ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΝΕΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ».

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ-ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΒΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΝΕΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ». ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΣΑΜΑΡΤΖΗ ΑΡΤΕΜΙΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: 86 ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: ΠΑΤΡΑ 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 1.1 Διατύπωση του προβλήματος Αιτιολόγηση της μελέτης Αντικειμενικοί στόχοι Κύρια ευρήματα της μελέτης 8 2. Θεωρητική επισκόπηση 2.1. Η έννοια της επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα και στην Ευρώπη Η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας διεθνώς Οι θεωρίες για την ανάπτυξη διεθνούς επιχειρηματικότητας Διεθνής επιχειρηματικότητα και καινοτομία Εξελίξεις και προοπτικές στο διεθνές επιχειρηματικό περιβάλλον. 3.1 Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Οφέλη της διεύρυνσης Μετεγκατάσταση της οικονομικής δραστηριότητας Το φαινόμενο της μετεγκατάστασης στον ευρωπαϊκό χώρο Η περίπτωση της Ελλάδας 57 2

3 3.3 Άνοιγμα των αγορών και αξιοποίηση των επιχειρηματικών ευκαιριών Ανταπόκριση των ελληνικών επιχειρήσεων. 4.1 Οι επενδύσεις των ελληνικών επιχειρήσεων στις νέες αγορές Μελέτες περιπτώσεων Όμιλος Τιτάν: η θεμελίωση μιας διεθνούς καθετοποιημένης παρουσίας Οι τραπεζικές επενδύσεις στα Βαλκάνια: η περίπτωση του Ομίλου Ε.Τ.Ε Επίλογος Συμπεράσματα 117 Βιβλιογραφία 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η διπλωματική εργασία με θέμα «Νέες προκλήσεις για την ανάπτυξη διεθνούς επιχειρηματικότητας και στρατηγική ανταπόκριση των ελληνικών επιχειρήσεων» εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών για την περίοδο Θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Αναστασόπουλο Γεώργιο για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με το θέμα αυτό καθώς και για την βοήθεια, καθοδήγηση και τις πολύτιμες συμβουλές που μου παρείχε για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Ευχαριστώ επίσης τους καθηγητές μου, κ. Γεωργόπουλο Αντώνιο και κ. Πολυχρονίου Παναγιώτη, οι οποίοι σαν μέλη της επιτροπής αξιολόγησης της διπλωματικής μου, μου προσέφεραν πολύτιμες συμβουλές. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω τον σύζυγό μου, Πέτρο, ο οποίος μου παρείχε πολύτιμη βοήθεια κατά τη διάρκεια της φοίτησης μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα, τόσο σε θέματα γνώσεων όσο και σε θέματα ενθάρρυνσης και στήριξης. Τέλος, αφιερώνω τη διπλωματική μου εργασία στους γονείς μου. Χωρίς τις ανεξάντλητες προσπάθειες και τους κόπους που κατέβαλαν, τις πολύτιμες συμβουλές τους, και τη διαρκή ενθάρρυνση και παρότρυνση που μου παρείχαν, είναι σίγουρο πως πολύ λίγα θα είχα καταφέρει. Όχι μόνο στον τομέα της μόρφωσης αλλά και σε όλους τους τομείς. Τους ευχαριστώ πολύ. Είναι αυτονόητο ότι για τυχόν λάθη ή παραλείψεις η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά εμένα και όχι τον επιβλέποντα καθηγητή μου. 4

5 1. Εισαγωγή 1.1 Διατύπωση του προβλήματος Τα τελευταία χρόνια, με το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης να κυριαρχεί στη διεθνή οικονομία, υπάρχει μια ραγδαία αύξηση του όγκου των εμπορικών συναλλαγών, των διασυνοριακών επενδύσεων και των χρηματοοικονομικών ροών. Επιπλέον, οι τεχνολογικές εξελίξεις εκμηδενίζουν τις αποστάσεις και ενισχύουν, ακόμη περισσότερο, τη σύγκλιση των νέων αναδυόμενων οικονομιών με τις ήδη ανεπτυγμένες. Ως αποτέλεσμα, χώρες απ όλες τις γωνιές του πλανήτη αναδεικνύονται σε πρωταγωνιστές και επηρεάζουν τους συσχετισμούς δυνάμεων. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας σήμερα είναι ότι δυσκολότερα διακρίνει κανείς τις ανεπτυγμένες από τις υπό ανάπτυξη χώρες. Παλαιότερα ένα από τα κριτήρια ανεπτυγμένης χώρας αποτελούσε η συμμετοχή στον ΟΟΣΑ. Σήμερα, ενώ η Κίνα και η Ινδία δεν ανήκουν στον ΟΟΣΑ, οι αλματώδεις ρυθμοί τους έχουν οδηγήσει ακόμα και σε συζητήσεις για συμμετοχή τους στις κλειστές συνεδριάσεις του G8, των ισχυρότερων δηλαδή χωρών στον κόσμο. Το γεγονός αυτό, από μόνο του, αποδεικνύει ότι νέες δυνάμεις μπορούν πλέον να σταθούν ισότιμα πλάι στις παραδοσιακά ισχυρές οικονομίες. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι η Κίνα και η Ινδία, όχι μόνο αναπτύσσονται με ρυθμούς 10% και 8% αντίστοιχα, αλλά εισχωρούν και σε άκρως ανταγωνιστικές αγορές. Είναι ενδεικτικό ότι το 40% των εξαγωγών της Ινδίας αφορά προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Οι χώρες επίσης της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης όπως επίσης και αυτές της διευρυμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Αιγύπτου κ.α. Τα νέα δεδομένα της παγκόσμιας αγοράς ασφαλώς επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό και την Ελλάδα. Ως μέλος της Ε.Ε., η χώρα μας συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της 5

6 αναθεωρημένης Στρατηγικής της Λισσαβόνας. Η διαδικασία αυτή θέτει το πλαίσιο των προτεραιοτήτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο μέσα στο οποίο καλούνται τα κράτη-μέλη να εφαρμόσουν μια σειρά οριζόντιων μεταρρυθμίσεων, προσαρμοσμένων στις εθνικές τους ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Στόχος της Ευρώπης είναι όχι μόνο να προσαρμοστεί έγκαιρα στα νέα δεδομένα της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά να ηγηθεί των εξελίξεων. 1.2 Αιτιολόγηση της μελέτης Σήμερα οι όροι «επιχειρηματικότητα» και «διεθνοποίηση» έχουν εισχωρήσει στο σύγχρονο επιχειρηματικό λεξιλόγιο για να περιγράψουν λειτουργίες της σύγχρονης εταιρίας στο εγχώριο και στο διεθνές περιβάλλον της αγοράς. Ειδικότερα, ο νέος όρος διεθνής επιχειρηματικότητα που σχετίζεται με την επέκταση των δραστηριοτήτων της επιχείρησης σε διεθνείς αγορές έχει συγκεντρώσει έντονο ενδιαφέρον τόσο από διοικητικά στελέχη όσο και από ερευνητές του χώρου. Οι τεράστιες αλλαγές που έχουν επέλθει στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον με την πλήρη απελευθέρωση των αγορών και την ένταση του ανταγωνισμού, αναδεικνύουν στις μέρες μας την επιχειρηματικότητα ως τον πλέον σημαντικό παράγοντα της ανάπτυξης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζοντας τη νέα πραγματικότητα και σε μια προσπάθεια να καταστήσει πιο δυναμική και πιο ανταγωνιστική την οικονομία της, αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην πολιτική για την επιχειρηματικότητα. Οι πολιτικές που αφορούν την επιχειρηματικότητα βρίσκονται κάθε φορά στην κορυφή της ημερήσιας διάταξης στα Συμβούλια Ανταγωνιστικότητας και Εσωτερικής Αγοράς της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και σε διάφορα forum Ευρωπαίων ηγετών που πραγματοποιούνται σε διάφορες χώρες μέλη. 6

7 Ιδιαίτερα στο συμβούλιο της Λισσαβόνας, τον Απρίλιο του 2000, καθορίστηκαν με σαφήνεια οι στρατηγικές προτεραιότητες για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, που συνοψίζονται αφενός στην ενθάρρυνση επιχειρηματικών πρωτοβουλιών για επενδύσεις κυρίως στον τομέα της οικονομίας της γνώσης και στην καινοτομία και αφετέρου στη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος Επισημαίνεται πως και στη νέα πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αναθεώρηση της στρατηγικής της Λισσαβόνας, οι παραπάνω στόχοι μπήκαν και πάλι με μεγαλύτερη έμφαση σε πρώτη προτεραιότητα. Η χώρα μας, ως μέλος της ΕΕ είναι υποχρεωμένη να ενσωματώσει στη δική της αναπτυξιακή πολιτική τους στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να αξιοποιήσει τις δυνατότητες και τα κίνητρα που παρέχουν οι πολιτικές της ΕΕ για την επιχειρηματικότητα, με τελικό στόχο τη δημιουργία ενός ευνοϊκότερου επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Το παγκόσμιο επιχειρηματικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό μεταβλητότητας και οι προκλήσεις που απορρέουν από αυτό είναι πολλές για τις χώρες που επιθυμούν να δραστηριοποιηθούν διεθνώς. Οι εξελίξεις που συμβαίνουν στο πολιτικό, θεσμικό και οικονομικό επίπεδο των χωρών, τις καθιστούν περισσότερο ανταγωνιστικές και αποτελούν πόλο έλξης κερδοφόρων επενδυτικών σχεδίων Αντικειμενικοί στόχοι Η παρούσα διπλωματική εργασία έχει ως στόχο να εντοπίσει και να αναλύσει τις εξελίξεις και προοπτικές που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο διεθνές επιχειρηματικό περιβάλλον. 7

8 Αντικειμενικός στόχος, είναι να εξετάσει κατά πόσο οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν αντιληφθεί αυτές τις προκλήσεις, σε τι επίπεδο ανταποκρίνονται και ποια είναι τα περιθώρια ανάπτυξής τους Κύρια ευρήματα Στην πρώτη ενότητα η παρούσα εργασία μελετά την εξέλιξη του φαινομένου της επιχειρηματικότητας τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη από την οποία προκύπτει ότι η Ελλάδα μπορεί μεν να καταλαμβάνει μια πολύ καλή θέση διεθνώς, όμως η επιχειρηματικότητα χαρακτηρίζεται από ρηχότητα και έλλειψη καινοτομίας προϊόντος. Επίσης, παρατηρεί τα σημαντικά οφέλη από την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας διεθνώς, τα κίνητρα, τους κινδύνους, τις μορφές καθώς και τις στρατηγικές ανάπτυξης διεθνούς επιχειρηματικότητας που υιοθετούνται. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι εξελίξεις που συμβαίνουν στο παγκόσμιο επιχειρηματικό περιβάλλον και πως αυτές δίνουν ώθηση στην διεθνή επιχειρηματική ανάπτυξη. Παρατηρείται ότι εξελίξεις όπως η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η όξυνση του φαινομένου της μετεγκατάστασης της οικονομικής δραστηριότητας και γενικότερα το άνοιγμα των αγορών στα πλαίσια του παγκόσμιου περιβάλλοντος προσφέρουν πολλές ευκαιρίες - προκλήσεις για όλες τις χώρες οι οποίες επιθυμούν την ανάπτυξη των επιχειρηματικών σχεδίων τους εκτός των συνόρων τους. Στην παρούσα ενότητα μελετώνται ειδικότερα οι συνθήκες και οι προοπτικές που παρατηρούνται στις αγορές της Κίνας, Ινδίας, Αιγύπτου, Βαλκανίων και Ανατολικής Ευρώπης. Όπως προκύπτει από την τρίτη ενότητα, όπου αναλύεται ποια είναι η ανταπόκριση των ελληνικών επιχειρήσεων στις προκλήσεις του νέου διεθνούς επιχειρηματικού περιβάλλοντος και ειδικότερα στις χώρες που προαναφέραμε στη προηγούμενη ενότητα, η Ελλάδα έχει καταλάβει ήδη ένα σχετικά ικανοποιητικό μερίδιο αγοράς των χωρών στις οποίες επιθυμεί τη διεθνή της συνεργασία. Βέβαια, υπάρχουν αρκετά περιθώρια ανάπτυξης. Η Ελλάδα αφού πρώτα υπερπηδήσει τα 8

9 όποια εμπόδια συναντά εντός των εθνικών της συνόρων θα πρέπει να καταβάλει πιο εντατικές προσπάθειες προκειμένου να εδραιώσει περισσότερο τη θέση της διεθνώς. Από τη μελέτη προκύπτει επίσης και η άμεση σχέση της ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας διεθνώς με την αύξηση της κερδοφορίας και της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων. 9

10 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 2.1Η έννοια της επιχειρηματικότητας Στην ενότητα αυτή θα προσδιορίσουμε κάποιες από τις βασικές έννοιες που έχουν να κάνουν με την επιχειρηματικότητα. Τι είναι επιχειρηματικότητα; i. Αξιοποίηση της δημιουργικότητας ή της καινοτομίας Η επιχειρηματικότητα αποτελεί κατά κύριο λόγο νοοτροπία. Πρόκειται για την δραστηριοποίηση και την ικανότητα που έχει ένα άτομο, μεμονωμένα ή στο πλαίσιο ενός οργανισμού, να αναγνωρίζει τις ευκαιρίες και να τις εκμεταλλεύεται προκειμένου να επιτύχει προστιθέμενη αξία ή να έχει οικονομικό όφελος. Η δημιουργικότητα ή η καινοτομία τον βοηθούν να εισέλθει σε μία υπάρχουσα αγορά ή να βελτιώσει την ανταγωνιστική θέση του σ αυτήν, να αλλάξει ή ακόμη και να δημιουργήσει μια νέα αγορά. Για να αποβεί επιτυχής μία επιχειρηματική ιδέα απαιτείται ικανότητα συνδυασμού της δημιουργικότητας ή της καινοτομίας με τη χρηστή διαχείριση και ικανότητα προσαρμογής μιας επιχείρησης προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η ανάπτυξή της σε όλες της φάσεις του κύκλου ζωής της. Πρόκειται για μια διαδικασία που ξεπερνά κατά πολύ την καθημερινή διαχείριση: άπτεται των στόχων και της στρατηγικής μίας επιχείρησης. ii. Επιχειρηματίες Η επιχειρηματικότητα αφορά τα άτομα, τις επιλογές τους και τις ενέργειες στις οποίες προβαίνουν κατά την εκκίνηση, εξαγορά ή λειτουργία μιας επιχείρησης ή τη συμμετοχή τους στη διαδικασία λήψης στρατηγικών αποφάσεων μιας επιχείρησης. Οι επιχειρηματίες αποτελούν μια ανομοιογενή ομάδα και προέρχονται από όλους τους χώρους. Ωστόσο υπάρχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά 10

11 επιχειρηματικής συμπεριφοράς, συμπεριλαμβανομένης της ετοιμότητας για ανάληψη κινδύνων και της επιθυμίας για ανεξαρτησία και αυτοπραγμάτωση. iii. Εφαρμογές επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα μπορεί να αναπτυχθεί σε οποιονδήποτε τομέα και είδος επιχείρησης. Εφαρμόζεται στους αυτοαπασχολούμενους και στις επιχειρήσεις οποιουδήποτε μεγέθους σε όλες τις φάσεις του κύκλου ζωής μιας επιχείρησης, από τη φάση εκκίνησης έως την ανάπτυξη, τη μεταβίβαση, την παύση λειτουργίας ή την επανέναρξη λειτουργίας. Η επιχειρηματικότητα αφορά τις επιχειρήσεις όλων των κλάδων, τεχνολογικών ή παραδοσιακών, τις μικρές και τις μεγάλες επιχειρήσεις ανεξαρτήτως ιδιοκτησιακού καθεστώτος: οικογενειακές επιχειρήσεις, επιχειρήσεις εισηγμένες στο χρηματιστήριο, επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας ή μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, που συχνά πραγματοποιούν σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες. Σύμφωνα με την έρευνα του Global Entrepreneurship Monitor (2006) το 7% των νέων επιχειρηματιών δημιουργούν μία σημαντική νέα εξειδικευμένη αγορά ή οικονομικό τομέα εάν η επιχείρησή τους είναι επιτυχής, ενώ το 70% των νέων επιχειρήσεων παρέχουν προϊόντα ή υπηρεσίες σε υφιστάμενες αγορές στις οποίες υπάρχει ήδη σημαντικός ανταγωνισμός και στις οποίες διατίθεται ήδη για περισσότερο από ένα έτος η βασική τεχνολογία. Η επιχειρηματικότητα είναι νοοτροπία και τρόπος δημιουργίας και ανάπτυξης οικονομικής δραστηριότητας μέσω του συνδυασμού της ανάληψης κινδύνου, της δημιουργικότητας και/ή της καινοτομίας με τη χρηστή διαχείριση, στο πλαίσιο ενός νέου ή υφιστάμενου οργανισμού. Γιατί είναι σημαντική η επιχειρηματικότητα; i. Η επιχειρηματικότητα συμβάλλει στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Οι νέες και μικρές επιχειρήσεις δημιουργούν όλο και περισσότερες θέσεις εργασίας έναντι των μεγάλων επιχειρήσεων. Οι 11

12 χώρες που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη αύξηση στα ποσοστά επιχειρηματικότητας τείνουν να παρουσιάζουν και τη μεγαλύτερη μείωση των ποσοστών ανεργίας. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, οι ταχέως αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Για παράδειγμα στις Κάτω Χώρες, στο διάστημα μεταξύ 1994 και 1998, το 8% των ταχέως αναπτυσσόμενων επιχειρήσεων δημιούργησαν το 60% των νέων θέσεων εργασίας στο πλαίσιο υφιστάμενων επιχειρήσεων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ταχέως αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις δημιούργησαν τα δύο τρίτα όλων των νέων θέσεων εργασίας στο διάστημα 1993 και Από την έρευνα προκύπτει ότι η επιχειρηματικότητα συμβάλλει σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη παρόλο που η αύξηση του ΑΕΠ επηρεάζεται και από πολλούς άλλους παράγοντες. Η επιχειρηματικότητα μπορεί, επίσης, να συμβάλλει στην ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής στις περιφέρειες εκείνες που παρουσιάζουν υστέρηση στην ανάπτυξη, στην ενθάρρυνση της οικονομικής δραστηριότητας και δημιουργίας. ii. Η επιχειρηματικότητα βασικός παράγοντας ανταγωνιστικότητας Νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, που αφορούν την ίδρυση μιας νέας επιχείρησης ή τον αναπροσανατολισμό μιας υπάρχουσας (π.χ. μετά τη μεταβίβαση μιας επιχείρησης σε ένα νέο ιδιοκτήτη), δίνουν ώθηση στην παραγωγικότητα. Αυξάνουν την ανταγωνιστική πίεση, αναγκάζοντας άλλες επιχειρήσεις να αντιδράσουν βελτιώνοντας τις επιδόσεις τους ή καινοτομώντας. Οι υψηλότερες επιδόσεις ή καινοτομία των επιχειρήσεων σε επίπεδο οργάνωσης, μεθόδων, προϊόντων, υπηρεσιών ή αγορών, βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας συνολικά. Η διαδικασία αυτή προσφέρει στους καταναλωτές πλεονεκτήματα χάρη στην αύξηση των επιλογών και στη μείωση των τιμών. 12

13 iii. Η επιχειρηματικότητα απελευθερώνει το δυναμικό του ατόμου. Η άσκηση ενός επαγγέλματος δεν αποτελεί απλά και μόνο μέσο προσπορισμού χρημάτων. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή επαγγελματικής σταδιοδρομία όπως είναι η ασφάλεια, το επίπεδο ανεξαρτησίας, η ποικιλία καθηκόντων και το ενδιαφέρον που παρέχει η εργασία. Η επιδίωξη υψηλότερων εισοδηματικών επίπεδων μπορεί να παρακινήσει τα άτομα να θέσουν «υψηλότερους στόχους», όπως η αυτοπραγμάτωση και η ανεξαρτησία, μέσω της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Από τη βρετανική έρευνα οικογενειακών προϋπολογισμών προκύπτει ότι, εκτός από τα υλικά κίνητρα (χρήματα και κοινωνική θέση), η επιλογή του να γίνει κάποιος επιχειρηματίας βασίζεται και στην αυτοπραγμάτωση (ελευθερία, ανεξαρτησία και πρόκληση). Για ορισμένους, οι οποίοι δεν επιτυγχάνουν να βρουν μία "συνήθη" θέση εργασίας που να τους καλύπτει, η επιλογή να γίνουν επιχειρηματίες ενδεχομένως να οφείλεται εν μέρει ή και εξ ολοκλήρου σε οικονομική ανάγκη. Το να γίνουν επιχειρηματίες ίσως τους δίνει την ελπίδα ότι θα μπορέσουν να βελτιώσουν τη θέση τους. Η επαγγελματική ικανοποίηση μεταξύ επιχειρηματιών είναι υψηλότερη από ό, τι μεταξύ μισθωτών. Είδη Επιχειρηματικότητας Ανάλογα με τα κίνητρα, τις ανάγκες και το τι επιδιώκει ο κάθε επιχειρηματίας, η επιχειρηματικότητα διακρίνεται σε διάφορες μορφές: Έτσι έχουμε την επιχειρηματικότητα ανάγκης, όπου ο επιχειρηματίας αποφασίζει να ασχοληθεί με κάποια δραστηριότητα απλά για να καλύψει την ανάγκη της απασχόλησης. Αυτού του είδους η επιχειρηματικότητα δεν βοηθάει και πολύ στην ανάπτυξη της οικονομίας αφού δεν είναι ούτε ανταγωνιστική ούτε έχει προοπτικές για διεθνές άνοιγμα, παρά μόνο καλύπτει ανάγκες επιβίωσης. 13

14 Άλλης μορφής επιχειρηματικότητα είναι η επιχειρηματικότητα ευκαιρίας, όπου ο επιχειρηματίας ξεκινά μια δραστηριότητα προκειμένου να εκμεταλλευτεί μια επιχειρηματική ευκαιρία. Οι επιχειρήσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από αυτήν τη μορφή επιχειρηματικότητας μπορούν να γίνουν φορείς καινοτόμων ιδεών και να δημιουργήσουν ανταγωνιστικά προϊόντα. Υπάρχει επίσης και η επιχειρηματικότητα υψηλών δυνατοτήτων η οποία αφορά επιχειρηματικές δραστηριότητες οι οποίες δεν περιορίζονται στα εθνικά πλαίσια της χώρας τους αλλά τα προϊόντα τους ανταγωνίζονται στις διεθνείς αγορές. Κάθε χώρα επιθυμεί την αύξηση αυτής της μορφής επιχειρηματικότητας αφού βοηθάει την εθνική ανάπτυξη και βελτιώνει την ποιότητα του επιχειρηματικού περιβάλλοντος της χώρας. 2.2 Η Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τα κλαδικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων για το 2006 (ΟΟΣΑ 2006), σταθερά δύο στα τρία νέα εγχειρήματα στην Ελλάδα έχουν ως τελικό πελάτη τον καταναλωτή. Πρόκειται για την υψηλότερη επίδοση στην Ευρώπη και μία από τις υψηλότερες παγκοσμίως. Συνολικά πάντως το ποσοστό των νέων εγχειρημάτων που σχετίζονται με δραστηριότητες σε κλάδους υψηλής ή μεσαίας τεχνολογίας είναι της τάξης του 7,6% του συνόλου έναντι 8,3% κατά μέσο όρο στην Ευρώπη. Συνεπώς η «ρηχότητα» της νέας επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, το γεγονός δηλαδή ότι αυτή δεν εκδηλώνεται σε ολόκληρη την «αλυσίδα αξίας» μέχρι το προϊόν στον τελικό καταναλωτή, αλλά μόνο στον έσχατο κρίκο αυτής της αλυσίδας παραμένει ως βασικό χαρακτηριστικό της. Ο κύριος όγκος νέων εγχειρημάτων έχουν μάλλον περιορισμένες δυνατότητες σημαντικής επίδρασης στην οικονομική ανάπτυξη σε όρους απασχόλησης, εξαγωγών, κτλ, ενώ η επικράτηση αυτών των δραστηριοτήτων αποτελεί γνώρισμα κυρίως χωρών με μεσαίο ή χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης. 14

