακές. 31 Από το σύνολο των θέσεων που παραδίδονται με τα ονόματά τους, ένα μικρό μόνο ποσοστό μπορεί να ταυτιστεί με ασφάλεια. Προκειμένου, λοιπόν, για τη σχεδίαση του εν λόγω χάρτη, αυτό 31 Πλιάκου, 2007, σ

17 συνιστούσε ανυπέρβλητο εμπόδιο. Το πρόβλημα, ωστόσο, που τη δεδομένη στιγμή ήταν αδύνατο να επιλυθεί, μπορούσε να παρακαμφθεί με κάποιο γενναίο συμβιβασμό. Έτσι, όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο σημείο, ως ελάχιστη πληροφορία ορίστηκε το σύνολο των θέσεων που εκπροσωπούνταν στη νέα έκθεση του Μουσείου (ταυτισμένων και αταύτιστων), ενώ κρίθηκε ότι σ αυτήν μπορούσε να προστεθεί ένα μικρό σύνολο άλλων (αταύτιστων) θέσεων αμυντικού κυρίως χαρακτήρα. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης σύμβασης, μας απασχόλησε το αν θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να δηλωθεί επί χάρτου η ειδολογική διαφοροποίηση των θέσεων αυτών (πόλεις, οικισμοί, αγροικίες, νεκροταφεία, μεμονωμένες ταφές, ναοί, ιερά ή άλλα κτίρια). Ωστόσο, η προσεκτικότερη μελέτη του υλικού και των δεδομένων για την κάθε θέση, καθώς και οι κανόνες καλής εφαρμογής και σωστής οπτικής απόδοσης δεν άφηναν πολλά περιθώρια. Στην πλειονότητά τους, οι θέσεις αυτές είτε δεν είχαν ξεκάθαρο τύπο είτε, ακόμη και όταν αυτός ήταν σαφής, δεν ήταν μονοσήμαντος. Έτσι, και προκειμένου για τη σωστή αναγνωσιμότητα του χάρτη 32, αποφασίστηκε ένας διμερής μόνον διαχωρισμός: από τη μία, οι ταυτισμένες οικιστικές μονάδες με ενιαίο συμβολισμό και με την ονομασία που παραδίδεται γι αυτές, και από την άλλη, όλες οι υπόλοιπες θέσεις, με κοινή μεταξύ τους οπτική επισήμανση. (Εικ. 9) Ιδίως για τη δεύτερη αυτή κατηγορία και δεδομένου ότι οι θέσεις αυτές δε διέθεταν συγκεκριμένη ονομασία, κρίθηκε σκόπιμο να αποδοθεί σε κάθε περίπτωση ο πλησιέστερος σύγχρονος οικισμός, κάτι που θα βοηθούσε στον καλύτερο προσανατολισμό του αναγνώστη, προθέτοντας έτσι δυνητικά, έστω- τη χρηστική παράμετρο. Επίσης σημαντικό ζήτημα περιεχομένου αποτέλεσε η δήλωση των αρχαίων τοπικών επικρατειών, ως περιοχών ζωτικών χώρων δράσης των αρχαίων φύλων της περιοχής. Με δεδομένη αφενός την έλλειψη επαρκών στοιχείων για τα όρια των περιοχών αυτών 33, ιδίως δε την όποιας μεταβολής τους σε μια τόσο εκτεταμένη χρονική περίοδο, αποφασίστηκε η δήλωσή τους απλώς και όχι η οριοθέτησή τους. Έτσι, μία σχετική αναγραφή απλώνεται στο συμβατικό χώρο του χάρτη, υποδηλώνοντας τη ραχοκοκκαλιά μιας άλλοτε πραγματικής περιοχής στον αντίστοιχο γεωγραφικό χώρο. (Εικ. 10) Έχοντας πλέον περάσει από τα βασικά θέματα περιεχομένου σε εκείνα της οπτικής απόδοσης, θα ήταν σκόπιμο στο σημείο αυτό να αναφερθούν ακροθιγώς ορισμένα βασικά ζητήματα που μας απασχόλησαν στο στάδιο της τελικής παρουσίασης καθώς και οι λύσεις οι οποίες τελικά προκρίθηκαν. 