Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ

Transcript

1 ΕΥΤΥΧΙΑ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΤΟΣ Α

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ..3 Έννοια, διακρίσεις, αναγκαιότητα του συντάγματος 3.ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ..5 4.ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 6 5.ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΥΜΦΩΝΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Η ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ..8 8.ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ, ΕΠΙΣΗΜΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ Α. Η ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ...10 Β. Η ΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ.. 12 Γ. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ..14 Δ. Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ..14 Ε. Η ΤΕΛΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΤΕΡΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ...15 ΠΕΡΙΛΗΨΗ/SUMMARY. 18 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ. 18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία αποτελεί μια προσπάθεια προσέγγισης του θέματος της ερμηνείας του Συντάγματος. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τον ορισμό της ερμηνείας, καθώς και τις διάφορες μεθόδους της, το πρόβλημα της ερμηνείας του Συντάγματος, μα και τη σχέση ερμηνείας και Συντάγματος. Θίγεται ακόμα και το θέμα των κριτηρίων για την αναζήτηση της ορθότερης συνταγματικής ερμηνείας. Η εργασία αυτή δεν αποτελεί μια αναλυτική πραγματεία, αλλά αποσκοπεί στην όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση της έννοιας, της διαδικασίας, αλλά και της ιδιομορφίας της ερμηνείας των συνταγματικών διατάξεων. 1.Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Σύνταγμα με την ευρύτατη έννοια του όρου, είναι σύνολο «θεμελιωδών κανόνων» (οποιασδήποτε ή χωρίς τυπική μορφή) και διακρίνεται σε τρεις μερικότερες μορφές, το οιονεί σύνταγμα, το παραδοσιακό ή υπό ευρεία έννοια σύνταγμα και το σύγχρονο ή σύνταγμα υπό στενή νομική έννοια ( terminus technicus), το οποίο και κυρίως ενδιαφέρει το παρόν. Σύνταγμα, υπό την παραδοσιακή δυαδιστική ευρεία έννοια, είναι σύνολο κανόνων, που ρυθμίζουν τη μορφή του κράτους, την οργάνωση και τα όρια της κρατικής εξουσίας και τις σχέσεις της με τους πολίτες. Κατά τη μονιστική προσέγγιση το σύνταγμα διακρίνεται σε κατά κυριολεξία ή υπό στενή νομική έννοια και σε οιονεί σύνταγμα. Υπό στενή νομική έννοια σύνταγμα είναι ο γραπτός, σε ιδιαίτερο κείμενο διατυπωμένος, υπέρτατος, γενικός, καθολικός, θεμελιώδης νόμος, που έχει τεθεί με ειδική διαδικασία, ρυθμίζει τη συνολική κοινωνική, πολιτική, οικονομική ζωή και έννομη τάξη, έχει αυξημένη τυπική δύναμη και μεταβάλλεται με διαδικασία δυσχερέστερη της προβλεπόμενης για τους κοινούς νόμους, των οποίων ιεραρχικά προΐσταται. Οιονεί σύνταγμα είναι οποιοδήποτε συνταγματικό μόρφωμα συγκεντρώνει ορισμένα, όχι όμως όλα τα τυπικά και ουσιαστικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου νομικού συντάγματος. 2.Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Έννοια, διακρίσεις, αναγκαιότητα της ερμηνείας Ερμηνεία είναι η επιστημονική διεργασία, με την οποία διακριβώνεται το αληθινό περιεχόμενο του. Με την ερμηνεία επιδιώκεται η γνώση του νοήματος του κανόνα δικαίου. Η ερμηνεία των κανόνων δικαίου, η ανεύρεση του αληθινού νοήματος τους, αποτελεί βασικό έργο της νομικής επιστήμης. Έργο της νομικής επιστήμης δεν είναι βέβαια η αποσπασματική ερμηνεία των κανόνων δικαίου, αλλά η εμπέδωση μιας συγκεκριμένης γενικότερης δικαιϊκής αντίληψης. Σκοπός της ερμηνείας του δικαίου είναι καταρχήν η ανεύρεση του νοήματος του «ισχύοντος» κανόνα δικαίου. Η έρευνα αυτή είναι η de lege lata (de constitutione lata) Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 3

4 ερμηνεία του δικαίου. Παράλληλα έργο της νομικής επιστήμης είναι η κριτική του ισχύοντος δικαίου, με σκοπό τη βελτίωση του. Η έρευνα αυτή αποβλέπει όχι στο πως είναι, αλλά στο πως θα έπρεπε να είναι ο κανόνας δικαίου. Η de lege ferenda (de constitutione ferenda) ανάλυση των κανόνων δικαίου αποτελεί επίσης σημαντικό έργο της νομικής επιστήμης. Η de lege ferenda νομική έρευνα προϋποθέτει την de lege lata και βασίζεται στα συμπεράσματα της. Ο καθορισμός του «δέοντος» προϋποθέτει τον καθορισμό του «είναι». Κατά πρώτο επομένως πρέπει να διακριβωθεί το πώς έχει ο κανόνας δικαίου, για να ασκηθεί κριτική και να εκφραστεί άποψη για το πώς θα έπρεπε να είναι. Με κριτήριο το υποκείμενο, η ερμηνεία του δικαίου διακρίνεται σε αυθεντική, επίσημη και επιστημονική. Οι τέσσερις κλασσικές μέθοδοι ερμηνείας, όπως διατυπώθηκαν από τον F. C. von Savigny, είναι: α) η γραμματική ερμηνεία, β) η λογική ερμηνεία, γ) η ιστορική ερμηνεία, δ) η συστηματική ερμηνεία. Στις μεθόδους αυτές έχει προστεθεί ε) η τελεολογική ερμηνεία. Πρόσφατα προτάθηκε η προσθήκη της συγκριτικής, ως αυτοτελούς ερμηνευτικής μεθόδου. Οι ερμηνευτικές μέθοδοι δεν αλληλοαποκλείονται, αλλά αντίθετα αλληλοσυμπληρώνονται. Στο έργο της η νομική επιστήμη υποβοηθείται από τα πορίσματα άλλων, «βοηθητικών» εν προκειμένω επιστημών. Ο νομικός οφείλει κατά την επεξεργασία των κανόνων δικαίου, στην οποία προβαίνει, να χρησιμοποιεί τα πορίσματα άλλων επιστημών, όπως λ.χ. η κοινωνιολογία, η ιστορία κλπ. ή διαφόρων ερευνών, όπως είναι η στατιστική έρευνα κλπ. Η αναγκαιότητα της ερμηνείας των κανόνων δικαίου προκύπτει από αυτή την ίδια τη φύση τους. Ο κανόνας δικαίου αποτελεί ρύθμιση γενική και αφηρημένη. Αυτή η ίδια η υπαγωγή συγκεκριμένης περίπτωσης στο ρυθμιστικό περιεχόμενο δικαιϊκού κανόνα είναι αποτέλεσμα ερμηνευτικής λειτουργίας. Η ερμηνεία αποτελεί με τη έννοια αυτή προϋπόθεση της εφαρμογής του δικαίου, πέρα και ανεξάρτητα από τις ερμηνευτικές δυσχέρειες του συγκεκριμένου δικαιϊκού κανόνα. Ερμηνεία πραγματοποιείται όχι μόνο στις αμφισβητούμενες ή «δύσκολες» περιπτώσεις αλλά και στις μη αμφισβητούμενες ή «εύκολες». Άλλωστε ό,τι δεν αμφισβητείται σήμερα δεν αποκλείεται να αποτελέσει αύριο αντικείμενο οξύτατης διαφωνίας. Η επίλυση συγκεκριμένης περίπτωσης με βάση κανόνα δικαίου, η μετάβαση αυτή από το γενικό στο ειδικό, γίνεται μόνο με την ερμηνεία. Η αναγκαιότητα της ερμηνείας εντείνεται σε περιπτώσεις διαφωνίας ως προς το περιεχόμενο του κανόνα δικαίου. Αυτό συμβαίνει κυρίως, όταν η ρύθμιση είναι ασαφής. Από την ασάφεια της ρύθμισης διαφέρουν οι περιπτώσεις «μη ρύθμισης», έλλειψη ρύθμισης. Εφόσον δεν υπάρχει ρύθμιση τίθεται ζήτημα εφαρμοστέου δικαίου και όχι ζήτημα κατά κυριολεξία ερμηνείας του δικαίου. Από την σύμφωνα με τα παραπάνω ερμηνεία, με τη στενή έννοια του όρου, διαφέρει ο εντοπισμός του εφαρμοστέου κανόνα δικαίου, που εφαρμόζεται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Η διακρίβωση του εφαρμοστέου κανόνα δικαίου ανήκει στη γενικότερη νομική ανάλυση, δεν αποτελεί όμως κατά κυριολεξία ερμηνεία, διότι δεν ασχολείται με τη διακρίβωση του αληθινού νοήματος του νόμου αλλά με το ερώτημα, ποίος κανόνας δικαίου εφαρμόζεται και κατά συνέπεια προηγείται της κατά κυριολεξία ερμηνείας. Πράγματι πρέπει πρώτα να εξακριβωθεί ποίος κανόνας εφαρμόζεται και κατόπιν να αναζητηθεί το αληθινό του νόημα. Στις περιπτώσεις ελέγχου της συνταγματικότητας η Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 4