15 Σύμφωνα πάντα με τη μελέτη του ΟΟΣΑ, ένας στους τρεις επιχειρηματίες αρχικών σταδίων (35%) δηλώνει το 2006 ότι χρησιμοποιεί στην παραγωγή / διάθεση των προϊόντων / υπηρεσιών του τεχνολογίες / διαδικασίες που έχουν εμφανιστεί στην ελληνική αγορά μόλις κατά το τελευταίο χρόνο από τη διεξαγωγή της έρευνας. Πρόκειται για τη 2η υψηλότερη επίδοση παγκοσμίως, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος βρίσκεται στο 11,7%. Είναι γεγονός ότι η υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και άρα η καινοτομία διεργασιών είναι μία παράμετρος όπου διαχρονικά η Ελλάδα εμφανίζει καλή εικόνα: αρκετοί από αυτούς που ξεκινούν ένα νέο εγχείρημα επιλέγουν τις πιο σύγχρονες τεχνολογίες / διαδικασίες για τα εγχειρήματά τους, στοχεύοντας στην καλύτερη δυνατή τοποθέτησή τους στην αγορά. Συνεπώς η τεχνολογική αναβάθμιση μπορεί να θεωρηθεί ως βασικό συστατικό των νέων εγχειρημάτων που ξεκινούν στην Ελλάδα. Μάλιστα λαμβάνοντας υπόψη ότι η αντίστοιχη μέτρηση στις καθιερωμένες επιχειρήσεις δίνει πολύ ηπιότερη εικόνα, καθώς η πλειονότητα χρησιμοποιεί παλαιότερες τεχνολογικά παραγωγικές διαδικασίες, είναι εξαιρετικά θετικό η επιχειρηματικότητα που εισρέει στην «εθνική δεξαμενή» επιχειρηματικότητας να βελτιώνει σταδιακά το τεχνολογικό προφίλ της, αναβαθμίζοντας τη συνολική επιχειρηματικότητα σε όρους καινοτομίας διεργασιών. Από την άλλη όμως πλευρά, η καινοτομία προϊόντος, είναι εξαιρετικά περιορισμένη, παρά τη βελτίωση το Μόλις το 11,3% των νέων / επίδοξων εγχειρημάτων (θα) προσφέρει προϊόντα / υπηρεσίες που είναι εντελώς νέα και πρωτοποριακά (μη συνηθισμένα κατά μία έννοια) για όλους τους δυνητικούς πελάτες τους. Αν και πρόκειται για επίδοση σημαντικά βελτιωμένη σε σχέση με το 5,9% του 2005, εξακολουθεί να υστερεί σε σχέση με τον αντίστοιχο μέσο όρο των ευρωπαϊκών χωρών (13,8%), παρόλο βέβαια που σε όλες τις χώρες τα «συνηθισμένα» εγχειρήματα κυριαρχούν. Εκτός όμως από την καινοτομία των εγχειρημάτων, σημαντική ποιοτική διάσταση αποτελεί και ο βαθμός του ανταγωνισμού που επικρατεί στην αντίστοιχη αγορά. Μόλις το 2,8% των επιχειρηματιών 15

16 δηλώνει ότι εισέρχεται σε μία πραγματικά νέα αγορά όπου δεν υπάρχει κανένας άλλος ανταγωνιστής έναντι σχεδόν μηδενικού αντίστοιχου ποσοστού το Η επίδοση αυτή είναι εξαιρετικά χαμηλή καθώς κατά μέσο όρο στην Ευρώπη, περίπου 9% των εγχειρημάτων δεν αντιμετωπίζουν κανέναν ανταγωνιστή (αποτελούν δηλαδή νέες νησίδες αγοράς). Έτσι τελικά τρία στα τέσσερα νέα εγχειρήματα που εμφανίζονται στην Ελλάδα αφορούν σε αγορές στις οποίες υπάρχουν ήδη πολλοί ανταγωνιστές που προσφέρουν παραπλήσια προϊόντα / υπηρεσίες. Αλλά και η είσοδος σε μια αγορά με περιορισμένο ακόμα ανταγωνισμό (λίγοι δηλαδή ανταγωνιστές προσφέρουν τα ίδια προϊόντα / υπηρεσίες) αφορά μόνο το 25% έναντι 34% κατά μέσο όρο στην Ευρώπη. Ποσοστό ατόμων ηλικίας ετών που εμπλέκεται σε επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (νέοι και επίδοξοι επιχειρηματίες) ανά χώρα το 2006 (95% διάστημα εμπιστοσύνης) 45% 40% 35% Ευρώπη (μ.ο) 6,13 GEM (μ.ο) 9,48 Ποσοστό ατόμων ηλικίας % 25% 20% 15% 4η θέση στην Ευρώπη 10% 5% 0% Βέλγιο Ιαπωνία Σουηδία Ιταλία Αραβικά Εμιράτα Γερμανία Γαλλία Σλοβενία Σιγκαπούρη Ρωσία Φινλανδία Μεξικό Ν. Αφρική Δανία Ολλανδία Ην. Βασίλειο Ουγγαρία Τουρκία Λετονία Καναδάς Ισπανία Ιρλανδία Τσεχία Ελλάδα Κροατία Νορβηγία Χιλή Ην.Πολιτείες Αργεντινή Ινδία Μαλαισία Ισλανδία Βραζιλία Αυστραλία Ουρουγουάη Ταϊλάνδη Κίνα Ινδονησία Τζαμάικα Φιλιππίνες Κολομβία Περού Πηγή: GEM 2006 Εκτός όμως από το τμήμα του πληθυσμού που εντάσσεται στην κατηγορία των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων, η έρευνα προσεγγίζει και τους καθιερωμένους επιχειρηματίες σε μια χώρα. Πρόκειται για τα 16

17 άτομα εκείνα (ηλικίας πάντα ετών) που συμμετέχουν στην ιδιοκτησία μιας επιχείρησης που λειτουργεί ήδη πάνω από 3,5 χρόνια, έχουν δηλαδή ξεπεράσει το κρίσιμο αρχικό στάδιο λειτουργίας της επιχείρησης. Η Ελλάδα (λόγω και της υψηλής αυτοαπασχόλησης) διατηρεί την 1η θέση στην Ευρώπη σε αυτή την κατηγορία. Ποσοστό ατόμων ηλικίας ετών που είναι ιδιοκτήτες / διαχειρίζονται μια καθιερωμένη επιχείρηση (τουλάχιστον 3,5 χρόνια λειτουργίας) ανά χώρα το 2006 (95% διάστημα εμπιστοσύνης) 25% 20% Ευρώπη (μ.ο) 5,1 GEM (μ.ο) 6,9 Ποσοστό ατόμων ηλικίας ετών 15% 10% 1η θέση στην Ευρώπη 5% 0% Ρωσία Γαλλία Αραβικά Εμιράτα Ν. Αφρική Βέλγιο Μεξικό Ιταλία Γερμανία Σιγκαπούρη Κροατία Σλοβενία Ιαπωνία Σουηδία Καναδάς Δανία Ην. Βασίλειο Τσεχία Ην.Πολιτείες Ισπανία Ινδία Λετονία Νορβηγία Ολλανδία Ουγγαρία Χιλή Ουρουγουάη Αργεντινή Μαλαισία Ισλανδία Ιρλανδία Φινλανδία Ελλάδα Κίνα Αυστραλία Τζαμάικα Κολομβία Τουρκία Βραζιλία Περού Ταϊλάνδη Ινδονησία Φιλιππίνες Πηγή: GEM

18 2.3. Η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας διεθνώς Η τελευταία δεκαετία του 20 αιώνα έχει δείξει ότι οι ραγδαίες αλλαγές μπορούν να συμβούν μέσα σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Εάν ρίξουμε μια ματιά στο κοντινό μας παρελθόν θα παρατηρήσουμε ότι οι φραγμοί που υπήρχαν ανάμεσα στις χώρες δεν μας εμποδίζουν πλέον στην προσπάθειά μας να ασκήσουμε τις εμπορικές μας δραστηριότητες. Η έννοια της Διεθνούς Επιχειρηματικότητας είναι ένας σημαντικός παράγοντας που έχει επηρεάσει τον τρόπο που οι άνθρωποι επεκτείνουν τον διεθνή προσανατολισμό τους. Δεν υπάρχει πλέον κανένας επιχειρηματίας ή οργανισμός ο οποίος να διακατέχεται από την ιδέα ότι ο δρόμος για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας σταματάει μέσα στα όρια της ίδιας του της χώρας. Οι επιχειρηματίες και οι μικρές επιχειρήσεις δεν είναι πλέον περιορισμένες στις τοπικές αγορές. Στην πραγματικότητα, θεωρείται πλέον επιβεβλημένο για τους επιχειρηματίες που έχουν εθνικό προσανατολισμό, να λαμβάνουν μέρος και να ανταγωνίζονται στη διεθνή αγορά. Ο όρος της διεθνούς επιχειρηματικότητας αναφέρεται σε φιλόδοξους επιχειρηματίες οι οποίοι αναπτύσσουν καινοτομίες, δημιουργούν δουλείες και συνεισφέρουν σε μια πιο λαμπρή εθνική και παγκόσμια οικονομία. Σε αυτό το σημείο μας έρχεται στο μυαλό η εικόνα των αυτοδημιούργητων επιχειρηματιών γιγάντων Bill Gates και Sam Walton. Σύμφωνα με τους McDougall & Oviatt (2005), η διεθνής επιχειρηματικότητα είναι ένας συνδυασμός από καινοτόμες και ριψοκίνδυνες ιδέες που περνούν τα διεθνή σύνορα και σαν σκοπό έχουν τη δημιουργία αξίας για τους οργανισμούς. Η διεθνής επιχειρηματικότητα αναφέρεται σε δραστηριότητες που αφορούν όλα τα ιεραρχικά επίπεδα της εταιρίας, είναι συνδεδεμένη στενά με την οργανωτική κουλτούρα της εταιρίας και αποσκοπεί στη 18

19 δημιουργία μιας μακροπρόθεσμα υψηλής αξίας, μέσω της αξιοποίησης επιχειρηματικών ευκαιριών στη διεθνή αγορά. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό η διεθνής επιχειρηματικότητα διακρίνεται σε τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα: 1.Αναφέρεται σε δραστηριότητες σε όλα τα ιεραρχικά επίπεδα 2.Συνδέεται με την οργανωτική κουλτούρα της επιχείρησης 3.Συμβάλλει στη δημιουργία μιας υψηλής αξίας σε μακροχρόνια κλίμακα 4.Εμπεριέχει την αξιοποίηση επιχειρηματικών ευκαιριών στη διεθνή αγορά. Η διεθνής επιχειρηματική κουλτούρα αποτελείται από έξι αλληλένδετες διαστάσεις, οι οποίες είναι: 1) ο προσανατολισμός στη διεθνή αγορά, 2) η τάση για μάθηση στη διεθνή αγορά, 3) η κλίση για καινοτομία στη διεθνή αγορά, 4) η τάση για ανάληψη επιχειρηματικού κινδύνου στη διεθνή αγορά, 5) η κλίση για συνεργασία στη διεθνή αγορά και 6) η παρακίνηση για διεθνοποίηση. Ο προσανατολισμός στη διεθνή αγορά (international market orientation) αναφέρεται στην τάση της εταιρίας να προσφέρει αξία στους πελάτες της στις αγορές του εξωτερικού, ικανοποιώντας τις ανάγκες τους. Συνδεέται με τις αξίες και τα «πιστεύω» της επιχείρησης και συνεπώς αποτελεί χαρακτηριστικό της οργανωτικής της κουλτούρας. Κίνητρα για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας διεθνώς: Καμία επιχείρηση δε θα ήθελε να αποκοπεί από τον διεθνή ανταγωνισμό, καθώς έτσι αφήνει ανεκμετάλλευτες σημαντικές ευκαιρίες. Ταυτόχρονα η μη επέκταση μπορεί να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα ανταγωνιστικότητας. Γι αυτό τα κίνητρα για διεθνοποίηση είναι πολλά. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη δυνατότητα για 19

20 απόκτηση νέων μεριδίων αγοράς, την αύξηση των πωλήσεων, την εκμετάλλευση των ευκαιριών από το άνοιγμα στις νέες αγορές, τη δημιουργία γοήτρου για τις χώρες που επιλέγουν να διεθνοποιήσουν τις δραστηριότητες τους, τη δημιουργία ενός βιώσιμου ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, την εκμετάλλευση των ευνοϊκών συνθηκών (πολιτικών, επιχειρηματικών, θεσμικών, εργασίας) που επικρατούν στις άλλες χώρες. Εμπόδια στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας διεθνώς: Οι παράμετροι εκείνοι που ανακόπτουν την πορεία της επιχειρηματικότητας διεθνώς έχουν να κάνουν σε μεγάλο βαθμό με παράγοντες οι οποίοι έχουν τις ρίζες τους στα εθνικά σύνορα της χώρας μας. Είναι κοινός τόπος ότι η πλειονότητα των επιχειρήσεων που επιλέγουν να διεθνοποιηθούν έχουν πρώτα αναπτυχθεί επιχειρηματικά εντός Ελλάδας, έχουν δοκιμάσει τις δυνατότητες τους και πλέον θεωρούνται έτοιμοι να ανοίξουν τους επιχειρηματικούς τους ορίζοντες και στις διεθνείς αγορές. Πολλές φορές όμως διάφορα εμπόδια τους ανακόπτουν την πορεία με αποτέλεσμα όχι μόνο να μην τα καταφέρνουν διεθνώς αλλά και να μην τα καταφέρνουν ούτε μέσα στα πλαίσια της ίδιας τους της χώρας. Τα βασικά εμπόδια αδυναμίες είναι: Η εκτίμηση ότι σπανίζουν οι επιχειρηματικές ευκαιρίες: Είναι μια αιτία την οποία συχνά επικαλούνται οι Έλληνες επιχειρηματίες, η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται πλήρως στη σημερινή επιχειρηματική πραγματικότητα, από τη στιγμή που ο σύγχρονος διεθνής επιχειρηματικός κόσμος είναι γεμάτος ευκαιρίες για ανάπτυξη επιχειρηματικών ιδεών. Η δήλωση των Ελλήνων επιχειρηματιών πως τη στιγμή που κινητοποιούνται για την εκμετάλλευση μιας ευκαιρίας δε βλέπουν σχεδόν καμία γύρω τους, προκύπτει από το ότι ένα άτομο αντιλαμβάνεται περισσότερες ευκαιρίες, όσο ευκολότερη θεωρεί ότι είναι η εκμετάλλευσή τους. Άρα η μείωση των εμποδίων που αντιμετωπίζει η έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα 20

21 και η απλούστευση των σχετικών διαδικασιών θα οδηγήσει στην αντίληψη και εκμετάλλευση περισσότερων ευκαιριών. O προσανατολισμός των εγχειρημάτων προς την τελική κατανάλωση: Η Ελλάδα καταγράφει σταθερά την τελευταία τριετία το μεγαλύτερο ποσοστό στην Ευρώπη νέων εγχειρημάτων που έχουν ως αντικείμενο την παροχή προϊόντων και υπηρεσιών προς τον τελικό καταναλωτή. Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες που σήμερα ξεκινούν μάλλον αναπαράγουν παρά μεταβάλλουν την τομεακή κατανομή της επιχειρηματικότητας στην ελληνική καινοτομία. Οι διαπιστώσεις αυτές υποδηλώνουν ότι το ζητούμενο προς ενθάρρυνση είναι η αναβάθμιση της σχέσης ανάμεσα σε μικρομεσαίες και μεγαλύτερες επιχειρήσεις, με τις τελευταίες να αποτελούν πελάτες των πρώτων. Το πρόβλημα είναι το άνοιγμα των επιχειρηματικών οριζόντων των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων στην παροχή υπηρεσιών προς τις μεγάλες. Ο μεγάλος φόβος της αποτυχίας: Παρά τη μεγάλη τους αυτοπεποίθηση, οι Έλληνες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση στην παγκόσμια κατάταξη ως προς το φόβο της αποτυχίας και δηλώνουν ότι ο φόβος αυτός θα τους απέτρεπε από το να ξεκινήσουν επιχειρηματική δραστηριότητα. Η ελληνική πρωτιά στο φόβο της αποτυχίας ενέχει κίνδυνο για την ελληνική οικονομία: Τα νέα εγχειρήματα που αναδύονται, να είναι λιγότερα τολμηρά και καινοτόμα, ικανά να ανανεώνουν και να αναβαθμίζουν το παραγωγικό δυναμικό σε σύγκριση με άλλες χώρες. Η αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος: Η σχέση του εκπαιδευτικού συστήματος με την επιχειρηματικότητα απαιτεί σημαντική βελτίωση σε όλες τις βαθμίδες του. Η παθητική εκμάθηση και η περιορισμένη προσπάθεια για έκφραση μεγαλύτερης δημιουργικότητας, αδυνατίζει την ανάπτυξη δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για την επιχειρηματικότητα. Η μικρή διάθεση ανάληψης ρίσκου σε συνδυασμό με την κακή εικόνα που προβάλλουν τα ΜΜΕ για τους επιχειρηματίες και μια κοινωνία που δείχνει να φθονεί την επιτυχία, απωθεί τους νέους από την επιχειρηματικότητα. Αλλά και 21

22 στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι προσπάθειες εκπαίδευσης στην επιχειρηματικότητα είναι ακόμα περιορισμένες. Τα γραφειοκρατικά εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι νεοσύστατες επιχειρήσεις αποτελούν βασικό ανασταλτικό παράγοντα στην εκδήλωση επιχειρηματικής δραστηριοποίησης. Σε επίπεδο δημόσιας πολιτικής υπάρχει επάρκεια προγραμμάτων και δράσεων προώθησης της επιχειρηματικότητας, ωστόσο η αναποτελεσματικότητα των διαδικασιών και οι αγκυλώσεις των υπηρεσιών υπερακοντίζουν τις θετικές επιδράσεις αυτών των πολιτικών. Η διοχέτευση επομένως περισσότερων πόρων στην προώθηση της επιχειρηματικότητας δεν οδηγεί αυτόματα σε βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, αλλά απαιτούνται και πρακτικές διευκολύνσεις στη διεκπεραίωση των απαραίτητων διαδικασιών. Οφέλη από τη διεθνοποίηση των επιχειρήσεων Τα οφέλη από τη διεθνοποίηση των επιχειρήσεων είναι πολλά και άμεσα συνδεδεμένα μεταξύ τους και με τα κίνητρα που αναπτύξαμε παραπάνω. Αυτά μπορούν να συνοψιστούν σε ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα και αυτό είναι η αύξηση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων με διεθνή προσανατολισμό με τρόπους που δεν είναι εφικτοί στις επιχειρήσεις με προσανατολισμό αποκλειστικά στην εγχώρια αγορά. Όμως, πρέπει να τονιστεί ότι η διεθνοποίηση δεν είναι πανάκεια. Επιχειρήσεις που εφαρμόζουν διεθνοποιημένη στρατηγική ως αντίδραση στη δράση των ανταγωνιστών ή γιατί απλώς είναι η τάση των καιρών, είναι πιθανό να παρασυρθούν σε μια δίνη ανώτερη των δυνατοτήτων τους και πάντως καταστροφική ακόμα και για το μερίδιο τους στην εγχώρια αγορά. Τρία βασικά ερωτήματα πρέπει να διερευνήσει μια επιχείρηση στην προσπάθεια της να εκτιμήσει κατά πόσο αξίζει να διεθνοποιηθεί: Ποιοι είναι οι κύριοι παραγωγικοί συντελεστές που απαιτεί η παραγωγή του προϊόντος; Πού είναι αυτοί διαθέσιμοι; 22

23 Σε ποιο βαθμό στηρίζεται το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της επιχείρησης σε συγκεκριμένους συντελεστές; Μπορούν αυτοί να μεταφερθούν; Μπορεί το προϊόν να μεταφερθεί με χαμηλό κόστος; Αν όχι ή αν υπάρχουν περιορισμοί στο εμπόριο, τότε η παραγωγή πρέπει να βρίσκεται κοντά στην αγορά; Επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε χώρες όπου η εγχώρια αγορά είναι μικρή ή κορεσμένη μπορούν να επιτύχουν οικονομίες κλίμακας στην παραγωγή διευρύνοντας το πεδίο των δραστηριοτήτων τους, ώστε να συμπεριλάβουν διεθνείς αγορές. Στη συνέχεια, μεγάλες αγορές είναι απαραίτητες για την απόδοση επενδύσεων μεγάλης κλίμακας και αυτό αφορά όχι μόνο παραγωγικές μονάδες υψηλής δυναμικότητας, αλλά και επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη. Η ανάγκη αυτή γίνεται όλο και πιο επιτακτική, καθώς το βήμα της τεχνολογικής προόδου σήμερα είναι ιδιαίτερα ταχύ και έτσι ο κύκλος ωρίμανσης του προϊόντος κορυφώνεται πολύ πιο γρήγορα. Έτσι γίνεται επιτακτική η ανάγκη γρήγορης αντικατάστασης του προϊόντος που πλησιάζει στην ωρίμανση με κάποιο νέο. Αν σε αυτό προστεθούν οι νομικές φόρμουλες που κάνουν σχετικά εύκολη και γρήγορη την αντιγραφή από τους ανταγωνιστές, γίνεται σαφής η ανάγκη ύπαρξης μεγάλης αγοράς για την εξασφάλιση γρήγορα ικανοποιητικών κερδών. Παράλληλα, το αυξημένο μερίδιο αγοράς συνοδεύεται από οικονομίες κλίμακας που αφορούν τόσο το μέγεθος της παραγωγής, όσο και τον τόπο της παραγωγής και την εμπειρία και τη γνώση σχετικά με το προϊόν. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή των οικονομιών κλίμακας. Όσο αυξάνει το μέγεθος της παραγωγής η επιχείρηση είναι σε θέση να μοιράζει τα σταθερά κόστη και έτσι αυξάνει το περιθώριο κέρδους της ανά μονάδα προϊόντος. Αυτό μπορούν να το επιτύχουν οι επιχειρήσεις στο βαθμό που μπορούν να κάνουν ομοιογενές το προϊόν και την παραγωγική διαδικασία πέρα από εθνικά σύνορα. 23