32 Είναι, λίγο πολύ, γνωστά τα βασικά ζητήματα γραφικής σημειολογίας, όχι μόνον από τη χαρτογραφία αλλά και από πολλές άλλες εφαρμογές οπτικής απόδοσης. Στο διάλογο έχουν προσέλθει και εκπρόσωποι άλλων γνωστικών πεδίων, όπως η Ανθρωπολογία ή ακόμη και η Νευροφυσιολογία, οι οποίοι καταθέτουν πολύτιμες απόψεις για τον τρόπο που το ανθρώπινο μυαλό συλλαμβάνει, ιεραρχεί και ερμηνεύει την προσλαμβανόμενη οπτική πληροφορία. Επί του προκειμένου, και όσον αφορά την κατηγοριοποίηση βασικού επιπέδου, έχει αποδεχθεί πως οι αναγνώστες συγκρατούν ελάχιστες μόνο κατηγορίες ομοειδούς πληροφορίας. 33 Βλ. σημείωση

18 Εικ. 9 Λεπτομέρεια του χάρτη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων όπου φαίνεται ο διμερής διαχωρισμός του συμβολισμού των αρχαίων θέσεων: με κύκλο οι ταυτισμένες θέσεις και με τρίγωνο οι αταύτιστες. Δίπλα στις τελευταίες δηλώνεται όπου είναι δυνατό- ο πλησιέστερος σύγχρονος οικισμός, ως γεωγραφικό σημείο αναφοράς. 17

19 Εικ. 10 Λεπτομέρεια του παραπάνω χάρτη όπου φαίνεται ο τρόπος απόδοσης των αρχαίων επικρατειών (εδώ: Τυμφαία, Μολοσσία, Αιθικία). Η αδυναμία ακριβούς χωροθέτησης υπαγόρευσε τη συγκεκριμένη λύση, με αναγραφή απλώς του φυλετικού ονόματος σε μιαν έκταση που υπονοεί διακριτικά μιαν αντίστοιχη περιοχή του φυσικού χώρου. Ιδιαίτερα μας απασχόλησε η εξωτερική μορφή του χάρτη (σχήμα, μέγεθος αλλά και χρωματισμοί), σε σχέση ιδίως με την ένταξή του την υπόλοιπη έκθεση, παρά το γεγονός ότι ο χάρτης, ως ανεξάρτητο προϊόν, διατηρεί πάντα την αυτονομία του. Επειδή, ωστόσο, στην όλη μουσειογραφική μελέτη και στην εφαρμογή της τηρήθηκαν απαράβατα ορισμένες αρχές σημειολογικής συνέπειας (υλικά, σχήματα, αναλογίες, χρώματα κλπ), εναρμονισμένες απόλυτα με τα κτιριολογικά δεδομένα, το χαρτογραφικό προϊόν δε θα έπρεπε ίσως να εξαιρείται. Το σχεδόν τετράγωνο σχήμα του χάρτη (διαφοροποιημένο από τους κατά παράδοση παραλληλόγραμμους χάρτες με οριζόντιο ή κάθετο προσανατολισμό), καθώς και το μέγεθός του (2,20 Χ 2,25 μ.) υπαγορεύτηκαν ουσιαστικά από προϋπάρχουσα κατασκευή πάνω στην οποία αποφασίστηκε να τοποθετηθεί. (Εικ. 11) Όσον αφορά δε τα χρώματα -εξαιρώντας τα πλαίσια που, ως συμπληρωματικός χρωματισμός, τον εναρμονίζουν με την υπόλοιπη έκθεση- αποφασίστηκε πως όφειλαν να ακολουθούν τη γενικότερη διακριτική 18

