ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ Η ανάπτυξη του Οικοτουρισμού στην ευρύτερη περιοχή της Πύλου - Μεσσηνίας ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΔΙΔΑΣΚΩΝ : ΠΑΡΠΑΪΡΗΣ Α. ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Μπαλιώτης Αντώνιος (Α.Μ ) ΧΙΟΣ 2005

2 Να τι είναι η Πύλος, Μια παράξενη, μυστική συμφωνία, ανάμεσα στ αλμυρό νερό και στον πλάτανο, στενά σοκάκια που οδηγούν ψηλά, μα και ο δρόμος της γλαροπούλας που σε μπερδεύει μες τα κύματα, ένα θεορατικό βενετσιάνικο κάστρο ανέγγιχτο απ το χρόνο που εποπτεύει και περιφρουρεί την ίδια λες την ομορφιά. Σοφά αρμοδεμμένες λεπτομέρειες και υπολογισμοί βασιλικοί. Μια δολοπλοκία από μυρουδικά και χρώματα που μαγεύει τις αισθήσεις. Ο ήλιος, η θάλασσα, οι τέλειες καμπύλες του απέναντι λόφου, νησάκια που όρθωσαν τους φλόκους τους έρημα να σαλπάρουν. I

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο οικοτουρισμός αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα αξιοσημείωτο κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο που διακρίνεται για το δυναμικό και τον ταχεία αναπτυσσόμενο χαρακτήρα του, και το οποίο συνεπακόλουθα δεν μπορεί να υποβαθμιστεί και πολύ περισσότερο να αγνοηθεί. Η Πύλος, μια περιοχή με ήπιας μορφής τουριστική ανάπτυξη, εκτός από το πλούσιο ιστορικό και πολιτιστικό παρελθόν της διαθέτει έναν εξαιρετικά ενδιαφέρον, από πλευράς ειδών χλωρίδας και πανίδας, υδροβιότοπο στην περιοχή της Γιάλοβα. Η συστηματική τουριστική αξιοποίηση του θα μπορούσε να συμβάλει καθοριστικά στην ουσιαστική προστασία και ανάδειξη του. Ωστόσο, η δημιουργία Περιοχής Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) στη Δυτική Μεσσηνία, τα μεγαλεπήβολα έργα και οι αλλαγές που η επένδυση αυτή πρεσβεύει δημιουργούν έντονο σκεπτικισμό, με θετικές ή αρνητικές προεκτάσεις, για το μέλλον της ευρύτερης περιοχής. Με άλλα λόγια, τίθενται ερωτήματα αναφορικά με το εάν η εν λόγω επένδυση θα συμβάλει στην ουσιαστική τουριστική ανάπτυξη της περιοχής δίχως να απειληθεί η πολιτιστική και περιβαλλοντική ιδιομορφία της, εάν θα απειληθεί ή όχι ο χαρακτήρας του υδροβιότοπου, εάν ο οικοτουρισμός κατορθώσει να αποτελέσει τον αναπτυξιακό μοχλό της όλης προσπάθειας. II

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΛΙΣΤΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΣΕΛΙΔΑ II III ΧΙΙ ΧΙΙΙ XV XVII ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΜΕΡΟΣ Α: Θεωρητικές προσεγγίσεις και παραδοχές αναφορικά με τα χαρακτηριστικά και τις τάσεις της τουριστικής δραστηριότητας 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Οι βασικές συνιστώσες της τουριστικής αγοράς Το τουριστικό σύστημα Η τουριστική προσφορά Τα χαρακτηριστικά και οι τυπολογίες της τουριστικής 6 προσφοράς Η πρωτογενής και δευτερογενής τουριστική προσφορά Η σημασία των άυλων στοιχείων και ο βαθμός ελκυστικότητας 9 των τουριστικών πόρων 1.3 Η τουριστική ζήτηση Το εννοιολογικό περιεχόμενο και οι συνιστώσες της 11 τουριστικής ζήτησης Τα χαρακτηριστικά των τουριστών και της τουριστικής ζήτησης 12 III