5 ερμηνεία των συνταγματικών κανόνων έχει ως αποτέλεσμα τον καθορισμό του κοινού δικαίου. 3.ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Η ερμηνευτική ιδιομορφία του Συντάγματος οφείλεται σε πολλούς γνωστούς λόγους. Κυρίως στους εξής :α) καταρχήν η ερμηνεία του Συντάγματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί και συνήθως χρησιμοποιείται ως πολιτικό επιχείρημα. Δηλαδή ως επιχείρημα στο στίβο της πολιτικής αντιπαράθεσης, έξω από το πλαίσιο, αλλά και τις προφάσεις ακόμη, μιας δικαστικής διαδικασίας και ενός δικανικού συλλογισμού. Αυτό βέβαια μπορεί να συμβεί και συμβαίνει και σε πολλές διατάξεις του κοινού δικαίου που είναι πολιτικά (με τη στενή έννοια του όρου) κρίσιμες. Συμβαίνει, όμως, κατεξοχήν και εξ ορισμού με τις συνταγματικές διατάξεις. Θα τολμούσαμε τη διαπίστωση και τη διατύπωση πως ο,τιδήποτε έχει σχέση με το Σύνταγμα και με την ερμηνεία του, δηλαδή ο,τιδήποτε περιέχεται στο τυπικό Σύνταγμα ή συνδέεται με την ερμηνεία του, καθίσταται εκ μόνου του λόγου αυτού ισχυρισμός που έχει πολιτικές συνέπειες. Αυτό φαίνεται ιδίως στην πολιτική χρήση των δικαστικών αξιολογήσεων γύρω από θέματα συνταγματικότητας. Η στάση των δικαστηρίων απέναντι στην ερμηνεία του Συντάγματος είναι πηγή πολιτικού ενδιαφέροντος και άρα πολιτικών αντιθέσεων. β) Η δεύτερη ιδιομορφία της ερμηνείας του Συντάγματος είναι και η πιο προφανής. Οφείλεται στο βασικό νομοτεχνικό χαρακτηριστικό του Συντάγματος ως νομικού κειμένου: στην ελλειπτικότητα των διατάξεων του. Η ελλειπτικότητα αυτή η συνυφαίνεται αναπόφευκτα με την αμφισημία ή πάντως την υπαινικτικότητα των διατυπώσεων του Συνταγματικού κειμένου και καθιστά το έργο του ερμηνευτή εξόχως δυσχερές αλλά και εξόχως διαπλαστικό πολύ περισσότερο από ό,τι σε οποιονδήποτε άλλο κλάδο δικαίουγιατί έχει ενώπιον του έννοιες πολύσημες και αόριστες σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από οποιοδήποτε άλλο νομικό κείμενο. γ) Το τρίτο χαρακτηριστικό εντοπίζεται στον ίδιο τον αυστηρό χαρακτήρα και την αυξημένη τυπική ισχύ του Συντάγματος. Πρόκειται για την παρεμβολή του κοινού δικαίου την ερμηνεία του Συντάγματος. Η ερμηνεία του Συντάγματος τις συντριπτικά περισσότερες φορές- ενεργοποιείται μέσα από την ανάγκη ερμηνείας και εφαρμογής του κοινού δικαίου και διασταυρώνεται με αυτήν. Η ερμηνεία του Συντάγματος, τις περισσότερες φορές, προκαλείται με τη θέσπιση του κοινού δικαίου, με αφορμή και με τελικό στόχο την ερμηνεία και την εφαρμογή του κοινού δικαίου. Μάλιστα, στο δικό μας πολίτευμα και στο δικό μας σύστημα δικαστικού ελέγχου, από το οποίο απουσιάζει ο έλεγχος της κατανομής αρμοδιοτήτων μεταξύ των αμέσων οργάνων του κράτους και όπου ο έλεγχος της συνταγματικότητας είναι διάχυτος, αυτό το χαρακτηριστικό της ερμηνείας του Συντάγματος είναι μάλλον απόλυτο, με συνέπεια ορισμένες περιοχές του συντάγματος να μένουν έξω από τα όρια του δικαστικού ελέγχου, χωρίς καμιά δυνατότητα δικαστικής ερμηνείας και εφαρμογής. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα με τα interna corporis της Βουλής, τις λεγόμενες «κυβερνητικές πράξεις», αλλά και διάφορα ζητήματα λιγότερο σημαντικά ή διαρκή (όπως π.χ. τη νομική θέση του αναπληρωτή προέδρου της Δημοκρατίας). Αυτό δεν σημαίνει βέβαια, ότι οι σχετικές Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 5

6 διατάξεις του Συντάγματος έχουν μειωμένο νομικό κύρος ή ότι δεν επιδέχονται ερμηνείες ως κανόνες αυξημένης τυπικής ισχύος. Απλώς, αρμόδιο όργανο είναι κάποιο πολιτικό όργανο, κυρίως η ίδια η Βουλή είτε με ρητή διάταξη, είτε λόγω του τεκμηρίου αρμοδιότητας που συντρέχει υπέρ αυτής σε ένα δημοκρατικό, αντιπροσωπευτικό και κοινοβουλευτικό πολίτευμα. Από αυτές, λοιπόν, τις τρείς βασικές ιδιορρυθμίες του σύμπαντος ως αντικειμένου ερμηνείας πηγάζουν και ειδικές μέθοδοι που πρέπει να χρησιμοποιήσει ερμηνευτής για να αποκαταστήσει τις ανεπάρκειες των κλασικών μεθόδων της ερμηνείας του κοινού δικαίου που δεν δίνουν απάντηση στις νομικές ιδιορρυθμίες του Συντάγματος. Από την υπεροχή, της ελλειπτικότητας και το ίδιο το ρυθμιστικό περιεχόμενο του Συντάγματος (που αφορά κυρίως σχέσεις μεταξύ οργάνων και σχέσεις κράτους-ατόμου) απορρέουν τα διάφορα ερμηνευτικά κριτήρια που μπορεί να ονομαστούν ή να κωδικοποιηθούν με πολλούς και διάφορους τρόπους και τα οποία, αν επιμένει κανείς, μπορεί να τα εντάξει εύκολα σε κάποια από τις γνωστές οι κλασικές μεθόδους ερμηνείας του δικαίου, ιδίως σε λογικήσυστηματικοί και την τελολογική. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε ότι τέτοιες ερμηνευτικές ιδιαιτερότητες εμφανίζονται και στους κλάδους του κοινού δικαίου, όπως π.χ. η γραμματολογική ερμηνεία και η απαγόρευση της αναλογικής εφαρμογής στο ποινικό δίκαιο. 4.ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ερμηνεία και Σύνταγμα συνδέεται πολλαπλά. Το σύνταγμα ως Νομικό κείμενο είναι καταρχήν το ίδιο αντικείμενο ερμηνείας. η πλευρά αυτή των σχέσεων ερμηνείες και Συντάγματος δεν διαφέρει σημαντικά από όλες τις άλλες του είδους. Η ερμηνεία του Συντάγματος, βασικό έργο της επιστήμης του Συνταγματικού δικαίου, αποσκοπεί στη διακρίβωση του αληθινού περιεχομένου των συνταγματικών κανόνων. μία άλλη ιδιαίτερης σημασίας προσέγγιση ανάγεται στο ερώτημα, αν το Σύνταγμα προσδιορίσει το ίδιο το ερμηνευτικό πλαίσιο, τους βασικούς κανόνες ερμηνείας των διατάξεων του καθώς επίσης και του κοινού δικαίου. από την άποψη αυτή η ερμηνεία αποτελεί αντικείμενο του Συντάγματος, περιεχόμενο της κανονιστικής συνταγματικής ρυθμίσεις. περιέχει ή όχι το Σύνταγμα ερμηνευτικές αρχές, δεσμεύσεις ή κατευθύνσεις που καθοδηγούν τον ερμηνευτή του δικαίου; Καταρχήν για τη λειτουργία της ερμηνείας απαραίτητος είναι ο προκαθορισμός ενός ελάχιστου ( συνταγματικού) πλαισίου γενικότερης παραδοχής. Απαραίτητη δηλαδή είναι η θέσπιση ορισμένων κριτηρίων, ο ενδεχόμενος καθορισμός βασικών αξιών κλπ., δηλαδή απαραίτητος είναι ο καθορισμός ενός «ελάχιστου προερμηνευτικού πλαισίου». Σε συνάφεια προς τα παραπάνω βρίσκει απάντηση και το ερώτημα, αν το Σύνταγμα είναι «ερμηνευτικά ουδέτερο» ή αν αντίθετα περιέχει βασικές ερμηνευτικές αρχές και αξιώματα, τα οποία οφείλει να ακολουθήσει όχι όμως απαραίτητα και να αποδεχθεί- ο ερμηνευτής κατά την de constitutione lata Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 6