20 γραμμή, χωρίς ακραίους τονισμούς και επιλογές με έντονη σημειολογικά φόρτιση. 34 (Εικ. 12) Εικ. 11 Άποψη του χάρτη και της κατασκευαστικής του υποδομής. Η οπτική ιεράρχηση των δεδομένων του χάρτη επιτεύχθηκε με διακριτική διαφοροποίηση των γραμματοσειρών και του μεγέθους τους, ενώ επίσης φειδωλή ήταν και η χρήση των συμβόλων αποσκοπώντας στη μέγιστη δυνατή αναγνωσιμότητα. 35 Ο τίτλος, τέλος, του χάρτη (Η Ήπειρος κατά τους ιστορικούς χρόνους: πόλεις και θέσεις της αρχαιότητας στην επικράτεια της σύγχρονης Ηπείρου) συμπυκνώνει την όλη προβληματική, αφενός δηλώνοντας την πρόθεση και αφετέρου 34 Η χρήση των χρωμάτων αποτελεί ιδιαίτερο κεφάλαιο της χαρτογραφικής αλλά και της γενικότερης σημειολογίας οπτικής αποδοσης, η δε διεθνής βιβλιογραφία τόσο θεωρίας όσο και εφαρμογής είναι κυριολεκτικά τεράστια. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Robinson, 1995, και Σιδηρόπουλος, Γενικά, έγινε προσπάθεια να τηρηθούν όλες οι βασικές αρχές γραφικής σημειολογίας, καθώς και το αξίωμα ότι οι χάρτες πρέπει να σχεδιάζονται με τρόπο που να αξιοποιείται η ανθρώπινη τάση για οργάνωση της πληροφορίας. Παράλληλα, βασικό ζητούμενο ως προς την απόδοση αποτέλεσε η υιοθέτηση προτύπων που να ανταποκρίνονται στις γενικότερα καθιερωμένες συμβολικές σχέσεις, ώστε να επιτευχθεί ένα λογικό σχήμα, κοινό ανάμεσα στο δημιουργό και τους αναγνώστες. 19

21 υπαινισσόμενος τα μεθοδολογικά και άλλα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν, καθώς και τις συμβάσεις που τελικά ίσχυσαν. Εικ. 12 Ο χάρτης στην τελική μορφή του. 20

22 Εικ. 13 Η τελική θέση του χάρτη, στην αρχή του κεντρικού διαδρόμου κίνησης επισκεπτών του Μουσείου. δ. Το τελικό προϊόν Στην τελική του πλέον μορφή, ο χάρτης αναρτήθηκε στην αρχή σχεδόν του κεντρικού διαδρόμου του Μουσείου, αμέσως μετά το γενικό Χρονολόγιο της ηπειρωτικής ιστορίας μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή, και στο ξεκίνημα των ενοτήτων των Ιστορικών Χρόνων. (Εικ. 13) Από τα μέχρι τώρα συμπεράσματα που στηρίζονται τόσο στην παρατήρηση της κίνησης των επισκεπτών όσο και στα ίδια τα σχόλιά τους, διαπιστώνεται ότι, ως συνολική εφαρμογή, ο χάρτης εκπληρώνει τους στόχους του, εισάγοντας τον επισκέπτη στην έκθεση και στη συνολική γεωγραφική προβληματική της. Υπό την έννοια αυτή, ο χάρτης φαίνεται πως αποτελεί όντως πύλη εισόδου αλλά και ένα σημαντικό βοήθημα για την παρακολούθηση της ιστορίας που ξετυλίγεται με τρόπο αφηγηματικό στις αίθουσες που ακολουθούν. Παράλληλα, ως ανεξάρτητο χαρτογραφικό προϊόν, διαθέτει μιαν αυτονομία και αυτοτέλεια, έχοντας τη δυνατότητα ισάξιας λειτουργίας σε ανεξάρτητες εφαρμογές. 36 (Εικ. 14) Επιτυγχάνεται, ωστόσο, και κάτι ακόμα. Ο χάρτης ως σύνολο, ως ιστορική δηλαδή πληροφορία που αποδίδεται επεξεργασμένη στον εικονικό γεωγραφικό χώρο, συνιστά μία σημαντική εναλλακτική πρόσληψης και ερμηνείας της ιστορίας. Η 36 Από τις μέχρι τώρα παράλληλες χρήσεις του, σημειώνουμε ενδεικτικά την ενσωμάτωσή του στον ιστότοπο του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων ( ως μία από τις πύλες εισόδου του χρήστη στην ιστορική πληροφορία. 21