5 1.3.3 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της τουριστικής ζήτησης 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Το πρότυπο του οργανωμένου μαζικού 15 τουρισμού και η ανάπτυξη των ειδικών και εναλλακτικών μορφών 2.1 Το μαζικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης και η 15 αμφισβήτηση του Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μαζικού τουρισμού Ο ρόλος των Tour Operator Η αμφισβήτηση του μαζικού μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης Βιώσιμη ανάπτυξη και τουρισμός Ο ορισμός της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης Οι παράμετροι της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης Οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού Οι αλλαγές στα κίνητρα των τουριστών Η εννοιολογική προσέγγιση και οι κύριες συνιστώσες των 24 ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο : Οι προεκτάσεις της τουριστικής 27 δραστηριότητας 3.1 Οι οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού και οι δείκτες 27 μέτρησης τους Εισαγωγικές παρατηρήσεις Οι θετικές και αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού σε 28 οικονομικό επίπεδο Οι δείκτες μέτρησης των οικονομικών επιπτώσεων Οι κοινωνικές και δημογραφικές επιπτώσεις του τουρισμού 30 και οι δείκτες μέτρησης τους Εισαγωγικές παρατηρήσεις Οι θετικές και αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού σε κοινωνικό και δημογραφικό επίπεδο 31 IV

6 3.2.3 Οι δείκτες μέτρησης των κοινωνικών και δημογραφικών 32 επιπτώσεων 3.3 Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού και οι δείκτες 34 μέτρησης τους Εισαγωγικές παρατηρήσεις Οι επιπτώσεις του τουρισμού στο φυσικό και δομημένο 35 περιβάλλον Οι δείκτες μέτρησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο : Τα βασικά γνωρίσματα του τουριστικού 39 σχεδιασμού και η σημασία του για την τουριστική δραστηριότητα 4.1 Το εννοιολογικό περιεχόμενο του τουριστικού σχεδιασμού Ο ρόλος και η αναγκαιότητα του τουριστικού σχεδιασμού Οι επιμέρους προσεγγίσεις του τουριστικού σχεδιασμού Τα επίπεδα του τουριστικού σχεδιασμού Τουριστικός σχεδιασμός σε διεθνές επίπεδο Τουριστικός σχεδιασμός σε εθνικό επίπεδο Τουριστικός σχεδιασμός σε περιφερειακό επίπεδο Τουριστικός σχεδιασμός σε τοπικό επίπεδο Χωροταξικός σχεδιασμός τουριστικών υπηρεσιών Συνυπολογισμός ιδιαιτεροτήτων ανθρωπογενούς και φυσικού 46 περιβάλλοντος 4.5 Τα βασικά εργαλεία διαχείρισης του τουριστικού σχεδιασμού Αειφόρος χωρική ανάπτυξη Αειφορικοί δείκτες Γεωγραφικά Συστήματα πληροφοριών Τουριστική Φέρουσα Ικανότητα 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο : Η αναπτυξιακή δυναμική και οι 50 διαστάσεις του οικοτουρισμού 5.1 Το εννοιολογικό περιεχόμενο του οικοτουρισμού Προσεγγίσεις και αποσαφηνίσεις αναφορικά με την έννοια του 50 V

7 οικοτουρισμού Οι αρχές προσδιορισμού του οικοτουρισμού Οι προορισμοί / τόποι ανάπτυξης του οικοτουρισμού Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του οικοτουρισμού Οι τύποι και τα χαρακτηριστικά των οικοτουριστών Οφέλη από την ανάπτυξη του οικοτουρισμού και περιοριστικοί 59 παράγοντες 5.3 Η εκδήλωση του οικοτουρισμού σε διεθνές και εθνικό 60 επίπεδο Η εκδήλωση του οικοτουρισμού σε διεθνές επίπεδο Η εκδήλωση του οικοτουρισμού σε εθνικό επίπεδο Το θεσμικό πλαίσιο και οι πολιτικές για την ανάπτυξη του 66 οικοτουρισμού Το καθεστώς προστασίας και οι συμβάσεις σε διεθνές επίπεδο Το καθεστώς προστασίας και ενίσχυσης της οικοτουριστικής 70 δραστηριότητας στον ελλαδικό χώρο Πολιτικές ενίσχυσης οικοτουρισμού Νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο ανάπτυξης του οικοτουρισμού 72 ΜΕΡΟΣ Β: Μελέτη περίπτωσης: Η τουριστική αξιοποίηση και ανάδειξη της λιμνοθάλασσας Γιάλοβας Πύλου 74 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο : Ο υγρότοπος της Γιάλοβας και τα 77 γενικότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του 1.1 Γεωγραφική τοποθέτηση περιοχής μελέτης Γεωγραφική τοποθέτηση του υδροβιότου της Γιάλοβα Γεωγραφική τοποθέτηση δήμων ευρύτερης περιοχής μελέτης Η πόλη της Πύλου Η λιμνοθάλασσα υδροβιότοπος της Πύλου ως 79 αξιόλογη περιοχή προστασίας της φύσης Η σημασία των υδροβιότοπων 79 VI