7 επεξεργασία. Ο συντακτικός νομοθέτης θέτει ένα ελάχιστο προερμηνευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η νομική ερμηνεία των κανόνων δικαίου. Κατοχυρώνει και ταυτόχρονα οριοθετεί την ερμηνευτική ελευθερία, η οποία δεν απαλλάσσει από το καθήκον υπακοής στο Σύνταγμα. Οι βασικές γενικές συνταγματικές αρχές αποτελούν ταυτόχρονα και βασικές ερμηνευτικές αρχές για τη συνολική έννομη τάξη, όπως η καταστατική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας κλπ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι ιδιαιτερότητες της ερμηνείας του Συντάγματος. Η ερμηνεία του Συντάγματος, ως ερμηνεία Συνταγματικού κειμένου υπόκειται καταρχήν στους ίδιους κανόνες και πραγματοποιείται με τις ίδιες μεθόδους της νομικής ερμηνείας γενικότερα. Δεν παύει όμως η συνταγματική ερμηνεία να χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες, που προκύπτουν από το χαρακτήρα του Συντάγματος. Στα χαρακτηριστικά αυτά ανήκουν κυρίως τα εξής: Δίκαιο και πολιτική συνδέονται πολύ στενά. Σύνταγμα και πολιτική συνδέονται ακόμα περισσότερο. Η σύνδεση αυτή προκύπτει από το ίδιο το περιεχόμενο των συνταγματικών ρυθμίσεων, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό αποτελούν ρύθμιση του πολιτικού φαινομένου. Το χαρακτηριστικό αυτό καθιστά ιδιαίτερα δυσχερή τη θέση και πολλαπλασιάζει τις ευθύνες του ερμηνευτή του Συντάγματος. Η ερμηνεία του Συντάγματος συνεπάγεται πολιτικές επιπτώσεις και πολλές φορές χρησιμοποιείται στο επίπεδο της πολιτικής επιχειρηματολογίας. Πολιτική σημασία και άρα πολιτικές επιπτώσεις έχει ασφαλώς και η ερμηνεία διατάξεων του κοινού δικαίου, διαφοροποιούμενη κατά κλάδους (π.χ. εργατικό, οικογενειακό δίκαιο κλπ). Στην περίπτωση όμως των συνταγματικών κανόνων προσλαμβάνει ιδιαίτερες διαστάσεις. Άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ερμηνείας του Συντάγματος συνάγεται από τον ιδιαίτερα γενικό και προστατευτικό χαρακτήρα των συνταγματικών διατάξεων. Ο συντακτικός νομοθέτης χρησιμοποιεί νομικούς όρους σε πάρα πολλές περιπτώσεις όχι με τη στενότερη έννοια του terminus technicus, την οποία προσλαμβάνουν σε ειδικότερους κλάδους δικαίου (π.χ. έγκλημα, οικογένεια κλπ.). Το ρυθμιστικό αυτό «φαινόμενο» απαντάται κυρίως στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων και είναι αποτέλεσμα της παροχής όσο το δυνατόν μεγαλύτερης συνταγματικής προστασίας. Στο ερμηνευτικό αυτό πλαίσιο ιδιαίτερη σημασία προσλαμβάνει το αξίωμα «in dubio pro libertate», το οποίο ωθεί τον ερμηνευτή του δικαίου να υιοθετήσει επί ισοδύναμων κατά τα άλλα ερμηνευτικών εκδοχών- εκείνη που παρέχει περισσότερη ελευθερία. 5.ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΥΜΦΩΝΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Με τον όρο «σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία των νόμων» εκφράζεται ο ερμηνευτικός κανόνας, κατά τον οποίο, επί περισσοτέρων ερμηνευτικών εκδοχών, πρέπει να ακολουθείται εκείνη της οποίας το περιεχόμενο βρίσκεται σε συμφωνία ή πλησιέστερα Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 7

8 προς το κανονιστικό περιεχόμενο των συνταγματικών κανόνων. Σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία δεν σημαίνει απλά και μόνον, ότι η κοινή νομοθεσία πρέπει να ερμηνεύεται με βάση το κανονιστικό περιεχόμενο του Συντάγματος. Αυτό άλλωστε αποτελεί νομική αναγκαιότητα, που προκύπτει από την τυπική υπεροχή των συνταγματικών κανόνων. Η σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία δεν έχει χρησιμότητα, όταν εμφανίζεται μία μόνον ερμηνευτική εκδοχή, αλλά όταν οι ερμηνευτικές εκδοχές είναι περισσότερες. Αποτελεί επομένως κριτήριο επιλογής μεταξύ περισσότερων ερμηνευτικών εκδοχών. Η σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία απομακρύνει τις αντίθετες προς το κανονιστικό περιεχόμενο του Συντάγματος ερμηνευτικές εκδοχές. Αποτελεί επομένως «ερμηνευτικό φίλτρο», το οποίο απομακρύνει λύσεις, που δεν συμβιβάζονται προς το περιεχόμενο του Συντάγματος. Η σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία αποτελεί επίσης ερμηνευτική παρότρυνση προς το δικαστή και γενικότερα τον ερμηνευτή του δικαίου, να αναδείξει το σύμφωνο προς το Σύνταγμα περιεχόμενο του νόμου. Από την άποψη αυτή η σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία συμβάλλει στη «σωτηρία» του νόμου που εμφανίζεται εκ πρώτης όψεως αντισυνταγματικός, συμβάλλει στην εναρμόνιση του αντικειμενικού νοήματος του κοινού νόμου προς εκείνο του Συντάγματος. Ο δικαστής πρέπει επομένως να αρνείται την εφαρμογή νόμου ως αντισυνταγματικού, όταν πράγματι το περιεχόμενο του δεν συμβιβάζεται με το περιεχόμενο του Συντάγματος. 6.Η ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ερμηνείας του Συντάγματος συνάγεται από την τυπική του υπεροχή έναντι του κοινού δικαίου. Η εξακρίβωση του κανονιστικού περιεχομένου του συνταγματικού κανόνα έχει άμεσες επιπτώσεις στο κοινό δίκαιο. Η ερμηνεία του Συντάγματος αποτελεί προϋπόθεση για την εφαρμογή και την ερμηνεία των διατάξεων του κοινού δικαίου. Το περιεχόμενο των συνταγματικών διατάξεων, στις περισσότερες περιπτώσεις, επαναλαμβάνεται και αναδιπλώνεται με διατάξεις του κοινού δικαίου. Πρόκειται δηλαδή για την εξειδίκευση των συνταγματικών διατάξεων. Η συνταγματική διάταξη ως τυπικά υπερκείμενη διάταξη εξειδικεύεται από τους κατώτερους κανόνες του κοινού δικαίου. Με την έννοια αυτή όλη η νομοθετική εργασία αποτελεί εξειδίκευση των συνταγματικών διατάξεων. Από την εξεταζόμενη άποψη εξειδίκευση είναι η υλοποίηση του κανονιστικού περιεχομένου των συνταγματικών διατάξεων με κανόνες δικαίου κατώτερης βαθμίδας. Κάθε διάταξη νόμου στο πλαίσιο της ενιαίας έννομης τάξης δεν μπορεί παρά να αποτελεί εξειδίκευση κάποιας συνταγματικής διάταξης. 7.ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΠΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ Η υπεροχή του Συντάγματος έναντι του κοινού δικαίου και η εφαρμογή των κανόνων του στη συνολική έννομη τάξη, στις σχέσεις κράτους-πολιτών αλλά και στις διαπροσωπικές σχέσεις, οδηγεί στη συνταγματική ερμηνεία, δηλαδή στην ταυτόχρονη ερμηνεία των συνταγματικών κανόνων και εκείνων του κοινού δικαίου ως μερών μιας συστηματικής ενότητας. Η απλή αναφορά μόνο στο νομό, χωρίς ταυτόχρονη αναγωγή και ρητή αναφορά Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 8