24 Συγχρόνως, ο αυξανόμενος όγκος παραγωγής συνεπάγεται μεγαλύτερη εμπειρία σχετικά με το προϊόν (εκμετάλλευση της καμπύλης εμπειρίας). Όσο μεγαλύτερη είναι η ποσότητα που παράγει μια επιχείρηση, τόσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των καταναλωτών που πιθανώς θα προβούν σε παρατηρήσεις και επομένως τόσο περισσότερες είναι οι ευκαιρίες που δίνονται για βελτίωση και εξέλιξη του προϊόντος. Τα αποτελέσματα αυτά θα γίνουν πιο αισθητά, εάν συγχρόνως το σημείο στο οποίο λαμβάνει χώρα η παραγωγική διαδικασία για την κάλυψη της παγκόσμιας ζήτησης είναι το άριστο. Οι εταιρίες μπορούν να μεταφέρουν την παραγωγή τους από μια περιοχή σε μια άλλη, προκειμένου να βρίσκονται κοντά στην αγορά στην οποία στοχεύουν, αν το κόστος μεταφοράς είναι σημαντικό ώστε να εξασφαλίζουν μέγιστο ανά μονάδα κέρδος. Η τοποθέτηση μιας οικονομικής δραστηριότητας στην άριστη περιοχή μπορεί είτε να μειώσει το κόστος δημιουργίας αξίας μειώνοντας το κόστος της επιχείρησης είτε να δώσει τη δυνατότητα στην επιχείρηση να διαφοροποιήσει το προϊόν της και να χρεώσει πιο ανταγωνιστική τιμή. Μια επιχείρηση που έχει μικρό ανταγωνισμό στην εγχώρια αγορά είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει το εγχώριο αυξημένο περιθώριο κέρδους της ώστε να ενισχύσει τις λειτουργίες της διεθνώς. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να μειώσει τα περιθώρια κέρδους των διεθνών ανταγωνιστών ελπίζοντας ότι έτσι θα αποτρέψει την αντεπίθεση τους στο δικό της μερίδιο στην εθνική αγορά. Συγχρόνως, μια επιχείρηση που έχει κατορθώσει να αναπτύξει ιδιαίτερες ικανότητες στην εθνική αγορά (δηλαδή θεμελιώδεις ικανότητες που επιτρέπουν στην επιχείρηση να επιτύχει υψηλή αποτελεσματικότητα, ποιότητα, νεωτερισμό και ανταπόκριση του καταναλωτή) μπορεί να τις εκμεταλλευτεί, ώστε να εδραιώσει μια διεθνή ανταγωνιστική θέση. Τέτοιες ικανότητες μπορούν να μεταφραστούν σε ένα \ ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα επιτρέποντας στην εταιρία να ρίξει το κόστος ή να διαφοροποιήσει το προϊόν. 24

25 2.4. Οι θεωρίες για την ανάπτυξη διεθνούς επιχειρηματικότητας Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται τα θεωρητικά μοντέλα, οι μορφές και οι στρατηγικές ανάπτυξης της διεθνούς επιχειρηματικότητας. Θεωρητικά μοντέλα Διάφορα θεωρητικά μοντέλα έχουν αναπτυχθεί για να δώσουν απάντηση στο ερώτημα πώς επιλέγουν οι επιχειρήσεις τις γεωγραφικές περιοχές - χώρες που θα δραστηριοποιηθούν. Θεωρία των σταδίων (stages strategy) Πρόκειται για την πλέον διαδεδομένη θεωρητική προσέγγιση, η οποία διαχωρίζει κάθε προσπάθεια επέκτασης της δράσης μιας επιχείρησης σε στάδια. Το βασικό κριτήριο που χρησιμοποιείται κατά την προσέγγιση αυτή είναι ο βαθμός δέσμευσης της επιχείρησης. Είναι λογικό ότι η επιχείρηση μαθαίνει όσο αυξάνει η εμπειρία της από τις διεθνείς αγορές, με αποτέλεσμα ένα σταδιακά αυξανόμενο βαθμό διείσδυσης. Κάθε ενέργεια της ερμηνεύεται ως μια αντίδραση σε κάποιο ερέθισμα που δέχεται από το εξωτερικό της περιβάλλον. Με αυτή τη λογική, η απαρχή των δραστηριοτήτων της επιχείρησης στο εξωτερικό χαρακτηρίζεται από μια μηδενική δέσμευση της, μια παθητική στάση απλής εξαγωγικής δράσης. Με το πέρασμα, όμως, του χρόνου, η επιχείρηση μαθαίνει τους μηχανισμούς και τους τρόπους λειτουργίας των διεθνών αγορών και πάντοτε, φυσικά, ανάλογα με την ωριμότητα και τις προθέσεις της, αντικαθιστά τη μηδενική αυτή πλατφόρμα δέσμευσης με μια περισσότερο αυξημένη, που μπορεί να πάρει τη μορφή αντιπροσώπευσης της επιχείρησης από κάποια άλλη εγχώρια. 25

26 Είναι πλέον φανερή η μετάβαση της επιχείρησης σε ένα δεύτερο στάδιο, με ένα σχετικό βαθμό δέσμευσης, αλλά χωρίς καμία φυσική ή νομική παρουσία της επιχείρησης έξω από τη χώρα όπου εδρεύει το κέντρο των δραστηριοτήτων της. Το τρίτο στάδιο χαρακτηρίζεται από την παρουσία της επιχείρησης πλέον στα δρώμενα. Ο βαθμός δέσμευσης και εδώ μπορεί να διαφέρει, αλλά αυτό είναι συνάρτηση των ιδιαιτεροτήτων της αγοράς, των δυνάμεων και αδυναμιών της επιχείρησης και της γενικότερης στρατηγικής της. Μπορεί, μάλιστα, να πάρει τη μορφή συνεργασιών, παραγωγής κατόπιν άδειας licensing, δικαιόχρησης (franchising), κοινοπραξιών (joint-ventures), στρατηγικών συμμαχιών ή ίδρυσης θυγατρικών επιχειρήσεων. Μοντέλο διεθνοποίησης της Ουψάλας (Uppsala internationalization model) Πρόκειται για ένα συμπεριφορικό μοντέλο που το εννοιολογικό του πλαίσιο στηρίζεται στη θεωρία συμπεριφοράς και ανάπτυξης της επιχείρησης. Σύμφωνα με αυτό, η επιχείρηση προχωρά σε όλο και μεγαλύτερες δεσμεύσεις στις αγορές εξωτερικού, καθώς μεγαλώνουν η εμπειρία και οι γνώσεις της αναφορικά με τις αγορές αυτές. Διακρίνουμε τέσσερις φάσεις διεθνοποίησης; Η ασθενής εξαγωγική δραστηριότητα Η μόνιμη εξαγωγική δραστηριότητα μέσω αντιπροσώπου Οι εξαγωγές μέσω υποκαταστήματος σε ξένη χώρα Η παραγωγή στην ξένη χώρα Η σειρά επέκτασης της επιχείρησης σε νέες αγορές προβλέπεται σύμφωνα με το μοντέλο από την «πραγματική» τους απόσταση από τη μητρική χώρα. Η πραγματική απόσταση είναι διαφορετική από τη γεωγραφική και ορίζεται ως η δυσκολία ροής της πληροφόρησης μεταξύ των χωρών, και ειδικότερα ο βαθμός διαφοροποίησης του πολιτικού, πολιτιστικού, οικονομικού, νομικού πλαισίου, οι διαφορές στο επίπεδο ανάπτυξης και στη γενικότερη κουλτούρα του επιχειρείν. Η 26

27 πραγματική απόσταση αυξάνει το αντιλαμβανόμενο ρίσκο των δραστηριοτήτων στην ξένη αγορά. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις τείνουν να επεκτείνονται στο εξωτερικό ξεκινώντας από πραγματικά κοντινές αγορές και συνεχίζοντας σε πιο απομακρυσμένες. Θεωρία της ολιγοπωλιακής αντίδρασης (oligopolistic reaction theory} Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι επιχειρήσεις ευθυγραμμίζονται με τη δραστηριότητα των ηγετικών επιχειρήσεων του κλάδου και συνήθως, μιμούνται τη στρατηγική τους στην προσπάθεια τους να διεισδύσουν στη διεθνή αγορά. Το θεωρητικό αυτό μοντέλο μοιάζει με τη θεωρία της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς στο πεδίο της στρατηγικής διοίκησης. Έτσι, οι επιχειρήσεις θέλουν να είναι όμοιες με τις υπόλοιπες του κλάδου για να μειώσουν το ρίσκο. Θα κερδίσουν από τη διεθνοποίηση αν κερδίσουν και οι υπόλοιποι και αντίστροφα. Ωστόσο, η θεώρηση αυτή χαρακτηρίζεται ιδιαιτέρως απλουστευτική, καθώς δε λαμβάνει υπόψη της ουσιώδη στοιχεία, όπως τα εσωτερικά χαρακτηριστικά της εταιρίας. Όμως, η συμβολή της ως προς την επιρροή που ασκεί το ανταγωνιστικό περιβάλλον στην απόφαση για διεθνή διείσδυση είναι σημαντική. Θεωρία του εκλεκτικού υποδείγματος (eclectic paradigm) Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε από τον Dunning. Αυτή τη στιγμή είναι ίσως η πλέον αποδεκτή θεωρία διεθνοποίησης της στρατηγικής των επιχειρήσεων. Στηρίζεται στην οικονομική σχολή σκέψης, με την έννοια ότι θεωρεί την επιχείρηση πλήρως ενημερωμένη ως προς τις συνθήκες που επικρατούν στις διεθνείς αγορές. Το μοντέλο του εκλεκτικού υποδείγματος (OLI) επιχειρεί να εξηγήσει τη διαδικασία διείσδυσης της επιχείρησης στις διεθνείς αγορές μέχρι την πλήρη παραγωγή σε χώρα του εξωτερικού. Διακρίνει 27

28 τρεις κατηγορίες πλεονεκτημάτων που προκύπτουν από τη διεθνοποίηση: 1.Ownership: πλεονεκτήματα που αναφέρονται στην ιδιοκτησία (π.χ. κατοχή υψηλής τεχνολογίας ή τεχνογνωσίας) 2.Location: πλεονεκτήματα του τόπου εγκατάστασης (π.χ. χαμηλό κόστος εργασίας σε μια χώρα) 3. Internalization: πλεονεκτήματα που αναφέρονται σε εσωτερικότητες, δηλαδή σε περιπτώσεις όπου μια πολυεθνική επιχείρηση μεταφέρει τεχνολογία σε μονάδες της σε άλλες χώρες και δεν την εκμεταλλεύεται πουλώντας την σε άλλη επιχείρηση του εξωτερικού (π.χ. μεταφορά του συστήματος παραγωγής) Το μοντέλο προβλέπει ότι η δραστηριότητα της πολυεθνικής επιχείρησης θα επικεντρωθεί στη χώρα με τον καλύτερο συνδυασμό αυτών των τριών κατηγοριών πλεονεκτημάτων. Μορφές ανάπτυξης διεθνούς επιχειρηματικότητας Η εμπειρική έρευνα υποστηρίζει ότι, καθώς μεγαλώνει η εμπειρία και γνώση της επιχείρησης σχετικά με τις διεθνείς αγορές, αλλάζει και ο τρόπος που δραστηριοποιείται σε αυτές. Την αλλαγή αυτή σηματοδοτεί η αύξηση της δέσμευσης της επιχείρησης στις αγορές αυτές. Έτσι, ενώ ξεκινά τις δραστηριότητες της με εξαγωγές, καθώς αυξάνει η γνώση και η εμπειρία της, προχωρά σε υποκατάστημα για να καταλήξει σε παραγωγή στην άλλη χώρα. Πολλές φορές, βέβαια, η μορφή διεθνοποίησης που θα ακολουθήσει η επιχείρηση επιβάλλεται από τις συνθήκες που επικρατούν σε σχέση με το προϊόν που ενδιαφέρεται να εξαγάγει και τη χώρα στην οποία στοχεύει. Με άλλα λόγια, αν το κόστος μεταφοράς ή 28

29 οι δασμοί που επιβάλλονται από τη χώρα - στόχο είναι απαγορευτικοί, τότε είναι πιθανό να αποφύγει τις εξαγωγές και να επιδιώξει άλλες μορφές διεθνοποίησης που θα την απαλλάσσουν από τα υψηλά κόστη. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι εισόδου στη διεθνή αγορά. Οι επιχειρήσεις συνήθως προτιμούν στα πρώτα τους βήματα τις εξαγωγές και στη συνέχεια μόνο προχωρούν σε πιο ολοκληρωμένες μορφές διεθνοποίησης. Επίσης προσεγγίζουν αρχικά τις αγορές που ταιριάζουν περισσότερο στις παραδοσιακές τους αγορές. Όμως, δεν είναι μόνο οι μορφές διεθνοποίησης που αλλάζουν, καθώς οι εταιρίες αποκτούν εμπειρία για τη διεθνή αγορά, αλλά και τα εμπορεύματα. Έτσι, έχει παρατηρηθεί ότι οι επιχειρήσεις αρχίζουν την εξαγωγική τους δράση με προϊόντα, για να προχωρήσουν σε υπηρεσίες, συστήματα και τέλος σε τεχνογνωσία. Αξίζει, επίσης, να σημειώσουμε ότι η διαδικασία διεθνοποίησης δεν ακολουθεί πάντα κάποια συγκεκριμένα βήματα. Η εξέλιξη της εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, πολιτικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς, εθνικούς. Εξαρτάται ακόμα από τα χαρακτηριστικά των ανώτατων στελεχών της επιχείρησης και τα μακροχρόνια οράματα τους. Τέλος, έχει υποστηριχθεί ότι οι αρχικού τύπου μορφές διεθνοποίησης είναι προτιμότερες, προκειμένου να μη γίνεται διαφυγή θέσεων εργασίας στο εξωτερικό και να μην περιορίζονται οι εθνικές εξαγωγές. Όμως, οι εξαγωγικές μορφές μπορούν να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη μιας εταιρίας μόνο ως ένα βαθμό και συχνά δεν εξυπηρετούν τους μακροχρόνιους στόχους της. Επίσης, επειδή η μητρική εταιρία σχεδόν πάντα εξάγει μέρη ή τεχνογνωσία προς τη θυγατρική, το εθνικό εμπόριο δεν περιορίζεται. Εκτός, όμως, από τα παραπάνω δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η οικονομική παρουσία και δράση μιας χώρας στο εξωτερικό είναι ο ισχυρότερος πρεσβευτής της και μπορεί να της εξασφαλίσει όχι μόνο χρηματικά οφέλη αλλά πιθανότατα και πολιτικά και άλλα οφέλη, τα οποία επίσης είναι πολύ σημαντικά. 29

30 Αρχικές εξαγωγικού τύπου μορφές διεθνοποίησης Άμεση Εξαγωγική Δράση (Direct Exporting) Πρόκειται για την πιο διαδεδομένη μορφή διεθνοποίησης. Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο περίπου των πωλήσεων στο διεθνές εμπόριο γίνονται με αυτό τον τρόπο. Στην άμεση εξαγωγική δραστηριότητα η επιχείρηση εξάγει τα παραγόμενα στη μητρική χώρα προϊόντα, στη χώρα - στόχο, χωρίς διαμεσολάβηση τρίτων και χωρίς να είναι απαραίτητο να εγκαταστήσει παραγωγικές ή άλλου είδους λειτουργίες σε αυτή. Γι αυτό το λόγο, τη μέθοδο αυτή προτιμούν επιχειρήσεις που για πρώτη φορά δραστηριοποιούνται στη διεθνή αγορά ή μικρού μεγέθους επιχειρήσεις που δεν έχουν τα κεφάλαια για άμεση ξένη επένδυση. Ωστόσο μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα σε περίπτωση υψηλού κόστους μεταφοράς ή απαγορευτικών δασμών. Είναι προφανές ότι πρόβλημα παρουσιάζεται επίσης όταν η μητρική χώρα δεν αποτελεί τον άριστο τόπο παραγωγής για το προϊόν, ενώ συγχρόνως θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την πιθανότητα το ίδιο προϊόν να μην είναι κατάλληλο για όλες τις αγορές. Αυτό αποτελεί έναν από τους λόγους για τους οποίους οι επιχειρήσεις προσανατολίζονται αρχικά σε αγορές που βρίσκονται «πραγματικά» πιο κοντά σε αυτές στις οποίες ήδη δραστηριοποιούνται. Καθώς η εμπειρία και η γνώση αυξάνουν, επεκτείνονται και σε πιο «ξένες» προς αυτές αγορές. Παραγωγή κατά παραγγελία Ισχύει ό,τι και στην άμεση εξαγωγική δράση, μόνο που εδώ η εξαγωγική προσπάθεια δεν έχει μια συνέχεια. Η επιχείρηση περιμένει από τους πελάτες της μια παραγγελία και μόνο τότε προβαίνει στην παραγωγή. Πρόκειται για περιστασιακή εξαγωγική προσπάθεια η οποία αποβλέπει κυρίως στην κάλυψη της περίσσιας παραγωγικής 30

31 δυναμικότητας της επιχείρησης, με αποτέλεσμα να μη δημιουργούνται μακροχρόνιοι δεσμοί μεταξύ παραγωγού και αγοραστή. Εξαγωγές με διαμεσολαβητές (Exporting through export intermediaries) Η μέθοδος αυτή έχει άμεση σχέση με την προηγούμενη, μόνο που τώρα η επιχείρηση συνεργάζεται με εταιρίες εξαγωγικού προσανατολισμού και διεθνούς εμπορίου προκειμένου να εξασφαλίσει τα κανάλια διανομής και το μάρκετινγκ της εταιρίας. Οι εταιρίες αυτές μπορεί να εκτελούν υπηρεσίες πρακτόρευσης ή να αποκτούν ιδιοκτησία επί του προϊόντος. Οι εξαγωγές με διαμεσολαβητές, εκτός από τα μειονεκτήματα των άμεσων εξαγωγών που εξακολουθούν να ισχύουν, έχουν κόστος είτε με τη μορφή αμοιβής προς το διανομέα είτε επειδή επιτρέπεται στο διανομέα να αυξήσει την τιμή για να καλύψει τα έξοδα του και να έχει εμπορικό κέρδος. Συνήθως, δεν υπάρχει άμεση δυνατότητα ελέγχου, από την ίδια την εταιρία, της συνολικής προώθησης του προϊόντος της στην ξένη αγορά. Στην Ελλάδα υπάρχουν σύμβουλοι επιχειρήσεων που συμβουλεύουν τις επιχειρήσεις σχετικά με την εξαγωγική τους δράση και τις φέρνουν σε επαφή με πελάτες στο εξωτερικό. Επίσης λειτουργούν μη ιδιωτικοί οργανισμοί, όπως ο ΕΟΜΜΕΧ, τα Εμπορικά Επιμελητήρια κ.ά., που παρέχουν αφιλοκερδώς στους ενδιαφερομένους ηλεκτρονική δικτύωση. Παράγωγη κατόπιν αδείας (Licensing) Εδώ ο αδειούχος (licensor) παραχωρεί το δικαίωμα στον αδειολήπτη (licensee) να παράγει και να διακινεί κάποιο προϊόν του πρώτου με αντάλλαγμα συνήθως κάποια αμοιβή με τη μορφή ποσοστού επί της τιμής ανά μονάδα προϊόντος (royalties). Η ιδιοκτησία μπορεί να αφορά κάποια πατέντα, τεχνογνωσία, εμπορικά σήματα, συγκεκριμένες τεχνικές μάρκετινγκ κ.ά. Δηλαδή, το licensing αφορά συνήθως την 31

32 εξαγωγή άυλων χαρακτηριστικών. Είναι προφανές ότι με αυτό τον τρόπο η εταιρία δεν είναι υποχρεωμένη να επιβαρυνθεί με κόστη εγκατάστασης και εδραίωσης σε μια ξένη αγορά. Υπό αυτή την έννοια πρόκειται ουσιαστικά για την πλέον ανέξοδη μέθοδο διεθνοποίησης, από την οποία απορρέει μια σειρά μειονεκτημάτων. Καταρχάς, δεν ασκεί έλεγχο στην παραγωγή και διακίνηση του προϊόντος. Είναι, έτσι, αδύνατη η πραγματοποίηση οικονομιών κλίμακας από την παραγωγή σε μια μονάδα καθώς και η απόκτηση μεγαλύτερης εμπειρίας και ικανότητας μέσω του αυξημένου όγκου παραγωγής. Επίσης, όταν μια επιχείρηση ανταγωνίζεται στο διεθνές περιβάλλον είναι συχνό φαινόμενο να χρησιμοποιεί τα κέρδη από τις δραστηριότητες της σε μια χώρα για να στηρίξει ανταγωνιστικές στρατηγικές σε κάποια άλλη. Ωστόσο, είναι μάλλον απίθανο ο αδειολήπτης να της επιτρέψει να αντλήσει κέρδος μεγαλύτερο από το προσυμφωνημένο και να το χρησιμοποιήσει για να στηρίξει έναν άλλον αδειολήπτη. Όμως, το πιο σημαντικό μειονέκτημα παρουσιάζεται όταν η συμφωνία licensing συνεπάγεται την παραχώρηση από τη μητρική εταιρία μοναδικών ικανοτήτων στις οποίες στηρίζεται το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα. Είναι πιθανό σε μια τέτοια περίπτωση, μετά τη λήξη του συμβολαίου, ο αδειολήπτης να μετατραπεί σε ουσιαστικό ανταγωνιστή παράγοντας προϊόν παρόμοιο με αυτό της μητρικής εταιρίας. Παροχή τεχνογνωσίας Σε αυτή την περίπτωση έχουμε τη μεταφορά τεχνογνωσίας από την επιχείρηση σε μια άλλη έναντι αμοιβής. Η τεχνογνωσία μπορεί να περιλαμβάνει ευρεσιτεχνίες, εφευρέσεις και οτιδήποτε σχετίζεται με τον τρόπο παραγωγής ενός 32

33 Παρουσιάζει ομοιότητες με το licensing, όμως αφορά κυρίως την εξαγωγή υπηρεσιών και όχι την εξαγωγή άυλων περιουσιακών στοιχείων. Ο δικαιοδόχος (franchisee) είναι υποχρεωμένος να διεξάγει τις επιχειρηματικές δραστηριότητες που του παραχωρεί ο δικαιοπάροχος (franchiser) με συγκεκριμένο τρόπο. Ο τρόπος αυτός μπορεί να αφορά τον τρόπο παραγωγής και συσκευασίας, το μάρκετινγκ, την επωνυμία κ.ά. Ο δικαιούχος συνεισφέρει το κεφάλαιο της αρχικής επένδυσης και τις ικανότητες διοίκησης. Με αυτόν τον τρόπο ο δικαιοπάροχος, όπως και ο licenser, δεν είναι υποχρεωμένος να επιβαρυνθεί με το κόστος εισόδου στη νέα αγορά, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς σε νέες αγορές, αφού δε χρειάζεται να συγκεντρώσει ο ίδιος τα κεφάλαια για την περαιτέρω ανάπτυξη του. Ταυτόχρονα, θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι ο δικαιούχος διασφαλίζεται ως ένα βαθμό για την ποιότητα του προϊόντος. Ωστόσο, ο ποιοτικός έλεγχος παραμένει εξαιρετικά δύσκολος, και δεδομένου ότι η επωνυμία της εταιρίας μεταφέρει ένα συγκεκριμένο μήνυμα ποιότητας στους καταναλωτές, ο έλεγχος αυτός γίνεται ακόμα πιο σημαντικός. Προχωρημένες μη εξαγωγικού τύπου μορφές διεθνοποίησης Άμεση Επένδυση στο Εξωτερικό (Foreifin Direct Investment) Οι άμεσες ξένες επενδύσεις (FDI) ορίζονται ως μια επένδυση που περιλαμβάνει το διοικητικό έλεγχο μιας οντότητας που δραστηριοποιείται σε μια οικονομία από μια επιχείρηση που εδρεύει σε άλλη οικονομία. To FDI περιλαμβάνει μια μακροπρόθεσμη σχέση που απεικονίζει το μόνιμο ενδιαφέρον ενός επενδυτή για μια ξένη οντότητα. 33