8 1.2.2 Η ανάγκη προστασίας των υδροβιότοπων Θεσμικό πλαίσιο προστατευόμενης περιοχής Αβιοτικό και βιοτικό περιβάλλον Κλιματολογικά στοιχεία περιοχής Γεωλογία και στοιχεία εδαφών Ορυκτοί πόροι και κοιτάσματα Υδρολογία και υδρογεωλογία περιοχής Επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ηχορύπανσης περιοχής Γενική περιγραφή οικοσυστημάτων βλάστησης (χλωρίδα) 91 περιοχής Πανίδα περιοχής Ανθρωπογενές περιβάλλον Δημογραφικά στοιχεία Οικιστική δομή Δίκτυα τεχνικής και κοινωνικής υποδομής Χρήσεις γης Οικονομικές δραστηριότητες και δράσεις Πρωτογενής τομέας παραγωγής Δευτερογενής τομέας παραγωγής Τριτογενής τομέας παραγωγής Πολιτιστικά στοιχεία και δραστηριότητες Πολιτιστικά στοιχεία Πολιτιστικές δραστηριότητες 112 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο : Η τουριστική ανάπτυξη της υπό μελέτη 113 περιοχής: Διάγνωση και εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης 2.1 Αξιολόγηση της υφιστάμενης τουριστικής προσφοράς Τουριστικά καταλύματα Εγκαταστάσεις εστίασης - αναψυχής - ενημέρωσης Εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τη φύση Ενημερωτικός σταθμός για το πρόγραμμα LIFE NATURE 115 VII

9 Μονοπάτι της φύσης - περιπατητικός τουρισμός Παρατηρητήρια πουλιών στη λιμνοθάλασσα Αξιολόγηση της τουριστικής ζήτησης Η τουριστική εικόνα της Πύλου Η προβολή του υγρότοπου της Γιάλοβας Διοργάνωση εκδηλώσεων Διοργάνωση ημερίδων Διοργάνωση εκθέσεων Διοργάνωση προγραμμάτων εθελοντικής εργασίας Τύποι και χαρακτηριστικά τουριστών Παρατηρήσεις αναφορικά με το είδος και τις αφίξεις τουριστών Ξεναγήσεις σχολείων Διερεύνηση δυνητικής ζήτησης Μειονεκτήματα και αδυναμίες αναφορικά με την ανάπτυξη του οικοτουρισμού στην περιοχή μελέτης 130 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο : Περιοχή Ολοκληρωμένης Τουριστικής 134 Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) με γνώμονα τη φέρουσα ικανότητα της υπό μελέτη περιοχής 3.1 Προσδιοριστικές προσεγγίσεις αναφορικά με την έννοια της 134 φέρουσας ικανότητας Η έννοια της φέρουσας ικανότητας Ο σύνθετος χαρακτήρας της φέρουσας ικανότητας και η 135 πολυπλοκότητα ως προς τον προσδιορισμό της Οι προσεγγίσεις - διαστάσεις της φέρουσας ικανότητας Η φέρουσα ικανότητα ως μεθοδολογικό εργαλείο Γ Κοινοτικό Πρόγραμμα Στήριξης ( ): 143 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας - Τομέας Τουρισμού Η ταυτότητα του Επιχειρησιακού Προγράμματος 143 Αναταγωνιστικότητα και του Υποπρογράμματος Τουρισμός Οι προτεραιότητες πολιτικής του Υποπρογράμματος Τουρισμός 144 VIII