9 στις συνταγματικές διατάξεις, δεν είναι μόνο επιστημονικά ελλιπής, αλλά εμπεριέχει σοβαρούς κινδύνους παροχής «νομικών λύσεων» μη απόλυτα σύμφωνων προς το Σύνταγμα. Η αναγκαιότητα της συνταγματικής ερμηνείας ως ταυτόχρονης ερμηνείας συνταγματικών και κοινών διατάξεων, που τις εξειδικεύουν, αφορά τη συνολική έννομη τάξη, όχι μόνο το δημόσιο αλλά και το ιδιωτικό δίκαιο. Η συνταγματική ερμηνεία είναι βασικά αμφίδρομη, από το συνταγματικό στο κοινό δίκαιο και το αντίστροφο. Η αμφίδρομη λειτουργία της δικαιϊκής ενέργειας περιστρέφεται γύρω από τον άξονα της συνταγματικής υπεροχής. Η συνταγματική ερμηνεία έχει τρείς βασικές μορφές: την καθοριστική, την προσδιοριστική και τη συμπληρωματική. Η καθοριστική ερμηνεία ερευνά το πρόβλημα της ισχύος ή μη των διατάξεων του κοινού γραπτού δικαίου. Πρόκειται κυρίως για την έρευνα της συνταγματικότητας των κοινών κανόνων δικαίου. Η προσεκτική ερμηνεία αναζητεί τον προσδιορισμό του περιεχομένου, τη συγκεκριμενοποίηση του νοήματος των γραπτών κανόνων. Στο πλαίσιο της προσδιοριστικής ερμηνείας, ιδιαίτερη σημασία έχει η συγκεκριμενοποίηση των αόριστων νομικών εννοιών και γενικών ρητρών από το περιεχόμενο των συνταγματικών διατάξεων, ενισχυόμενης έτσι σε μεγάλο βαθμό της ασφάλειας του δικαίου. Οι συνταγματικές διατάξεις προσδιορίζουν ένα minimum περιεχόμενο των γενικών ρητρών, χωρίς να εμποδίζουν την παραπέρα διάπλασή τους, που διαμορφώνεται με την εξέλιξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής. Τέλος, η συμπληρωματική ερμηνεία κατευθύνεται προς την αποκάλυψη θετικών κανόνων δικαίου, που δεν βρίσκονται γραπτά διατυπωμένοι, πλην όμως εμπεριέχονται στην έννομη τάξη. Οι κανόνες αυτοί μπορεί να έχουν είτε ειδικό περιεχόμενο και να παράγονται από την εφαρμογή ενός προβλεπόμενου γενικού κανόνα σε συγκεκριμένη κατηγορία περιπτώσεων, είτε γενικό περιεχόμενο και να παράγονται από τη σύνθεση του περιεχομένου ειδικών γραπτών κανόνων δικαίου. 8.ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ, ΕΠΙΣΗΜΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ Αυθεντική είναι η ερμηνεία που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση και η οποία πραγματοποιείται από συγκεκριμένα προς τούτο αρμόδιο όργανο. Η αυθεντική ερμηνεία είναι δεσμευτική. Με την αυθεντική ερμηνεία αναδεικνύεται μια μόνο εφαρμόσιμη νοηματική ερμηνευτική εκδοχή. Στην περίπτωση της αυθεντικής ερμηνείας διαφοροποιείται σημαντικά η ερμηνεία του Συντάγματος από εκείνη των κοινών νόμων. Όπως ορίζει ο συντακτικός νομοθέτης, η αυθεντική ερμηνεία των νόμων ανήκει στη νομοθετική λειτουργία. Ο νόμος ερμηνεύεται αυθεντικά με νεότερα ερμηνευτικό νόμο. Ο ερμηνευτικός νόμος θέτει κανόνες δικαίου και για το λόγο αυτό η αυθεντική ερμηνεία του δεν θεωρείται γνήσιο είδος ερμηνείας. Απαγορεύεται η αναδρομικότητα του ψευδοερμηνευτικού νόμου. Νόμος, που δεν είναι πράγματι ερμηνευτικός, ισχύει μόνον από τη δημοσίευση του. Για την αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος δεν υπάρχει ειδική διάταξη. Όπως όμως αρμόδιος για την αυθεντική ερμηνεία των νόμων είναι κοινός νομοθέτης αρμόδιος για την αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος είναι ο συντακτικός νομοθέτης. Μόνον επομένως κατά την αναθεώρηση είναι δυνατή η αυθεντική ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων, η οποία εμφανίζεται με τη μορφή των ερμηνευτικών Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 9

10 δηλώσεων, που αποτελούν μέρος του Συνταγματικού κειμένου. Ο κοινός νομοθέτης δεν έχει εξουσία αυθεντικής ερμηνείας των συνταγματικών διατάξεων. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις στις οποίες για τον καθορισμό του περιεχομένου λεκτικών όρων και άλλων συναφών θεμάτων, ο συντακτικός νομοθέτης απευθύνεται στον κοινό, για να τους προσδώσει συγκεκριμένο νοηματικό περιεχόμενο. Οι περιπτώσεις αυτές της εννοιολογικής νομοθετικής εξουσιοδότησης είναι ταυτόχρονα και περιπτώσεις «οιονεί αυθεντικής ερμηνείας». Επίσημη ερμηνεία είναι εκείνη που πραγματοποιούν τα όργανα του κράτους κατά την άσκηση της αρμοδιότητάς τους. Κατά την άσκηση της προβλεπόμενης από τους κανόνες δικαίου εξουσίας, τα κρατικά όργανα καλούνται σε πολλές περιπτώσεις να ερμηνεύσουν και να εφαρμόσουν συνταγματικές διατάξεις. Το Σύνταγμα καλούνται να εφαρμόσουν τη νομοθετική εξουσία λ.χ. κατά την ψήφιση των νόμων, τα διάφορα όργανα της Εκτελεστικής εξουσίας, π.χ. ο πρόεδρος της Δημοκρατίας κατά την ανάθεση διερευνητικών εντολών ή το διορισμό κυβέρνησης, ή η κυβέρνηση αλλά και τα κατώτερα στην ιεραρχία κρατικά όργανα. Το ιδιάζον στην περίπτωση αυτή είναι ότι το αρμόδιο για την εφαρμογή του κανόνα όργανο έχει την εξουσία επιβολής της δικής του ερμηνευτικής εκδοχής, της εκδοχής δηλαδή την οποία το ίδιο θεωρεί ως ορθή. Με την έννοια αυτή η ερμηνεία, στην οποία προβαίνουν τα αρμόδια κρατικά όργανα, είναι «επίσημη ερμηνεία», κατ αντιδιαστολή προς την ερμηνεία που πραγματοποιούν μη αρμόδιοι προς τούτο φορείς. Η επίσημη ερμηνεία δεν διαθέτει την «μοναδικότητα» της αυθεντικής ερμηνείας. Η επίσημη ερμηνεία δεν είναι αυθεντική, αλλά αμφισβητήσιμη ερμηνεία. Με τον όρο «επιστημονική ερμηνεία» του Συντάγματος έχει επικρατήσει να νοείται η ερμηνεία στην οποία προβαίνει η νομική επιστήμη γενικότερα και ειδικότερα η επιστήμη του Συνταγματικού δικαίου. Η επιστημονική ερμηνεία δεν είναι ούτε «αυθεντική» ούτε «επίσημη», διαθέτει εντούτοις αυξημένο κύρος λόγω των ειδικών γνώσεων των ερμηνευτών. 9.ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ Α. Η γραμματολογική μέθοδος Γραμματολογική είναι η ερμηνεία που επιδιώκει την ανεύρεση του νοήματος του κανόνα δικαίου με τον προσδιορισμό της σημασίας των λέξεων, σύμφωνα με τους γραμματικούς, συντακτικούς και ετυμολογικούς κανόνες. Η γραμματολογική ερμηνεία είναι κατά κυριολεξία «γλωσσική» ή «λεκτική» ερμηνεία. Η ανεύρεση του νοήματος του νόμου επιχειρείται μέσα από τον καθορισμό του νοήματος των λέξεων. Η γλώσσα είναι μέσο, με το οποίο αποδίδονται οι έννοιες και τα νοήματα. Στη νομική επιστήμη η χρησιμοποίηση της γλώσσας έχει ιδιαίτερη σημασία και ιδιαιτερότητες. Η νομική επιστήμη έχει ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης και ειδικούς νομικούς όρους. Πολλοί από τους όρους, που χρησιμοποιούνται στα νομικά κείμενα, δεν έχουν απαραίτητα το ίδιο περιεχόμενο στην Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 10

