ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΦΕ ΑΡΚΟΥΔΑΣ (URSUS ARCTOS) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΙΧΝΩΝ ΤΟΥΣ

Transcript

1 Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Βιολογίας Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Κατεύθυνση Περιβαλλοντικής Βιολογίας ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΦΕ ΑΡΚΟΥΔΑΣ (URSUS ARCTOS) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΙΧΝΩΝ ΤΟΥΣ ΠΕΤΡΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ Επιβλέποντες καθηγητές: Σγαρδέλης Στέφανος Γιουλάτος Διονύσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ii ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΦΕ ΑΡΚΟΥΔΑΣ (URSUS ARCTOS) ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΙΧΝΩΝ ΤΟΥΣ ΠΕΤΡΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ Επιβλέποντες καθηγητές: Σγαρδέλης Στέφανος Γιουλάτος Διονύσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

3 iii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ...a ΕΛΛΗΝΙΚΗ... a ΑΓΓΛΙΚΗ... a 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μη επεμβατική μελέτη των σαρκοφάγων θηλαστικών Ταυτοποίηση ατόμων Περιγραφή - Γενικά στοιχεία οικολογίας της καφέ αρκούδας Μορφολογικά χαρακτηριστικά Μορφολογικά χαρακτηριστικά του πέλματος Διατροφή - Αναπαραγωγή - Χειμέριος λήθαργος Δραστηριότητα - χωροκράτια - κοινωνική οργάνωση - διασπορά Ενδιαιτηματικές απαιτήσεις Απειλές και καθεστώς προστασίας της καφέ αρκούδας Στόχοι ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή Μελέτης Παρακολούθηση ραδιοσημασμένων ατόμων καφέ αρκούδας Οι διαστάσεις των ιχνών που μετρήθηκαν Η μέθοδος του ελαχίστου περιγράμματος Σωματομετρικά χαρακτηριστικά των ζώων... 20

4 iv 2.6 Στατιστική ανάλυση ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Επίδραση του υποστρώματος στο μέγεθος του ίχνους Επιλογή μεταβλητών Ταυτοποίηση ατόμων βάση των βιομετρικών χαρακτηριστικών των ιχνών Δέντρο απόφασης για τα συνολικά δεδομένα Δέντρα απόφασης για τα άτομα με τουλάχιστον 7 ίχνη ανά άτομο Δέντρα απόφασης για ίχνη και διασκελισμούς Μέγεθος του αριθμού των ιχνών μέσα σε ένα σύνολο ιχνών Ανάλυση των σωματομετρικών χαρακτηριστικών της καφέ αρκούδας Μεταβολή του μεγέθους του πέλματος των ζώων κατά τη βάδιση Συσχέτιση μεταξύ των σωματομετρικών χαρακτηριστικων των ζώων Συσχέτιση μεταξύ των διαστάσεων των πελμάτων και των σωματομετρικών χαρακτηριστικών των ζώων ΣΥΖΗΤΗΣΗ Επιλογή διαστάσεων για το πρωτόκολλο Μελέτη σωματομετρικών χαρακτηριστικών Τυποποίηση στην εξαγωγή της πληροφορίας Πρακτική εφαρμογή της μεθόδου για καταμέτρηση πληθυσμού και παρακολούθηση του είδους Συλλογή ιχνών κάτω από διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες στην Ελλάδα Θετικά και περιορισμοί της μεθόδου ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...54

5 v ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...55 Ξενόγλωσση Ελληνική... 60

6 a ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Μια αντικειμενική μη επεμβατική μέθοδος αναπτύχθηκε για την ταυτοποίηση ατόμων καφέ αρκούδας μέσω των βιομετρικών χαρακτηριστικών των ιχνών τους. Μετρήθηκαν 24 διαστάσεις (16 στα ίχνη, 8 στους διασκελισμούς) σε ίχνη εμπρόσθιων πελμάτων 11 ατόμων (7 ραδιοσημασμένα, 4 άγνωστα) στην κεντρική Πίνδο. Για τη μείωση των μετρήσεων πραγματοποιήθηκε πολλαπλή παλινδρόμηση ώστε να παραληφθούν οι παράμετροι που σχετίζονται γραμμικά και διαφέρουν από το δεξί στο αριστερό πέλμα. Για την επιλογή των σημαντικότερων βιομετρικών χαρακτηριστικών ενός ίχνους και τον υπολογισμό του αριθμού των ιχνών που πρέπει να μετρούνται ανά άτομο δημιουργήθηκαν δέντρα απόφασης. Για τη διερεύνηση της σχέσης των βιομετρικών χαρακτηριστικών του ίχνους και των σωματομετρικων χαρακτηριστικών του ζώου πραγματοποιήθηκε ανάλυση συσχέτισης σε δεδομένα 23 ατόμων καφέ αρκούδας. Βρέθηκε ότι (α) οι σημαντικότερες παράμετροι για την ταυτοποίηση των ζώων ήταν το πλάτος, το νύχι βάση 2, το πλάτος εξωτερικού δαχτύλου και ο αριστερός διασκελισμός με ποσοστό ακρίβειας έως και 94%, (β) πρέπει να μετρούνται τουλάχιστον 7 ίχνη ανά άτομο και (γ) υπάρχει αντιστοιχία σωματικών χαρακτηριστικών του ζώου με το πλάτος του ίχνους. Τα θετικά, οι περιορισμοί και οι πρακτικές εφαρμογές της μεθόδου αναλύονται σε σχέση με τη παρακολούθηση των πληθυσμών καφέ αρκούδας. ΑΓΓΛΙΚΗ An objective, non-invasive technique was developed for identifying individual brown bears from their footprints. Measurements of 24 dimensions (16 on footprints, 8 on strides) of footprints of the front feet of 11 individuals (7 radiomarked, 4 unknown) in central mount Pindos were taken. Multiple regression analysis was used to remove correlated variables. The remaining variables did not differ between left and right footprints. To examine which of the features of the footprint might provide a distinctive geometrical profile of a particular animal and the number of the tracks

7 b that should be measured per individual, decision trees were created. To examine the relationship between the features of the footprint and the body dimensions of the individual, correlation analysis was applied on a set of data for 23 brown bears. Results: (a) the most important measurements for the identification of individuals were the width of the track, the nail - base 2 distance, the width of outer finger and the left stride, (b) the minimum number of tracks that should be measured per person was estimated to be equal with 7, (c) statistically significant correlation was found between the front foot width and particular body dimensions. The advantages, limitations and practical applications of the track identification technique are discussed in relation to monitoring brown bear populations.

8 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα σαρκοφάγα θηλαστικά αντιμετωπίζουν αμέτρητες προκλήσεις στον υπερκατοικημένο πλανήτη μας. Καθώς οι απειλές της απώλειας και του κατακερματισμού των ενδιαιτημάτων συνεχίζουν να αυξάνονται, πολλοί πληθυσμοί σαρκοφάγων υπόκεινται σε δραματική μείωση των επικρατειών τους και υπάρχει επείγουσα ανάγκη προστασίας τους (Laliberte & Ripple 2004). Ταυτόχρονα, σε ορισμένες περιοχές, πληθυσμοί σαρκοφάγων που έχουν υποστεί σοβαρή πληθυσμιακή μείωση τον προηγούμενο αιώνα ανακτούν χαμένο έδαφος ως αποτέλεσμα της φυσικής αναδάσωσης ή λόγω του ότι αποτελούν αντικείμενο προστασίας εξαιτίας της οικολογικής τους σημασίας και της έλξης που ασκούν στον άνθρωπο. Συνήθως, όμως, στις περιοχές αυτές συνήθως δημιουργούνται προβλήματα συνύπαρξης με τον άνθρωπο (MacKay et al. 2008, Linnell et al. 1998). Τα μεγάλα σαρκοφάγα θηλαστικά προσελκύουν το ενδιαφέρον του κοινού περισσότερο από κάθε άλλη ομάδα άγριας ζωής (Barea-Azcon et al. 2006). Ανάμεσα στις ερωτήσεις οικολογικού ενδιαφέροντος, αυτή που φαίνεται να προκαλεί το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι το ερώτημα του πληθυσμιακού μεγέθους των σαρκοφάγων θηλαστικών. Η ύπαρξη μεθόδων για την εκτίμηση του πληθυσμιακού μεγέθους των μεγάλων σαρκοφάγων είναι σημαντική για τον προσδιορισμό των κατάλληλων μέτρων προστασίας. Επίσης, επαναλαμβανόμενες εκτιμήσεις του πληθυσμιακού μεγέθους είναι ζωτικές για να εξακριβωθεί η τάση του πληθυσμού και το επίπεδο επιτυχίας ή αποτυχίας των διαχειριστικών μέτρων (Linnell et al. 1998). Όμως, ο υπολογισμός του πληθυσμιακού μεγέθους των σαρκοφάγων θηλαστικών είναι δύσκολος επειδή πολλές φορές δεν μπορούν να παρατηρηθούν άμεσα λόγω της χαμηλής πυκνότητας του πληθυσμού τους, της μεγάλης χωροκράτιας και της κρυπτικής συμπεριφοράς που τα χαρακτηρίζει (MacKay et al. 2008, Linnell et al. 1998, Stander 1998). Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται έμμεσοι μέθοδοι παρατήρησης τους, γνωστές και ως μη επεμβατικές.