10 3.2.3 Οι Άξονες Προτεραιότητας και τα Μέτρα Δράσεις που 148 σχετίζονται με τον τουρισμό 3.3 Δημιουργία Περιοχής Ολοκληρωμένης Τουριστικής 151 Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) στη Δυτική Μεσσηνία Τάσεις και χαρακτηριστικά Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) 151 και η σημασία τους για τον ελληνικό τουρισμό Οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία Περιοχής Ολοκληρωμένης 152 Τουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) Τα επενδυτικά χαρακτηριστικά της Π.Ο.Τ.Α. στη Δυτική 154 Μεσσηνία 3.4 Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων Οι αντιφατικές όψεις της τουριστικής ανάπτυξης Ο κίνδυνος αλλοίωσης της οικιστικής ιδιομορφίας της περιοχής 161 της Πύλου Απειλές που προκύπτουν από την έλλειψη υποδομών Ο κίνδυνος που ελλοχεύει αναφορικά με τους υδάτινους 163 πόρους της περιοχής Οι κίνδυνοι για τη λιμνοθάλασσα υδροβιότοπο της Γιάλοβα 165 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο : Προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης στην 168 υπό μελέτη περιοχή - Εμπειρική διερεύνηση των τάσεων και προσδοκιών της τοπικής κοινωνίας / Μεθοδολογία 4.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Προτεινόμενα σενάρια τουριστικής ανάπτυξης Ελεύθερη ανάπτυξη δίχως περιορισμούς Πρότυπο εναλλακτικού τουρισμού Πρότυπο βιώσιμου τουρισμού με χρήση ειδικών και 171 εναλλακτικών μορφών τουρισμού Πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης σε θύλακες Χαρακτηριστικά γνωρίσματα και συνιστώσες της εμπειρικής 172 έρευνας Ο κατευθυντήριος άξονας και η προβληματική της έρευνας 172 IX

11 4.3.2 Η επιλογή του πληθυσμού της έρευνας Η κατασκευή του δείγματος Η σύνταξη / κατάρτιση του ερωτηματολογίου Γενικά χαρακτηριστικά μιας έρευνας με ερωτηματολόγιο Διαδικασία ανατροφοδότησης (feedback) του ερωτηματολογίου Τα χαρακτηριστικά του ερωτηματολογίου Οι τύποι των ερωτήσεων 182 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο : Αποτελέσματα εμπειρικής 185 διερεύνησης και επιλογή προτεινόμενου σεναρίου τουριστικής ανάπτυξης για την υπό - μελέτη περιοχή 5.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Θέσεις / απόψεις διευθυντών 185 ξενοδοχειακών μονάδων 5.2 Αποτελέσματα ερευνητικής προσπάθειας Θέσεις / απόψεις 187 ντόπιων κάτοικων Συμπεράσματα αναφορικά με την επένδυση της Περιοχής 187 Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) Συμπεράσματα αναφορικά με την οργάνωση της Κίνησης 194 Πολιτών Μεσσηνίας (ΚΙΝΩ) Συμπεράσματα αναφορικά με την Ελληνική Ορνιθολογική 198 Εταιρεία (Ε.Ο.Ε.) Προσδοκίες αναφορικά με την ανάπτυξη της περιοχής Επιλογή σεναρίου τουριστικής ανάπτυξης και γενικότερα 205 συμπεράσματα Σενάριο τουριστικής ανάπτυξης για την υπό μελέτη περιοχή Εκτιμήσεις και διαπιστώσεις Προτάσεις για εφαρμογή προτεινόμενου προτύπου 210 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 213 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 215 Αρ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 215 X