11 κοινή καθομιλουμένη του γλώσσα, αλλά άλλοτε ευρύτερο και άλλοτε στενότερο. Πολλοί όροι έχουν καταστεί τεχνικοί νομικοί όροι (termini technici), δηλαδή όροι με συγκεκριμένο, προκαθορισμένο περιεχόμενο. Γι αυτό γίνεται λόγος για «νομική γλώσσα» ή «γλώσσα των νομικών». Ο προσδιορισμός του νοηματικού περιεχομένου των λέξεων επιχειρείται βασικά με τους εξής τρόπους : α) με την έρευνα της ετυμολογικής προέλευσης της λέξης, έτσι ώστε να διαλευκανθεί ο αρχικός σημασιολογικός της πυρήνας. β) Το περιεχόμενο των λέξεων προσλαμβάνει ακόμα πιο συγκεκριμένο περιεχόμενο ανάλογα με το γραμματικό τύπο με τον οποίο εμφανίζεται. Η γνώση επομένως και η εφαρμογή των κανόνων της γραμματικής είναι απαραίτητη για την εφαρμογή της γραμματολογικής ερμηνείας. γ) Ιδιαίτερη επίσης σημασία για τον καθορισμό του νοήματος των λέξεων έχει συντακτικός τύπος με τον οποίο εμφανίζονται. Η γραμματολογική ερμηνεία εργάζεται ετυμολογικά και χρησιμοποιεί επίσης τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού, προκειμένου να καθορίσει το νόημα του νομικού κειμένου. Ο προσανατολισμός της μεθόδου αυτής έχει πράγματι έντονη «φιλολογική χροιά». Έργο της Νομικής επιστήμης δεν είναι βεβαίως η «φιλολογική», γραμματολογική ανάλυση των νομικών κειμένων, όμως τα πορίσματα της επιστήμης της Φιλολογίας είναι εξαιρετικά χρήσιμα για τη νομική επιστήμη. Η λεκτική διατύπωση του Συνταγματικού κειμένου αποτελεί οπωσδήποτε βάση και καθοριστικό στοιχείο για την προσπάθεια της ερμηνευτικής του προσεγγίσεις. Το νομικό κείμενο θέτει ένα πλαίσιο, μέσα στο οποίο κινείται η ερμηνευτική διεργασία και το οποίο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υπερβεί ή να καταργήσει ο νομικός. Αποτελεί επομένως η λεκτική διατύπωση την αφετηρία της ερμηνευτικής προσπάθειας. Η γραμματολογική ερμηνεία είναι η πρώτη ερμηνεία στην οποία οφείλει να προβεί ο νομικός. Αλλά αποτελεί πράγματι η μέθοδος αυτή μόνο την αφετηρία, την πρώτη προσέγγιση με το ερμηνευτικό πρόβλημα. Με τη γραμματολογική ερμηνεία αρχίζει και δεν τελειώνει, δεν ολοκληρώνεται το έργο του νομικού. Η γραμματολογική συνταγματική ερμηνεία εμφανίζει επίσης ιδιαιτερότητες. Σε πολλές περιπτώσεις η χρησιμοποιούμενη από το συντακτικό νομοθέτη όροι, δεν χρησιμοποιούνται με τη στενή νομι(κιστι)κή τους έννοια, αλλά με ευρύτερο περιεχόμενο, στο οποίο υπάγεται η πραγματικότητα, που αποδίδεται με τους όρους αυτούς. Το Σύνταγμα συνδέει με αυτόν τον τρόπο την πραγματικότητα με το δίκιο, το «δέον» και το «είναι», σε ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο. Η κατά κανόνα ευρύτητα των συνταγματικών όρων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του Συντάγματος. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται κατά το δυνατό ευρύτερη συνταγματική προστασία. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ίδια λέξη χρησιμοποιείται στο συνταγματικό κείμενο με διαφορετικές σημασίες. Άλλοτε πάλι σε ορισμένες λέξεις προσδίδεται «κατά παράδοση» συγκεκριμένο περιεχόμενο. Είναι επίσης δυνατό ο συντακτικός νομοθέτης να απευθύνεται στον κοινό νομοθέτη για τον καθορισμό του περιεχομένου των συγκεκριμένων όρων και εννοιών. Στις περιπτώσεις αυτές της εννοιολογικής νομοθετικής εξουσιοδότησης οι λέξεις του Συνταγματικού κειμένου προσλαμβάνουν το περιεχόμενο, που τους αποδίδει κοινός νομοθέτης. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 11

12 Β. Η λογική μέθοδος Η λογική ερμηνεία είναι εκείνη, που επιδιώκει τον προσδιορισμό του αληθούς νοήματος του Νόμου με τους κανόνες της τυπικής και διαλεκτικής λογικής. Η λογική ερμηνεία χρησιμοποιεί κανόνες της τυπικής λογικής, για τον καθορισμό του αντικειμενικού νοήματος των κανόνων δικαίου. Τα «λογικά εργαλεία», «συλλογισμοί» και «επιχειρήματα» της τυπικής λογικής μεταφερόμενα στο νομικό χώρο χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό νομικών εννοιών και τη λύση νομικών ζητημάτων. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα παρακάτω επιχειρήματα: α)το επιχείρημα εξ αντιδιαστολής, κατά το οποίο, εφόσον ο Νόμος ρυθμίζει ρητά το Α ζήτημα, συνάγεται ότι για το αντίθετό του Β ζήτημα ισχύει η αντίθετη ρύθμιση. β)το επιχείρημα της εις άτοπον απαγωγής, κατά το οποίο το αληθές νόημα του κανόνα δικαίου προκύπτει μετά τον αποκλεισμό άλλων λιγότερο πιθανών ερμηνευτικών εκδοχών. γ)το επιχείρημα «εκ του μείζονος εις το έλαττον», κατά το οποίο, εφόσον το δίκαιο επιτρέπει το μείζον, συνάγεται, ότι επιτρέπει και το έλαττον. δ) το αντίθετο επιχείρημα «εκ του ελάσσονος εις το μείζον», κατά το οποίο, εφόσον το δίκαιο απαγορεύει το έλαττον πολύ περισσότερο απαγορεύει το μείζον και ε)το «εκ της σιγής του νόμου» επιχείρημα, κατά το οποίο το συναγόμενο συμπέρασμα στηρίζεται στη σιωπή του νόμου. α)η λογική ερμηνεία κυρίως ως ερμηνεία προς την κατεύθυνση της τυπικής λογικής ανάλυσης των νομικών εννοιών (εννοιοκρατία) στράφηκε προς την επεξήγηση των νομικών κειμένων, πέρα και ανεξάρτητα από την πραγματικότητα. Η λογική μέθοδος σήμερα δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή απλά και μόνο εννοιοκρατικά. Η λογική αποτελεί ασφαλώς εργαλείο για την εκτίμηση της πραγματικότητας, που οδηγεί τελικά στη νομική αξιολόγηση. Με τη λογική εκτίμηση υπεισέρχονται στοιχεία της πραγματικότητας, τα οποία ενδεχομένως δεν υπάρχουν στο νομικό κείμενο. β)η λογική ερμηνεία λειτουργεί σε πολλές περιπτώσεις ως «εργαλείο ελέγχου», κυρίως όταν ο τρόπος έκφρασης του νομοθέτη δεν είναι ο πλέον κατάλληλος. Οπωσδήποτε η διαπλοκή γραμματολογικού και λογικού κριτηρίου επιτρέπει τη συναγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων. Το νόημα του νόμου, όπως προκύπτει από τη λεκτική το διατυπώσει, δεν είναι αναγκαία και πάντοτε σύμφωνο προς τους κανόνες της τυπικής λογικής. Από τους κανόνες της τυπικής λογικής επιβάλλεται άλλοτε η στενότερη (συσταλτική) και άλλοτε η ευρύτερη (διασταλτική) ερμηνεία του κανόνα δικαίου. Συσταλτική είναι η ερμηνεία, που αποδίδει στον κανόνα δικαίου νόημα στενότερο από εκείνο, που συνάγεται από το γράμμα του νόμου. Διασταλτική είναι αντίθετα η ερμηνεία, που αποδίδει στον κανόνα δικαίου νόημα ευρύτερο από το γράμμα του νόμου. Αντίθετη προς το νόμο ερμηνεία είναι εκείνη, που καταλήγει στην απόδοση νοήματος στον κανόνα δικαίου αντιθέτου από εκείνο, το οποίο προκύπτει από το γράμμα του. Η λογική ερμηνεία πρέπει να πρέπει να χρησιμοποιεί όχι μόνο τους κανόνες της τυπικής λογικής -όπως συνήθως τονίζεται -αλλά και της διαλεκτικής λογικής, η οποία είναι απαραίτητη για τον καθορισμό του αντικειμενικού νοήματος του κανόνα δικαίου. Η διαλεκτική λογική είναι απαραίτητη για την κατανόηση της «κινητικότητας» των νομικών εννοιών όχι μόνο διαχρονικά αλλά και σε άλλες περιπτώσεις. Γίνεται έτσι αντιληπτή η Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 12