23 οργανωμένη πληροφορία γίνεται σαφέστερη πάνω στο ανάγλυφο του εδάφους, όπου η αίσθηση του χώρου, των μεγεθών και των αποστάσεων συντελεί αποφασιστικά (αν και, ασφαλώς, δεν επαρκεί) στην όλη ερμηνευτική διαδικασία. Παράλληλα, η ίδια η χαρτογραφική απεικόνιση οδηγεί σε μία σαφέστερη εικόνα του διαθέσιμου πολιτιστικού αποθέματος που, υπό αυτούς τους όρους, επιδέχεται πλέον περαιτέρω δράσεις, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διαχείρισης. Η ίδια δηλαδή η εικόνα της κατανομής/διασποράς αρχαίων θέσεων σε μια γεωγραφική περιοχή, σε συνδυασμό με τη λειτουργία βασικών δικτύων (π.χ. δρόμων) είναι δυνατό να οδηγήσει σε προτάσεις ουσιαστικής ανάδειξης και αξιοποίησης, τόσο αυτόνομα (π.χ. ανεξάρτητα σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος) όσο και στα πλαίσια πολιτιστικών δικτύων εικονικών ή πραγματικών. 37 Εικ. 14 Screenshot από τον ιστότοπο του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων ( με το χάρτη σε ρόλο εισόδου στην οργανωμένη πληροφορία. 37 Αναφέρουμε εδώ μία παραλλαγή του εν λόγω χάρτη, η οποία ενσωματώθηκε σε άρθρο της Γ. Πλιάκου (2008) (Εικ 15). Η οπτική απόδοση των αρχαίων θέσεων στο δυτικό όριο του Λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων, αποτυπώνει τη χωροταξική οργάνωση των αρχαίων οικισμών στην περιοχή και συμβάλλει στην ιστορική ερμηνεία του χώρου (βλ. και Πλιάκου, 2007, σ. 244). 22

24 Εικ. 15 Χάρτης αρχαίων θέσεων του Λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων (σχεδίαση: Δ. Καλπάκης βλ. Σημείωση 38). Η διάταξη των οικισμών στο δυτικό άκρο του Λεκανοπεδίου υποδηλώνει το αρχαίο οδικό δίκτυο στις παρυφές της παρακείμενης λοφοσειράς. H Αλληλουχία των Δράσεων και τα Επόμενα Βήματα Μια τυπική σειρά δράσεων εφαρμογής της Ιστορικής Γεωγραφίας θα ξεκινούσε κανονικά με τη μελέτη των πηγών και της γενικότερα διαθέσιμης ιστορικής πληροφορίας, θα συνέχιζε με τον εντοπισμό των υλικών καταλοίπων και, μετά από την πληρέστερη δυνατή τεκμηρίωση, θα έδινε τη θέση της στη διαδικασία μελέτης 23