9 2 1.1 Η μη επεμβατική μελέτη των σαρκοφάγων θηλαστικών Τα τελευταία είκοσι χρόνια η επιστημονική βιβλιογραφία έχει κατακλυστεί από μελέτες στις οποίες γίνεται αναφορά στη χρήση μη επεμβατικής μεθοδολογίας. Αρχικά, αναφέρθηκε αποκλειστικά σε περιπτώσεις όπου γενετικά δείγματα συλλέγονται «χωρίς να χρειάζεται να συλληφθεί ή να ενοχληθεί το αντικείμενο μελέτης» (Taberlet et al 1999). Ο ορισμός αυτός συνδέεται σημειολογικά με έναν πιο ήπιο και ακίνδυνο τρόπο μελέτης ζώων ο οποίος είναι επιστημονικά πιο αποδεκτός, επειδή έχει (ή ενδεχομένως έχει) λιγότερες επιπτώσεις στο αντικείμενο μελέτης. Δημιουργείται, έτσι, η εικόνα μιας μεθοδολογίας πιο ανθρώπινης και κοινωνικά αποδεκτής από άλλους τρόπους μελέτης της άγριας πανίδας (Soldberg et al. 2006). Πρόσφατα, ο όρος «μη επεμβατικός» έχει διευρυνθεί και δεν περιορίζεται μόνο στη συλλογή γενετικών δειγμάτων. Πολλοί ερευνητές έχουν βασιστεί στη μελέτη έμμεσων ενδείξεων της παρουσίας των ζώων, γνωστών και ως βιοδηλωτικών ενδείξεων. Οι βιοδηλωτικές ενδείξεις ενός ζώου είναι τα ίχνη του (δηλαδή τα αποτυπώματα των πελμάτων του), τα περιττώματα του και τα σημάδια χωροκράτιας (π.χ. σπασμένα κλαδιά) και διατροφής (π.χ. αναποδογυρισμένες πέτρες) (Linnel et al. 1998, Barea-Azcon et al. 2006, Heydon et al. 2000). Στην πιο απλή μορφή τους, οι βιοδηλωτικές ενδείξεις στοχεύουν στην εξακρίβωση της παρουσίας ενός είδους (Barea-Azcon et al. 2006). Κάτω από συγκεκριμένες, όμως, συνθήκες μπορούν να τυποποιηθούν ώστε να περιγραφεί η κατανομή του είδους, να υπολογιστεί η σχετική και απόλυτη αφθονία του και να εκτιμηθούν οι τάσεις μεταβολής του πληθυσμού (MacKay et al. 2008). Πιο συγκεκριμένα, η χρήση ιχνών έχει αφαρμοστεί για τη μελέτη διαφόρων πληθυσμών ειδών σε ολο τον κόσμο, όπως η κόκκινη αλεπού και η βίδρα στην Ευρώπη (Servin et al. 1987, Θεοδωρόπουλος 2006), το κοάτι στη Νότια Αμερική (Yanosky & Mercolli 1992), τα αγριόσκυλα και οι αγριόγατες στην Αυστραλία (Edwards et al. 2000) και οι λεοπαρδάλεις, τα λιοντάρια και τα αγριόσκυλα στην Αφρική (Stander 1998). Η καταγραφή των ιχνών είχε πολύ ευρεία χρήση και για τη μελέτη της καφέ αρκούδας, πριν τη χρήση της τηλεμετρίας. Τα ίχνη γενικότερα για την παρακολούθηση πληθυσμών καφέ αρκούδας έχουν χρησιμοποιηθεί σε διάφορες χώρες όπως Ισπανία (Clevenger et al. 1996), Νορβηγία (Egmork 1994), Εσθονία

10 3 (Valdmann et al ), Η.Π.Α. (Kendall et al. 1992), Σουηδία (Zajec et al. 2005) και Ιταλία (Posillico et al. 2004). 1.2 Ταυτοποίηση ατόμων Οι πιο ακριβείς και αξιόπιστες μέθοδοι υπολογισμού του μεγέθους του πληθυσμού ενός είδους είναι αυτές που περιλαμβάνουν την αναγνώριση ξεχωριστών ατόμων (Linnell et al. 1998). Οι παρούσες μη επεμβατικές μέθοδοι ταυτοποίησης και παρακολούθησης ατόμων ενός είδους περιλαμβάνουν τη γενετική ταυτοποίηση με χρήση DNA, τα αυτόματα συστήματα καταγραφής κίνησης και τα βιομετρικά χαρακτηριστικά των ιχνών (Linnell et al. 1998, MacKay et al. 2008). Συγκεκριμένα, οι γενετικές μέθοδοι περιλαμβάνουν τη χρήση DNA από περιττώματα, τρίχες, ούρα ή φτερά ως αναγνωριστική γενετική «ετικέτα» που περιλαμβάνει χρήσιμες πληροφορίες για τον πληθυσμό και τον υπολογισμό σημαντικών γενετικών παραμέτρων (Bellemain & Taberlet 2004). Για την καφέ αρκούδα χρησιμοποιούνται τρίχες που συλλέγονται από ειδικές κατασκευές (συρματοπλέγματα γύρω από στύλους, Karamanlidis et al. 2007) και περιττώματα (Bellemain et al. 2007). Με τη χρήση αυτόματων συστήματων καταγραφής κίνησης, μπορούν να γίνουν πληθυσμιακές εκτιμήσεις για είδη με χαρακτηριστικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, όπως τα περισσότερα αιλουροειδή (Karanth & Nichols 1998). Παρόλο που η καφέ αρκούδα δεν διαθέτει ιδιαίτερα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά που να επιτρέπουν την εκτεταμένη χρήση της μεθόδου αυτής στην εκτίμηση πληθυσμών, αυτόματα συστήματα καταγραφής κίνησης έχουν χρησιμοποιηθεί πολύ για τη μελέτη τους (Ball 1980, Mace et al. 1994). Τα ίχνη σπάνια έχουν χρησιμοποιηθεί για τον υπολογισμό της αφθονίας σαρκοφάγων λόγω του ότι οι προσπάθειες που έχουν γίνει για την ταυτοποίηση ατόμων μέσω των ιχνών τους είχε περιορισμένη επιτυχία. Ωστόσο, ανάλυση λεπτομερών μετρήσεων του πέλματος πραγματοποιήθηκε για την ταυτοποίηση ατόμων πούμα (Smallwood & Fitzhugh 1993, Grigione et al. 1999, Lewison et al. 2001), τίγρης (Sharma et al. 2005, ), λεοπάρδαλης του χιονιού (Riordan 1998) αλλά και μαύρου και λευκού ρινόκερου (Jewell et al. 2001, Alibhai et al. 2008).

11 4 Η μέθοδος της ταυτοποίησης ατόμων μέσω των βιομετρικών χαρακτηριστικών των ιχνών τους δεν έχει εφαρμοστεί ευρέως για τα περισσότερα είδη σαρκοφάγων, ούτε έχει δοκιμαστεί επαρκώς για να προσφέρει πληροφορίες που θα οδηγήσουν σε υπολογισμούς της αφθονίας (MacKay et al. 2008). Όμως, παρόλους τους περιορισμούς της, η προσέγγιση αυτή συνεχίζει να κινεί το ενδιαφέρον και αυτή τη στιγμή ερευνάται σε ένα αριθμό ειδών, από λιοντάρια στη Νότιο Αφρική μέχρι λύγκες στην Πορτογαλία (Jewell, Alibhai προσωπική επικοινωνία) και πολικές αρκούδες στο βόρειο Καναδά (Unger 2006). Όσον αφορά στην καφέ αρκούδα, παλιότερες προσπάθειες, που χρησιμοποίησαν διαστάσεις ιχνών για την αναγνώριση ατόμων με σκοπό τον υπολογισμό του ελάχιστου μεγέθους του πληθυσμού παρουσιάστηκαν ως προβληματικές (Edwards & Green 1959, Klein 1959, Reinhart & Mattson 1989), Από την άλλη, οι Taberlet et al. (1997) χρησιμοποίησαν επιτυχώς διαστάσεις ιχνών καφέ αρκούδας στα Πυρηναία Όρη για υπολογισμό μικρού πληθυσμού με ταυτόχρονη γενετική ανάλυση DNA από περιττώματα. Συγκεκριμένα, βρήκαν ότι δύο διαστάσεις, το πλάτος ίχνους και το μεσοδαχτύλιο διάστημα, τεκμηρίωναν τη γενετική ταυτοποίηση έξι ατόμων αρκούδας. Επίσης, ο Mattson (2003), κατάφερε να μελετήσει επιτυχώς τη σχέση ανάμεσα στο φύλο και την ηλικιακή κλάση και το πλάτος του πρόσθιου πέλματος, καθώς και τις σχέσεις που εξηγούν τη μεταβολή του μεγέθους του ίχνους ανάλογα με τον τύπο του υποστρώματος.