34 Οι άμεσες ξένες επενδύσεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν απασχόληση, να αυξάνουν την παραγωγικότητα, τις δεξιότητες μεταφοράς και την τεχνολογία, να ενισχύουν τις εξαγωγές και να συμβάλουν στη μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων χωρών. Περισσότερο από ποτέ, οι χώρες σε όλα τα επίπεδα ανάπτυξης επιδιώκουν την προσέλκυση FDI για την ανάπτυξη. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: α) Πλήρης Ιδιοκτησία (Wholly owned subsidiary) : Η στρατηγική αυτή μπορεί να υπαγορεύεται από τη νοοτροπία της επιχείρησης, που ίσως πιστεύει ότι χωρίς πλήρη ιδιοκτησία το μακροπρόθεσμο κόστος θα ξεπερνούσε την αντίστοιχη ωφέλεια. Έχει το πλεονέκτημα ότι επιτρέπει τον πλήρη έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας από την εταιρία. Συγχρόνως, εάν είναι επιτυχής, είναι και η πλέον επικερδής λύση. Όμως είναι πολυδάπανη, αφού απαιτείται η εγκατάσταση ολόκληρης της παραγωγικής διαδικασίας στην ξένη χώρα. Πολλές φορές για να μάθει μια επιχείρηση τις ιδιαιτερότητες μιας νέας αγοράς και να έχει επιτυχημένη συνολική παρουσία, είναι απαραίτητο να επιβαρυνθεί με το κόστος των υπηρεσιών ειδικών συμβούλων ή συνεργατών στη συγκεκριμένη αγορά. Επιπλέον η λύση αυτή είναι πολύ χρονοβόρα. Ωστόσο, εάν η τεχνολογία της παραγωγής αποτελεί και το συγκριτικό πλεονέκτημα της επιχείρησης, τότε είναι πολύ πιθανό να επιλέξει αυτόν τον τρόπο διεθνοποίησης. β) Κοινοπραξίες (Joint-Ventures): Πρόκειται για συμφωνία μεταξύ διεθνών εταιριών, σύμφωνα με την οποία καθεμιά παραχωρεί κάποιους παραγωγικούς συντελεστές και σχηματίζουν μια συμμαχία στην οποία οι εταίροι μοιράζονται, όχι απαραίτητα σε ίση βάση, τα περιουσιακά στοιχεία. γ) Στρατηγικές Συμμαχίες (Strategic Alliances): Πρόκειται για ένα είδος κοινοπραξίας, με τη συνεργασία όμως να αφορά πιο στρατηγικούς και μακροπρόθεσμους στόχους. Οι συμμαχίες που συνάπτονται μεταξύ τοπικών και ξένων επιχειρήσεων πρέπει να είναι 34

35 πολύ καλά σχεδιασμένες. Θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη η διαφορετική κουλτούρα που χαρακτηρίζει τις επιχειρήσεις και μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εμπόδιο στην επιτυχία της συνεργασίας. Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι οι τοπικές επιχειρήσεις συνήθως βλέπουν τις ξένες εταιρίες ως πηγή νέας τεχνολογίας και επενδύσεων που θα τους φέρουν γρήγορα κέρδη. Οι ξένες επιχειρήσεις από την άλλη, βλέπουν τους τοπικούς συμμάχους τους ως γνώστες της τοπικής αγοράς και αποβλέπουν σε πιο μακροπρόθεσμα κέρδη. Αυτή η διαφορά στόχων προκαλεί μεγάλες εντάσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε αποτυχία της συμμαχίας. δ) Εξαγορές (Acquisitions): Συχνά προσφέρει τον πιο γρήγορο τρόπο εισόδου και μάλιστα, συνήθως, σε συγκριτικά μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς σε σχέση με τις εναλλακτικές λύσεις που αναφέραμε. ε) Συμβόλαια Μάνατζμεντ (Management Contracts) : Στην περίπτωση αυτή, μια επιχείρηση-προμηθευτής προσφέρει ένα πακέτο δεξιοτήτων σε μια επιχείρηση-πελάτη. Αυτό γίνεται μέσω της απόσπασης στελεχών της επιχείρησης-προμηθευτή στην επιχείρησηπελάτη. Τα στελέχη αυτά δρουν ως εκπαιδευτές στον οργανισμό που αποσπώνται. Εδώ συνήθως δεν υπάρχει κίνδυνος μεταφοράς θεμελιωδών ικανοτήτων, διότι είναι τα στελέχη του προμηθευτή που μετακινούνται προς τον Στρατηγικές ανάπτυξης διεθνούς επιχειρηματικότητας Διεθνής ανταγωνιστική στρατηγική (Business level international strategy) Οι εταιρίες που ακολουθούν διεθνή ανταγωνιστική στρατηγική προσπαθούν να δημιουργήσουν αξία μεταφέροντας ικανότητες και προϊόντα στις ξένες αγορές, τέτοια που οι ξένοι ανταγωνιστές δε 35

36 διαθέτουν. Γι' αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη μιας τουλάχιστον θεμελιώδους ικανότητας σε συνδυασμό με πιέσεις για μείωση του κόστους και ανταπόκριση στις τοπικές ανάγκες. Ο Michael Porter αναφέρει τέσσερις βασικούς παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία πλεονεκτήματος για μια επιχείρηση που δραστηριοποιείται στη διεθνή αγορά και σχετίζονται με τις συνθήκες που υπάρχουν στο μητρικό-εθνικό της περιβάλλον: Τους συντελεστές παραγωγής, οι οποίοι διακρίνονται σε βασικούς (πρώτες ύλες, εργασία) και προχωρημένους (ειδικευμένο προσωπικό), καθώς και σε γενικευμένους (χρηματοπιστωτικό σύστημα, οδικό δίκτυο) και εξειδικευμένους (ειδικευμένο προσωπικό για μια συγκεκριμένη βιομηχανία). Την εγχώρια ζήτηση, διότι μπορεί να οδηγήσει σε οικονομίες κλίμακας και μείωση του κόστους και διότι η αποτελεσματικότητα στην ικανοποίηση μιας ιδιαίτερης ανάγκης της μπορεί να οδηγήσει σε διεθνή επιτυχία. Τις σχετιζόμενες και υποστηρικτικές βιομηχανίες, αυτές δηλαδή που μοιράζονται ή συντονίζουν ορισμένες δραστηριότητες της αλυσίδας αξίας τους ή που παράγουν συμπληρωματικά προϊόντα. Τη στρατηγική των επιχειρήσεων και τον εγχώριο ανταγωνισμό, που μπορεί να οδηγήσουν τις επιχειρήσεις σε βελτίωση των χαρακτηριστικών και της ποιότητας του προϊόντος, έτσι ώστε να αναπτύξουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που θα μπορούν να εκμεταλλευτούν και σε διεθνές επίπεδο. Ωστόσο η ύπαρξη των τεσσάρων αυτών παραγόντων δεν είναι συνώνυμο της επιτυχίας. Έχουμε παραδείγματα επιχειρήσεων σε κλάδους επιτυχημένους, που αποτυγχάνουν και άλλων σε κλάδους αποτυχημένους, που κυριαρχούν. Σίγουρα, σημαντικό ρόλο παίζει και η λειτουργία του κράτους, ο βαθμός και ο τρόπος των κυβερνητικών παρεμβάσεων. Όμως, αυτό που τελικά σηματοδοτεί την επιτυχία ή την 36

37 αποτυχία είναι η συγκεκριμένη στρατηγική της κάθε επιχείρησης, η καταλληλότητα και η αποτελεσματικότητα της. Οι κυριότερες διεθνείς ανταγωνιστικές στρατηγικές είναι οι εξής: Διεθνής στρατηγική χαμηλού κόστους (International low cost strategy) Διεθνής στρατηγική διαφοροποίησης (International differentiation strategy) Διεθνής στρατηγική εστίασης (International focus strategy) Διεθνής στρατηγική ταυτόχρονης επίτευξης ηγεσίας κόστους και διαφοροποίησης (International integrated low cost / differentiation strategy) Εταιρική στρατηγική διεθνοποίησης (corporate level international strategy) Η επιλογή διεθνούς στρατηγικής σε ανταγωνιστικό επίπεδο (business level strategy) πολλές φορές εξαρτάται από τη στρατηγική της επιχείρησης σε επιχειρηματικό/εταιρικό επίπεδο (corporate level strategy), με την έννοια ότι άλλες επιχειρήσεις δίνουν σχετική αυτονομία στις κατά τόπους μονάδες τους. Ενώ άλλες επιβάλλουν τη στρατηγική που σχεδιάζεται στα κεντρικά γραφεία με στόχο την επίτευξη ομοιομορφίας για το προϊόν και το μοίρασμα των πόρων. Η διάκριση μεταξύ επιχειρηματικής και ανταγωνιστικής στρατηγικής στηρίζεται στο εύρος τόσο της γεωγραφικής διαφοροποίησης όσο και της διαφοροποίησης του προϊόντος. Η επιχειρηματική/εταιρική στρατηγική διεθνοποίησης εφαρμόζεται όταν η επιχείρηση δραστηριοποιείται σε πολλά προϊόντα και χώρες. Ανάλογα με το βαθμό διεθνοποίησης της σε σχέση με την ανταπόκριση της στις τοπικές 37

38 ανάγκες έχουμε τις εξής κατηγορίες εταιρικών στρατηγικών διεθνοποίησης: Πολυτοπική στρατηγική (Multidomestic strategy) : Βασικός στόχος της επιχείρησης είναι η ανταπόκριση στις τοπικές ανάγκες και δίνεται έμφαση στον ανταγωνισμό μέσα σε κάθε χώρα και όχι διεθνώς. Παγκόσμια στρατηγική (Global strategy) : Στόχοι της επιχείρησης είναι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα κόστους, η συγκέντρωση της παραγωγής σε μια ή σε λίγες άριστες περιοχές και η μαζική παραγωγή χωρίς να διαφοροποιεί το προϊόν της. Διεθνική στρατηγική (Transnational strategy) : Οι Batrlett και Ghoshal υποστηρίζουν ότι σήμερα για να επιβιώσει μια επιχείρηση πρέπει να είναι σε θέση, τόσο να επιτύχει οικονομίες κλίμακας, όσο και να ανταποκριθεί στις τοπικές ανάγκες. Επίσης, υποστηρίζουν ότι θεμελιώδεις ικανότητες μπορούν να αναπτυχθούν και σε μονάδες της επιχείρησης πέρα από την κεντρική και γι' αυτό το λόγο η ροή των προϊόντων και των ικανοτήτων δεν πρέπει να είναι μονόδρομη (από τη μητρική στα υποκαταστήματα), αλλά αμφίδρομη (τόσο από τη μητρική προς τα υποκαταστήματα όσο και αντίστροφα). Ονομάζουν δε τις εταιρίες που προσπαθούν να επιτύχουν κάτι τέτοιο διεθνικές (transnational) και το στόχο που αυτές έχουν glocalization (από το συνδυασμό των λέξεων globalization και localization). Με άλλα λόγια, διεθνική στρατηγική είναι εκείνη που επιδιώκει να συνδυάσει το χαμηλό κόστος με τη διαφοροποίηση του προϊόντος σύμφωνα με τις ανάγκες του καταναλωτή. Μάλιστα η διεθνική στρατηγική, εάν είναι επιτυχής, μπορεί να οδηγήσει σε συγκριτικό πλεονέκτημα που είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αντιγράψουν οι ανταγωνιστές Διεθνής επιχειρηματικότητα και καινοτομία Η καινοτομία αποτελεί τη βασικότερη κινητήριο δύναμη της ανάπτυξης που είναι ο πυρήνας της επιχειρηματικότητας και η οποία καθιστά τις επιχειρήσεις επιτυχημένες. Και αυτό διότι προσδίδει σ 38

39 αυτές την ικανότητα να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται, κυρίως όταν οι ανταγωνιστικές εταιρείες θα εμφανισθούν στην αγορά με καινοτομικά προϊόντα που θα μεταβάλλουν τα δεδομένα του ανταγωνισμού. Οι δυο έννοιες είναι έντονα συνυφασμένες. Για παράδειγμα, σε ένα από τα πρώτα έργα στο πεδίο της καινοτομίας ο Schumpeter (1934) αναγνωρίζει πως η κλίση για καινοτομία συμβάλλει στην ανάπτυξη της οικονομίας μιας χώρας και αποτελεί το θεμελιώδη λίθο για την εμφάνιση της επιχειρηματικότητας. Στα πλαίσια της διεθνούς επιχειρηματικότητας, η κλίση για καινοτομία μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της επίδοσης της επιχείρησης και στη δημιουργία συγκριτικού πλεονεκτήματος έναντι των ανταγωνιστών της στο διεθνές περιβάλλον. Η περίπτωση των μεγάλων εταιρειών όπως π.χ. της coca-cola και της microsoft, καταδεικνύει ότι την ηγεμονία τους στην παγκόσμια αγορά και την συμβολή τους στην ανάπτυξη την πέτυχαν χάριν στις νέες καινοτομικές μεθόδους. Αντιθέτως άλλοτε κυριαρχούσες εταιρείες που συνέβαλαν στο ακαθάριστο προϊόν άρα και στην ανάπτυξη, τώρα συρρικνώνονται επειδή οι μέθοδοι παραγωγής δεν στηρίχθηκαν σε καινοτομικές ιδέες, π.χ. οι kodak, η ford, κ.α. Το περιγραφόμενο αυτό φαινόμενο καταδεικνύει ότι αξίες για τις αγορές άρα και για την ανάπτυξη αποτελούν οι καινοτόμες εταιρείες και όχι εκείνες που στηρίζονται στο άλλοτε σπουδαίο παρελθόν τους. Από έρευνα του ΟΟΣΑ (OECD 2004) έχει διαπιστωθεί ότι η δημιουργία νέων καινοτομικών επιχειρήσεων ειδικότερα στον τομέα της τεχνολογίας έχει τη μεγαλύτερη συμβολή στην αύξηση της παραγωγικότητας διότι ενθαρρύνει την ορθολογική κατανομή των διαθεσίμων πόρων σε μια χώρα.. Επίσης, οι υψηλοί ρυθμοί δημιουργίας νέων καινοτομικών επιχειρήσεων συνδέονται με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Τα πλεονεκτήματα από τη δημιουργία των νέων καινοτομικών επιχειρήσεων γίνονται ορατά πρώτα στις τοπικές και περιφερειακές 39

40 οικονομίες. Σύμφωνα δε με ενδείξεις οι μεγάλες καινοτόμες επιχειρήσεις συμβάλλουν στην αύξηση της απασχόλησης ανάλογα με τη δομή κάθε περιοχής. Η κλίση για καινοτομία στην διεθνή αγορά (international innovation propensity) αναφέρεται στην τάση της εταιρίας να προωθεί και να υιοθετεί νέες και πρωτοποριακές ιδέες, προϊόντα και υπηρεσίες που αποβλέπουν στην καλύτερη εξυπηρέτηση της διεθνούς αγοράς. Έχει να κάνει με τη δέσμευση και αφοσίωση της επιχείρησης να αναπτύξει και να υλοποιήσει ριζοσπαστικές ιδέες. Επίσης, πηγάζει από τις αξίες της επιχείρησης και γενικότερα την οργανωτική της κουλτούρα. Οι σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σύγχρονη επιχείρηση προέρχονται από το ταχύτατα μεταβαλλόμενο, παγκοσμιοποιημένο, ψηφιακό και άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον. Οι εξελίξεις αυτές καθιστούν αναγκαία τη διαρκή αναζήτηση, συλλογή, επεξεργασία και αξιοποίηση έγκαιρων και έγκυρων πληροφοριών για τις προοπτικές του επιχειρηματικού γίγνεσθαι μέσω συλλογής πρωτογενών ή και δευτερογενών δεδομένων. Η προώθηση και ανάπτυξη καινοτομικής δραστηριότητας στα πλαίσια του παγκόσμιου επιχειρηματικού περιβάλλοντος αποτελεί πλέον μια πρόκληση για όλες τις χώρες που ανταγωνίζονται διεθνώς και ειδικότερα για την Ελλάδα. Σύμφωνα με την έκθεση του "European Innovation Scoreboard 2007" που δημοσίευσε πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ελλάδα βρίσκεται στην 29η θέση μεταξύ 37 δυτικών χωρών όσον αφορά την καινοτομία, ανήκοντας στην ομάδα των χωρών που "καλύπτουν το χαμένο έδαφος", μαζί με τη Βουλγαρία, την Κροατία, την Ουγγαρία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Μάλτα, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία και τη Σλοβακία. 40

41 FIGURE 1: THE 2007 SUMMARY INNOVATION INDEX (SII) Πηγή: European Innovation Scoreboard 2007 Στις πρώτες θέσεις ("ηγέτες της καινοτομίας") βρίσκονται η Σουηδία, η Δανία, η Φινλανδία, η Γερμανία, το Ισραήλ, η Ιαπωνία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ. Ακολουθούν η Αυστρία, το Βέλγιο, ο Καναδάς, η Γαλλία, η Ισλανδία, η Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο και η Ολλανδία. Η κατηγορία των "μέσων καινοτόμων" χωρών περιλαμβάνει την Κύπρο, την Τσεχία, την Εσθονία, την Ιταλία, τη Νορβηγία, τη Σλοβενία, την Ισπανία και την Αυστραλία. Η Ελλάδα παρουσιάζει σχετικά καλές επιδόσεις στον τομέα της Καινοτομίας & Επιχειρηματικότητας, με τους δείκτες των καινοτόμων ΜΜΕ, των δαπανών για την καινοτομία, και των ΜΜΕ που εφαρμόζουν οργανωτικές καινοτομίες να βρίσκονται πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Σχετική αδυναμία εντοπίζεται στους τομείς των Εφαρμογών και της Διανοητικής Ιδιοκτησίας, καθώς κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ βρίσκεται η δυνατότητα της Ελλάδας να αξιοποιεί τις καινοτόμες ιδέες, μετατρέποντάς τις σε καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες. Στην έκθεση, τέλος, επισημαίνεται ότι οι επιδόσεις της Ελλάδας στην καινοτομία κατά την τελευταία πενταετία παραμένουν σταθερές σε σχέση με τον μέσο όρο της ΕΕ. 41

42 Η σύγκριση μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ δείχνει ότι, ενώ οι ΗΠΑ προηγούνται με σημαντική διαφορά, η διαφορά αυτή σταδιακά μειώνεται κατά την τελευταία πενταετία, ιδιαίτερα στους τομείς των επενδύσεων στις Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών, στη διείσδυση της ευρυζωνικότητας, στα κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών (venture capital) αρχικού σταδίου και στις διεθνείς ευρεσιτεχνίες. Επιπλέον, η ΕΕ μειώνει συνεχώς τη διαφορά που τη χωρίζει από την Ιαπωνία, κυρίως στους αποφοίτους επιστήμονες και μηχανικούς και στη διείσδυση της ευρυζωνικότητας. 42

43 Τα ανωτέρω παρουσιάζονται και στο κάτωθι γράφημα: FIGURE 2: INNOVATION PERFORMANCE PER INNOVATION DIMENSION Πηγή: European Innovation Scoreboard 2007 Τα ανωτέρω στοιχεία προκύπτουν και από μελέτη του ΙΟΒΕ (2007) που αποτυπώνει τη στενή σχέση μεταξύ καινοτομικότητας μιας οικονομίας και των κλάδων υψηλής τεχνολογίας. Η Ελλάδα περιλαμβάνεται στην ομάδα των χωρών που υστερούν αρκετά του 43

44 μέσου όρου της ΕΕ-27. Η καινοτομική της επίδοση βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα συγκρινόμενη με τους λοιπούς εταίρους, καθώς καταλαμβάνει την 20η θέση στην ευρωπαϊκή κατάταξη. Η Ελλάδα εμφανίζει γενικά χαμηλές επιδόσεις σε τεχνολογικές καινοτομίες, αλλά υψηλότερες επιδόσεις σε μη τεχνολογικές καινοτομίες. Αναλυτικότερα, στους περισσότερους δείκτες η Ελλάδα καταλαμβάνει τις τελευταίες θέσεις, εμφανίζοντας κακή εικόνα, με εξαίρεση κυρίως τις οργανωτικού τύπου καινοτομίες. Καλές σχετικά επιδόσεις περί το μέσο κοινοτικό όρο σημειώνει η Ελλάδα κυρίως σε δείκτες εισροών (απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, εκπαιδευτικό επίπεδο νέων, δημόσια χρηματοδότηση επιχειρήσεων για καινοτομία, ποσοστό μικρομεσαίων επιχειρήσεων με οργανωτικές καινοτομίες και πωλήσεις νέων για την επιχείρηση προϊόντων). Αντίθετα, αρνητικές είναι οι επιδόσεις στην κατηγορία της πνευματικής ιδιοκτησίας, της δια βίου μάθησης και των επιχειρηματικών δαπανών για Έρευνα και Ανάπτυξης (Ε&Α). Σημειώνεται ότι σύμφωνα με τη μελέτη, η ανάπτυξη των κλάδων υψηλής τεχνολογίας αν και δεν μεταφράζεται αυτόματα σε αύξηση του καινοτομικού αποτελέσματος, ωστόσο μέσω των προϊόντων και των υπηρεσιών του, μπορεί να κινητοποιήσει πόρους, δεξιότητες και γνώση σε άλλους κλάδους επιτρέποντας τελικά καλύτερες καινοτομικές επιδόσεις στο σύνολο της οικονομίας. Εξάλλου, από τα αποτελέσματα των κοινοτικών μετρήσεων (4η Κοινοτική Έρευνα για την Καινοτομία (CIS 4), σε επίπεδο κλάδων, στην ανακοίνωση επισημαίνεται ότι «πρωτοπόρος» τομέας στην Ελλάδα είναι ο τομέας Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών. 44

45 3. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Στην παρούσα ενότητα θα μελετήσουμε τις εξελίξεις εκείνες και τις προοπτικές που παρουσιάζονται στο διεθνές επιχειρηματικό περιβάλλον, οι οποίες σχετίζονται άμεσα με την ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας διεθνώς Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα συνέβησαν ιστορικά γεγονότα, που άλλαξαν άρδην τον γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης, όπως αυτός είχε διαμορφωθεί μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και, κατά συνέπεια, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου είχαν ως αποτέλεσμα να τεθεί τέρμα στα παλιά μοντέλα διεθνούς ισορροπίας. Η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης προχώρησε επίσης με γοργό ρυθμό. Η Διεύρυνση της Ε.Ε. προς τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΧΚΑΕ), την Κύπρο, τη Μάλτα και την Τουρκία υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές ευκαιρίες για την Ευρωπαϊκή Ένωση στις αρχές του 21ου Αιώνα και αποτέλεσε σχέδιο ιστορικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι μελλοντικές διευρύνσεις θα αφορούν τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι χώρες αυτές βρίσκονται σε διάφορα στάδια της πορείας τους προς την Ε.Ε. Ημερομηνίες ορόσημα για την Ευρώπη Αρχικά, έξι χώρες το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία, το Λουξεμβούργο και οι Κάτω Χώρες ίδρυσαν το 1951 την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, και στη συνέχεια την 45