12 1 Εναλλακτικές & ειδικές μορφές τουρισμού Προστατευόμενες περιοχές Ελλάδος Προστατευόμενες περιοχές Περιφέρειας Πελοποννήσου Κατάλογος σημαντικών ειδών θηλαστικών περιοχής 222 λιμνοθάλασσας Γιάλοβα 5 Κατάλογος ερπετών περιοχής λιμνοθάλασσας Γιάλοβα 225 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΧΑΡΤΩΝ Προστατευόμενες περιοχές Περιφέρειας Πελοποννήσου Οριοθέτηση περιοχής μελέτης Νομός Μεσσηνίας Δήμοι περιοχής μελέτης Γενική διάταξη εγκαταστάσεων Π.Ο.Τ.Α. τμήματος Πύλου Σχέδιο δικτύων υποδομής ηλεκτροδότησης τμήματος Πύλου Σχέδιο χαρακτηρισμού & οριοθέτησης Π.Ο.Τ.Α. Χρήσεις γης 233 τμήματος Πύλου 8 Σχέδιο δικτύων υποδομής όμβριων Σχέδιο δικτύων υποδομής αποχέτευσης Οδικό δίκτυο περιοχής μελέτης Θέση λιμνοδεξαμενής Ρωμανού Θέση λιμνοδεξαμενής Πύλου Σχέδιο δικτύων υποδομής ύδρευσης τμήματος Πύλου 239 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 240 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 245 XI

13 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Περιβαλλοντικοί Δείκτες Υψηλής Σημασίας ανά θεματική περιοχή 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο 4.2Α Πλεονεκτήματα του τουριστικού σχεδιασμού Β Θέματα τουριστικού σχεδιασμού 42 ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Θερμοκρασιακές Παράμετροι (Σταθμός Μεθώνης) Κατοικημένες περιοχές εντός της περιοχής μελέτης Όροι δόμησης οικισμών περιοχής μελέτης Α Κατανομή εκτάσεων σε σχέση με τη μορφολογία Β Κατανομή πληθυσμού σε σχέση με τη μορφολογία Γ Χρήσεις γης ευρύτερης περιοχής (στρ.) Δ Καλλιεργούμενες εκτάσεις Γεωγραφική κατανομή της ανεργίας στο Νομό Μεσσηνίας 106 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Αριθμός τουριστικών επιχειρήσεων και κλινών περιοχής 114 μελέτης Συντήρηση και επισκευή των εγκαταστάσεων στη 118 λιμνοθάλασσα ( ) Αφίξεις μαθητών στον υγρότοπο της Γιάλοβα 127 XII

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Γεωγραφική κατανομή της Π.Ο.Τ.Α. στη Δυτική Μεσσηνία 154 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Κατανομή ατόμων δείγματος ανά δήμο Κατανομή ατόμων πιλοτικής έρευνας ανά δήμο 179 ΛΙΣΤΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο 1.1 Τουριστικό σύστημα Τουριστικό προϊόν 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Κλάδοι δραστηριοποίησης των Tour Operator Αλλαγή προτύπου τουριστικής ανάπτυξης 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο 5.1.2Α Εννοιολογική προσέγγιση του οικοτουρισμού Β Το εναλλασσόμενο πρόσωπο του οικοτουρισμού Σχέση οικοτουρισμού - αειφορίας 56 ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Θερμοκρασιακές Παράμετροι Α Μορφολογία εδάφους Β Καλλιεργούμενες εκτάσεις περιοχής μελέτης Οικονομική δραστηριότητα 105 XIII

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Οι διαστάσεις της Βιώσιμης Ανάπτυξης Εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας του περιβαλλοντικού συστήματος μιας περιοχής για τουριστικό σχεδιασμό και ανάπτυξη 142 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο 5.2.1Α % Ενημέρωσης για την Π.Ο.Τ.Α Β Πηγές ενημέρωσης για την Π.Ο.Τ.Α Γ Ηλικιακές ομάδες ερωτώμενων για την Π.Ο.Τ.Α Δ Επίπεδο εκπαίδευσης ερωτώμενων Ε Επαγγελματικό επίπεδο ερωτώμενων Ζ Π.Ο.Τ.Α & τουριστική ανάπτυξη Η Π.Ο.Τ.Α. & γενικότερη ανάπτυξη Θ Π.Ο.Τ.Α. & υδροβιότοπος της Γιάλοβα Ι Π.Ο.Τ.Α. & δεσμεύσεις αρμόδιων φορέων Α % Ενημέρωσης για την ΚΙΝΩ Β Πηγές ενημέρωσης για την ΚΙΝΩ Γ Ηλικιακές ομάδες ερωτώμενων για την ΚΙΝΩ Δ Επίπεδο εκπαίδευσης ερωτώμενων Ε Επαγγελματικό επίπεδο ερωτώμενων Ζ % Αποδοχής απόψεων της ΚΙΝΩ Α % Ενημέρωσης για την Ε.Ο.Ε. αναφορικά με την Π.Ο.Τ.Α Β Πηγές ενημέρωσης για την Ε.Ο.Ε. αναφορικά με την 200 Π.Ο.Τ.Α Γ Ηλικιακές ομάδες ερωτώμενων για την Ε.Ο.Ε. αναφορικά με 200 την Π.Ο.Τ.Α Δ Επίπεδο εκπαίδευσης ερωτώμενων Ε Επαγγελματικό επίπεδο ερωτώμενων Ζ Ε.Ο.Ε. & Π.Ο.Τ.Α Υδροβιότοπος της Γιάλοβα Τουριστική & γενικότερη ανάπτυξη 205 XIV