12 5 1.3 Περιγραφή - Γενικά στοιχεία οικολογίας της καφέ αρκούδας Οι αρκούδες ανήκουν στην οικογένεια Ursidae (υπό-οικογένεια Ursinae) της τάξης Carnivora (Σαρκοφάγα). Από τα 8 είδη αρκούδας που απαντώνται παγκοσμίως, η καφέ αρκούδα (Ursus arctos) έχει την ευρύτερη εξάπλωση (Servheen et al. 1999). Η καφέ αρκούδα (Ursus arctos) βρίσκεται στην Ευρασία και Βόρεια Αμερική, η πολική αρκούδα (U. maritimus) στην Αρκτική, η Αμερικάνικη μαύρη αρκούδα (U. americanus) στη Βόρεια Αμερική, η διοπτροφόρος αρκούδα (Tremarctos ornatus) στη Νότια Αμερική και η αρκούδα του ήλιου (Helarctos malayanus), η Ασιατική μαύρη αρκούδα (U. thibetanus), η αρκούδα του μελιού (Melursus ursinus) και το γιγαντιαίο πάντα (Ailuropoda melanoleuca) στην Ασία Μορφολογικά χαρακτηριστικά Η καφέ αρκούδα χαρακτηρίζεται από σεξουαλικό διμορφισμό και τα αρσενικά είναι συνήθως μεγαλύτερα και βαρύτερα από τα θηλυκά (Blanchard 1987, Glenn 1980). Το ύψος ενός ενήλικου ζώου στον τράχηλο μπορεί να φτάσει τα 110 εκατοστά, ενώ το συνολικό μήκος από την άκρη του ρύγχους ως την πολύ μικρή ουρά κυμαίνεται από 170 έως 220 εκατοστά (Κριτσέπη & Μερτζάνης 1998). Το βάρος των αρσενικών κυμαίνεται από 110 έως 250 κιλά και των θηλυκών από 70 έως 120 κιλά (Κριτσέπη & Μερτζάνης 1998). Το βάρος δεν είναι ποτέ σταθερό. Το φθινόπωρο φτάνει τη μέγιστη τιμή του, εφόσον το ζώο έχει αποθηκεύσει μεγάλες ποσότητες λίπους για να καλύψει τις ανάγκες του κατά την περίοδο του χειμέριου ληθάργου, ενώ την άνοιξη πέφτει στο ελάχιστο, μιας και το λίπος έχει καταναλωθεί κατά τη περίοδο του χειμέριου ληθάργου (Κριτσέπη & Μερτζάνης 1998) Μορφολογικά χαρακτηριστικά του πέλματος Η αρκούδα είναι πελματοβάμων ζώο που σημαίνει ότι βαδίζει πατώντας με όλο το πέλμα στο έδαφος ξεκινώντας με τη πτέρνα και φτάνοντας σταδιακά στα δάχτυλα για την απομάκρυνση από το έδαφος (Μερτζάνης 2005). Στο πέλμα της υπάρχουν

13 6 κατάλληλα «μαξιλάρια» τα οποία παρέχουν ικανότητα πρόσφυσης και απορροφούν τους κραδασμούς του τρεξίματος και του άλματος (Halfpenny 1986). α β Eικόνα 1.1α,β: Το πρόσθιο πέλμα (α) και το οπίσθιο πέλμα (β) καφέ αρκούδας Στο κάθε πόδι υπάρχουν πέντε δάχτυλα στο καθένα από τα οποία βρίσκεται ένα μαξιλάρι. Το μικρότερο δάχτυλο βρίσκεται στην εσωτερική μεριά του πέλματος (σε αντίθεση με τον άνθρωπο) και δεν είναι πάντα ορατό σε όλα τα ίχνη. Το οπίσθιο πέλμα (εικόνα 1.1β) είναι μεγαλύτερο και σαφώς διαφέρει από το πρόσθιο (εικόνα 1.1α) Τα μεσαία και μετακάρπια μαξιλάρια ενώνονται και σχηματίζουν ένα ενιαίο μεγάλο μαξιλάρι στο πίσω πόδι, δίνοντας ένα ορθογώνιο σχήμα στο ίχνος που μοιάζει με αυτό του ανθρώπινου ποδιού. Το πρόσθιο πέλμα είναι τετράγωνο σε σχήμα και μετά το μεσαίο μαξιλάρι υπάρχει ένα μικρό μετακάρπιο μαξιλάρι το οποίο δεν φαίνεται συνήθως στα ίχνη. Το μετακάρπιο μαξιλάρι στο πρόσθιο άκρο βρίσκεται στο εξωτερικό του πέλματος και το μεσαίο μαξιλάρι είναι πλατύτερο στο εξωτερικό του πέλματος (Halfpenny 1986). Τα νύχια είναι μη συσταλτά και συνήθως φαίνονται στα ίχνη (Halfpenny 1986). Επίσης, είναι ελαφρώς κυρτά και στα πρόσθια άκρα είναι μεγαλύτερα από ότι στα οπίσθια (Swenson et al. 2000). Η αρκούδα είναι πλαγιοβαδιστική, δηλαδή μετακινεί τα δύο πόδια της ίδιας πλευράς σε κάθε βήμα (Μερτζάνης 2005). Το πιο χαρακτηριστικό βάδισμα της αρκούδας είναι το περπάτημα. Όταν το ζώο περπατάει, το οπίσθιο πόδι τοποθετείται εμπρός από το πρόσθιο πόδι (Halfpenny 1986) (εικόνα 2.2).

14 7 Ίχνος οπίσθιου πέλματος Ίχνος πρόσθιου πέλματος Εικόνα 2.2: Το βάδισμα της καφέ αρκούδας Διατροφή - Αναπαραγωγή - Χειμέριος λήθαργος Η δίαιτα της καφέ αρκούδας απαρτίζεται κυρίως από τροφή φυτικής προέλευσης και ένα μικρό ποσοστό τροφής ζωικής προέλευσης, κυρίως αποτελούμενη από μυρμήγκια. Ποώδη φυτά, σαρκώδεις και ξηροί καρποί αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα της διατροφής της (Mealey 1980, Pearson 1974, Vlachos et al 2000). Το είδος παρουσιάζει σεξουαλική ωριμότητα στα 4-5 έτη (Craighead et al. 1974), είναι πολυγαμικό και η αναπαραγωγική περίοδος εκτείνεται από Μάιο έως τον Ιούλιο. Μετά τη γονιμοποίηση, τα ωάρια πέφτουν σε λανθάνουσα κατάσταση και η εμφύτευση τους στη μήτρα πραγματοποιείται στα τέλη Νοεμβρίου. Τα θηλυκά κατά το Φεβρουάριο Μάρτιο γεννούν 1-4 μικρά στη φωλιά τους. Τα νεαρά φτάνουν στην ανεξαρτησία τους στην ηλικία 1.4 ή 2.4 χρονών στην Ευρώπη (Swenson et al. 2000). Στο τέλος του φθινοπώρου, η καφέ αρκούδα έχει αρκετό λιπώδη ιστό για να πέσει σε λήθαργο για 3-7 μήνες. Οι φωλιές σκάβονται στο έδαφος ή χρησιμοποιούνται φυσικές κοιλότητες κάτω από πέτρες, ρίζες δέντρων κ.α. Σε νοτιότερους πληθυσμούς (π.χ. Κροατία, Ισπανία, Ελλάδα) μερικές αρκούδες μπορεί να παραμείνουν ενεργές όλο το χρόνο (Swenson et al. 2000).

15 Δραστηριότητα - χωροκράτια - κοινωνική οργάνωση - διασπορά Η καφέ αρκούδα μπορεί να είναι ενεργή τη μέρα και τη νύχτα, απαντάται σε χαμηλές πυκνότητες και έχει μεγάλη χωροκράτια (Swenson et al. 2000). Τα αρσενικά έχουν πολύ μεγαλύτερο ζωτικό χώρο από ότι τα θηλυκά (Blanchard & Knight 1991, Dahle & Swenson 2003). Το μέγεθος της χωροκράτιας των αρσενικών κυμαίνεται από έως 128 km 2 στη Σκανδιναβία και στην Κροατία, αντίστοιχα, ενώ το μέγεθος της χωροκράτιας των θηλυκών είναι 280 και 58 km 2, αντίστοιχα (Dahle & Swenson 2003, Swenson 2000). Στον ελλαδικό χώρο ένα θηλυκό άτομο είχε μεγαλύτερη χωροκράτια με τα μικρά της (280 km 2 ) από ότι μόνο του (59 km 2, Mertzanis 2005) Επίσης, στον ελλαδικό χώρο παρατηρήθηκε ότι οι αρσενικές αρκούδες διανύουν μεγαλύτερες αποστάσεις ημερησίως (κατά μέσο όρο 2,56 χλμ) σε σχέση με ένα θηλυκό (κατά μέσο όρο 1,5 χλμ). Οι εποχές που οι αρκούδες κινούνται περισσότερο διανύοντας μεγάλες αποστάσεις είναι η άνοιξη και το φθινόπωρο. Οι μεγαλύτερες αποστάσεις που διανύθηκαν είναι 178 χλμ το φθινόπωρο και 189 χλμ την άνοιξη. Η μεγαλύτερη απόσταση που διένυσε αρκούδα μέσα σε μία ημέρα υπολογίστηκε σε 18 χλμ. (Μερτζάνης 2005). Η καφέ αρκούδα είναι είδος μοναχικό και κρυπτικό. Τα θηλυκά και τα αρσενικά συναντιούνται μόνο κατά την περίοδο αναπαραγωγής. Η διασπορά επηρεάζεται από τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά εγκαθιστούν τη χωροκράτια τους μέσα ή δίπλα στη χωροκράτια της μητέρας τους (Blanchard & Knight 1991). Μεγαλύτερη διασπορά συνδέεται με θετικούς ρυθμούς αύξησης στους πληθυσμούς της καφέ αρκούδας. Τέλος, υπάρχει εκτεταμένη επικάλυψη στα όρια χωροκράτιας των ατόμων (Swenson et al. 2000, Kanellopoulos et al. 2006) Ενδιαιτηματικές απαιτήσεις Η καφέ αρκούδα έχει μεγάλη προσαρμοστικότητα σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Με μικρή ή καθόλου ανθρώπινη παρέμβαση, το είδος στο παρελθόν, καταλάμβανε φυλλοβόλα και κωνοφόρα δάση, στέππες και περιοχές