46 Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας το Από τότε έχουν πραγματοποιηθεί πέντε διαδοχικές διευρύνσεις: Το 1973, προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση η Δανία, η Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Το 1981 προσχώρησε η Ελλάδα. Το 1986, η Ισπανία και η Πορτογαλία. Το 1995, η Αυστρία, η Φινλανδία και η Σουηδία. Το 2004, προσχώρησαν η Τσεχική Δημοκρατία, η Εσθονία, η Κύπρος, η Λετονία, η Λιθουανία, η Ουγγαρία, η Μάλτα, η Πολωνία, η Σλοβενία και η Σλοβακία. Αυτή ήταν μία ιστορική διεύρυνση καθώς σήμανε και την επανένωση της Ευρώπης μετά από χωρισμό δεκαετιών. Οι χώρες αυτές εντάχθηκαν ουσιαστικά με τις ευρωεκλογές, που διεξήχθησαν το Η διαδικασία επανένωσης ολοκληρώθηκε την 1η Ιανουαρίου 2007 με την προσχώρηση της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας ανεβάζοντας σε 27 τα κράτη-μέλη. Η Διεύρυνση της Ε.Ε. διευκολύνει την υπερπήδηση κάποιων ανυπέρβλητων μέχρι πρόσφατα εμποδίων, που είχαν απομείνει στην Ευρώπη. Άνθρωποι, αγαθά, υπηρεσίες και κεφάλαια μπορούν πλέον να διακινούνται ελεύθερα από τον Ατλαντικό ωκεανό ως τη Μαύρη Θάλασσα και από τη Βαλτική ως τα νοτιότερα νησιά της Μεσογείου Οφέλη της διεύρυνσης Τα οφέλη από την επέκταση της Ένωσης στις συγκεκριμένες χώρες είναι πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά: Η επέκταση της ζώνης ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης στην Ευρώπη ενισχύει την ασφάλεια όλων των λαών της. Η προσθήκη άνω των

47 εκατομμυρίων πολιτών (οι δέκα προσχωρούσες χώρες, η Βουλγαρία και η Ρουμανία) από χώρες με ταχέως αναπτυσσόμενη οικονομία στην αγορά της EΕ, σχηματίζει μια Ενωμένη Ευρώπη 470 εκατομμυρίων, που τονώνει την οικονομική ανάπτυξη και δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας τόσο στα παλαιά όσο και στα νέα κράτη μέλη. Bελτιώνεται η ποιότητα ζωής των πολιτών στο σύνολο της Ευρώπης, δεδομένου ότι τα νέα κράτη μέλη υιοθετούν τις πολιτικές της EΕ που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας, των ναρκωτικών και της λαθρομετανάστευσης. Η άφιξη των νέων κρατών μελών εμπλουτίζει την EΕ, αυξάνοντας την πολιτιστική πολυμορφία και την ανταλλαγή ιδεών και βελτιώνοντας την κατανόηση άλλων λαών. Η διεύρυνση ενισχύει το ρόλο της Ένωσης στο διεθνή χώρο - εξωτερική πολιτική και πολιτική για την ασφάλεια, εμπορική πολιτική και λοιπά πεδία της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Οι τρίτες χώρες είναι σε θέση να αποκομίσουν σημαντικά οφέλη από τη διευρυμένη Ένωση. Πλέον ένα ενιαίο σύνολο εμπορικών κανόνων, ενιαίο δασμολόγιο και ενιαίο σύνολο διοικητικών διαδικασιών ισχύουν σε ολόκληρη την ενιαία αγορά της διευρυμένης Ένωσης. Αυτό διευκολύνει τις συναλλαγές των επιχειρήσεων των τρίτων χωρών και προσφέρει καλύτερους όρους για τις επενδύσεις και το εμπόριο. Πιο συγκεκριμένα: Με την διεύρυνση στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη αναδείχθηκαν σταθερά δημοκρατικά καθεστώτα, με δημοκρατικούς θεσμούς και μεγαλύτερο σεβασμό προς τις μειονότητες. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στις συγκεκριμένες χώρες είχαν ως αποτέλεσμα υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης (πάνω από τα επίπεδα της EΕ) και καλύτερες προοπτικές απασχόλησης. Η διαδικασία αυτή υποβοηθήθηκε και ενθαρρύνθηκε από την προοπτική της προσχώρησης στην ΕΕ και από την οικονομική βοήθεια της τελευταίας. Κατόπιν αυτού, αυξήθηκαν οι εμπορικές συναλλαγές της Ένωσης με τις συγκεκριμένες χώρες και, κατ' επέκταση, η απασχόληση και η ανάπτυξη. 47

48 3.2. Μετεγκατάσταση της οικονομικής δραστηριότητας. (relocation of economic activity) Το φαινόμενο της μετεγκατάστασης του συνόλου ή μέρους της παραγωγικής δραστηριότητας των επιχειρήσεων από έναν τόπο σε άλλο, έχει αναχθεί σε ιδιαίτερης σημασίας ζήτημα, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο, καθώς αντανακλά σημαντικές επιπτώσεις στις εργασιακές σχέσεις και την απασχόληση. Η μετεγκατάσταση των επιχειρήσεων αποτελεί ένα σύνθετο φαινόμενο που λαμβάνει σημαντικές διαστάσεις από τις αρχές του 1990 και ήδη βρίσκεται σε ένταση ιδιαίτερα προς τις χώρες φθηνού κόστους εργασίας είτε αυτές είναι τρίτες χώρες είτε αποτελούν κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η μεταφορά από πολυεθνικές εταιρίες των δραστηριοτήτων παραγωγής από μία χώρα σε μία άλλη, αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα για τις εργασιακές σχέσεις σε όλη την Ευρώπη και ιδιαίτερα σε εκείνες τις Δυτικοευρωπαϊκές χώρες που είδαν έναν αριθμό περιπτώσεων μετεγκαταστάσεων μεγάλου ειδικού βάρους εκτός των συνόρων τους κατά τα πρόσφατα έτη. Ο όρος «μετεγκατάσταση» χρησιμοποιείται συχνά, ωστόσο παρουσιάζει σημαντικές δυσκολίες στην προσέγγιση του. Μια προσέγγιση θεωρεί ως «μετεγκατάσταση της επιχείρησης» την συμπεριφορά της επιχείρησης, η οποία μεταφέρει το σύνολο ή μέρος των εγκαταστάσεων παραγωγής της από μία χώρα σε μία άλλη και διακρίνεται σε διακρατική μετακίνηση ( outshoring' off shoring ) ή μετακίνηση σε άλλη θέση ('delocalisation' ). Ωστόσο, η διάκριση αυτή δεν περιγράφει το φαινόμενο στο σύνολο του, καθώς η μεταφορά της παραγωγής μια επιχείρησης από έναν τόπο ή μια χώρα σε άλλη, συχνά αποτελεί μέρος μια γενικότερης απόφασης της επιχείρησης για αναδιάρθρωση των παραγωγικών της δραστηριοτήτων, συνδυάζεται με αποφάσεις και στρατηγικές συγχωνεύσεων και εξαγορών, ενώ άλλες 48

49 φορές κρίνεται αναγκαία για την επιβίωση και την ανάπτυξη των επιχειρήσεων. Συχνά, χρησιμοποιούμενη από τις πολυεθνικές εταιρείες η μετεγκατάσταση δραστηριοτήτων, συμβάλλει στην αναδιαμόρφωση του διεθνούς καταμερισμού εργασίας. Η μείωση του κόστους παραγωγής με την χρησιμοποίηση φθηνότερου εργατικού δυναμικού, τα διαφορετικά φορολογικά συστήματα και η ευκολότερη πρόσβαση στις διεθνείς αγορές φαίνεται πως αποτελούν βασικό παράγοντα και κίνητρο για την μεταφορά της παραγωγής από μια χώρα σε άλλη. Πίνακας 1. Περιπτώσεις αναδιαρθρώσεων στον ευρωπαϊκό χώρο ανάλογα με το είδος ( ). Τύπος αναδιάρθρωσης απολύσεις % περιπτώσεις % Εσωτερικές αναδιαρθρώσεις ,95% ,25% Κλείσιμο επιχείρησης ,54% ,31% Μετεγκατάσταση (εξωτερικό) ,57% 208 5,78% Συγχωνεύσεις ,70% 125 4,47% Μετεγκατάσταση (εσωτερικό) ,39% 71 1,97% Μεταφορά κλάδου ,25% 22 0,61% Άλλη , 54% 17 0, 47% Επέκταση επιχείρησης 950 0,06% ,14% Σ ύ νολο % % Πηγή: European Restructuring Monitor, 2006 Το θεσμικό πλαίσιο γύρω από το φαινόμενο των μετεγκαταστάσεων είναι αρκετά περιορισμένο και εξαντλείται στις κοινοτικές οδηγίες για τις ομαδικές απολύσεις, την μεταβολή του προσώπου του εργοδότη και των Ευρωπαϊκών Συμβουλίων Εργαζομένων. Ωστόσο, οι σημαντικές επιπτώσεις του φαινομένου και η ραγδαία εξέλιξη του τα τελευταία χρόνια στην διευρυμένη Ευρώπη, 49

50 έχουν καταστήσει επιτακτική την ανάγκη θέσπισης ιδιαίτερου θεσμικού πλαισίου, το οποίο θα καλύπτει συνολικά και εξαντλητικά το φαινόμενο. Στα πλαίσια αυτά, έχουν ήδη προταθεί από την ΕΕ ψηφίσματα, ιδιαίτερα για τις περιπτώσεις επιβολής κυρώσεων σε επιχειρήσεις, που ενώ λαμβάνουν χρηματοδοτικές ενισχύσεις από την Κοινότητα αποφασίζουν να κλείσουν και να μεταφέρουν σε άλλη χώρα την παραγωγική τους δραστηριότητα Το φαινόμενο στον ευρωπαϊκό χώρο. Η μετεγκατάσταση των επιχειρήσεων, τόσο από τα παλαιά στα νέα κράτη, όσο και από την ΕΕ σε άλλες χώρες (ειδικά στην Ασία), συνιστά μια αναπόφευκτη πραγματικότητα και διεργασία, την οποία αντιμετωπίζει αλλά και οφείλει να παρακολουθεί η διευρυμένη Ευρώπη. Το φαινόμενο αυτό έχει αρχίσει να λαμβάνει σημαντικές διαστάσεις τις τελευταίες δυο δεκαετίες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί σημαντικά και παράλληλα με την διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύμφωνα με τον πίνακα που ακολουθεί, το ζήτημα της μετεγκατάστασης των επιχειρήσεων φαίνεται ότι κρίνεται ήσσονος σημασίας σε χώρες όπου κυριαρχεί η μετεγκατάσταση προς το εσωτερικό (χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης-CEEcs), παρόλο που η εικόνα αυτή φαίνεται να αλλάζει και να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα των χωρών αυτών, ενώ αντίθετα αντιμετωπίζεται με ιδιαίτερη βαρύτητα στις χώρες της ΕΕ -15, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζονται από μετεγκαταστάσεις επιχειρήσεων προς το εξωτερικό. Η κυρίαρχη κατεύθυνση για τις μετεγκαταστάσεις από τις χώρες της ΕΕ προς τις χώρες τις Ανατολικής Ευρώπης ή την Ασία και ειδικότερα την Κίνα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι επιχειρήσεις αναζητούν προφανώς χώρες και περιοχές που επιτρέπουν χαμηλότερα κόστη παραγωγής, και ιδιαίτερα χαμηλότερο κόστος εργασίας. Οι 50

51 κυριότεροι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας στις οποίες παρατηρείται το φαινόμενο της μετεγκατάστασης εστιάζονται στην αυτοκινητοβιομηχανία, την κλωστοϋφαντουργία, την παραγωγή ενδυμάτων, την υποδηματοποιία, την βιομηχανία μετάλλου, την κατασκευή ηλεκτρικών συσκευών εν γένει. Οι κλάδοι αυτοί είναι παραδοσιακοί κλάδοι μαζικής παραγωγής, οι οποίοι απαιτούν απλές τεχνολογίες και εργατικό δυναμικό χαμηλής ειδίκευσης. Κατά συνέπεια, το άνοιγμα των αγορών στα πλαίσια του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος, επιτρέπει στις χώρες να μετακομίζουν τις επιχειρηματικές δραστηριότητες σε χώρες όπου μπορούν να εκμεταλλευτούν τα περισσότερα πλεονεκτήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το παράδειγμα της Ιρλανδίας. Η Ιρλανδία έχει υπάρξει, και ακόμη είναι, ένας προτιμητέος προορισμός για άμεσες επενδύσεις στο εσωτερικό (FDI) και για μετεγκαταστάσεις, ειδικά για τον τομέα της τεχνολογίας, της πληροφορικής και των επικοινωνιών αλλά και για τις υπηρεσίες. Κατ αυτόν τον τρόπο η Ιρλανδία εμφανίζεται ως μία ενδιάμεση περίπτωση, όπου η δίπτυχη φύση της μετεγκατάστασης είναι εμφανής, και όπου η πρόκληση - που όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες αντιμετωπίζουν - του συνδυασμού πολιτικών ώστε να προσελκυσθούν οι ξένες επενδύσεις, ειδικά σε δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας, και να αποφευχθούν οι μετεγκαταστάσεις παραγωγών χαμηλής τεχνογνωσίας και εντατικής εργασίας, είναι πιθανά περισσότερο εμφανής. Στον παρακάτω πίνακα, παρουσιάζονται και αναλύονται τα κύρια χαρακτηριστικά της μετεγκατάστασης της παραγωγής στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τονίζεται η σπουδαιότητα του φαινομένου στα κράτη μέλη. 51

52 Π ί ν α κ α ς 2. Τ α κ ύ ρ ι α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς σ τ η ν Ε υ ρ ω π α ϊ κ ή Έ ν ω σ η κ α ι η σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α τ ο υ φ α ι ν ο μ έ ν ο υ σ τ α κ ρ ά τ η μ έ λ η Χ ώρα Σπου δ αιότ ητα του φα ι ν ομένου Χ α ρα κτηριστικά Επικρατού σα κατεύθυ νσ η Κύριοι τ ομείς Ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η ς π α ρ ο υ σ ί α ς τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν π ο λ υ ε θ ν ι κ ώ ν ε τ α ι ρ ι ώ ν Α υ στρί α Μεσαί α σ τ η ν χ ώ ρ α, δ ε ν π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο σ ε μ εγ ά λ η σ υ χ ν ό τ η τ α. Σ τ α τ ι σ τ ι κ ά, τ α σ τ ο ι χ ε ί α δ ε ί χ ν ο υ ν ό τ ι τ ο 8, 4 % τ ω ν μ ι κ ρ ο μ ε σ α ί ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν σ χ ε δ ι ά ζ ο υ ν ν α Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s, τ η ν Α σ ί α ( κ υ ρ ί ω ς τ η ν Κί ν α κ α ι τ η ν Ιν δ ί α ). Τ ο μ ε ί ς έ ν τ α σ η ς ε ρ γ α σ ί α ς. ε γ κ α τ α σ τ ή σ ο υ ν τ η ν π α ρ α γ ω γ ή τ ο υ ς ή μ έ ρ ο ς α υ τ ή ς σ τ η ν α ν α τ ο λ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η. Βέλγιο Υ ψηλή Π ρ ο φ α ν ή ς α ύ ξ η σ η μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν, α λ λ ά μ έ χ ρ ι σ τ ι γ μ ή ς μ ε π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο α ν τ ί κ τ υ π ο σ τ η ν α πα σ χ ό λ η σ η. Τ ο κ ρ ά τ ο ς α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ι τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο μ ε ι δ ι α ί τ ε ρ η π ρ ο σ ο χ ή ε ν ώ υ φ ί σ τ α τ α ι ε π ι τ ή ρ η σ η τ έ τ ο ι ω ν δ ρ α σ τ η ρ ι ο τ ή τ ω ν α π ό τ ο Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Κυ ρ ί ω ς π ρ ο ς γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς κ α ι ά λ λ α σ η μ ε ί α σ τ η ν Ε. Ε. τ ω ν 1 5. Ο ι χ ώ ρ ε ς C E E C s έ χ ο υ ν μ ε ρ ί δ ι ο 1 0 % τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ κ α ι η Α σ ί α 6 %. Τ ο μ ε ί ς έ ν τ α σ η ς ε ρ γ α σ ί α ς ό π ω ς η κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α, η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ, α λ λ ά κ α ι ο τ ο μ έ α ς τ ω ν υ πη ρ ε σ ι ώ ν. Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο Βου λ γαρία Χαμηλή ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ρ α β ο ύ ν ι δ ι α ί τ ε ρ α τ η ν π ρ ο σ ο χ ή τ ω ν σ υ ν δ ι κ ά τ ω ν, α φ ο ύ α ν η σ υ χ ο ύ ν γ ι α τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς ε ρ γ α σ ί α ς κ α ι γ ι α τ η σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η π ρ ο ς τ ο υ ς κ α ν ο ν ι σ μ ο ύ ς ε ρ γ α σ ί α ς σ τ ι ς ν έ ε ς ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς. Ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν α υ ξ ή θ η κ ε ι δ ι α ί τ ε ρ α Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Ιδ ι α ί τ ε ρ α α π ό γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς, ό π ω ς η Ε λ λ ά δ α η Τ ο υ ρ κ ί α κ α ι η Ιτ α λ ί α. Κυ ρ ί ω ς η κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α, η π λ ε κ τ ο β ι ο μ η χ α ν ί α, η β ι ο μ η χ α ν ί α ε ν δ υ μ ά τ ω ν κ α ι υ π ο δ η μ ά τ ω ν. τ α τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρ ό ν ι α. Κύ προς Χαμηλή Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς κ υ ρ ί ω ς α φ ο ρ ά μ ε ί ω σ η / δ ι α κ ο π ή π α ρ α γ ω γ ή ς. Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς ο υ σ ι α σ τ ι κ ά σ υ ν τ ε λ έ σ θ η κ ε σ τ α π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ , ο π ό τ ε ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν α υ ξ ή θ η κ ε δ ρ α μ α τ ι κ ά κ α ι α υ τ ό θ ε ω ρ ή θ η κ ε ω ς έ ν α «γ ε ν ι κ ε υ μ έ ν ο φ α ι ν ό μ ε ν ο». Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Σ τ ο ν τ ο μ έ α τ η ς κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α ς, η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ξ ε κ ί ν η σ ε σ τ ο τ έ λ ο ς τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ κ α ι τ ώ ρ α έ χ ε ι σ χ ε δ ό ν ο λ ο κ λ η ρ ω θ ε ί. Σ τ η ν π α ρ ο ύ σ α φ ά σ η, μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ς π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι π ρ ο ς τ η Ρ ο υ μ α ν ί α, τ η Β ο υ λ γ α ρ ί α, τ η Σ υ ρ ί α, τ η ν Ι ο ρ δ α ν ί α κ α ι τ η ν Α ί γ υ π τ ο. Σ χ ε δ ό ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά η β ι ο μ η χ α ν ί α ε ν δ υ μ ά τ ω ν, μ ε μ εμ ο ν ω μ έ ν ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς σ τ ο υ ς τ ο μ ε ί ς τ ο υ φ α γ η τ ο ύ κ α ι τ ω ν π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν ξ υ λ ο υ ρ γ ι κ ή ς. Τ σεχ ία Υ ψηλή Ο ι ξ έ ν ε ς ε π ε ν δ ύ σ ε ι ς ε ί ν α ι π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ έ ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α : ο ι ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς π ο υ α ν ή κ ο υ ν σ ε ε π ε ν δ υ τ έ ς τ ο υ ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ κ α τ έ χ ο υ ν π ε ρ ί π ο υ τ ο 5 0 % τ ω ν σ υ ν ο λ ι κ ώ ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν κ α ι Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ υ ρ ί ω ς α π ό τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε., α λ λ ά ε π ί σ η ς κ α ι α π ό τ η ν Ι α π ω ν ί α. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ ά π ο ι ε ς Κυ ρ ί ω ς η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ κ α ι η χ η μ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ί α. 52

53 τ ω ν β ι ο μ η χ α ν ι κ ώ ν δ ρ α σ τ η ρ ι ο τ ή τ ω ν κ α ι π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς τ ο 7 0 % τ ω ν ε ξ α γ ω γ ώ ν. σ τ η ν Α σ ί α. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s, ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ο ς Δανία Υ ψηλή Σ η μ α ν τ ι κ ή α ύ ξ η σ η τ ω ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν τ α τ ε λ ε υ τ α ί α τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ι α. τ η ν Π ο λ ω ν ί α κ α ι τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Β α λ τ ι κ ή ς, κ α ι π ρ ο ς τ η ν Α σ ί α ( Κ ί ν α ). Έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό μ ε ρ ί δ ι ο Κλ ά δ ο ς Β ι ο μ η χ α ν ί α ς. τ ω ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν π η γ α ί ν ε ι π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5, ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ο ς τ η Γ ε ρ μ α ν ί α. Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό κ α ι τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Μ ι κ ρ ό ς α ρ ι θ μ ό ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς κ α ι τ η ς δ υ ο Ε σθονία Χαμηλή Τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν ε ί ν α ι π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η ς σ η μ α σ ί α ς γ ι α τ η ν ε γ χ ώ ρ ι α ο ι κ ο ν ο μ ί α κ α ι γ ι α τ ο δ η μ ό σ ι ο δ ι ά λ ο γ ο. π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς. Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι κ υ ρ ί ω ς α π ό τ η ν Ε. Ε. κ α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α α π ό τ η Σ κ α ν δ ι ν α β ί α Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι κ υ ρ ί ω ς Τ ρ ό φ ι μ α - π ο τ α,, η κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α, τ ο δ έ ρ μ α, τ ο ξ ύ λ ο ( τ ο μ ε ί ς έ ν τ α σ η ς ε ρ γ α σ ί α ς ). τ ι ς γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς ( Λ ε τ ο ν ί α κ α ι Ρ ωσ ί α ), τ η ν Κ ί ν α κ α ι τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α. Φινλανδί α Υ ψηλή Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς α υ ξ ά ν ο ν τ α ι, α λ λ ά ε ί ν α ι α κ ό μ η π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s κ α ι τ η ν Κ ί ν α, α λ λ ά κ α ι τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε τ ω ν 1 5. Τ ο μ ε ί ς έ ν τ α σ η ς ε ρ γ α σ ί α ς, π χ η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ. Η Γαλλ ί α Υ ψηλή Τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν σ υ ν ε χ ώ ς α υ ξ ά ν ε τ α ι κ α ι α π ο τ ε λ ε ί κ υ ρ ί α ρ χ ο θ έμ α κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ δ ι α λ ό γ ο υ. Ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν α υ ξ ά ν ε τ α ι, α λ λ ά π α ρ α μ έ ν ε ι π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ς. Π ε ρ ί π ο υ, θ έσ ε ι ς ε ρ γ α σ ί α ς μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν μ ε τ α ξ ύ , ε ν ώ α π ό α υ τ έ ς μ ε τ α κ ι ν ή θ η κ α ν σ ε χ ώ ρ ε ς χ α μ η λ ο ύ ε ρ γ α τ ι κ ο ύ κ ό σ τ ο ς, κ α ι μ ε τ α κ ι ν ή θ η κ α ν σ ε π ρ ο η γ μ έ ν ε ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Η Κ ί ν α α π ο τ ε λ ε ί τ ο ν κ ύ ρ ι ο π ρ ο ο ρ ι σ μ ό. Έ π ο ν τ α ι ο ι χ ώ ρ ε ς C E E C s, η Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή, η Ν ό τ ι α Α μ ε ρ ι κ ή κ α ι ο ι α σ ι α τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς. Α ν ά μ ε σ α σ τ ι ς π ρ ο η γ μ έ ν ε ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς, ο ι θ έ σ ε ι ς ε ρ γ α σ ί α ς μ ε τ α κ ι ν ο ύ ν τ α ι ο υ σ ι α σ τ ι κ ά π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5 κ α ι σ τ ι ς Η. Π. Α. κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α, η κ α τ α σ κ ε υ ή ε ν δ υ μ ά τ ω ν, η λ ε κ τ ρ ο ν ι κ ώ ν κ α ι ο ι ο ι κ ι α κ ώ ν σ υ σ κ ε υ ώ ν.. Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς σ τ ι ς π ρ ο η γ μ έ ν ε ς ο ι κ ο ν ο μ ί ε ς σ υ ν ή θ ω ς α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν α υ τ ο κ ι ν η τ ο β ι ο μ η χ α ν ί α, τ η ν κ α τ α σ κ ε υ ή α ε ρ ο σ κ α φ ώ ν, κ α ι τ η ν β ι ο μ η χ α ν ί α φ α ρ μ ά κ ω ν. Γερμανία Υ ψηλή Τ ο ζ ή τ η μ α τ ω ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ε ι τ η ν π ρ ο σ ο χ ή δ ε δ ο μ έ ν ο υ ό τ ι π ρ ο κ α λ ε ί μ εί ω σ η θ έ σ ε ω ν ε ρ γ α σ ί α ς σ τ η ν Γ ε ρ μ α ν ί α. Ο ι ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς π ο υ έ χ ο υ ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ η ν Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s κ α ι τ η ν Α σ ί α, α λ λ ά κ α ι π ρ ο ς τ η Δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η ( έ ρ ε υ ν α κ α ι τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ) α ν ά λ ο γ α μ ε τ ο υ ς Η α υ τ ο κ ι ν η τ ο β ι ο μ η χ α - ν ί α, η χ η μ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ί α κ α ι η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ. 53