13 αυξομείωση του περιεχομένου των δικαιωμάτων κατά την εφαρμογή τους στους διαφόρους θεσμούς και έννομες σχέσεις, όπως και περιπτώσεις Νομικής «μεταβάσεως εις άλλον γένος», από τη νομιμότητα στην παρανομία και το ανάστροφο. Στο πλαίσιο της λογικής μεθόδου, ιδιαίτερη σημασία έχει ο εντοπισμός και η αξιοποίηση των αιτιωδών δεσμών, που συνδέουν τα ενδιαφέροντα το δίκαιο φαινόμενα. Η εφαρμογή της αιτιώδους συνάφειας, αν και συχνή στη νομική επιστήμη, όπως λ.χ. στην περιοχή του ποινικού ή του ενοχικού δικαίου, δεν έχει ιδιαίτερη απήχηση στο δημόσιο δίκαιο και ειδικότερα στα συνταγματικά δικαιώματα. Αυτό οφείλεται μεταξύ άλλων και στο λόγο ότι στο θιγόμενο δικαίωμα αντιπαρατίθετο και αντιπαρατίθεται ακόμα και σήμερα ένα άλλο δικαίωμα. Αιτιώδης συνάφεια δικαιώματος και θεσμού είναι ο αιτιώδης Σύνδεσμος, ο οποίος συνδέει ένα συγκεκριμένο συνταγματικό δικαίωμα με την έννομη σχέση ή το σύνολο έννομων σχέσεων, δηλαδή τον θεσμό, μέσα στο οποίο εφαρμόζεται. Π.χ. το δικαίωμα της πολιτικής ελευθερίας μέσα στο θεσμό του πολιτικού κόμματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας μέσα στο θεσμό της οικογένειας κλπ. Αιτιώδης συνάφεια είναι εν προκειμένω η συνάντηση του περιεχομένου δικαιώματος και θεσμού σε κοινό αντικειμενικό στοιχείο. Το περιεχόμενο των νομικών μόρφωμα τον (δικαιωμάτων, υποχρεώσεων, εννόμων σχέσεων, διαπροσωπικών σχέσεων κλπ) αναλύεται σε μερικότερα αντικειμενικά στοιχεία, που αναφέρονται στις φυσικές, σωματικές ή πνευματικές και τις κοινωνικές ιδιότητες των φορέων των δικαιωμάτων, των παραγόντων, που συμμετέχουν στους θεσμούς και στις διαπροσωπικές σχέσεις, όπως είναι η ηλικία, το φύλο. Επίσης, ανήκουν στο περιεχόμενό τους και διάφορες τυποποιημένες μορφές συμπεριφοράς, όπως η νομική συνεργασία, ο ανταγωνισμός, η καλή ή κακή χρήση κλπ. Αντικειμενικά στοιχεία είναι και τα αναφερόμενα στα ενσώματα αντικείμενα, όπως κατοικία και μίσθωμα, καθώς και ο τόπος, ο χρόνος και η φύση του εκτελούμενου πράγματος. Παραδείγματα κοινών αντικειμενικών στοιχείων αποτελούν τα εξής: Το αντικειμενικό στοιχείο «οι πολιτικές πεποιθήσεις» αποτελεί συστατικό στοιχείο του περιεχομένου της πολιτικής ελευθερίας, αλλά και συστατικό στοιχείο του θεσμού του πολιτικού κόμματος. Επίσης, η τυποποιημένη μορφή συμπεριφοράς «οικονομική συνεργασία» αποτελεί συστατικό στοιχείο του περιεχομένου της εμπορικής-οικονομικής ελευθερίας. Παράλληλα, όμως, αποτελεί συστατικό στοιχείο του θεσμού της Εμπορικής εταιρείας. Ίχνη αιτιώδους συνάφειας ανιχνεύονται ήδη στη νομολογία. Συνταγματική επιταγή δεν αποτελεί μόνο η εφαρμογή του γενικού αρνητικού περιεχομένου, αλλά και ο περιορισμός του, η θεσμική του προσαρμογή, στις περιπτώσεις που είναι απαραίτητο, σε εκείνες δηλαδή που η εφαρμογή του θα οδηγούσε στη διάλυση των έννομων σχέσεων και των θεσμών. Σε αυτό το σημείο τίθεται το ζήτημα της αρχής του αιτιώδους των περιορισμών. Γίνεται, επομένως, η διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη περιορισμών: σε εκείνους που επιτρέπονται από το Σύνταγμα, τους απλούς δηλαδή ή αιτιώδεις περιορισμούς και σε εκείνους που απαγορεύονται και αποτελούν προσβολές των συνταγματικών δικαιωμάτων ή αναιτιώδεις περιορισμούς. Η επιβολή απλών περιορισμών είναι επιτρεπτή μόνο κατά το μέτρο, που επιβάλλει η αιτιώδης συνάφεια. Συμπερασματικά επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισμοί. Από αυτή τη βασική αιτιώδη σχέση προσδιορίζεται το περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά και το περιεχόμενο των θεσμών. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 13

14 Γ. Η ιστορική μέθοδος Η ιστορική μέθοδος ερευνά τη γένεση και την εξέλιξη του νομικού φαινομένου στις διάφορες εποχές. Ιστορική μέθοδος δεν είναι ασφαλώς απλά και μόνον η αναγωγή στην «ιστορία της ψήφισης» συγκεκριμένης διάταξης. Για την πλήρη κατανόηση ενός νομικού φαινομένου είναι απαραίτητη η γνώση των συνθηκών της δημιουργίας του και της παραπέρα εξέλιξής του στην πορεία της εφαρμογής του. Βάση της ορθής χρήσης της ιστορικής μεθόδου αποτελεί η θέση, ότι οι σχέσεις και οι έννοιες του παρελθόντος δεν έχουν παραμείνει αμετάβλητες και δεν έχουν την ίδια μορφή και σήμερα. Δεν αποκλείεται βέβαια να συμβαίνει κατ εξαίρεση και αυτό. Όμως κατά κανόνα το δίκαιο εξελίσσεται και μεταβάλλεται. Επομένως θα πρέπει να εξετάζεται στην ιστορική του πορεία, πάντοτε και διαρκώς κάτω από το πρίσμα του ερωτήματος, αν παρέμεινε το ίδιο ή αν άλλαξε μορφή. Η αλλαγή του κανόνα δικαίου δε σημαίνει οπωσδήποτε και expressis verbis, ρητή δικαιϊκή αναγνώριση. Κατά τη χρήση της ιστορικής μεθόδου θα πρέπει να καταβάλλεται προσπάθεια, ώστε να μην κρίνεται το παρελθόν με σύγχρονα κριτήρια, ούτε όμως και το παρόν με κριτήρια του παρελθόντος. Η ιστορική έρευνα παρέχει την ευκαιρία σύγκρισης παρελθόντος και παρόντος, αλλά και τη δυνατότητα εντοπισμού των εξελικτικών τάσεων του νομικού φαινόμενο που ερευνάται. Δ. Η συστηματική μέθοδος Συστηματική ερμηνεία είναι εκείνη που καθορίζει το νόημα της νομικής διάταξης με βάση την ένταξή της στα γενικότερα και ειδικότερα σύστημα κανόνων δικαίου στο οποίο αναφέρεται. Η συστηματική ερμηνεία οικοδομείται στη βασική αντίληψη, ότι οι κανόνες δικαίου συγκεκριμένες έννομης τάξης δεν αποτελούν «απλό άθροισμα», αλλά σύνολο, δηλαδή ενότητα περιεχομένου. Οι κανόνες δικαίου δεν μπορεί και δεν πρέπει να έχουν αντιφάσεις. Εφόσον υπάρχουν τέτοιες αντιφάσεις, δηλαδή συγκρούσεις, τότε πρωταρχικό έργο της ερμηνείας είναι η άρση τους. Η συστηματική ερμηνεία εντάσσει των κανόνων δικαίου στο σύστημα της έννομης τάξης. Αλλά, με τον τρόπο αυτό, προσδιορίζεται και το περιεχόμενο του συγκεκριμένου κανόνα δικαίου. Η συστηματική ερμηνεία προσπαθεί να ανεύρει τις σχέσεις του κανόνα με άλλους κανόνες. Είναι, επομένως, ερμηνεία συνδυαστική, διότι συνδυάζει το περιεχόμενο περισσότερων κανόνων. Ξεκινά από τη βάση, ότι ο συγκεκριμένος κανόνας δικαίου αποτελεί τμήμα της έννομης τάξης και επομένως δεν είναι δυνατή η αυτόνομη ερμηνεία του, παρά μόνο σε συσχετισμό με τις άλλες διατάξεις. Απαιτείται, επομένως, η ένταξη του κανόνα δικαίου στη μερικότερη ομάδα κανόνων, π.χ. αν πρόκειται για κανόνα που ανήκει Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 14