16 9 βόρειας και αλπικής τούνδρας. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της είναι ακατάλληλο ως ενδιαίτημα εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης και παρουσίας και πλέον βρίσκεται σε δασώδεις περιοχές με μικρή ανθρώπινη πυκνότητα (Swenson et al. 2000). Η χρήση του ενδιαιτήματος επηρεάζεται ισχυρά από τη διαθεσιμότητα τροφής (Mertzanis 2008). Επίσης, με τη διαθεσιμότητα της τροφής σχετίζεται θετικά και η πυκνότητα πληθυσμού. Οι πληθυσμοί των παραγωγικών δασών οξυάς και δρυός στα Καρπάθια Όρη και την Διναρική Οροσειρά έχουν πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα σε σχέση με τους πληθυσμούς των βόρειων κωνοφόρων δασών (Swenson et al. 2000). Στην οροσειρά της Πίνδου το είδος φάνηκε να προτιμά περισσότερο τα μεικτά αγροδασικά ενδιαιτήματα (Kanellopoulos et al. 2006). Σημαντικό στοιχείο για την προτίμηση του ενδιαιτήματος είναι η προστασία που μπορεί να τους παρέχει. Οι αρκούδες προτιμούν να βρίσκουν καταφύγιο σε δάση κατά τη διάρκεια της ημέρας (Swenson et al. 2000). Ακόμη, πολύ σημαντικό στοιχείο είναι οι θέσεις φωλιάσματος που σχετίζονται με απομονωμένες περιοχές με χαμηλή ανθρώπινη όχληση (Swenson et al. 2000). 1.4 Απειλές και καθεστώς προστασίας της καφέ αρκούδας Η καφέ αρκούδα είναι το πιο ευρέως κατανεμημένο είδος αρκούδας στον κόσμο, με κατανομή στην Ευρώπη, Ασία και Βόρεια Αμερική, σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από αρκτική τούνδρα μέχρι ξηρά έρημα ενδιαιτήματα (Swenson et al. 2000). Το καθεστώς της καφέ αρκούδας στην Ευρώπη έχει υποστεί δραματικές αλλαγές τους τελευταίους πέντε αιώνες. Έχει υπολογιστεί ότι, κατά την διάρκεια αυτή, η κατανομή της ευρωπαϊκής καφέ αρκούδας έχει μειωθεί κατά 60% και το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού της έχει μειωθεί έως και 50%, ενώ την ίδια στιγμή, έχει εξαφανιστεί από κάποιες ευρωπαϊκές χώρες (Mertzanis 1994a, 1994b). Αυτή τη στιγμή η κατανομή της αρκούδας στη Ευρώπη αποτελείται από τέσσερις κεντρικούς ξεχωριστούς πυρήνες διαφορετικής επιφάνειας και διαφόρων βαθμών κατακερματισμού. Οι πυρήνες εκτείνονται από τον πιο σημαντικό σε έκταση και αριθμό Σκανδιναβικό Ρωσικό, μέχρι τους άκρως κατακερματισμένους και

17 10 απομονωμένους υποπληθυσμούς της νοτιοδυτικής Ευρώπης (Ισπανία, Γαλλία) (Swenson et al. 2000, Mertzanis 1994a, εικόνα 1.3). Εικόνα 1.3: Η κατανομή της καφέ αρκούδας στην Ευρώπη. Το πιο νότιο όριο κατανομής του είδους στην Ευρώπη βρίσκεται στην Ελλάδα (Mertzanis 1999). Η κατανομή της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα αποτελείται από δύο ξεχωριστούς πυρήνες, έναν στην οροσειρά της Πίνδου και έναν στην οροσειρά της Ροδόπης (εικόνα 1.4). Η συνολική έκταση της κατανομής αποτελείται από μια επιφάνεια περίπου km 2. Το ελάχιστο μέγεθος του πληθυσμού υπολογίζεται στα άτομα με τάσεις ανάκαμψης σε κάποιες περιοχές της Πίνδου (Mertzanis 2005, Swenson et al. 2000). Την τελευταία δεκαετία παρατηρούνται συστηματικά περιπτώσεις επαναποίκησης της αρκούδας σε περιοχές όπου είχε εξαφανιστεί εδώ και δεκαετίες και ειδικά στον ορεινό άξονα της Νότιας Πίνδου αλλά και σε άλλους ορεινούς όγκους όπως: Βόρας, Πάϊκο, Βέρμιο, Ανατ. Χάσια, Κάτω Όλυμπος (Μερτζάνης 2005, εικόνα 1.4).

18 11 Εικόνα 1.4: Η κατανομή της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα και οι περιοχές επαναποίκησης. Η κατάσταση της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα παραμένει κρίσιμη και αντιμετωπίζει σημαντικές απειλές από την ανθρωπογενή θνησιμότητα και τον κατακερματισμό, την απώλεια και την υποβάθμιση του ενδιαιτήματος (Mertzanis 1999, Servheen et al. 1999, Swenson et al. 2000). Λόγω της ανησυχητικής κατάστασης και του αυξανόμενου ενδιαφέροντος, λήφθηκαν άμεσα μέτρα προστασίας που καλύπτουν νομικές και πρακτικές πλευρές του προβλήματος σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Επιπλέον, πραγματοποιούνται ποικίλα ερευνητικά προγράμματα με σκοπό τις ανάγκες διατήρησης του είδους με στόχο τη δημιουργία μιας εφικτής και μακροπρόθεσμης στρατηγικής διατήρησης, σε διεθνές επίπεδο αν είναι εφικτό (Swenson et al. 2000, Mertzanis 1994a, 1994b). Η Ελλάδα έχει επικυρώσει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση της Βέρνης (1979) για την Προστασία της Ευρωπαϊκής Πανίδας και των Φυσικών Βιοτόπων, η οποία περιλαμβάνει τη καφέ αρκούδα στον πίνακα των αυστηρά προστατευόμενων ειδών. Σύμφωνα με τη σύμβαση της Βέρνης, απαγορεύεται η σύλληψη, η κατοχή και ο φόνος του είδους, το εμπόριο του ζώου (νεκρού ή ζωντανού) ή τμημάτων αυτού και η υποβάθμιση ή καταστροφή τόπων αναπαραγωγής του είδους. Η σύμβαση υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα κράτη να λάβουν τα απαραίτητα νομοθετικά ή/και διοικητικά μέτρα για την προστασία των βιοτόπων του είδους. Σύμφωνα με τη σύμβαση για τη ρύθμιση του διεθνούς εμπορίου των απειλούμενων ειδών χλωρίδας και πανίδας (CITES) η οποία επικυρώθηκε από την Ελλάδα το 1984, η καφέ αρκούδα περιλαμβάνεται στο παράρτημα ΙΙ και απαγορεύεται το εμπόριο της καθώς και το εμπόριο τμημάτων της. Σύμφωνα με την οδηγία 92/43 της Ε.Ε για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας, η καφέ αρκούδα περιλαμβάνεται στον

19 12 κατάλογο ειδών προτεραιότητας και στον κατάλογο των ειδών η διατήρηση των οποίων επιβάλλει το καθορισμό δικτύου ειδικών ζωνών προστασίας. Επίσης, σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ειδών της IUCN (International Union for the Conservation of Nature), η καφέ αρκούδα θεωρείται «κινδυνεύον» είδος. Τέλος, διάφορες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ρυθμίζουν θέματα περιβάλλοντος συνδέονται έμμεσα με την προστασία του είδους ή των ενδιαιτημάτων του π.χ. οδηγία 85/337 «για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων». 1.5 Στόχοι Η καφέ αρκούδα είναι προστατευόμενο και σε πολλές περιοχές του κόσμου σπάνιο είδος. Σε σπάνια είδη ο υπολογισμός του μεγέθους ενός πληθυσμού είναι κρίσιμος για την παρακολούθησή του και έχει αποδειχτεί ότι οι πιο ακριβείς και αξιόπιστες μέθοδοι υπολογισμού του μεγέθους του πληθυσμού είναι αυτές που περιλαμβάνουν την αναγνώριση ξεχωριστών ατόμων (Linnell 2008). Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανάπτυξη και ο έλεγχος μίας νέας μεθόδου για την ταξινόμηση-ταυτοποίηση ξεχωριστών ατόμων καφέ αρκούδας με τη χρήση βιομετρικών χαρακτηριστικών των ιχνών τους. Για την επίτευξή του πρέπει να ικανοποιηθούν οι επιμέρους στόχοι που είναι (α) έλεγχος της επίδρασης του υποστρώματος πάνω στα βιομετρικά χαρακτηριστικά ενός ίχνους, (β) η εύρεση συγκεκριμένων και διακριτών βιομετρικών χαρακτηριστικών τα οποία είναι ικανά να διαχωρίσουν σαφώς άτομα μεταξύ τους, και (γ) εύρεση σχέσεων που να συνδέουν αυτά τα βιομετρικά χαρακτηριστικά με τα σωματομετρικά χαρακτηριστικά του ατόμου στο οποίο ανήκουν Η εκπλήρωση των παραπάνω στόχων πιθανόν να συντελέσει στη δημιουργία μιας επιστημονικής βάσης καταγραφής ατόμων καφέ αρκούδας με γνώμονα τη διατήρηση των πληθυσμών του είδους στην Ελλάδα.