25 και γενικής ερμηνείας. (Εικ. 16) Υπό ιδανικές συνθήκες και, ύστερα από τις άμεσες επεμβάσεις σωστικού χαρακτήρα, η ερμηνεία αυτή θα έθετε το πλαίσιο για περαιτέρω δράσεις αποκατάστασης, των οποίων το εύρος είναι χαρακτηριστικά μεγάλο: από απλές δράσεις μονιμότερου πέραν του σωστικού, δηλαδή- χαρακτήρα, μέχρι την «επαναφορά» μέχρις ενός σημείου ή την «αναπαράσταση» του ιστορικού τοπίου, σε χώρο οργανωμένο πλέον με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπει ένα πλήθος εναλλακτικών αρχαιογνωστικών, εκπαιδευτικών, ψυχαγωγικών και άλλων συναφών δραστηριοτήτων, συχνά με ανταποδοτικό (και με οικονομικούς όρους) χαρακτήρα. Στην πράξη, ωστόσο, το παραπάνω σχήμα δεν τηρείται επακριβώς, καθώς συχνά κάποια στάδια παραλείπονται ή συμπυκνώνονται κι αυτό, βεβαίως, δε συνιστά πρόβλημα, εφόσον τηρείται μία λογική και λειτουργική σειρά στην αλληλουχία των διαδικασιών. Εξετάζοντας τα βασικά αυτά στάδια, αντιλαμβάνεται κανείς τη σπουδαιότητα καθενός ξεχωριστά, υπό την έννοια τουλάχιστον ότι το ένα αποτελεί προϋπόθεση του επομένου. Για παράδειγμα, δε μπορεί να γίνει ολοκληρωμένη τεκμηρίωση αν η ίδια η έρευνα δεν έχει διεξαχθεί σωστά ή, δεν είναι δυνατό να οδηγηθούμε σε σωστές ερμηνείες αν το σύνολο των διαθέσιμων πληροφοριών είναι ελλιπές ή, ακόμη, δε θα είναι δυνατή η ορθή αποκατάσταση και ένταξη των μνημείων και του ιστορικού τοπίου σε ένα δυναμικό παρόν, αν η ίδια η ερμηνεία είναι εσφαλμένη ή, έστω, αποσπασματική. 38 Μένοντας σ αυτό, θα επισημάνουμε εδώ τον κρίσιμο ρόλο της ερμηνείας των δεδομένων ή και του ίδιου του ιστορικού τοπίου συνολικά, πίσω από τη φαινομενική «αθωότητα» του οποίου κρύβεται ένα πλήθος ιδεολογικών εξαρτήσεων και συμβολισμών. 39 Πρόκειται, ασφαλώς, για μία διαδικασία πολυσύνθετη, η οποία εμπλέκει ένα σύνολο παραγόντων. Λογικά και «παραδοσιακά», η ερμηνεία συνδέεται πρωτίστως και προϋποθέτει- την επάρκεια σε ιστορική πληροφορία. Σημαντικότατος, ωστόσο, παράγοντας αναδεικνύεται και η συλλογική ή ιστορική μνήμη, όχι τόσο ως προϋπάρχον στοιχείο ή αυτόνομη διαδικασία, όσο ως δυνατότητα οργανικής ζεύξης ανάμεσα στη συνείδηση του παρόντος και στην εμπειρία του παρελθόντος. 40 Θα πρέπει εδώ να υπενθυμίσουμε ότι η εμπλοκή της «μνήμης» στην ιστορία δεν είναι καινούργια υπόθεση. Η υποκειμενικότητα που αποτελεί κύριο άξονά της στάθηκε το εμπόδιο που επέβαλε το διαχωρισμό της από την ιστοριογραφική πρακτική, μέχρι τουλάχιστον την εποχή του Ρομαντισμού 41 και ξανά 38 Γενικότερα, δεχόμαστε ότι η όποια ερμηνεία είναι ασφαλώς υποκειμενική. Βασική παραδοχή στην εφαρμοσμένη Ιστορική Γεωγραφία αποτελεί η διαρκής αντιπαράθεση του «γεγονότος» με την «ερμηνεία». Δεδομένου ότι αφενός τα διαθέσιμα στοιχεία για το παρελθόν δε μπορούν ποτέ να είναι πλήρη ώστε να επιτρέψουν μια απόλυτα «έγκυρη» αποκατάστασή του και αφετέρου ότι πάντα θα παρεμβάλλεται η οπτική του ερευνητή, η ιστορική γνώση θα είναι πάντα, ως ένα βαθμό, επισφαλής. Όσον αφορά ειδικά τις δράσεις εφαρμογής, ισχύει η παραδοχή ότι ποτέ δεν αποδίδεται η «πραγματική» εικόνα του χθες, αλλά μια ιδεατή της εκδοχή (βλ. Baker, 2006, σ. 211). Πάνω στο ίδιο θέμα, ο Renfrew (1982) επισημαίνει ότι, καθώς το πολιτισμικό τοπίο είναι «ζωντανό», το πέρασμα του χρόνου και η διαδοχή των πολιτισμικών ομάδων πάνω σ αυτό, οδηγεί αναγκαστικά στην αντικατάσταση στοιχείων που για προηγούμενους πολιτισμούς ήταν κεφαλαιώδη. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, προκειμένου για τη διερεύνηση των ορίων στη διαδικασία αποκατάστασης. 39 Duncan & Duncan, 1992, σ Boyarin, 1994, σ Yates,

26 αργότερα, για να φτάσουμε μόλις στις τελευταίες δεκαετίες να τη θεωρούμε τελικά ως ένα από τα κλειδιά για την κατανόηση της ιστορίας. 42 Εικ. 16 Σχηματική απόδοση διαδοχής τυπικών δράσεων εφαρμοσμένης Ιστορικής Γεωγραφίας. (Δ. Καλπάκης) Το ιστορικό τοπίο είναι άρρηκτα δεμένο με τη μνήμη. Καθώς εξ ορισμού το πρώτο γεννιέται από την παρέμβαση μιας πολιτισμικής ομάδας στο φυσικό τοπίο, η συλλογική μνήμη δε μπορεί να απεμπολιστεί από τις όποιες σύγχρονες δράσεις ερμηνείας και αποκατάστασης. Ως διαδικασία υπόμνησης, επιλογής και 42 Johnson, 2005, σ

27 αναπαράστασης, είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για την αποτύπωση των πολιτισμικών πόρων και τον ατομικό ή συλλογικό επαναπροσδιορισμό. 43 Πέραν, όμως, αυτών, και όπως υποστηρίχθηκε σε προηγούμενο σημείο, σημαντική συμβολή στην ορθή ερμηνεία έχει και η οργανωμένη οπτική απόδοση της πληροφορίας, όπως χαρακτηριστικά μέσω των χαρτών. Αν ο χάρτης αποτελεί την ιδεώδη γεωγραφική απεικόνιση (βλ. σημ. 16), ενώ παράλληλα το συμβολικό και αφαιρετικό του λεξιλόγιο είναι αυτό ακριβώς που χρησιμοποιεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος για να αντιληφθεί και να αποθηκεύσει τα βασικά στοιχεία μιας οπτικής σκηνής, 44 αντιλαμβανόμαστε τη σημασία της χαρτογραφίας στην Ιστορική Γεωγραφία. Ενώ φαινομενικά ο χάρτης σχετίζεται περισσότερο με την τεκμηρίωση, μια προσεκτικότερη ματιά αποκαλύπτει τον κομβικό του ρόλο στην ερμηνευτική διαδικασία: ο χάρτης αφενός προκύπτει ως αποτέλεσμα επεξεργασίας και κατανόησης της διαθέσιμης πληροφορίας και αφετέρου προτείνει ο ίδιος εναλλακτικές περαιτέρω ερμηνείας. Η περαιτέρω αυτή ερμηνεία είναι το υπόβαθρο πάνω στο οποίο συντελούνται οι δράσεις αποκατάστασης, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ιστορικής Γεωγραφίας. Ήδη από πολύ νωρίς ο C. Sauer είχε επισημάνει την ανάγκη του ιστορικού γεωγράφου να δει το τοπίο με τα μάτια των ανθρώπων του χθες. 45 Την ίδια ανάγκη επισημαίνουν και άλλοι ερευνητές, αποδίδοντας στο τοπίο την ιδιότητα της πιο πλούσιας πρωτογενούς ιστορικής πληροφορίας που φτάνει μέχρις εμάς. 46 Το ζήτημα