54 π α ρ α γ ω γ ι κ ή τ ο υ ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α έ χ ο υ ν ι δ ι α ί τ ε ρ α α υ ξ η θ ε ί τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α τ ο μ ε ί ς. δ ε κ α ε τ ί α. Ε λ λ άδ α Υ ψη λ ή - με σαία Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς τ ω ν δ ρ α σ τ η ρ ι ο τ ή τ ω ν τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν α υ ξ ά ν ο ν τ α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α σ τ η Β ό ρ ε ι α Ε λ λ ά δ α ( Μ α κ ε δ ο ν ί α κ α ι Θ ρ ά κ η ) κ α ι σ τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Ι δ ι α ί τ ε ρ α σ τ α Β α λ κ ά ν ι α ( Β ο υ λ γ α ρ ί α, Α λ β α ν ί α, Ρ ο υ μ α ν ί α κ λ π ). Κυ ρ ί ω ς ο ι κ λ ά δ ο ι τ η ς κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α ς, τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς ε ν δ υ μ ά τ ω ν, υ π ο δ η μ ά τ ω ν κ α ι δ έ ρ μ α τ ο ς. Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ ι ς Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5 κ α ι τ η ν Ο κ λ ά δ ο ς τ ω ν Ο υ γγαρία Μεσαίαυ ψηλή Ε π έ κ τ α σ η τ ο υ φ α ι ν ο μ έ ν ο υ τ α τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρ ό ν ι α σ ε μ η β ι ο μ η χ α ν ι κ ο ύ ς τ ο μ ε ί ς τ ι ς μ ε τ α φ ο ρ έ ς, τ η ν έ ρ ε υ ν α & τ ε χ ν ο λ ο γ ί α. Α σ ί α, ι δ ι α ί τ ε ρ α α π ό τ η ν Ι α π ω ν ί α. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Τ ι ς γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς μ ε μ ι κ ρ ό τ ε ρ ο ε ρ γ α σ ι α κ ό κ ό σ τ ο ς τ η ν Σ λ ο β α κ ί α, τ η ν Ρ ο υ μ α ν ί α κ α ι τ η ν Ο υ κ ρ α ν ί α. κ α τ α σ κ ε υ ώ ν κ α ι τ ω ν υ πη ρ ε σ ι ώ ν. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Η β ι ο μ η χ α ν ί α ε ν δ υ μ ά τ ω ν, υ π ο δ η μ ά τ ω ν κ α ι η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ. Ιρλανδί α Υ ψηλή Ο ι κ υ β ε ρ ν η τ ι κ ο ί κ α ι ο ι α ν α π τ υ ξ ι α κ ο ί ο ρ γ α ν ι σ μ ο ί π ρ ο σ π α θ ο ύ ν ν α π ρ ο σ ε λ κ ύ σ ο υ ν δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς υ ψ η λ ή ς τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ α μ η λ ο ύ κ ό σ τ ο υ ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς κ α ι τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Α σ ία. Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ ι ς Η. Π. Α., τ ο Η ν ω μ έ ν ο Β α σ ί λ ε ι ο κ α ι τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5. Ο κ λ ά δ ο ς τ η ς τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς, τ η ς π λ η ρ ο φ ο ρ ι κ ή ς, τ ω ν ε π ι κ ο ι ν ω ν ι ώ ν, τ η ς χ η μ ι κ ή ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς κ α ι τ ω ν Μ ε τ α φ ο ρ ώ ν Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η α π ο τ ε λ ε ί έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό ζ ή τ η μ α γ ι α τ ο ν ε θ ν ι κ ο - Ιταλία Υ ψηλή κ ο ι ν ω ν ι κ ό δ ι ά λ ο γ ο. Υ π ά ρ χ ο υ ν α υ ξ α ν ό μ ε ν ε ς π ρ ω τ ο β ο υ λ ί ε ς α π ό τ η ν π λ ε υ ρ ά τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς κ α ι τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε τ α ί ρ ω ν γ ι α ν α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ο ύ ν ο ι α ρ ν η τ ι κ έ ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς κ α ι ν α υ π ο σ τ η ρ ι χ θ ο ύ ν ο ι δ ι ε θ ν ε ί ς Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s κ α ι τ η ν Α σ ί α, ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ο ς τ η ν Κ ί ν α. Η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ, η κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α κ α ι η π α ρ α γ ω γ ή, υ π ο δ η μ ά τ ω ν κ α ι δ έ ρ μ α τ ο ς. α ν α π τ υ ξ ι α κ έ ς σ τ ρ α τ η γ ι κ έ ς τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν. Δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν σ η μ α ν τ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς Λετονία Χαμηλή μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό κ α ι υ π ά ρ χ ο υ ν μ ό ν ο μ ε ρ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς π ρ ο ς τ ο Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ η ν Ε. Ε. κ α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α α π ό τ η Σ κ α ν δ ι ν α β ί α. τ ε χ ν ο λ ο γ ί α κ α ι π λ η ρ ο φ ο ρ ι κ ή. ε σ ω τ ε ρ ι κ ό. Λι θου α νία Χαμηλή Π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ς α ρ ι θ μ ό ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν. Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ η ν Ε. Ε. Μ ί α π ε ρ ί π τ ω σ η έ χ ε ι α ν α φ ε ρ θ ε ί σ τ η ν κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α. Μάλτα Υ ψηλή Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς α π ο τ ε λ ε ί έ ν α ε υ α ί σ θ η τ ο ζ ή τ η μ α α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ ο ι ε λ ά χ ι σ τ ε ς β ι ο μ η χ α ν ί ε ς π ο υ ε δ ρ ε ύ ο υ ν σ τ η ν Μ ά λ τ α α ν ή κ ο υ ν κ α τ ά κ ύ ρ ι ο λ ό γ ο σ ε ε π ε ν δ υ τ έ ς τ ο υ ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ο ι ο π ο ί ο ι α π ο φ ά σ ι σ α ν ν α Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν α π ό δ ι ά φ ο ρ ε ς χ ώ ρ ε ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Τ α τ ε λ ε υ τ α ί α έ τ η, ι δ ί ω ς π ρ ο ς τ η ν Τ υ ν η σ ί α κ α ι τ η ν Κ ί ν α. Ο κ λ ά δ ο ς τ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς. 54

55 ε π ε ν δ ύ σ ο υ ν σ τ η Μ ά λ τ α ε ξ α ι τ ί α ς τ ο υ χ α μ η λ ο ύ κ ό σ τ ο υ ς ε ρ γ α σ ί α ς κ α ι τ η ς σ τ ρ α τ η γ ι κ ή ς τ η ς θ έ σ η ς α ν ά μ ε σ α σ τ η ν Ε. Ε. κ α ι τ η ν Α φ ρ ι κ ή. Α ν μ ε τ α β λ η θ ο ύ ν τ α σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ά π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α, κ α τ ά π ά σ α π ι θ α ν ό τ η τ α ε ύ κ ο λ α θ α μ ε τ α φ ε ρ ό τ α ν η π α ρ α γ ω γ ή α λ λ ο ύ. Η Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ υ ρ ί ω ς κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α, Ολ λ α νδί α Υ ψηλή Σ τ ι ς μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς ε μ π λ έ κ ο ν τ α ν τ ο 5 % ό λ ω ν τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν τ ο κ α ι τ ο 1 0 % τ ο π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s. Ο ι ε π ε ν δ ύ σ ε ι ς ε ί ν α ι σ η μ α ν τ ι κ έ ς π ρ ο ς τ ι ς Η. Π. Α., σ τ α θ ε ρ έ ς π ρ ο ς τ η ν Α σ ί α, κ α ι α υ ξ α ν ό μ ε ν ε ς π ρ ο ς η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ, η χ η μ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ί α, ο τ ο μ έ α ς τ η ς τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς τ η ς τ η ν Κ ί ν α. π λ η ρ ο φ ο ρ ι κ ή ς κ α ι τ ω ν ε π ι κ ο ι ν ω ν ι ώ ν. Μ ί α π ρ ό σ φ α τ η μ ε λ έ τ η α π ό τ η Σ υ ν ο μ ο σ π ο ν δ ί α τ ω ν Ν ο ρ β η γ ι κ ώ ν Ν ορ β η γία Υ ψηλή Ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν ( N æ r i n g s l i v e t s H o v e d o r g a n i s a s j o n, N H O ) κ α τ έ δ ε ι ξ ε ό τ ι έ ν α ς σ η μ α ν τ ι κ ό ς α ρ ι θ μ ό ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν σ χ ε δ ι ά ζ ο υ ν ν α Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ υ ρ ί ω ς π ρ ο ς τ η ν α ν α τ ο λ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η κ α ι τ η ν Α σ ί α. χ η μ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ί α. μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ή σ ο υ ν τ η ν π α ρ α γ ω γ ή τ ο υ ς σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό. Η α υ τ ο κ ι ν η τ ο β ι ο μ η - Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο χ α ν ί α, η χ η μ ι κ ή Π ολ ω νία Υ ψηλή ε σ ω τ ε ρ ι κ ό α π ο τ ε λ ο ύ ν έ ν α σ τ ο ι χ ε ί ο α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ς σ η μ α σ ί α ς γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η κ α ι τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ η ς Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5 κ α ι α π ό τ ι ς Η. Π. Α. β ι ο μ η χ α ν ί α, η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ, η ε π ι π λ ο π ο ι ί α κ α ι ο ε γ χ ώ ρ ι α ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς. κ λ ά δ ο ς τ ρ ο φ ί μ ω ν κ α ι ποτών. Ο ι π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν α ύ ξ η σ η τ α τ ε λ ε υ τ α ί α Ρ ου μ α νί α Χαμηλήμέ ση χ ρ ό ν ι α. Π α ρ ό λ α α υ τ ά, τ ο ζ ή τ η μ α δ ε ν ε ί ν α ι π ρ ο ε ξ έ χ ο ν γ ι α τ ο δ η μ ό σ ι ο δ ι ά λ ο γ ο. Μ έ χ ρ ι σ τ ι γ μ ή ς, η έ κ τ α σ η τ ο υ φ α ι ν ο μ έ ν ο υ τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό ε ί ν α ι Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ υ ρ ί ω ς α π ό τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5 ( ι δ ι α ί τ ε ρ α α π ό τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α, τ η Γ α λ λ ί α κ α ι τ η Γ ε ρ μ α ν ί α ). Ο ι τ η λ ε π ι κ ο ι ν ω ν ί ε ς, ο ι υ π η ρ ε σ ί ε ς κ α ι τ ο ε μ π ό ρ ι ο. κ ά τ ω α π ό τ ο π ρ ο σ δ ό κ ι μ ο ό ρ ι ο. Ο ι μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό ε ί ν α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α σ η μ α ν τ ι κ έ ς Η γ ι α τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α, ω ς έ ν α ς ο δ η γ ό ς α υ τ ο κ ι ν η τ ο β ι ο μ η χ α ν ί α Σ λ οβ α κία Υ ψηλή α λ λ α γ ώ ν κ α ι α ύ ξ η σ η ς τ η ς α π α σ χ ό λ η σ η ς ό π ω ς κ α ι γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η σ χ έ σ ε ω ν π ο λ υ ε θ ν ι κ ώ ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν. Ο ι Π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό : Α π ό τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς Ε. Ε. τ ω ν 1 5, α π ό τ ι ς Η. Π. Α. κ α ι τ η Ν ό τ ι α Κ ο ρ έ α., ο ι υ π η ρ ε σ ί ε ς, ο τ ρ α π ε ζ ι κ ό ς κ λ ά δ ο ς κ α ι ο κ λ ά δ ο ς τ η ς μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ε χ ν ο λ ο γ ί α ς τ η ς α υ ξ ή θ η κ α ν σ η μ α ν τ ι κ ά τ α τ ε λ ε υ τ α ί α π λ η ρ ο φ ο ρ ι κ ή ς. έ τ η. 55

56 Η π λ ε ι ο ψ η φ ί α τ ω ν Σλοβ ε νία Υ ψηλή Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό α π ο τ ε λ ε ί έ ν α φ α ι ν ό μ ε ν ο ι δ ι α ί τ ε ρ η ς σ η μ α σ ί α ς. Ε ί ν α ι έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό θ έμ α π ρ ο ς σ υ ζ ή τ η σ η γ ι α τ ο δ η μ ό σ ι ο δ ι ά λ ο γ ο, ι δ ί ω ς σ ε σ χ έ σ η μ ε τ η ν α πα σ χ ό λ η σ η κ α ι τ ι ς ε ρ γ α σ ι α κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ η ν Κ ί ν α, τ η ν Β ο υ λ γ α ρ ί α, τ η ν Ρ ο υ μ α ν ί α, τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α, τ η ν Π Γ Δ Μ, τ η ν Π ο λ ω ν ί α κ α ι τ η ν Ρ ω σ ί α. ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν δ ρ α σ τ η ρ ι ο π ο ι ο ύ ν τ α ι σ τ ο ν τ ο μ έ α τ η ς κ λ ω σ τ ο ϋ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α ς, τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς ε ν δ υ μ ά τ ω ν, υ π ο δ η μ ά τ ω ν κ α ι σ τ ο ν τ ο μ έ α τ ρ ο φ ί μ ω ν κ α ι ποτών. Η α υ τ ο κ ι ν η τ ο β ι ο μ η χ α ν ί α Ισπανία Υ ψηλή Σ χ ε τ ι κ ή α ύ ξ η σ η σ τ ο ν α ρ ι θ μ ό τ ω ν μ ε τ ε γ κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν τ α τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρ ό ν ι α. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ η Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή, τ η ν Α σ ί α, τ η Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ε ρ ι κ ή κ α ι τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s. π ρ ο ς τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η, η υ φ α ν τ ο υ ρ γ ί α π ρ ο ς τ η Β ό ρ ε ι α Α φ ρ ι κ ή κ α ι σ ε μ ι κ ρ ό τ ε ρ η έ κ τ α σ η π ρ ο ς τ η ν Α σ ί α κ α ι τ η Λ α τ ι ν ι κ ή Α μ ερ ι κ ή. Σ ου ηδ ί α Μεσαία- Υ ψηλή Ο ι δ ι ε ρ γ α σ ί ε ς μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ς σ τ ο ν ι δ ι ω τ ι κ ό τ ο μ έ α υ πή ρ ξ α ν έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό φ α ι ν ό μ ε ν ο α π ό τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Κ υ ρ ί ω ς π ρ ο ς τ η ν Κ ί ν α κ α ι τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s. Η χ η μ ι κ ή β ι ο μ η χ α ν ί α κ α ι η β ι ο μ η χ α ν ί α μ ε τ ά λ λ ο υ. Η νωμέ νο Βασίλει ο Υ ψηλή Η μ ε τ ε γ κ α τ ά σ τ α σ η ε ί ν α ι έ ν α σ η μ α ν τ ι κ ό κ α ι α ν α π τ υ σ σ ό μ ε ν ο φ α ι ν ό μ ε ν ο, ι δ ι α ί τ ε ρ α σ τ ι ς υ πη ρ ε σ ί ε ς. Π ρ ο ς τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό : Π ρ ο ς τ η ν Α σ ί α, ι δ ι α ί τ ε ρ α π ρ ο ς τ η ν Κ ί ν α κ α ι τ η ν Ι ν δ ί α, κ α ι σ ε μ ι κ ρ ό τ ε ρ η έ κ τ α σ η π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς C E E C s. Ο ι τ ο μ ε ί ς ε ν τ ά σ ε ω ς ε ρ γ α σ ί α ς κ α ι σ ε α υ ξ α ν ό μ ε ν ο β α θ μ ό ο ι υ π η ρ ε σ ί ε ς. Πηγή: Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Βιομηχανικών Σχέσεων (EIRO). 56

57 Η περίπτωση της Ελλάδας Αν και δεν υπάρχουν πολλά και συγκεντρωτικά στοιχεία για τις διαστάσεις που λαμβάνει το φαινόμενο αυτό στην Ελλάδα, από τα διάσπαρτα στοιχεία και τις σχετικές με το θέμα μελέτες, καταδεικνύουν ότι το φαινόμενο στην Ελλάδα έχει δυο μορφές: Επιχειρήσεις ελληνικών συμφερόντων μεταφέρουν μέρος ή το σύνολο της παραγωγικής του δραστηριότητας σε άλλες χώρες Ξένες επιχειρήσεις παύουν να δραστηριοποιούνται (όσον αφορά στο κομμάτι της παραγωγικής δραστηριότητας) στην Ελλάδα ή συρρικνώνουν την παραγωγική τους δραστηριότητα κλείνοντας τα εργοστάσια τους και ιδρύοντας νέα σε άλλες χώρες. Κατά την περίοδο μετεγκαταστάθηκαν από την Κεντρική, Ανατολική και Δυτική Μακεδονία σε Βαλκανικές χώρες (είτε υπό ένταξη στην Ε.Ε είτε τρίτες χώρες) επιχειρήσεις. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε κυρίως στους κλάδους της κλωστοϋφαντουργίας, του ιματισμού, της υπόδησης, των δερματίνων ειδών, κλπ. Τα τελευταία χρόνια πάρα πολλές ελληνικές εταιρίες, μεγάλες (Fanco, Ήλιος, Μινέρβα ) και μικρές, μετέφεραν τμήμα της παραγωγικής τους δραστηριότητας σε χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη). Η κύρια αιτία γι αυτήν την μετεγκατάσταση ειδικά στους κλάδους εντάσεως εργασίας είναι το πολύ χαμηλό εργατικό κόστος. Οι συνέπειες αυτών των μετεγκαταστάσεων είναι πολλαπλές δεδομένου ότι δεν περιορίζονται στην απώλεια θέσεων εργασίας για τους απασχολούμενους στις παραγωγικές μονάδες εργοστάσια που κλείνουν, αλλά αφορούν και το δίκτυο των συνεργατών των εν λόγω επιχειρήσεων. Κατά κύριο λόγο αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που παρείχαν τις υπηρεσίες ή τα προϊόντα τους υπό την μορφή φασόν. 57

58 Ένας ακόμη λόγος, ο οποίος από τους ελληνικούς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς θεωρείται ότι ευνοεί τη μετεγκατάσταση των ελληνικών επιχειρήσεων στις Βαλκανικές χώρες είναι η χαμηλή φορολογική επιβάρυνσή τους. Χαρακτηριστικά, στην περίπτωση της Ρουμανίας, υπάρχει ενιαίος φορολογικός συντελεστής της τάξης του 16%, αρκετά χαμηλότερα από την Ελλάδα, ενώ το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της Βουλγαρίας, όπου ο φορολογικός συντελεστής για τις επιχειρήσεις κατήλθε στο 10%, έναντι 19,5% δύο χρόνια πριν. Τέλος, καθοριστικός παράγοντας στη μετεγκατάσταση ελληνικών επιχειρήσεων σε χώρες της περιοχής, αποτέλεσε η προοπτική ένταξής των χωρών αυτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ήδη, η Ρουμανία και η Βουλγαρία αποτελούν τα δύο νέα κράτη μέλη της Ε.Ε. Για τις ελληνικές επιχειρήσεις η αγορά των χωρών της ΝΑ Ευρώπης θεωρείται ως «εσωτερική» τους αγορά, δεδομένης και της γεωγραφικής γειτνίασής τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας μετεγκατάστασης είναι εκείνο της Schiesser-Pallas. Η Schiesser Pallas (θυγατρική εταιρεία της γερμανικής εταιρείας Schiesser AG) που παράγει ενδύματα (εσώρουχα) για λογαριασμό της μητρικής εταιρείας, ανακοίνωσε τον Μάιο του 2003 την παύση των εργασιών κοπής και ραφής που ήταν εγκατεστημένες στην Ελλάδα. Ως κύρια αιτία η διοίκηση της Schiesser Pallas, προέβαλε το χαμηλότερο κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος σε χώρες όπως η Βουλγαρία ή η Ρουμανία. Για τον λόγο αυτό, η Schiesser AG διέκοψε τις παραγγελίες της προς την Schiesser Pallas, θέτοντας έτσι την εταιρεία στην Ελλάδα προ τετελεσμένου γεγονότος. Το Σωματείο Εργαζομένων της Schiesser Pallas από την πλευρά του επιχείρησε να αποτρέψει αυτήν την εξέλιξη εξετάζοντας όλες τις υπάρχουσες δυνατότητες προκειμένου να μην κλείσει το εργοστάσιο, προτείνοντας ότι θα έπρεπε οι δύο πλευρές να εξετάσουν από κοινού τις δυνατότητες να γίνουν αλλαγές στην λειτουργία της επιχείρησης ώστε να αυξηθούν τα κέρδη σε επίπεδα που ενδεχομένως η διοίκηση της εταιρείας θα έκρινε επαρκώς υψηλά, ώστε να μην απομακρύνει το τμήμα παραγωγής 58

59 σε κάποια χώρα χαμηλού κόστους εργασίας. Στα πλαίσια αυτά, πραγματοποιήθηκαν μια σειρά από συναντήσεις μεταξύ του Σωματείου και της διοίκησης και τα μέλη του Σωματείου ζήτησαν από τα διευθυντικά στελέχη της εταιρείας να τους δοθούν τα απαραίτητα στοιχεία για την ανάλυση της οικονομικής κατάστασης της εταιρείας, τον εντοπισμό των προβλημάτων και την διαμόρφωση τεκμηριωμένων προτάσεων. Παρά τα ελλιπή στοιχεία που παρέλαβαν, το Σωματείο διαμόρφωσε προτάσεις για την μείωση του κόστους παραγωγής (μέσω της μείωσης του χρόνου εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή ενός ενδύματος), την αύξηση της παραγωγικότητας, την μείωση των εξόδων διοίκησης, καθώς και των εξόδων διάθεσης, διαμέσου εξωτερίκευσης ορισμένων εργασιών (outsourcing) και εσωτερικής αναδιάρθρωσης. Αυτά τα μέτρα σε συνδυασμό με μια ενδεχόμενη μείωση των ασφαλιστικών εισφορών του εργοδότη ή άλλες οικονομίες που θα προέρχονταν από την συμβολή του Δημοσίου στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της εταιρείας, θα επέτρεπαν την μείωση των τιμών διάθεσης των προϊόντων της Schiesser Pallas σε επίπεδα σημαντικά χαμηλότερα από τα σημερινά. 59