20 13 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1 Περιοχή Μελέτης Η συλλογή των δεδομένων της παρούσας εργασίας πραγματοποιήθηκε στην περιοχή των Γρεβενών, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή μελέτης του προγράμματος «παρακολούθησης και αξιολόγησης των επιπτώσεων στα μεγάλα θηλαστικά και στα ενδιαιτήματα τους από την κατασκευή της Εγνατίας οδού στο τμήμα Παναγιά-Γρεβενά (4.1) (β φάση )». Για να μπορέσουν τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας να χρησιμοποιηθούν στο πρόγραμμα αυτό αποφασίστηκε η συλλογή των δεδομένων να γίνει στην κύρια περιοχή της ερευνητικής δραστηριότητας του προγράμματος. Η βασική περιοχή μελέτης (εικόνα 2.1) βρίσκεται στην περιοχή των Γρεβενών, στο κεντρικό τμήμα της οροσειράς της Πίνδου και έχει έκταση περίπου 800 km 2. Ο βασικός τύπος βλάστησης αποτελείται από δάσης δρυός (Quercus sp.), μαύρης πεύκης (Pinus nigra) και οξυάς (Fagus sp.). Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ένα μωσαϊκό πυκνών δασικών εκτάσεων με ανοίγματα και μικρής έκτασης καλλιεργειών. Το υψόμετρο στη βασική περιοχή μελέτης κυμαίνεται μεταξύ μέτρων, ενώ η ανθρώπινη δραστηριότητα στα χαμηλότερα υψόμετρα είναι έντονη (Καραμανλίδης 2008, Mertzanis 2008). Εικόνα 2.1: Η περιοχή μελέτης.

21 Παρακολούθηση ραδιοσημασμένων ατόμων καφέ αρκούδας Η τηλεμετρία ορίζεται ως η αποστολή πληροφοριών από έναν πομπό που βρίσκεται τοποθετημένος σε ένα ζώο σε ένα δέκτη. Η τηλεμετρία είναι πολύ διαδεδομένη στη μελέτη της καφέ αρκούδας (Bjarvall & Sandegren 1987, Dahle & Swenson 2003, Kanellopoulos 2006). Η τηλεμετρία ενώ αρχικά είναι επεμβατική μπορεί να θεωρηθεί ως μη επεμβατική μετά την αρχική παγίδευση του ζώου (Garshelis 2006). Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας πραγματοποιήθηκε παρακολούθηση ραδιο-σημασμένων ατόμων καφέ αρκούδας της περιοχής μελέτης. Στα άτομα αυτά, είχαν προσαρμοστεί δορυφορικά ραδιοκολλάρα με ενσωματωμένο GPS (σύστημα Tellus Remote GSM της Σουηδικής εταιρίας TELEVILT, εικόνα 2.2α). Για την τοποθέτηση του ραδιοκολλάρου (ραδιοσήμανση) στις αρκούδες, είχε πραγματοποιηθεί προηγουμένως σύλληψη με ειδική παγιδα, ακινητοποίηση και αναισθητοποίηση των ζώων (εικόνα 2.2β). Κάθε δέκτης ήταν προγραμματισμένος να λαμβάνει σήμα κάθε δύο ώρες. Την προγραμματισμένη ώρα, οι δέκτες πάνω στα κολλάρα έκαναν εντοπισμό δορυφόρων για διάρκεια εώς και τεσσάρων λεπτών. Αν ένα κολλάρο κλείδωνε τουλάχιστον 3 δορυφόρους αποθηκεύονταν τα ακόλουθα στοιχεία για την θέση της αρκούδας: ημερομηνία, ώρα, γεωγραφικό μήκος και πλάτος, θερμοκρασία, δραστηριότητα και το αν η λήψη της θέσης ήταν δυσδιάστατη (χρήση τριών δορυφόρων για την λήψη) ή τρισδιάστατη (χρήση τουλάχιστον τεσσάρων δορυφόρων για τη λήψη). Το κολλάρο είχε την δυνατότητα να στέλνει τις θέσεις στον ερευνητή χρησιμοποιώντας το ψηφιακό σύστημα κινητής τηλεφωνίας (Global System for Mobile communications GSM). Μέσα στο κολλάρο υπήρχε ενσωματωμένο μόντεμ κινητής τηλεφωνίας με δυνατότητα να στέλνει και να λαμβάνει μηνύματα κειμένου. Ένα μήνυμα περιείχε 6 θέσεις. Τα μηνύματα στέλνονταν στο διακομιστή της εταιρείας Televilt, και από εκεί γινοταν αυτόματη αποστολή στον ερευνητή μεσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομίου. Κατά τη διαδικασία συλλογής δεδομένων, γινόταν εισαγωγή των θέσεων που είχαν ληφθεί από την εταιρεία σε φύλλο επεξεργασίας Microsoft Excel και από εκεί στο λογισμικό ArcMap του ArcGIS 9.2 για την μετατροπή των γεωγραφικών συνταταγμένων σε ΕΓΣΑ 1974 και Greek Grid. Στη συνέχεια, γινόταν προβολή των

22 15 στιγμάτων των συντεταγμένων πάνω σε υπόβαθρο ορθοφωτογραφιών που ήταν διαθέσιμες για την περιοχή μελέτης (εικόνα 2.3) α β Εικόνα 2.2α,β: Ραδιοκολλάρο GPS/GSM και τοποθέτηση του σε αρκούδα. Με τον τρόπο αυτό, η ομάδα μελέτης είχε τη δυνατότητα να επισκεφτεί τις πιο πρόσφατες θέσεις τελευταίες θέσεις όπου βρισκόταν η κάθε αρκούδα και πιο συγκεκριμένα θέσεις κοντά σε δασικούς δρόμους. Όταν στις θέσεις αυτές εντοπίζονταν ίχνη από την ραδιοσημασμένη αρκούδα μετριούνταν ένας συγκεκριμένος αριθμός διαστάσεων των ιχνών. Επίσης, οι ίδιες διαστάσεις μετρούνταν και σε ίχνη από τυχόν άγνωστα ζώα που βρίσκονταν στην περιοχή. Εικόνα 2.3: Χάρτης με τις θέσεις ραδιοσημασμένης αρκούδας.

23 16 Η συλλογή αυτών των βιομετρικών δεδομένων των ιχνών έγινε από το Φθινόπωρο του 2007 έως το Φθινόπωρο του 2009, με πεζοπορικές διαδρομές σε αγροτικούς και δασικούς δρόμους και σε μονοπάτια, όταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες ήταν κατάλληλες. Τα προβλήματα που συναντήθηκαν αφορούσαν κυρίως στο υπόστρωμα. Συγκεκριμένα, το υπόστρωμα ήταν πολλές φορές ακατάλληλο λόγω της φυσικής σκληρότητας του εδάφους σε πετρώδεις περιοχές με αποτέλεσμα τα ίχνη των ζώων να μην είναι καθαρά αποτυπωμένα και άρα μη μετρήσιμα. Επίσης, πολλοί δρόμοι ήταν ακατάλληλοι λόγω της χαλικόστρωσης τους ή των χόρτων που είχαν φυτρώσει εξαιτίας της μη συχνής χρήσης τους. Ακόμη, άλλες φορές, ενώ το εδάφος ήταν κατάλληλο για αποτύπωση καλής ποιότητας ιχνών, η επιφάνεια του ήταν διαταραγμένη εξαιτίας διερχόμενων οχημάτων ή κοπαδιών οικόσιτων ζώων. 2.3 Οι διαστάσεις των ιχνών που μετρήθηκαν Για την ανάπτυξη της μεθόδου, μετρήθηκαν διαστάσεις από διαδοχικά ίχνη της ίδιας αρκούδας, με σκοπό να βρεθεί η διακύμανση στις διαστάσεις των πατημάτων από το ίδιο άτομο. Επειδή δεν ήταν ακόμη γνωστό ποιά χαρακτηριστικά ενός ίχνους μπορούν να εξασφαλίσουν ένα διακριτό γεωμετρικό προφίλ ενός συγκεκριμένου ζώου, μετρήθηκαν συνολικά 16 διαστάσεις (πίνακας 2.1, εικόνα 2.4) του ίχνους και 8 διαστάσεις που αφορούσαν στο διασκελισμό του ζώου (εικόνα 2.5). Συγκεκριμένα, μετρήθηκαν το πλάτος και το μήκος του ίχνους. Το μήκος μετρήθηκε από την κορυφή του μεσαίου δαχτύλου κάθετα στο πλατύτερο σημείο του πελματος. Το μεσοδαχτύλιο διάστημα είναι η απόσταση που ενώνει το κέντρο των ακριανών δαχτύλων. Η βάση 1 είναι η απόσταση μεταξύ του εξωτερικού ορίου των ακριανών δαχτύλων αλλά στο σημείο που αυτά ενώνονται με το μέσο μαξιλάρι, ενώ η βάση 2 είναι η αντίστοιχη απόσταση από τα εσωτερικά όρια των ακριανών δαχτύλων. Επίσης, μετρήθηκαν οι αποστάσεις από τη βάση των ακριανών και του μεσαίου δαχτύλου μέχρι το αντίστοιχο νύχι. Ακόμη, μετρήθηκε η απόσταση από τη μέση του μέσου δαχτύλου μέχρι το αντίστοιχο νύχι. Επιπλέον, μετρήθηκαν τα μήκη και τα πλάτη των ακριανών και του μέσου δαχτύλου. Τέλος, μετρήθηκε η ολική κλίση του πέλματος που είναι η απόσταση από την κορυφή του μέσου δαχτύλου μέχρι την γραμμή πορείας. Η γραμμή πορείας εξάγεται από τη γραμμική ένωση δύο διαδοχικών