της αποκατάστασης του πολιτισμικού τοπίου που μοιάζει να αποτελεί το τέρμα της διαδρομής, αποδεικνύεται εξαιρετικά πολύπλοκο. Όχι μόνο γιατί προϋποθέτει, όπως είδαμε, τη γνωσιακή επάρκεια, αλλά κυρίως διότι, αποτελώντας σημείο συνάντησης του πολιτισμού με το φυσικό περιβάλλον, οφείλει να συνυπολογίσει ένα πλήθος ετερόκλητων στοιχείων: από τα διαφορετικά γνωστικά πεδία των εμπλεκομένων επιστημών μέχρι κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και άλλες παραμέτρους. (Εικ. 17) 43 Johnson, 2005, σ Φιλιππακοπούλου, 2005, σ Sauer, 1941, σ Taylor, 2003, σ. 55 και Hoskins, 1955, pl

28 Εικ. 17 Σχηματική απόδοση της πορείας ανάπτυξης των επιστημών του τοπίου. Εντός των πλαισίων σημειώνονται οι κυριότερες από αυτές. Με έντονους χαρακτήρες σημειώνονται τα πεδία από τα οποία προήλθαν οι βασικές αρχές, οι οποίες αποδίδονται υπογραμμισμένες (ενώ τα ονόματα των κύριων εκπροσώπων τους σημειώνονται με πλάγιους χαρακτήρες). Τέλος, η πορεία των βελών πάνω δεξιά υπονοεί τη σύνδεσή τους με τα αντίστοιχα της πάνω αριστερής γωνίας, διαμορφώνοντας έτσι μία κλειστή διαδρομή. (Πηγή: Antrop, 2005, σ. 32) Προκειμένου να διερευνήσουμε τις πρακτικές πλέον δυνατότητες δράσης, για τις ανάγκες του συγκεκριμένου πονήματος, θα πρέπει να περιορίσουμε το θέμα στην οπτική των θεσμικά επιφορτισμένων στην Ελλάδα, τουλάχιστον- φορέων με το καθήκον της προστασίας και ανάδειξης του πολιτισμικού τοπίου. Για τον ιστορικό και τον αρχαιολόγο (κυρίως), λοιπόν, ένας χάρτης αυτού του είδους δίνει κατ αρχάς τη δυνατότητα βελτίωσης της τεκμηρίωσης και αποτελεσματικότερου ελέγχου των πολιτιστικών πόρων σε συγκεκριμένες πλέον περιοχές αρμοδιότητας. Παράλληλα, η δημιουργία μιας σαφέστερης εικόνας του χώρου 47 είναι δυνατό, με τη βοήθεια ιδίως των νέων τεχνολογιών, να οδηγήσει στην ανάδυση ειδικών θεματικών ενοτήτων του ιστορικού χωροχρόνου Λέγεται πως αν θεωρήσουμε το χάρτη ως πηγή πληροφοριών, τότε οι εικονικές γνώσεις αποκτώνται πολύ γρήγορα (10 λεπτά μελέτης του χάρτη καταλήγουν σε ακριβέστερη γνώση της απόστασης και της διεύθυνσης από ό,τι 10 χρόνια διαβίωσης στη συγκεκριμένη περιοχή) Φιλιππακοπούλου, όπ. π., σ Αναφερόμαστε στις δυνατότητες που παρέχουν τα σύγχρονα λογισμικά ΓΣΠ για κατηγοριοποίηση και ειδολογική κατάταξη στο χώρο ιστορικών πληροφοριών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δυνητικής εφαρμογής αποτελεί η περίπτωση των οχυρών θέσεων στην ορεινή ηπειρωτική ενδοχώρα: η συμβατική οπτική τους απόδοση στο χάρτη δημιουργεί μία ιδιαίτερα σαφή εικόνα των αρχαίων δικτύων άμυνας στην περιοχή, η οποία θα μπορούσε, με τη σειρά της να οδηγήσει σε περαιτέρω επεξεργασία των 27