60 3.3. Άνοιγμα των αγορών και αξιοποίηση των επιχειρηματικών ευκαιριών. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η αύξηση του φαινομένου της μετεγκατάστασης των επιχειρήσεων που παρατηρείται αναδεικνύουν το άνοιγμα των αγορών στα πλαίσια του νέου παγκόσμιου επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Στο νέο αυτό περιβάλλον είναι εφικτή η ελεύθερη και απρόσκοπτη διακίνηση ανθρώπων, ιδεών και αγαθών. Οι χώρες πλέον έχουν αποκτήσει έντονη εξωστρέφεια με αποτέλεσμα την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας εκτός των εθνικών τους συνόρων προσπαθώντας να εκμεταλλευτούν κάποια από τα οφέλη που παρέχει το άνοιγμα των αγορών. Τέτοια είναι το μέγεθος της αγοράς στην οποία θέλουν να αναπτυχθούν, το χαμηλό κόστος του ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, η απουσία εμπορικών εμποδίων, τα υψηλά επίπεδα τεχνογνωσίας, έρευνας και καινοτομίας κάποιων από τις άλλες χώρες, τα ευνοϊκά νομοθετικά και θεσμικά πλαίσια κ.α. Οι ανακατατάξεις των παγκόσμιων οικονομιών και οι αλλαγές στον συσχετισμό δυνάμεων, αποτελούν πρόκληση για εντατικοποίηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας διεθνώς. Ο επιχειρηματικός χάρτης είναι πλέον παγκόσμιος και περιλαμβάνει αγορές που εκτείνονται από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη. Σύμφωνα με τα πρόσφατα στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου είναι πλέον η Κίνα, μετά τις ΗΠΑ. Εκτόπισε από τη δεύτερη θέση την Ιαπωνία, που πλέον βρίσκεται τρίτη ενώ το ίδιο έκανε και η Ινδία στη Γερμανία. Έτσι και οι δυο αναδυόμενοι ασιατικοί γίγαντες βρίσκονται πλέον στην πεντάδα των παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων και αν οι σημερινές τάσεις 60

61 συνεχισθούν οδεύουν προς την κορυφή. Η Γερμανία και η Βρετανία αρκούνται πλέον στην 5 η και 6 η θέση, ενώ η Γαλλία βρίσκεται κάτω από τη Ρωσία. Το μερίδιο της ευρωζώνης συνολικά στην παγκόσμια οικονομία βρίσκεται στο 16%, αρκετά χαμηλότερο από το 21% των ΗΠΑ και αρκετά υψηλότερο από το 11% της Κίνας ώστε να αποτελεί τη 2 η μεγαλύτερη οικονομική δύναμη. Τα στοιχεία αυτά απεικονίζονται και στον πίνακα που ακολουθεί: Έκτος από αυτές τις αγορές των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων πρόκληση αποτελούν και οι χώρες της ΕΕ-27, όπως επίσης και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων που ακόμη δεν έχουν ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ακόμα και χώρες όπως το Βιετνάμ και η Αίγυπτος. Στην παρούσα ενότητα θα μελετήσουμε τις νέες αυτές αγορές. 61

62 Κίνα Η Κίνα πρόκειται σύντομα να γίνει παγκόσμια υπερδύναμη. Όπως έχει τονίσει ο πρόεδρος του κινεζικού Κοινοβουλίου, Γου Mπαvκoυό, «Η Κίνα, μια δυνητικά μεγάλη αγορά, με πολιτική σταθερότητα και πλούσιο εργατικό δυναμικό, είναι ένα ιδεώδες μέρος για αμοιβαία επωφελή οικονομική και εμπορική συνεργασία με άλλες χώρες». Με τη δυναμική της ανάπτυξη συμβάλει σημαντικά στην άνοδο του παγκόσμιου προϊόντος σε εποχή επιβράδυνσης της ανάπτυξης σε αναπτυγμένες οικονομίες. Της αναλογεί το 18% των επενδύσεων παγκοσμίως, ποσοστό ελαφρά χαμηλότερο από αυτό των ΗΠΑ. Είναι πλέον ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της ΕΕ, με τις εξαγωγές της προς την ευρωπαϊκή αγορά να έχουν φθάσει τα 191δις. Ευρώ το δωδεκάμηνο του Η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Κίνας καθώς η ΕΕ είναι πλέον ο κυριότερος προορισμός των κινεζικών εξαγωγών, με επόμενες τις ΗΠΑ, μέχρι πρότινος στην πρώτη θέση. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα της Κίνας για τους επενδυτές είναι το χαμηλό κόστος εργασίας, η τεράστια αγορά, η χαμηλή φορολογία, η αυξανόμενη αγοραστική δύναμη του Κινέζου καταναλωτή, οι άφθονες πρώτες ύλες, οι φορολογικές απαλλαγές (ο μέσος όρος φόρου εισοδήματος είναι 24%), η πολιτική θέληση για την προώθηση ξένων επενδύσεων, οι ανάγκες για σχεδόν όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες και τα υψηλά περιθώρια κόστους. Μειονεκτήματα για τους επενδυτές είναι η έλλειψη διαφάνειας σε νόμους και κανονισμούς, η πολιτική αστάθεια, ο προστατευτισμός σε κάποιους κλάδους και επιχειρηματικά πεδία, η μη πλήρης συμμετοχή στο διεθνές δίκτυο εμπορίου, η έλλειψη υποδομής (ειδικά στην ενδοχώρα), η έλλειψη προηγμένου εξοπλισμού, μηχανημάτων και 62

63 διοικητικής τεχνογνωσίας, η αργή λήψη αποφάσεων από την κυβέρνηση. Επιπλέον, τα κυριότερα εμπόδια ανάπτυξης επιχειρηματικότητας, ειδικότερα για τις ελληνικές επιχειρήσεις στην Κίνα, είναι: α) Η Κίνα δεν ευνοεί τις βραχυπρόθεσμες επενδύσεις καθώς η προσέγγιση της κινεζικής αγοράς απαιτεί χρόνο και χρήμα, β) Η γεωγραφική απόσταση που χωρίζει τις δύο χώρες είναι αρκετά μεγάλη, γ) Οι δαπάνες εξαγωγών είναι αρκετά υψηλές για τη μέση ελληνική εξαγωγική επιχείρηση και οι απαιτήσεις της διαδικασίας εξαγωγής είναι αρκετά πολύπλοκες, ενώ οι απαιτήσεις της κινεζικής αγοράς αυξάνονται σε όρους ποιότητας, ανταγωνιστικότητας, τιμής και ποσοτήτων, δ) Υπάρχουν μεγάλες διαφορές στην επιχειρηματική νοοτροπία, στην επικοινωνία και στον πολιτισμό. Οι παραπάνω δυσκολίες μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με την επιτόπου συνεχή παρουσία και ενεργό δραστηριοποίηση του Έλληνα επιχειρηματία στην κινεζική αγορά. Η ένταξη της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου βοήθησε σημαντικά προς την κατεύθυνση της απελευθέρωσης του τραπεζικού τομέα καθώς και του ασφαλιστικού, την απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών, τη μείωση των εισαγωγικών δασμών σε πολλά προϊόντα και στη μερική εξάλειψη των μη δασμολογικών εμποδίων. Στα θέματα όμως των δικαιωμάτων Διανοητικής Ιδιοκτησίας δεν έχει επιτευχθεί ακόμα σημαντική πρόοδος. Η καταπάτηση των ΔΔΙ είναι πολύ συχνό και διαδεδομένο φαινόμενο, καθώς παρατηρείται αύξηση των δυτικών προϊόντων που έχουν αντιγραφεί και η κατοχύρωση των copyrights είναι ιδιαίτερα αδύναμη. Τελευταία η Κίνα προχώρησε στη σύνταξη και έκδοση νέων νόμων που αφορούν τη λειτουργία ξένων τραπεζών στη χώρα, στις συμβάσεις εργασίας, στην κυριότητα ακινήτων και στον ανταγωνισμό. Σημαντική για τις επιχειρήσεις θεωρείται και η απόφαση που ισχύει από την 1/1/2008, να υπάρχει ενιαίος συντελεστής φόρου εισοδήματος εταιριών 25%. Ο νέος συντελεστής θα ισχύσει για την φορολόγηση των ξένων και των αμιγώς κινεζικών επιχειρήσεων. 63

64 Ιδιαίτερης σημασίας είναι η προαγωγή της συστηματικής συνεργασίας των κινεζικών και ελληνικών ΜΜΕ, η οποία με τη σειρά της είναι σε θέση να προωθήσει τη γενικότερη επενδυτική συνεργασία. Να θυμίσουμε και τη συμφωνία μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας και Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας για αποφυγή της διπλής φορολογίας και την αποτροπή φοροδιαφυγής αναφορικά με τους όρους του εισοδήματος (3/6/2002). Αποτελεί σχεδόν κλισέ να πει κανείς ότι υπάρχουν επενδυτικές ευκαιρίες στην Κίνα. Είναι επίσης δεδομένο ότι η ολοένα πλουσιότερη αυτή χώρα ψάχνει ευκαιρίες να επενδύσει στο εξωτερικό. Επομένως, εναποτίθεται στο ελληνικό κράτος και στους Έλληνες επιχειρηματίες να κινητοποιηθούν με ελκυστικές προτάσεις και να ανταποκριθούν στις μεγάλες προκλήσεις για επέκταση της διεθνούς μας δραστηριότητας στην νέα ανερχόμενη παγκόσμια υπερδύναμη. Ινδία Η Ε.Ε. αποτελεί τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Ινδίας, με 22,5% των ινδικών εξαγωγών να κατευθύνονται σε χώρες της Ε.Ε. και 20,28% των ινδικών εισαγωγών να προέρχονται από αυτές. Για την Ε.Ε. η Ινδία είναι ο νούμερο 18 εμπορικός εταίρος, ενώ οι ευρωπαϊκές επενδύσεις στη χώρα αποτελούν μόλις το 0,4% των συνολικών επενδύσεων των χωρών-μελών της Ε.Ε. Παρόλα ταύτα, είναι αρκετές για να καταστήσουν την Ε.Ε. δεύτερο μεγαλύτερο ξένο επενδυτή στην Ινδία. Από το 1990 έως το 2003, οι εξαγωγές της Ινδίας στην Ε.Ε. αυξήθηκαν κατά 187%, ενώ της Ε.Ε. στην Ινδία κατά 127% (13,4 και 13,4 δις Ευρώ αντίστοιχα το 2003), αλλά οι ινδικές εξαγωγές παραμένουν περιορισμένου εύρους και αφορούν προϊόντα με σχετικά περιορισμένη προστιθέμενη αξία. 64

65 Η Ινδία εξάγει κυρίως προϊόντα υφαντουργίας (31%), γεωργικά προϊόντα και αλιεύματα (7,3%), χειροτεχνήματα, ποικίλα ορυκτά και πολύτιμους λίθους (12%) και δέρματα (11,6%). Η Ε.Ε. εξάγει μηχανολογικό εξοπλισμό πάσης φύσης, οχήματα, προϊόντα υψηλής τεχνολογίας, πολύτιμους λίθους και μέταλλα. Δε θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι η ελληνική διατροφή και τα ελληνικά τρόφιμα αποτελούν από μόνα τους brand name στην Ινδία. Οι Ινδοί γνωρίζουν (αν και θεωρητικά) ότι η ποιότητα των ελληνικών προϊόντων διατροφής είναι υψηλή, καθώς επίσης γνωρίζουν και ποιά είναι αυτά τα προϊόντα, όπως θα γίνει αντιληπτό παρακάτω κυρίως στα γαλακτοκομικά- όπου υπάρχει πληθώρα προϊόντων μη ελληνικών, που μιμούνται τα ελληνικά ή έχουν ελληνικό όνομα. Γαλακτοκομικά: Η Ινδία αποτελεί την πρώτη χώρα σε παραγωγή γάλακτος. Η κρατική εταιρία Mother Dairy συλλέγει και διανέμει σε κιόσκια το γάλα (χύμα και συσκευασμένο) και ορισμένα (πολύ λίγα) προϊόντα του (π.χ. το λευκό τυρί paneer, που σε πολλές αγορές αποκαλούν «ινδική φέτα».) Λίγες μεγάλες εταιρίες παράγουν γαλακτοκομικά προϊόντα σε σύγχρονες εγκαταστάσεις. Η Nestle είναι η μόνη αλλοδαπή εταιρία, που είναι εγκατεστημένη και παράγει στην Ινδία γάλα σε χάρτινη συσκευασία με τριμηνιαία λήξη, γιαούρτι, παιδικό γάλα κλπ. Η μεγαλύτερη αντίστοιχη ινδική εταιρία είναι η Amul. Επίσης παράγεται τυρί-απομίμηση δυτικών (π.χ. ινδική παρμεζάνα, ινδικό τσένταρ), με χαμηλή όμως ποιότητα, που πωλείται συνήθως χύμα, μη συσκευασμένο. Τα τελευταία χρόνια άρχισε η εισαγωγή γιαουρτιού και τυριού από την Αυστρία, Δανία, Αυστραλία, ΜΒ, Γερμανία. Στην ινδική αγορά κυκλοφορεί τυρί «τύπου φέτα» (Γερμανία) ή «φέτα» (Δανία) και εδώ και έναν χρόνο η εταιρία ξενοδοχείων Oberoi, που έχει μερικά καταστήματα delicatessen εντός και εκτός των ξενοδοχείων της εισάγει ελληνική φέτα «Δωδώνη» σε συσκευασία 250 γρ. μέσω ολλανδικής εξαγωγικής εταιρίας. Επιπλέον, εμφανίστηκε πρόσφατα στην ινδική αγορά γιαούρτι δανικής προέλευσης με γραμμένη στη συσκευασία του στα ελληνικά τη λέξη «γιαούρτι». Από τα παραπάνω, καθώς και από το γεγονός, ότι μεγάλο 65

66 μέρος της διατροφής των Ινδών αποτελούν τα γαλακτοκομικά (η μόνη πηγή πρωτεϊνης σε μια χώρα κυρίως χορτοφάγων) συνηγορεί στο να γίνει προσπάθεια εισόδου στη χώρα των αντίστοιχων ελληνικών προϊόντων. Προσοχή πρέπει να δοθεί φυσικά στις ημερομηνίες λήξης λόγω της απόστασης, των καθυστερήσεων μερικές φορές στα τελωνεία και στις δυσκολίες διανομής εντός της Ινδίας (όχι καλά οδικά δίκτυα, πολλή ζέστη κλπ) Φρούτα και λαχανικά : Όσο παράξενο και να ακούγεται, η Ινδία, που παράγει ποικιλία φρούτων και αποτελεί την πρώτη χώρα στον κόσμο σε παραγωγή και εξαγωγές μάνγκο, εισάγει φρούτα είτε φρέσκα είτε επεξεργασμένα σε κονσέρβες, καθώς και χυμούς φρούτων. Η έλλειψη μέσων συντήρησης, καθώς και η έλλειψη τεχνογνωσίας για την βελτιστοποίηση του παραγόμενου προϊόντος είναι οι αιτίες για το εν λόγω φαινόμενο. Επίσης, το κλίμα της Ινδίας σε συνδυασμό με την προαναφερόμενη έλλειψη τεχνογνωσίας δεν ευνοεί την παραγωγή μεγάλης ποσότητας και καλής ποιότητας ορισμένων ειδών φρούτων (π.χ. πορτοκάλια, μήλα, ακτινίδια, ροδάκινα), με αποτέλεσμα να γίνονται εισαγωγές από την Αυστραλία, Καλιφόρνια, Ν. Αφρική, Ιταλία, Ισπανία, Ισραήλ (μπήκε στην αγορά πρόσφατα, αλλά δυναμικά). Ορισμένα από αυτά είναι ακριβά και πωλούνται μόνο σε επιλεγμένες αγορές. Και στην περίπτωση αυτή, οι εξαγωγείς των αντίστοιχων χωρών προτιμούν να υπάρχουν στην αγορά έστω και περιορισμένα, ώστε να έχουν ήδη αποκτήσει ένα μερίδιό της, όταν στο μέλλον θα αυξηθεί η κατανάλωση των συγκεκριμένων προϊόντων με τη βελτίωση του εισοδήματος των Ινδών. Ξηροί καρποί: Η έλλειψη τεχνογνωσίας είναι και σε αυτή την περίπτωση η αιτία, που δεν κάνει το ντόπιο προϊόν ελκυστικό, παρά την εγχώρια παραγωγή. Στο παρελθόν εκφράστηκε έντονο ενδιαφέρον απο Ινδούς εισαγωγείς για εισαγωγή Κορινθιακής σταφίδας, που είναι γνωστή και στην Ινδία. Τελικά, έκριναν ότι οι τιμές ήταν απαγορευτικές και παρήγγειλαν από την Ισπανία. Μια ελληνική εταιρία συνεργάζεται με την καλύτερη ινδική για την επεξεργασία και συσκευασία ξηρών καρπών. Θεωρώ, ότι αν υπάρξει μια συντονισμένη 66

67 προσπάθεια, είναι δυνατόν να εισαχθεί και αυτό το είδος στην ινδική αγορά. Μπισκότα και άλλα γλυκίσματα: Οι εισαγωγές γίνονται από την Δανία, ΜΒ, Γερμανία, Ιταλία, Αυστραλία κλπ. Οι Ινδοί είναι λάτρεις των γλυκών και τα εγχώρια μπισκότα κ.ά. γλυκίσματα δεν είναι ανώτερης ποιότητας όπως τα εισαγώμενα. Επιπλέον, θέση στα ράφια των καταστημάτων ειδών διατροφής καταλαμβάνουν ήδη συσκευασίες, που περιέχουν όλα τα υλικά για την παρασκευή σπιτικών γλυκών. Όλα αυτά είναι προϊόντα, που παράγει η χώρα μας και θα μπορούσαν επίσης να εξαχθούν στην Ινδία. Ελαιόλαδο: Αποτελεί ένα ακόμα είδος, στο οποίο, δυστυχώς, επιβάλλονται υψηλοί εισαγωγικοί δασμοί για προστασία της ντόπιας παραγωγής φυτικού βρώσιμου λαδιού. Είναι χαρακτηριστικό, ότι οι ιταλικές εταιρίες, που εξάγουν στην Ινδία, αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν συσκευασία 250 ml, για να καλύψουν ανάγκες των Ινδών, όχι προς βρώση, αλλά προς καλλυντική χρήση (μάσκα μαλλιών). Δεδομένης, όμως, της φήμης του ελληνικού ελαιολάδου, δεν αποκλείεται η δυνατότητα εύρεσης δυναμικών συνεργατών, που, με την κατάλληλη διαφήμιση, θα συμβάλλουν στην προώθηση του προϊόντος στην ινδική αγορά. Άλλα είδη διατροφής: Αν και οι εισαγωγές κρέατος στην Ινδία υπόκεινται σε πολλούς περιορισμούς, εντούτοις επιτρέπονται οι εισαγωγές προϊόντων κρέατος. Προϊόντα, που έχουν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους είναι κονσέρβες κρέατος, φιλέτα ή ζαμπόν κλπ. Δεδομένης της καλής ποιότητας των αντίστοιχων ελληνικών προϊόντων και της μικρής ποσότητας ακόμα- που εισάγεται, θα μπορούσε και στη συγκεκριμένη περίπτωση να γίνει προσπάθεια εξαγωγής στην Ινδία, ιδίως των προϊόντων light (διευκρινίζεται, ότι τελευταία οι Ινδοί άρχισαν να δίνουν σημασία στα υγιεινά προϊόντα λόγω των μεγάλων προβλημάτων υγείας του πληθυσμού πρώτη χώρα στον κόσμο σε διαβήτη κλπ- οπότε θα ήταν έξυπνη στρατηγική για μια εταιρία να εισάγει την «υγεινή» σειρά των προϊόντων της και να αποκτήσει brand 67

68 name ως τέτοια. Επίσης, θεωρώ ότι υπάρχει περιθώριο για κονσερβοποιημένα λαχανικά και φρούτα, ιδίως εάν αυτά αναγράφουν στη συσκευασία τους μερικές συνταγές ή ιδέες σερβιρίσματος (όπως γίνεται με τους ιταλικούς πολτούς ντομάτας). Ποτά 1. Κρασί: Αν και οι εισαγωγικοί δασμοί, που επιβάλλονται στο κρασί είναι υψηλοί, θα μπορούσε να εξεταστεί το ενδεχόμενο προώθησής του μέσω μεγάλων ξενοδοχείων, που είναι πρακτική που εφαρμόζουν και άλλες χώρεςοι προοπτικές για τα ελληνικά κρασιά διαγράφονται αρκετά σημαντικές, καθώς στην ινδική αγορά και καταναλωτική κοινωνία αρχίζει να διαμορφώνεται υψηλή ζήτηση για ποιοτικά προϊόντα και νέες ποικιλίες που να ταιριάζουν περισσότερο με την πικάντικη ινδική κουζίνα. 2. Ροφήματα: Αγαπημένο είδος των Ινδών. Εισάγονται ροφήματα από την ΜΒ (φυτικό τσάι). Λόγω της ποικιλίας και ποιότητας των αντίστοιχων ελληνικών και επιπλέον της προσιτής τους τιμής, είναι πολύ πιθανό να υπάρξει ενδιαφέρον για εισαγωγή από Ινδούς διανομείς. 3. Αλκοόλ: Προϊόντα που έχουν ζήτηση είναι το ουίσκι, κονιάκ, τζιν, βότκα. Θα μπορούσε να γίνει προσπάθεια για την εισαγωγή ούζου, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν καλύτερο να γίνει στα πλαίσια μιας γενικότερης παρουσίασης ελληνικής διατροφής σε συνεργασία με το πρόγραμμα «Κέρασμα» και την ελληνική πρεσβεία. 4. Χυμοί φρούτων: Είναι προϊόν με μεγάλη κατανάλωση στην Ινδία, υπάρχει ντόπια παραγωγή και επιπλέον γίνονται εισαγωγές από την Καλιφόρνια, Αυστραλία κλπ. Τα εισαγώμενα είναι υψηλής ποιότητας, γεγονός που ώθησε και τους Ινδούς παραγωγούς να δημιουργήσουν ποιοτικά προϊόντα. Κλωστοϋφαντουργικά: Αναφορικά με τον ρουχισμό, θα πρέπει να διευκρινισθεί, ότι το σύνηθες είναι είτε επιτόπια παραγωγή και στη συνέχεια πώληση σε καταστήματα της ίδιας εταιρίας στην Ινδία με παράλληλη εξαγωγή σε άλλες χώρες, είτε εισαγωγή και πώληση αυτών 68