24 17 ιχνών του ίδιου πέλματος. Η απόσταση αυτή μετρήθηκε για να μελετηθεί το κατά πόσο το ζώο στρέφει τα πέλματα του κατά τη βάδιση. Εικόνα 2.4: Οι διαστάσεις του ίχνους που μετρήθηκαν στο πεδίο. Πίνακας 2.1: Οι διαστάσεις του ίχνους που μετρήθηκαν στο πεδίο. Μετρήσεις Ίχνους 1 Μήκος Ίχνους 7γ Νύχι Βάση 3 (Εσωτερικού Δαχτύλου) 2 Πλάτος Ίχνους 8α Μήκος Εξωτερικού Δαχτύλου 3 Βάση 1 8β Πλάτος Εξωτερικού Δαχτύλου 4 Βάση 2 9α Μήκος Μεσαίου Δαχτύλου 5 Μεσοδαχτύλιο διάστημα 9β Πλάτος Μεσαίου Δαχτύλου 6 Νύχι Μεσοδαχτύλιο 10α Μήκος Εσωτερικού Δαχτύλου 7α Νύχι Βάση 1 (Εξωτερικού δαχτύλου) 10β Πλάτος Εσωτερικού Δαχτύλου 7β Νύχι Βάση 2 (Μεσαίου Δαχτύλου) 11 Ολική Κλίση Ίχνους Επίσης, σε περίπτωση εύρεσης καλής ποιότητας σειράς ιχνών μετριούνταν οι διασκελισμοί, τα κενά και τα εμπρός και πίσω άνοιγματα του ζώου (εικόνα 2.5). Συγκεκριμένα, ως διασκελισμός ορίστηκε η απόσταση από τη βάση του μεσαίου δαχτύλου του οπίσθιου πέλματος έως τη βάση του μέσου δαχτύλου του επόμενου πρόσθιου πέλματος. Ως κενό ορίστηκε η αντίστοιχη απόσταση από το πρόσθιο πέλμα έως το επόμενο οπίσθιο πέλμα. Ως άνοιγμα μπροστά ορίστηκε η απόσταση από τη

25 18 βάση του μέσου δαχτύλου του πρόσθιου δεξιού πελματος εώς τη βάση του μέσου δαχτύλου του αντίστοιχου αριστερού πέλματος. Τέλος, ως άνοιγμα πίσω ορίστηκε η αντίστοιχη απόσταση μεταξύ των οπίσθιων πελμάτων. Εικόνα 2.5: Οι διασκελισμοί και τα ανοίγματα των ζώων που μετρήθηκαν στο πεδίο. Η μέτρηση των ιχνών έγινε με τη χρήση αναλογικού παχύμετρου (εικόνα 2.6α), ενώ η μέτρηση των διασκελισμών έγινε με τη χρήση απλής μετροταινίας (εικόνα 2.6β). Τα δεδομένα των μετρήσεων εισάγονταν κατευθείαν σε υπολογιστή χειρός (PDA) HTC Tytn II Kaiser με τη βοήθεια το λογισμικού ελεύθερης διανομής Cyber Tracker (εικόνα 2.7, α β Εικόνα 2.6α,β: Μέτρηση ίχνους και διασκελισμού. Με τη χρήση αυτού του λογισμικού ήταν δυνατή η συλλογή στο πεδίο μεγάλου όγκου γεωαναφερμένων δεδομένων με μεγάλη ταχύτητα και λεπτομέρεια. Έτσι, για κάθε ομάδα ιχνών εισήχθησαν και επιπλέον δεδομένα που αφορούσαν (α) την άμεση φωτογράφιση του τοπίου και του ίχνους μέσω του PDA, (β) την κατάσταση του δρόμου, (γ) το τύπο του δάσους, (δ) την ηλικία του ίχνους, (ε) τις γεωγραφικές συντεταγμένες, (στ) την ώρα και (ζ) το υψόμετρο. Στο τέλος κάθε ημέρας τα δεδομένα μεταφέρονταν σε βάση δεδομένων σε προσωπικό φορητό υπολογιστή.

26 19 Εικόνα 2.7: Το λογισμικό Cyber Tracker όπως φαίνεται στην οθόνη του PDA. 2.4 Η μέθοδος του ελαχίστου περιγράμματος Για την μέτρηση των αποτυπωμάτων των πελμάτων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος του ελαχίστου περιγράμματος (Halfpenny 2000, Mattson 2003). Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, οι μετρήσεις των διαστάσεων των ιχνών γίνονται στα όρια του του «ελάχιστου περίγραμμάτος» τους (εικόνα 2.8). Το ελάχιστο περίγραμμα μετριέται στον πυθμένα του ίχνους, στα σημεία όπου το ίχνος αλλάζει κατεύθυνση και στρέφεται προς τα πάνω. Το μεταβλητό περίγραμμα μετριέται στα εξωτερικά όρια του ίχνους. Ενώ το μεταβλητό περίγραμμα ενός πατήματος μπορεί να είναι μόνο μερικά χιλιοστά ευρύτερο από το ελάχιστο περίγραμμα, αυτά τα λίγα χιλιοστά μπορεί να έχουν μεγάλο οπτικό αποτέλεσμα. Το ανθρώπινο μάτι «βλέπει» επιφάνεια και η επιφάνεια αυξάνει με το τετράγωνο της γραμμικής μέτρησης, με αποτέλεσμα μερικά χιλιοστά πλάτους και μήκους προσθέτουν μεγάλη επιφάνεια στο πάτημα (Halfpenny 2000). Σύμφωνα με τον Halfpenny (2000) το ελάχιστο περίγραμμα του ίχνους δεν μεταβάλλεται από υπόστρωμα σε υπόστρωμα, σε αντίθεση με το μεταβλητό

27 20 περίγραμμα που μεταβάλλεται πολύ ανάλογα με το υπόστρωμα. Έτσι, το ελάχιστο περίγραμμα μπορεί να θεωρηθεί ως είναι το μόνο σταθερό και αμετάβλητο μέγεθος για την μέτρηση ιχνών. Εικόνα 2.8: Ίχνος σε εγκάρσια τομή: το μεταβλητό και το ελάχιστο περίγραμμα. Όμως, ο προσδιορισμός των σημείων καμπής είναι υποκειμενική απόφαση και δύο παρατηρητές μπορεί να μην τα τοποθετήσουν πάντα στο ίδιο ακριβώς σημείο (Halfpenny 2000, Mattson 2003). Παρ όλα αυτά, πειραματισμός έδειξε ότι ένα μοναδικό άτομο μπορεί να περιορίσει την προσωπική διακύμανση στις μετρήσεις του και ότι ομάδες ατόμων που έχουν εκπαιδευτεί στη μέθοδο του ελαχίστου περιγράμματος γίνονται με τον χρόνο πιο «αντικειμενικές» στις μετρήσεις των ιχνών (Halfpenny 2000). 2.5 Σωματομετρικά χαρακτηριστικά των ζώων Στην περιοχή μελέτης παγιδεύτηκαν κατά τα έτη 2007 και άτομα καφέ αρκούδας, (16 αρσενικά και 7 θηλυκά), για ερευνητικούς και διαχειριστικούς σκοπούς. Στα άτομα αυτά έγιναν μετρήσεις 15 σωματομετρικών διαστάσεων περιλαμβάνοντας μετρήσεις των διαστάσεων των τεσσάρων πελμάτων τους. Στην εικόνα 2.9 και στον πίνακα 2.2 παρουσιάζονται οι σωματομετρικές παράμετροι που μετρήθηκαν. Επίσης, προσδιορίστηκε το φύλο του κάθε ζώου και μετρήθηκε το βάρος του με τη χρήση ζυγαριάς ελατηρίου. Η ηλικία των ζώων υπολογίστηκε κατά προσέγγιση από την ομάδα πεδίου.