15 στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Ομάδες κανόνων δικαίου αποτελούν νοηματικές ενότητες. Απαιτείται παράλληλα ο εντοπισμός των σχέσεων του νοηματικού περιεχομένου του συγκεκριμένου, με τους άλλους κανόνες. Κάθε γενική αρχή ή μερικότερη ρύθμιση θα πρέπει να συμφωνεί με την γενική αρχή του ίδιου τομέα. Ε. Η τελολογική μέθοδος Η τελολογική μέθοδος επιδιώκει την ανεύρεση του αντικειμενικού νοήματος με βάση το σκοπό του νόμου. Η ονομασία της παράγεται από τη λέξη «τέλος» που σημαίνει σκοπός. Και στην περίπτωση της τελεολογικής ερμηνείας εμφανίζεται η διαφορά αντικειμενικής και υποκειμενικής προσέγγισης. Σκοπός του νόμου και σκοπός του νομοθέτη δεν ταυτίζονται. Σκοπό μπορεί καταρχήν έχει ο νομοθέτης, ως κρατικό όργανο. Με την έκφραση «σκοπός του νόμου» νοείται η αντικειμενική λειτουργική «σκοπιμότητα» την οποία υπηρετεί η διάταξη. 10.Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΤΕΡΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ Το Σύνταγμα δεν ερμηνεύεται, επειδή είναι Νόμος πολιτικός, ούτε όπως να ναι ούτε όπου να ναι ότι απ όποιο να ναι 1. Η αξία μιας συνταγματικής ερμηνείας κρίνεται από την τήρηση ορισμένων κανόνων και κάποιας μεθόδου, που η ίδια η ερμηνευτική διαδικασία και η ιδιαιτερότητα του Συντάγματος ως νόμου πολιτικού θέτουν. Και βέβαια, ο κάθε πολίτης δικαιούται να ερμηνεύει το Σύνταγμα, να έχει άποψη για την εφαρμογή του και να συμμετέχει στη διαμόρφωση μιας «κοινής συνταγματικής γνώμης». Η γνώμη του όμως, δεν έχει ούτε διεκδικεί δεσμευτική αξία. Διαφέρει, δηλαδή, ριζικά από την επίσημη ερμηνεία, αυτή, που εκφέρεται από τα αρμόδια και ρητά εξουσιοδοτημένα όργανα, αλλά και από την «επιστημονική» ερμηνεία, αυτήν που εκφέρεται από τους «ειδικούς», από τη θεωρεία. Οι κανόνες πάνω στην ερμηνεία του Συντάγματος, αλλά και του δικαίου γενικότερα, έχουν καταρχήν, όπως σημειώνει ο Ιταλός συνταγματολόγος zagrebelsky, χαρακτήρα «εργαλειακό», με την έννοια ότι είναι κανόνες διαδικαστικοί κάποιων άλλων κανόνων. Ο εργαλειακός χαρακτήρας των ερμηνευτικών κανόνων δεν προκύπτει από τον προσανατολισμό τους στην αναζήτηση του αληθινού νοήματος της ερμηνευόμενης διάταξης, αλλά από τη χρησιμότητά τους στη διατύπωση μιας πειστικής και λογικά τεκμηριωμένες ερμηνευτικής πρότασης. Δεν υπάρχει, βέβαια, αντικειμενικά ορθή ερμηνεία για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει στο δίκαιο γενικό και αντικειμενικό ή απόλυτα δεκτό κριτήριο επαλήθευσης της ορθότητας μιας ερμηνείας. Υπάρχει όμως η σχετικά ορθότερη ερμηνεία. Η ορθότητα κάθε ερμηνείας κρίνεται καταρχήν από τα κριτήρια που η ίδια θέτει και από τη μέθοδο που επιλέγει και ακολουθεί. Κρίνεται από τον εαυτό της. Επειδή όμως η απαίτηση για ορθή ερμηνεία του -με τη συμβατική του όρου έννοια- είναι κοινή και αφορά τους πάντες, τα πρώτα κριτήρια ορθότητας που χρησιμοποιούμε είναι σωστή ή λανθασμένη χρήση της τεχνικής και των μεθόδων ερμηνείες. Η σωστή χρήση θεμελιώνει ορθή κατά τεκμήριο ερμηνεία, ενώ η λανθασμένη ή ελλιπής χρήση οδηγεί, Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 15

16 συνήθως, σε χωλές και αστήρικτες ερμηνευτικές προτάσεις, αν και το αντίστροφο δεν αποκλείεται: μια σωστή χρήση των ερμηνευτικών μεθόδων και εκτενής επιχειρηματολογία μπορεί να καταλήγει σε μη ορθή ερμηνευτική πρόταση. Τα κριτήρια, όμως, αυτά δεν είναι τα μόνα, ούτε είναι άλλωστε δυνατόν η ορθότητα της ερμηνείας να κρίνεται αποκλειστικά από «τεχνικά» ή «μεθοδολογικά» κριτήρια χωρίς αναφορά και σε ουσιαστικά. Μια ερμηνεία μπορεί ναι είναι καλύτερη από μιαν άλλη, και κάποια τρίτη καλύτερη απ όλες, όχι όμως με την έννοια ότι αυτή η τελευταία είναι αντικειμενικά ορθή ή λανθασμένη αφού η αντικειμενικότητα αποτελεί φάρσα 2 - αλλά με την έννοια ότι αυτή χρησιμοποίησε και αντέκρουσε επιχειρήματα, ακολούθησε διαδικασία και τήρησε κανόνες είναι αξιοζήλευτη λογική συνέπεια, ώστε να πείθει, περισσότερα από κάθε άλλη, για την ορθότητα της δεοντολογικής της πρότασης. Η αντιπαράθεση των ερμηνευτικών προτάσεων είναι ένας διαρκής πόλεμος επιχειρημάτων, μία συνεχής διυποκειμενική διαβούλευση με σκοπό την ανεύρεση και επιβολή της, σχετικά, ορθότερης για τις ιστορικές συνθήκες και περιστάσεις κατά τις οποίες διατυπώνεται, ερμηνείας. Η αναζήτηση αυτή, καθορισμένη ιστορικά, είναι διαρκής, ενυπάρχει ως επιδίωξή στην πρόταση του ερμηνευτεί και ως απαίτηση όλων των υποκειμένων δικαίου. Η ορθότητα εξάλλου δεν μπορεί, τελικά, να κριθεί παρά μόνον εκ των υστέρων, αναδρομικά, ενόψει των σκοπών, του περιεχόμενου και των επιπτώσεων στην πράξη της ερμηνευόμενης διάταξης. Την πολιτική σημασία, που έχει η αξίωση για προσδιορισμό του σχετικά «αληθέστερου» νοήματος ενός κειμένου, συμπυκνώνει ένας Αμερικανός καθηγητής μιλώντας γενικά για την ερμηνεία. Τα συμπεράσματα του ισχύουν όμως και για τη νομική: «η ερμηνεία ενός κειμένου παρουσιάζει ενδιαφέρον θεωρητικό, όταν επιδιώκει να προσδιορίσει κάποια αντικειμενική ιστορική αλήθεια. Η ίδια η ερμηνεία είναι πολιτικά σημαντική, μόνον όταν προσπαθεί να προσδιορίσει κάποια αντικειμενική αλήθεια. Αν μια ερμηνεία λέει ή όχι την ιστορική αλήθεια είναι ένα ερώτημα που κανείς δεν μπορεί να απαντήσει» 3. Η ανεύρεση και η διατύπωση του σχετικά «αληθέστερου» νοήματος ενός νομικού κειμένου αποτελεί αξίωση σύμφυτη της ερμηνευτικής διαδικασίας και απαίτηση πολιτική των υποκείμενων που αντιδικούν. Κανείς ερμηνευτής δεν δικαιούται ούτε μπορεί να παραιτηθεί απ αυτήν την ευγενή προσπάθεια, χωρίς να αρνηθεί τον εαυτό του. Αν αποδειχθεί εκ των υστέρων, ιστορικά, ότι η ερμηνευτική του πρόταση ήταν αβάσιμη ή λανθασμένη δεν έχει παρά να την αναθεωρήσει. Αλλά η ορθότητα μιας ερμηνείες δεν κρίνεται μόνον από τους κανόνες ερμηνείας και από την ερευνητική μέθοδο που ακολουθήθηκε, ούτε αξιολογείται αποκλειστικά από τη σωστή και συνεπή χρήση των ερμηνευτικών εργαλείων που χρησιμοποίησε. Κρίνεται και αξιολογείται και από το είδος της πράξης ή συμπεριφοράς που υποδεικνύει ενόψει του ερμηνευτικού κανόνα που λογικά συνήγαγε. Διότι η νομική ερμηνεία, και ιδίως η συνταγματική, δεν είναι ένα πνευματικό εγχείρημα, πολιτικά και ιδεολογικά ουδέτερο αλλά μια πνευματική δραστηριότητα προσανατολισμένη στην πράξη, άρρηκτα συνδεδεμένη με την εφαρμογή του δικαίου. Σκοπός της είναι η διατύπωση κανόνων, που να υποδεικνύουν την ορθότερη κατά το δίκαιο συμπεριφορά. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 16