69 σε καταστήματα που έχουν την επωνυμία της εταιρίας που παρασκευάζει ρούχα. Δεν είναι συχνό το φαινόμενο πώλησης ξένου ρουχισμού σε ινδικά καταστήματα. Για τον λόγο αυτό, είναι λίγο δύσκολο να πετύχει ένα τέτοιο εγχείρημα στα πλαίσια μιας επιχειρηματικής αποστολής, χωρίς φυσικά να αποκλείεται καθόλου και η περίπτωση να βρεθούν ενδιαφερόμενοι. Σχετικά με τα υπόλοιπα είδη του κλάδου, εφιστάται η προσοχή στην τεράστια διαφορά τιμών λόγω της ινδικής φτηνής πρώτης ύλης και της αντίστοιχης ακριβής ελληνικής. Οι Ινδοί επιδεικνύουν ενδιαφέρον για ξένο design και η αγορά πολυτελών αλλοδαπών ειδών γνωρίζει συνεχή αύξηση. Χαρακτηριστικά, εισάγονται ιταλικά υφάσματα πολυτελείας (για καναπέδες και γενικότερα διακοσμητικές χρήσεις), τα οποία οι εύποροι Ινδοί αγοράζουν. Το βάρος πρέπει να πέσει στον τομέα αυτό σε είδη υψηλά ποιοτικά, που μπορούν να θεωρηθούν είδη πολυτελείας, γιατί διαφορετικά δεν θα υπάρξει ενδιαφέρον εκ μέρους των Ινδών εισαγωγέων και καταναλωτών. Καλλυντικά: Η τάση στους Ινδούς καταναλωτές είναι η αγορά καλλυντικών φυσικής βάσης. Αν και εισάγονται γνωστά καλλυντικά (Dior, Yves Saint Laurent), τόσο οι τιμές τους όσο και η καταναλωτική κουλτούρα των Ινδών (παράδοση σε ayuverdic προϊόντα κλπ) συνηγορούν στην προσπάθεια εξαγωγής ελληνικών «φυσικών» καλλυντικών, μερικά εκ των οποίων είναι ήδη επώνυμα σε δυτικές αγορές. Έπιπλα: Η Ινδία παράγει έπιπλα, και μάλιστα πολλά από αυτά προς εξαγωγή. Οι δυτικές επιρροές, όμως, που μεταβάλλουν την αισθητική αντίληψη του Ινδού καταναλωτή, σε συνδυασμό με την κατασκευή σε μερικές μεγάλες πόλεις- σύγχρονων κατοικιών, στις οποίες η διαρρύθμιση, αλλά και το life style των κατοίκων τους συνηγορεί στην επίπλωσή τους σε δυτικό στυλ και κυρίως- η αύξηση μοντέρνων χώρων εργασίας, όπου και πάλι η δυτική αντίληψη ως προς το χώρο υπερτερεί, ενδυναμώνουν την χρεία δυτικού στυλ επίπλωσης. Κυρίως ως προς την επίπλωση επαγγελματικών χώρων, οι αντίστοιχες 69

70 ελληνικές εταιρίες θα μπορούσαν να διερευνήσουν τη δυνατότητα εξαγωγών τους προς την Ινδία. Αίγυπτος Η Αίγυπτος είναι η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη χώρα της Μέσης Ανατολής: από απόψεως πληθυσμού γιατί πλησιάζει τα 80 εκατ. κατοίκους από απόψεως ιστορίας γιατί έχει πολιτισμό 5 χιλ. ετών από απόψεως γεωστρατηγικής θέσης γιατί βρίσκεται στο ΒΑ τμήμα της Αφρικής και καταλαμβάνει μέρος της Ασίας, το Σινά, ελέγχοντας έτσι τη Διώρυγα του Σουέζ από απόψεως εδάφους γιατί έχει έκταση 1 εκατ. τετρ. χλμ. που κατά 97 % είναι ερημικό, διασχίζεται όμως από τον ποταμό Νείλο, που δημιουργεί την πολύ εύφορη κοιλάδα και το Δέλτα από απόψεως υπεδάφους, γιατί είναι πλούσιο σε φυσικούς πόρους, τόσο σε πηγές ενέργειας (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) όσο και σε ορυκτά (σιδηρομεταλλεύματα, φωσφάτα, μαγγάνιο, γύψο, ασβέστιο, μόλυβδο, κ.α.) Το ΑΕΠ της ανέρχεται σε 112 δις δολ. ΗΠΑ και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε δολ. ΗΠΑ κατά το οικον. έτος 2005/06 με ετήσια αύξηση 6,9%.. Το ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών είναι θετικό (με πλεόνασμα 2,2 δις. δολ. ΗΠΑ). Τα συναλλαγματικά αποθέματα υπολογίζονται σε 21,4 δις δολ. και το εξωτερικό χρέος σε 35,26 δις. δολ., ενώ λαμβάνει 1,12 δις δολ. οικονομική βοήθεια. Κυριότερες πηγές εσόδων της χώρας είναι: ο τουρισμός, το μεταναστευτικό συνάλλαγμα, η Διώρυγα του Σουέζ, το πετρέλαιο και φυσικό αέριο, η βιομηχανία και οι ξένες επενδύσεις. Η οικονομία της Αιγύπτου, μετά από κάποια ύφεση και δυσκολίες που αντιμετώπιζε το 70

71 δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, κυρίως από την εμπλοκή της σε πολέμους και τη σοβιετική επιρροή στο σχεδιασμό της οικονομίας, έκανε σταδιακή στροφή στην οικονομική της πολιτική. Καταρχήν με την open door policy του Προέδρου Σαντάτ και τη στροφή στην ελεύθερη οικονομία του σημερινού Προέδρου Μουμπάρακ. Ιδιαίτερα γενναία ήταν τα οικονομικά μέτρα που έλαβε πριν 3 περίπου χρόνια η σημερινή κυβέρνηση τεχνοκρατών (και πετυχημένων επιχειρηματιών) του Πρωθυπουργού Δρ. Άχμεντ Ναζίφ. Οι στόχοι που έθεσε, όπως το νοικοκύρεμα των δημοσιονομικών, ο εκσυγχρονισμός της βιομηχανίας και της διάρθρωσης της οικονομίας γενικότερα, η πάταξη της φοροδιαφυγής και διαφθοράς και η προσέλκυση των ξένων επενδύσεων, έφεραν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Η οικονομία της Αιγύπτου, μετά από κάποια ύφεση και δυσκολίες που αντιμετώπιζε το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, κυρίως από την εμπλοκή της σε πολέμους και τη σοβιετική επιρροή στο σχεδιασμό της οικονομίας, έκανε σταδιακή στροφή στην οικονομική της πολιτική. Καταρχήν με την open door policy του Προέδρου Σαντάτ και τη στροφή στην ελεύθερη οικονομία του σημερινού Προέδρου Μουμπάρακ. Η προσέλκυση ξένων επενδύσεων, μέσω του προγράμματος ιδιωτικοποιήσεων του πρωθυπουργού Δρ. Ahmed Nazif, επιταχύνθηκε αρκετά και κατά το οικον. έτος , οπότε η κυβέρνηση απεκόμισε έσοδα 1,09 δισ. δολ. ΗΠΑ που αντιστοιχεί σε αύξηση 947% έναντι του προηγούμενου οικον. έτους ή σε αύξηση 804% έναντι του μέσου όρου των προηγούμενων πέντε ετών. Βάσει των διατάξεων του αιγυπτιακού Νόμου 203 περί Δημοσίων Επιχειρήσεων, η κυβέρνηση πώλησε 6 κρατικές επιχειρήσεις το 2003, 9 το 2004 και 17 το Τους πρώτους εννέα μήνες του οικονομικού έτους 2005/2006, πωλήθηκαν 49 κρατικά περιουσιακά στοιχεία (επιχειρήσεις, μετοχές, γή) που απέφεραν στο κράτος συνολικά έσοδα 2,5 δις. δολ. ΗΠΑ. Στις πωλήσεις αυτές συμπεριλαμβάνονται 7 κοινοπραξίες τραπεζών και το 71

72 20% των κρατικών μετοχών της Egypt Telecom (τον κρατικό οργανισμό τηλεπικοινωνιών της Αιγύπτου). Η καλή πορεία της οικονομίας της Αιγύπτου ενισχύεται εξάλλου από την εμπιστοσύνη των ξένων επενδυτών στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης, οι οποίοι το οικ. έτος 2005/2006 επένδυσαν στην Αίγυπτο το ποσό ρεκόρ των 6,1 δισ. δολ. ΗΠΑ σε άμεσες επενδύσεις. Η επενδυτική νομοθεσία της Αιγύπτου στηρίζεται στον Επενδυτικό Νόμο 8 του 1997 «περί επενδυτικών κινήτρων» και στον Εμπορικό Νόμο 3 του 1998 «περί ίδρυσης και λειτουργίας εταιρειών» που επιτρέπουν σε ξένους επενδυτές την απόκτηση 100% της κυριότητας εταιρειών με έδρα την Αίγυπτο. Δίδονται περισσότερα από 20 κίνητρα και προβλέπεται ο επαναπατρισμός των κερδών αλλά και του αρχικού κεφαλαίου. Προστατεύουν από ενδεχόμενη άνιση μεταχείριση εξαιτίας της διαφορετικής εθνικότητας των επενδυτών, από πιθανές εθνικοποιήσεις και προβλέπουν το δικαίωμα ιδιοκτησίας γής. Επενδύσεις που δεν εμπίπτουν στους τομείς που καλύπτονται από τον Επενδυτικό Νόμο 8 του 1997, υπόκεινται στις διατάξεις του Εμπορικού Κώδικα (Νόμος 3 του 1998 περί Εταιρικών Σχέσεων). Ο νόμος αυτός είναι ο κλασσικός, παραδοσιακός νόμος και δεν προσφέρει κίνητρα, απαλλαγές ή εγγυήσεις στους επενδυτές. Οι ξένες επενδύσεις στην Αίγυπτο κατευθύνονται κυρίως στους τομείς εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου, τουρισμού και κλωστοϋφαντουργίας. Κυριότεροι ξένοι επενδυτές είναι το Ην. Βασίλειο, ΗΠΑ, Γαλλία και Ιταλία. Κάθε επενδυτής μπορεί να επιλέξει μεταξύ συγκεκριμένων επενδυτικών δυνατοτήτων και περιοχών στις οποίες μπορεί να δραστηριοποιηθεί: - Επενδύσεις σε Ελεύθερες Ζώνες (Free Zones) (κυρίως για επιχειρήσεις με εξαγωγικό χαρακτήρα. Υπάρχουν 6 Δημόσιες -Public Free Zones- αλλά και μερικές Ιδιωτικές Ελεύθερες Ζώνες) 72

73 - Επενδύσεις στην Ενδοχώρα (Inland Investments) (για παραγωγικές επιχειρήσεις που απευθύνονται στην Αιγυπτιακή αγορά. Υπάρχουν 68 Βιομηχανικές Ζώνες που λειτουργούν σε διάφορες πόλεις της Αιγύπτου και 19 που λειτουργούν στις νέες πόλεις της Αιγύπτου) - Επενδύσεις σε Ειδικές Οικονομικές Ζώνες (Special Economic Zones) (Ν. 83/02 για επιχειρήσεις με εξαγωγικό χαρακτήρα) Τομείς οι οποίοι προωθούνται ως επενδυτικές ευκαιρίες για ξένους επενδυτές, από τον Οργανισμό Επενδύσεων της Αιγύπτου (GAFI) και αποτελούν πρόκληση για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, είναι: Ο αγροτικός τομέας, (αξιοποίηση καλλιεργήσιμης γης), ο ενεργειακός τομέας, (φυσικό αέριο, πετρελαϊκά προϊόντα), ο τραπεζικός τομέας, (ιδιωτικοποιήσεις εξαγορές συγχωνεύσεις τραπεζών), ο βιομηχανικός τομέας, (Χημικά, Λιπάσματα, Μεταλλουργία, Μηχανουργία, Κλωστοϋφαντουργία, Βιομηχανία Τροφίμων, Βιομηχανία επίπλων, Ξυλεία, Υπηρεσίες, Βιομηχανικές παραγωγικές μονάδες), ο κατασκευαστικός τομέας, (Κατασκευαστικές εταιρείες αναζητούν Joint Venture, Κρατικές κατασκευαστικές εταιρείες προσφέρονται για πώληση σε ιδιώτες επενδυτές), το περιβάλλον, (επεξεργασία λυμάτων, σταθμοί ελέγχου καυσαερίων, διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων), η πληροφορική, (Εγκατάσταση και λειτουργία δικτύων πληροφορικής), οι υπηρεσίες, (Τραπεζικές, Μεταφορικές κοινωνικές), 73

74 ο τουρισμός, (ρυμοτομία τουριστικών πόλεων, Ίδρυση και λειτουργία ξενοδοχειακών μονάδων, Διάφορες επενδύσεις), οι μεταφορές (περιφερειακός δρόμος Κάιρου, δρόμος Καΐρου -Αλεξανδρείας- Ματρούχ, σιδηροδρομικό δίκτυο Λούξορ Χουργκάντα, σταθμός logistics στην Αλεξάνδρεια, κλπ.). Βαλκάνια Οι χώρες των Βαλκανίων έχουν αναδειχθεί τελευταία σε σημαντικό πόλο έλξης των επενδυτικών κεφαλαίων και της δραστηριότητας των χωρών όλης της Ευρώπης. Σύμφωνα με στοιχεία της EBRD οι κύριοι αποδέκτες των άμεσων ξένων επενδύσεων σε χώρες ΝΑ Ευρώπης το 2006 ήταν, κατά σειρά μεγέθους, η Ρουμανία με US$8,6 δισ., η Σερβία/Μαυροβούνιο με US$3,5 δισ., η Βουλγαρία με US$3 δισ., η Βοσνία/Ερζεγοβίνη με US$570 εκατ., στην προτελευταία θέση η πγδμ με US$359 εκατ. και στην τελευταία θέση η Αλβανία με US$350 εκατ. Το παρακάτω γράφημα απεικονίζει τις άμεσες ξένες επενδύσεις στις χώρες των Βαλκανίων κατά την περίοδο ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΕ ΧΩΡΕΣ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ( ) (σε US$ εκατ.) ΧΩ Ρ Ε Σ Ρ ΟΥ Μ ΑΝ Ι Α Β Ο Υ Λ Γ ΑΡ Ι Α Κ Ρ Ο Α ΤΙΑ Σ ΕΡ Β Ι Α/ Μ ΑΥ Ρ Ο Β Β Ο Σ Ν Ι Α/ Ε Ρ Ζ Ε Γ ΑΛΒ ΑΝ Ι Α π Γ Δ Μ Σ Υ Ν Ο Λ Ο Π ηγ ή : EB R D, Transition Re port (2006) 74

75 Η ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση από τις αρχές του 2007 επιταχύνει την ανάπτυξη, ενισχύει το ευρωπαϊκό ρεύμα στις άλλες χώρες της περιοχής και αυξάνει τις προσδοκίες για τα οφέλη από τις μεγάλες επενδύσεις των χωρών. Αποτελεί πρόκληση για επέκταση της διεθνούς επιχειρηματικότητας στην περιοχή, για όλες τις χώρες οι οποίες βλέπουν την ευρωπαϊκή προοπτική των Βαλκανίων ως την πιο «καυτή αναπτυξιακή ιστορία στην Ευρώπη. Ρουμανία Η Ρουμανία είναι η δεύτερη μεγαλύτερη αγορά της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ) με πληθυσμό 22,5 εκατ. κατοίκους και σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης. Το 2005 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της ήταν μόλις 34,7% του αντίστοιχου μέσου της ΕΕ-25, ενώ η μέση ετήσια αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο ήταν 5,6%. Επιπλέον, η Ρουμανία παρέχει φθηνό και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό νέων ηλικιών (το 38% του πληθυσμού είναι ηλικίας ετών), άφθονες πρώτες ύλες και φθηνή γη. Είναι κοντά στο κέντρο της Ευρώπης και προσφέρεται ως χώρα εγκαταστάσεως παραγωγικών μονάδων, με στόχο την εκμετάλλευση του σχετικά χαμηλού κόστους εργασίας, της ευελιξίας της αγοράς εργασίας και της χαμηλής φορολογικής επιβάρυνσης (ενιαίος φορολογικός συντελεστής 16% για τις επιχειρήσεις και τα φυσικά πρόσωπα). Βουλγαρία Η Βουλγαρία έχει πληθυσμό 7,5 εκατ. κατοίκους και οι προοπτικές ανάπτυξης της είναι ενθαρρυντικές. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της ανήλθε το 2005 στο 32,1% του αντίστοιχου μέσου των χωρών της 75

76 ΕΕ-25 και αυξάνεται συνεχώς κατά τα τελευταία έτη, ενώ η μέση ετήσια αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο ξεπέρασε το 5%. Η Βουλγαρία χαρακτηρίζεται από χαμηλό εργατικό κόστος και από μειωμένη φορολογική επιβάρυνση των επιχειρήσεων και αποτελεί προνομιακό τόπο εγκαταστάσεως παραγωγικών μονάδων, παρά το γεγονός ότι η οικονομική και κοινωνική της υποδομή απαιτεί μεγάλες επενδύσεις και εκσυγχρονισμό. Στο διάγραμμα που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι συνολικές ξένες επενδύσεις στη Βουλγαρία από χώρες της ΕΕ και των ΗΠΑ για το διάστημα : Πηγή: Κεντρική τράπεζα της Βουλγαρίας Και οι δύο χώρες παρουσιάζουν υψηλή παραγωγικότητα και είναι ανταγωνιστικές κυρίως λόγω του χαμηλού εργατικού τους κόστους. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat το μέσο μηνιαίο κόστος εργασίας ανερχόταν το 2004 σε 213,5 ευρώ στη Βουλγαρία και σε 271,8 ευρώ στη Ρουμανία, έναντι 2.979,1 Ευρώ στην ΕΕ-25. Στο θεσμικό τώρα επίπεδο η Ρουμανία και η Βουλγαρία, στο πλαίσιο της προσαρμογής τους στο Κοινοτικό κεκτημένο, παρουσιάζουν μεγάλη πρόοδο στην εδραίωση συνθηκών ελεύθερης αγοράς και στην ενίσχυση θεμελιωδών θεσμών, όπως είναι η πλήρης απελευθέρωση της κινήσεως κεφαλαίων, 76

77 κατοχύρωση του δικαιώματος ιδιοκτησίας, η διαφάνεια λειτουργίας των επιχειρήσεων, η ισότιμη φορολογική μεταχείριση κ.λπ. Αλβανία Η Αλβανία έχει πληθυσμό περίπου 3,5 εκατομμύρια κατοίκους. Με οικονομικές μεταρρυθμίσεις σε εξέλιξη, πρόοδο στην καταπολέμηση της διαφθοράς, χαμηλό πληθωρισμό και αρνητικό ισοζύγιο συναλλαγών, η Αλβανία προσελκύει περισσότερες ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ) λόγω υψηλής κερδοφορίας και χαμηλών εργατικών. Λόγω της δυνατότητας των ΞΑΕ να δημιουργούν θέσεις απασχόλησης και να συμβάλουν στη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη, η κυβέρνηση δίνει προτεραιότητα στην προσέλκυση επενδύσεων. Οι ειδικοί περιμένουν να δουν το έτος 2008 επενδύσεις κυρίως στον ενεργειακό τομέα καθώς και τους φυσικούς πόρους και τον τουρισμό. Η κατασκευή υδροηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας, παράλληλα με την ιδιωτικοποίηση του κρατικού τομέα μεταφοράς και τις πετρελαϊκές και ασφαλιστικές εταιρείες, προσφέρει ευκαιρίες στις ξένες εταιρείες για επενδύσεις στην Αλβανία. Το πρόγραμμα παροχής κινήτρων σε ξένες επενδύσεις που εγκαινίασε η κυβέρνηση άρχισε ήδη να αποδίδει αποτελέσματα. Στα πλαίσια της πρωτοβουλίας «Αλβανία 1 ευρώ» -- σκοπός της οποίας είναι η προσέλκυση επενδυτών προσφέροντας στις ξένες εταιρείες την ευκαιρία να μπουν στην αλβανική αγορά με 1 ευρώ η ελληνική κοινοπραξία ΑΤΕΡΜΩΝ ΑΕ Roder & Blackwell Consulting κέρδισε το διαγωνισμό αποκατάστασης έξι σταθμών θερμοηλεκτρικής ενέργειας. Μολονότι η κοινοπραξία κατέβαλε μόνο 1 ευρώ για να μπει στην αγορά, θα επενδύσει τουλάχιστον 100 εκατ. ευρώ σε σταθμούς παραγωγής ηλεκτρισμού που κατασκευάστηκαν το 1966 από κινέζους 77

78 και εκσυγχρονίστηκαν κατά η δεκαετία του 1980 με τσέχικη τεχνολογία. Η ιδιωτικοποίηση κρατικών επιχειρήσεων χρησιμοποιείται επίσης για προσέλκυση επενδυτών. Αυστριακές, τσέχικες και ιταλικές επιχειρήσεις έχουν εκφράσει ενδιαφέρον για την αγορά του δικτύου διανομής της κρατικής επιχείρησης ηλεκτρισμού, της KESH. Το υπουργείο οικονομίας, εμπορίου και ενέργειας λέει ότι το δίκτυο θα περιέλθει φέτος σε μια μεγάλη ξένη ενεργειακή εταιρεία. Επιπλέον, η ιδιωτικοποίηση της κρατικής επιχείρησης ARMO προσέλκυσε το ενδιαφέρον τουλάχιστον 20 εταιρειών. Από την πώληση θα προκύψουν έσοδα 84,7 εκατ. ευρώ. Η κρατική ασφαλιστική εταιρεία INSIG προβλέπεται να ιδιωτικοποιηθεί, ενώ άλλες τρεις μεγάλες ασφαλιστικές εταιρείες της Αλβανίας εξαγοράστηκαν μερικώς ή καθ ολοκλήρου από διεθνείς ασφαλιστικούς οργανισμούς. Επενδυτές προσελκύουν και οι φυσικοί πόροι της Αλβανίας. Κατά τα τέλη του Ιανουαρίου, η αυστριακή επιχείρηση ηλεκτρισμού EVN κέρδισε το διαγωνισμό για τη σύναψη σύμβασης σκοπός της οποίας είναι η εκμετάλλευση του υδροηλεκτρικού δυναμικού του ποταμού Ντεβόλ, με ετήσια ισχύ mwh. Αυστριακές και καναδικές εταιρείες εξετάζουν τη δυνατότητα εκμετάλλευσης περιοχών της Αλβανίας που διαθέτουν ορυκτό πλούτο μετά τις αυξημένες εξαγωγές χρωμίου, σύμφωνα με κυβερνητικές πηγές. Με αναπτυσσόμενες υποδομές, προώθηση από πλευράς της κυβέρνησης και αύξηση του αριθμού των τουριστών λόγω εν μέρει της αύξησης του τουρισμού στις όμορες χώρες της Αδριατικής, ο αλβανικός τουρισμός γίνεται ολοένα και πιο ελκυστικός για τις ξένες επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, η προβλεπόμενη επένδυση των 500 εκατ. ευρώ από την επιχείρηση κατασκευής σιδηροδρόμων της Κίνας αναμένεται να βελτιώσει τις ταξιδιωτικές ευκαιρίες 78

79 Αν και βρίσκονται σε σχετικά χαμηλά επίπεδα προσελκύοντας μόνο 195 εκατ. ευρώ μέχρι τον Οκτώβριο του 2007 οι επενδύσεις κατά τα τελευταία χρόνια βρίσκονται σε ανοδική πορεία. Αναλυτές έχουν δηλώσει ότι εάν η κυβέρνηση βελτιώσει σημαντικά το κλίμα, οι επενδύσεις θα ακολουθήσουν. Φαίνεται πως η κυβέρνηση ακολουθεί τη συμβουλή. πγδμ Οι κυριότεροι εμπορικοί εταίροι της πγδμ εκτός της Ελλάδας, είναι: η Γερμανία: 15,5% του συνόλου εμπορικών συναλλαγών, (19,9% των εξαγωγών και 13% των εισαγωγών), η Σερβία: 12,3% του συνόλου συναλλαγών, (19,3% των εξαγωγών και 18,5% των εισαγωγών), η Ιταλία: 6,3% του συνόλου εμπορικών συναλλαγών και η Σλοβενία: 4,3% του συνόλου εμπορικών συναλλαγών. Η πορεία των άμεσων ξένων επενδύσεων της χώρας την τελευταία δεκαετία καταγράφεται στο παρακάτω διάγραμμα: ΑΜΕΣΕΣ ΞΕΝΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ( )-( σε εκατ. US$) Πηγή: Κεντρική Τράπεζα πγδμ (2005) 79