28 21 Πίνακας 2.2: Οι σωματομετρικές διαστάσεις που μετριούνται κατά τις παγιδεύσεις Σωματομετρικές διαστάσεις Α Συνολικό μήκος F Πλάτος κεφαλιού Α1 Εξωτερικό περίγραμμα G, K Πλάτος πέλματος Β Περιφέρεια μέσης H, L Μήκος μαξιλαριού C Ύψος I, M Μήκος πέλματος D Περιφέρεια λαιμού J, N Μήκος πέλματος με νύχια E Μήκος κεφαλιού Εικονα 2.9: Οι σωματομετρικές διαστάσεις που μετριούνται κατά τη διάρκεια των παγιδεύσεων. Εικόνα 2.10: Φωτογράφηση πέλματος κατά τη διάρκεια παγίδευσης.

29 22 Από τα άτομα που παγιδεύτηκαν την άνοιξη του 2008 και από μια αρσενική αρκούδα που σκοτώθηκε από τροχαίο τον Οκτώβριο του 2008 λήφθηκαν ψηφιακές φωτογραφίες των πελμάτων τους. Τα πέλματα έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν παράλληλα με το κάδρο της φωτογραφίας και να έχουν δίπλα τους σε ίδια διάταξη έναν βαθμονομημένο χάρακα (εικόνα 2.10). Οι φωτογραφίες επεξεργάστηκαν κατάλληλα με τη χρήση του λογισμικού Adobe Photoshop CS3 για την μέτρηση των διάστασεων των πελμάτων τους. 2.6 Στατιστική ανάλυση Για τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν οι εξής μέθοδοι: Α) Για τον διαχωρισμό των δεδομένων μας σε άτομα και την διερεύνηση των πιο σημαντικών μετρήσεων δημιουργήθηκαν δέντρα απόφασης με τη χρήση του λογισμικού ελεύθερης διανομής WEKA ( Τα δέντρα απόφασης αντιπροσωπεύουν μια προσέγγιση για ταξινόμηση των τιμών σε ένα σύνολο δεδομένων σε διαφορετικές ομάδες. Ένα δέντρο απόφασης είναι μια απλή κατασκευή όπου μη-καταληκτικοί κόμβοι αντιπροσωπεύουν ελέγχους που γίνονται πάνω σε μία ή περισσότερους παραμέτρους και οι τερματικοί κόμβοι αντικατοπτρίζουν τα αποτελέσματα της απόφασης. Το λογισμικό Weka χρησιμοποιεί τον αλγόριθμο J48 για τη δημιουργία δέντρων απόφασης. Ο J48 είναι ένας αλγόριθμος που χρησιμοποιείται για να παραγάγει ένα δέντρο απόφασης και χρησιμοποιεί το γεγονός ότι κάθε χαρακτηριστικό των δεδομένων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ληφθεί μια απόφαση, η οποία χωρίζει τα δεδομένα σε μικρότερα υποσύνολα (Παπαματθαιάκης 2008). Η γενική προσέγγιση του J48 είναι η εξής: (α) επιλογή μιας παραμέτρου που διαχωρίζει καλύτερα τα στιγμιότυπα του συνόλου (β) δημιουργία ενός ξεχωριστού κλαδιού για κάθε τιμή της επιλεγμένης παραμέτρου ή αν τα δεδομένα είναι συνεχή τότε κάθε κλαδί λαμβάνει συγκεκριμένο εύρος τιμών (γ) περαιτέρω διαχωρισμός των τιμών με επιλογή νέας παραμέτρου και δημιουργία υποσυνόλων (δ) για κάθε υποσύνολο, τερματισμός της διαδικασίας επιλογής παραμέτρων αν (i) όλα τα μέλη του υποσυνόλου έχουν την ίδια τιμή για την τελική παράμετρο και (ii) το υποσύνολο

30 23 περιέχει μόνο ένα κλαδί ή δεν μπορούν να βρεθούν άλλοι παράμετροι που να διαχωρίζουν τις τιμές και (ε) για κάθε υποσύνολο που δημιουργήθηκε και δεν είναι τερματικό επαναλαμβάνεται η παραπάνω διαδικασία. Ο πειραματικός τύπος που χρησιμοποιήθηκε ήταν της δεκαπλής διασταυρωμένης επαλήθευσης (10-fold cross validation). Ο τύπος αυτός διαχωρίζει τα δεδομένα σε 10 ισομεγέθεις ομάδες και ο αλγόριθμος «εκπαιδεύεται» στις 9 ομάδες και κάνει έλεγχο στη μία. Στη συνέχεια επαναλαμβάνει τη διαδικασία 10 φορές και λαμβάνει το μέσο όρο της ακρίβειας. Β) Για τη σύγκριση των αποτυπωμάτων του δεξιού και αριστερού πέλματος πραγματοποιήθηκε δοκιμασία ζευγαρωμένων καταγραφών (t-paired test). Τα δεδομένα ακολουθούσαν την κανονική κατανομή και είχαν την ίδια διακύμανση. Γ) Για τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ των μεταβλητών πραγματοποιήθηκε ανάλυση συσχέτισης. Ο συντελεστής συσχέτισης μπορεί να πάρει τιμές από -1 εώς +1. Η τιμή -1 αντιπροσωπεύει μια απόλυτη αρνητική συσχέτιση ενώ η τιμή +1 αντιπροσωπεύει απόλυτη θετική συσχέτιση. Η τιμή 0 αντιπροσωπεύει έλλειψη συσχέτισης. Ο συντελεστής συσχέτισης που χρησιμοποιήθηκε ήταν ο Pearson r ή αλλιώς γραμμικός συντελεστής συσχέτισης. Η γραμμική συσχέτιση προσδιορίζει το κατά πόσο οι δύο μεταβλητές σχετίζονται αναλογικά ή γραμμικά μεταξύ τους. Το τετράγωνο του συντελεστή συσχέτισης αποτελεί το συντελεστή προσδιορισμού (r 2 ) ο οποίος αντιπροσωπεύει το ποσοστό της διακύμανσης της εξηρτημένης μεταβλητής που ερμηνεύεται από την ανεξάρτητη. Δ) Για τη διερεύνηση της σημαντικότητας των συσχετίσεων μεταξύ των παραμέτρων και την εξαγωγή σχέσεων που να τις συνδέουν πραγματοποίηθηκε πολλαπλή παλινδρόμηση. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται σε περιπτώσεις που επιζητείται να αναλυθεί η επίδραση περισσότερων του ενός παραγόντων επί μιας εξαρτημένης μεταβλητής.

31 24 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Συνολικά, καταγράφηκαν ίχνη από 11 άτομα καφέ αρκούδας, 6 γνωστά και 5 άγνωστα. Στον πίνακα 3.1 παρουσιάζονται δεδομένα για τον συνολικό αριθμό των ιχνών που καταγράφηκαν ανά άτομο, τον αριθμό των θέσεων όπου βρέθηκαν τα ίχνη, καθώς και για τον αριθμό των ιχνών που εν τέλη χρησιμοποιήθηκε στη στατιστική επεξεργασία. Πίνακας 3.1: Τα άτομα που χρησιμοποιήθηκαν στην στατιστική επεξεργασία, ο κωδικός τους, ο αριθμός των συλλεχθέντων και τελικά αναλυθέντων ιχνών και ο αριθμός των τοποθεσιών στις οποίες βρέθηκαν τα ίχνη. Αριθμός Κωδικός Αριθμός Άτομο αναλυθέντων ατόμου συλλεχθέντων ιχνών ιχνών Τοποθεσίες H Ηλίας P Πεθερός T Τομπίας Kl Κλεοπάτρα S Σοφοκλής Ka Καπετάνιος U1 Άγνωστο U2 Άγνωστο U3 Άγνωστο U4 Άγνωστο U5 Άγνωστο Επίδραση του υποστρώματος στο μέγεθος του ίχνους Για την διερεύνηση της επίδρασης του υποστρώματος στο μέγεθος του ίχνους μετρήθηκαν το βάθος του ίχνους και η διάμετρος του αποτυπώματος μεταλλικού σφαιριδίου που ριπτόταν από σταθερός ύψος δίπλα σε κάθε ίχνος. Στην εικόνα 3.1 φαίνεται η σχέση μεταξύ πλάτους του ίχνους του Ηλία και της διαμέτρου του ίχνους του μεταλλικού σφαιριδίου. Αν και φαίνεται ότι υπάρχει θετική σχέση των μεταβλητών, ο συντελεστής προσδιορισμού (R 2 ) του γραμμικού μοντέλου που προσαρμόστηκε στα δεδομένα είναι ίσος με (p>0.05) με συντελεστή κλίσης που είναι σημαντικά μικρότερος του μηδενός (p>0.05). Το ίδιο παρατηρείται και για το βάθος του ίχνους (εικόνα 3.2). Στην περίπτωση αυτή ο