17 Θα πρέπει πάντως να υπογραμμιστεί ότι, όσον αφορά τα κριτήρια επαλήθευσης της ορθότητας μιας ερμηνείας, και δη της συνταγματικής, αυτά είναι, ούτως ή άλλως, «συμβατικά», με την έννοια ότι δεν έχουν αντικειμενική και απόλυτη ισχύ, χωρίς όμως να είναι αυθαίρετα δημιουργήματα της υποκειμενικής θέλησης του ερμηνευτή, η κρίση του οποίου υπόκειται σε κανόνες και είναι ελέγξιμη. Έτσι, τα κριτήρια αυτά απαιτείται να είναι γενικότερα αποδεκτά και ακόμα να είναι, ως προς την ισχύ τους η γενικεύσιμα, είναι αν μπορούν δηλαδή να γίνουν αποδεκτά από τον καθένα και να ισχύουν σε περισσότερες περιπτώσεις, αφού βέβαια γίνουν αντικείμενο έλλογης διαβούλευσης και αντιπαράθεσης επιχειρημάτων από τα υποκείμενα δικαίου. Αν και συμβατικά, και επομένως σχετικά με την έννοια ότι είναι δημιουργήματα της θεωρίας και της νομολογίας-,τα κριτήρια αυτά έχουν, εν τούτοις, και πρέπει να έχουν, ορθολογική θεμελίωση. Δεν αναζητείται, για το λόγο αυτό η θεμελίωσή τους έξω από το θετό δίκαιο και τις αρχές που το διέπουν, ούτε προκύπτουν έξω από την ερμηνευτική διαδικασία. Έστω και αν οι ρίζες τους φτάνουν μέχρι την πολιτική και κοινωνική πράξη, από την οποία και εμπλουτίζονται διαρκώς κατά το περιεχόμενό τους και ανανεώνονται ουσιαστικά, η αξίωση θετικότητας και ασφάλειας του δικαίου επιβάλλει την έλλογη στήριξή τους σε αρχές και σκοπούς που συνάγονται από το Σύνταγμα και ιδίως από το ιστορικό προσδιορίσιμο περιεχόμενο της δημοκρατικής αρχής. Αλλά και η αποδοχή που συναντά η ερμηνευτική πρόταση από την επιστημονική κοινότητα ή «την κοινωνία των ερμηνευτών του Συντάγματος» όπως αποκλήθηκε, η συζήτηση που προκλήθηκε στη θεωρία και η απήχηση που είχε στην κοινή γνώμη, καθώς και η ανταπόκριση που βρήκε από τα αρμόδια δρώντα όργανα και τους άλλους πολιτειακούς παράγοντες (κόμματα, ομάδες πίεσης, Τύπος), συνθέτουν, όλα αυτά μαζί, στοιχεία διυποκειμενικού ελέγχου και επαλήθευσης της ορθότητας της συνταγματικής ερμηνείας. Η προτεινόμενη ερμηνεία συζητείται, σχολιάζεται, κρίνεται και ελέγχεται από όλους τους κοινωνούς του δικαίου. Η ορθότητά της δοκιμάζεται, τελικά, με βάση το ύπατο ερμηνευτικό κριτήριο, τη δημοκρατική αρχή, η οποία απαιτεί συζήτηση, διαβούλευση, επικοινωνία μεταξύ όλων όσων ενδιαφέρονται για την εφαρμογή της ερμηνευόμενης διάταξης και τους αφορά. Η ερμηνεία χρειάζεται να πείθει και για να πείθει, πρέπει να τεκμηριώνεται, να είναι διαγνώσιμη, ελέγξιμη και επαληθεύσιμη και ως προς τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί και ως προς τη μέθοδο που ακολουθεί και ως προς τη λογική θεμελίωση που επιχειρεί. Η συναίνεση μετά από συζήτηση σχετικά με την εφαρμογή του Συντάγματος γίνεται κριτήριο ορθότητας της συνταγματικής ερμηνείας. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 17

18 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συνεχής ύπαρξη προβλημάτων στην ερμηνεία του συντάγματος είναι ο λόγος για τον οποίο η συζήτηση για την ερμηνεία του διατηρεί μια επίμονη επικαιρότητα. Αρκετές είναι οι επιστημονικές μέθοδοι που έχουν προκύψει μέσα από την προσπάθεια διακρίβωσης του αληθινού περιεχομένου του συντάγματος, ωστόσο η ερμηνευτική διαδικασία παραμένει μια δύσκολη πρακτική. Δύσκολη, αλλά όμως όχι και ακατόρθωτη. Κριτήριο ορθότητας της ερμηνείας του συντάγματος είναι τελικά η συναίνεση, μετά από συζύτηση για την εφαρμογή του. SUMMARY The constant existence of problems related to the interpretation of the constitution, is the reason why the discussion about this interpretation maintains such an insistent suitability. There is a variety of scientific methods, that have come to light due to the ascertainment effort of the constitution s true content, however the interpretational procedure still remains a difficult issue. Difficult, but not unfeasible. Eventually, the constitution s correctness criterion is the assent that comes from the discussion about its enforcement. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε πως η ερμηνεία του συντάγματος είναι μεν μια δυσχερής, αλλά όμως και απαραίτητη διαδικασία. Η αναγκαιότητα της ορθής ερμηνείας των συνταγματικών διατάξεων καθίσταται μεγίστης σημασίας και είναι απαραίτητη για την απονομή δικαίου και την όσο το δυνατόν καλύτερη διατήρηση και προστασία της εύρυθμης λειτουργίας της κοινωνίας μας. Πολλές φορές οι διατάξεις του συντάγματος κρύβουν νοήματα δυσδιάκριτα και μια επιφανειακή και απρόσεκτη απόδοση του νοήματος τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα, με δυσάρεστες συνέπειες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ερμηνεία του συντάγματος είναι μια διαδικασία που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Γι αυτό και οι ερμηνευτές του συντάγματος, που έχουν καταπιαστεί με ένα δύσκολο έργο, πρέπει να είναι άτομα με ιδιαίτερη πνευματική καλλιέργεια, ώστε να μπορούν με τις κατάλληλες μεθόδους να καταλήγουν στην πιο ασφαλή και ορθή ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 18

19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντρέας Γ. Δημητρόπουλος, Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου τόμος Α, 2004, σ , Αντώνης Ν. Μανιτάκης, Ερμηνεία του Συντάγματος και Λειτουργία του Πολιτεύματος, σ Δημ. Θ. Τσάτσος (επιμέλεια), Η Ερμηνεία του Συντάγματος, σ Αντ.Μανιτάκης, Η Νομική Φύση και ο Πολιτικός Χαρακτήρας της Ερμηνείας του Συντάγματος, ΤοΣ 1985, σ Zagrebelsky 3.E.D.Hirsch, The Politics of Theories of Interpretation, σ. 321 Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 19