32 25 συντελεστής προσδιορισμού είχε τιμή (p>0.05) με συντελεστή κλίσης που είναι σημαντικά μικρότερος του μηδενός (p>0.05) Πλάτος ίχνους Ηλία y= *x; r 2 = Διάμετρος Σφαίρας Εικόνα 3.1: Σχέση του πλάτους ίχνους ζώου με τη διάμετρο ίχνους σφαιριδίου. Οι μικρές τιμές του συντελεστή προσδιορισμού δεν μας επιτρέπουν να σταθμίσουμε τις μετρήσεις του πλάτους (ή άλλων βιομετρικών μεταβλητών) του ίχνους με το υπόστρωμα. Κατά μία έννοια, ενώ η διάμετρος και το βάθος του ίχνους του σφαιριδίου εξαρτώνται από την κατάσταση του υποστρώματος, δεν συμβαίνει το ίδιο με το πλάτος του ίχνους του πέλματος των ζώων, έτσι όπως αυτό μετρήθηκε στο πεδίο. Συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι το πλάτος του ίχνους του Ηλία κυμαίνεται από 12 εώς 12,3 εκατοστά με διακύμανση ίση με που σημαίνει ότι μόνο το 1,18% της διακύμανσης του μεγέθους του ίχνους οφείλεται στο υπόστρωμα, που ούτως ή άλλως αυτή η μικρή διακύμανση μπορεί να οφείλεται στα μικρολάθη που γίνονται στις μετρήσεις Πλάτος ίχνους Ηλία y= *x; r 2 = Βάθος Ίχνους Εικόνα 3.2: Σχέση του πλάτους ίχνους με το βάθος του ίχνους

33 26 Έτσι, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η μέθοδος του ελαχίστου περιγράμματος (Halfpenny 2000) για μέτρηση ιχνών στο πεδίο, πράγματι, ελαχιστοποιεί την επιρροή του υποστρώματος στο μετρήσιμο μέγεθος του ίχνους. 3.2 Επιλογή μεταβλητών Κατά τη διαδικασία της συλλογής δεδομένων στο πεδίο μετρήθηκαν διαστάσεις ιχνών που προερχόταν τόσο από τα πρόσθια όσο και από τα οπίσθια πέλματα των ζώων. Δεδομένου όμως ότι η αρκούδα ασκεί κατά τη βάδιση μεγαλύτερη πίεση στα πρόσθια πέλματα (Mattson 2005), τα ίχνη των οπίσθιων πελμάτων δεν διακρίνονται τόσο καλά στο έδαφος με αποτέλεσμα να καταγραφεί ανεπαρκής αριθμός ιχνών των οπίσθιων πελμάτων. Έτσι, για τις ανάγκες της στατιστικής επεξεργασίας χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα ίχνη από τα πρόσθια πέλματα των ζώων. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι τα εσωτερικά δάχτυλα του πέλματος συνήθως δεν διακρίνονται στο αποτύπωμα με αποτέλεσμα οι παράμετροι μήκος εσωτερικού δαχτύλου, πλάτος εσωτερικού δαχτύλου και νύχι βάση 3 που αφορούν το συγκεκριμένο δάχτυλο να μην χρησιμοποιηθούν στην περαιτέρω επεξεργασία. Επίσης, παραλήφθηκε από τη στατιστική επεξεργασία η παράμετρος κλίση πέλματος επειδή είναι μια διάσταση μετρήσιμη μόνο σε περιπτώσεις άριστης ποιότητας σειράς ιχνών, κάτι που παρατηρήθηκε στο πεδίο σε ελάχιστες περιπτώσεις. Στη συνέχεια, διερευνήθηκε αν μπορούν να συνδυαστούν τα ίχνη των πελμάτων της δεξιάς και αριστερής πλευράς των ατόμων όπως έγινε σε παρόμοιες εργασίες για άλλα είδη (Sharma et al. 2005, Reinhart & Mattson 1990, Grigione et al. 1999). Παρόλο που το αριστερό και το δεξί πέλμα ενός ζώου δεν είναι εναντιόμορφα είδωλα το ένα του άλλου, οι περισσότερες από τις παραμέτρους που μετρήθηκαν έχουν παραπλήσιες τιμές και δεν διαφέρουν στατιστικά σημαντικά (Paired t-test, P<0.05) στα ίχνη των δύο πελμάτων. Εξαίρεση αποτελούν οι παράμετροι βάση 1 και βάση 2 με Ρ ίσο με και αντίστοιχα για τις οποίες όμως υπήρξαν σημαντικά προβλήματα μέτρησης στο πεδίο. Το ένα όριο της βάσης 1 αρχίζει από την βάση του εσωτερικού δαχτύλου το οποίο πολύ συχνά δεν διακρινόταν ή ακόμη και αν διακρινόταν δεν ήταν σε πλήρη επαφή με το έδαφος με αποτέλεσμα το εξωτερικό όριο να είναι ασαφές, ανάλογα με το πώς πάτησε κάθε φορά το ζώο. Η μέτρηση της βάση 2 ήταν επίσης προβληματική γιατί εξαρτάται από το αν τα δάχτυλα του ζώου αποτυπώνονται πλήρως ή μόνο το ανώτερα

34 27 2/3 του μήκους τους. Για τους παραπάνω λόγους οι παράμετροι βάση 1 και βάση 2 δεν χρησιμοποιήθηκαν στην περαιτέρω διερεύνηση. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά ανάλογα με το πέλμα προέλευσης του ίχνους επιτρέπει να ομαδοποιηθούν οι μετρήσεις από τα δύο πέλματα κάτι που οδηγεί σε μείωση του αριθμού των παραμέτρων, δηλαδή σε «οικονομικότερα» μοντέλα. Ταυτόχρονα, αυξάνει το μέγεθος του δείγματος των ιχνών ανά άτομο με αποτέλεσμα την αύξηση της ισχύος των στατιστικών μοντέλων που χρησιμοποιούμε (Johnson & Wichern 1992 σε Sharma et al. 2005). Για την περεταίρω μείωση των μετρήσεων στο πεδίο και τη μείωση του πλεονασμού διερευνήθηκε η σχέση μεταξύ των μεταβλητων, ώστε από τις παράμετρους που σχετίζονται γραμμικα να κρατηθεί μόνο η μία. Για την διερεύνηση αυτών των σχέσεων χρησιμοποιήθηκαν οι μετρήσεις (λογαριθμισμένες) που προέκυψαν από την επεξεργασία των φωτογραφιών των πελμάτων, μιας και ήταν πιο σταθερές από τις μετρήσεις των πατημάτων στο έδαφος που επηρεάζονται από πολλούς εξωγενείς παράγοντες. Ο έλεγχος της σημαντικότητας της συσχέτισης των παραμέτρων πραγματοποιήθηκε με την ανάλυση της Πολλαπλής Γραμμικής Παλινδρόμησης (Multiple Linear Regression). Στην εικόνα 3.3 φαίνεται ότι το πλάτος και το μήκος του ίχνους έχουν στατιστικά σημαντική γραμμική συσχέτιση (r 2 =0.8999, p<0.05) με συντελεστή κλίσης που είναι σημαντικά μεγαλύτερος του μηδενός (p<0.05) Πλάτος πέλματος y= *x; r 2 = Μήκος πέλματος Εικόνα 3.3: Σχέση μεταξύ του πλάτους και του μήκους πέλματος

35 28 Στατιστικά σημαντική γραμμική εξάρτηση (r 2 =0.8938, p<0.05) υπάρχει και μεταξύ πλάτους και μεσοδακτύλιου διαστήματος (εικόνα 3.4) με συντελεστή κλίσης που είναι σημαντικά μεγαλύτερος του μηδενός (p<0.05) Πλάτος πέλματος y= *x; r 2 = Μεσοδαχτύλιο διάστημα Εικόνα 3.4: Σχέση μεταξύ του πλάτους πέλματος και του μεσοδαχτύλιου διαστήματος Ακόμη, ισχυρές συσχετίσεις παρατηρούνται και μεταξύ των παραμέτρων νύχι βάση 1 και νύχι βάση 2 (r 2 =0.9160, p<0.05, εικόνα 3.5) και των παραμέτρων νύχι βάση 1 και νύχι μεσοδαχτύλιο (r 2 =0.9718, p<0.05, εικόνα 3.6) με συντελεστές κλίσης και , αντίστοιχα, που είναι σημαντικά μεγαλύτεροι του μηδενός (p<0.05) Νύχι Βάση y= *x; r 2 = Νύχι Βάση 1 Εικόνα 3.5: Σχέση μεταξύ των παραμέτρων νύχι βάση 1 και νύχι βάση 2

36 Νύχι Βάση y= *x; r 2 = Νύχι Μεσοδαχτύλιο Εικόνα 3.6: Σχέση μεταξύ των παραμέτρων νύχι βάση 2 και νύχι μεσοδαχτύλιο Αντιθέτως, η σχέση μεταξύ του πλάτους μέσου δαχτύλου και του πλάτους έξω δαχτύλου δεν είναι ισχυρή (r 2 =0.4529, p>0.05, εικόνα 3.7), με συντελεστή κλίσης που είναι σημαντικά μικρότερος του μηδενός (p>0.05) Πλάτος έξω δαχτύλου y= *x; r 2 = Πλάτος μέσου δαχτύλου Εικόνα 3.7: Σχέση μεταξύ του πλάτους μέσου δαχτύλου και πλάτους έξω δαχτύλου