16 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Ε.Ι. Α.Ε.Π. Α.Τ.Ε.Ι. Β.Α. Δ.Ε.Η. Ε.Ε. Ε.Κ.Κ.Ε. ΕΛ.ΤΑ. Ε.Μ.Υ. Ε.Ο. Ε.Ο.Ε. Ε.Ο.Κ. Ε.Π.ΑΝ. Ε.Σ.Υ.Ε. Ε.ΣΥ.Λ.Α. Ζ.Ε.Π. Η.Π.Α. Ι.Ε.Κ. Ι.ΘΑ.ΒΙ.Κ. ΚΙΝΩ Κ.Π.Σ. Κ.Τ.Ε.Λ. Ξ.Ε.Ε. Ο.Η.Ε. Ο.Κ.Ε.Ε. Ο.Ο.Σ.Α. Ο.Π.Α.Α.Χ. Ο.Τ.Α. Ο.Τ.Ε. Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν Ανώτατα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Βιώσιμη Ανάπτυξη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού Ευρωπαϊκή Ένωση Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Ελληνικά Ταχυδρομεία Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία Εθνική Οδός Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας Εθνικό Σύστημα Λιμένων Αναψυχής Ζώνη Ειδικής Προστασίας Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης Κίνηση Πολιτών Μεσσηνίας Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Κοινά Ταμεία Εκμετάλλευσης Λεωφορείων Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδας Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Οικονομική & Κοινωνική Επιτροπή Ελλάδας Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας & Ανάπτυξης Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτουριστικού Χώρου Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας XV

17 Π.Δ. Π.Ο.Τ. Π.Ο.Τ.Α. Σ.Ε.Τ.Ε. Σ.Π.Θ.Κ. Σ.Π.Π.Ε. Τ.Ε.ΜΕΣ. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Φ.Ε.Κ. Φ.Ι. Φ.Ι.Τ.Α. Προεδρικό Διάταγμα Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού Περιοχή Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων Σύλλογος Προστασίας Θαλάσσιας Χελώνας Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά της Ελλάδας Τουριστικές Επιχειρήσεις Μεσσηνίας Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας & Δημοσίων Έργων Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως Φέρουσα Ικανότητα Φέρουσα Ικανότητα για Τουριστική Ανάπτυξη A.B.T.A. D.P.S.I.R. G.D.P. G.I.T. G.I.S. GJ. G.N.P. I.B.A. I.U.C.N. MJ. P.P.T. S.P.A. T.I.E.S. T.O. U.N.E.P. U.N.E.S.C.O. W.T.O. Association of British Travel Agents Driving forces Pressures State Impacts Responses Gross Domestic Product Group Inclusive Tours Geographic Information System Gigajoules Gross National Product Important Bird Area International Union for Conservation of Nature & Natural Resources Megajoules Pro Poor Tourism Special Protected Area International Ecotourism Society Tour Operator United Nations Environment Programme United Nations Educational, Scientific & Cultural Organization World Tourism Organization XVI

18 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η συγκεκριμένη διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε υπό την καθοδήγηση του επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Παρπαΐρη Απόστολο, τον οποίο θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά για την ομαλή συνεργασία μας, τις συμβουλές του και γενικότερα την πολύτιμη καθοδήγηση του καθ όλη τη διάρκεια της εν λόγω προσπάθειας. Επίσης, η ολοκλήρωση της συγκεκριμένης εργασίας οφείλεται στη συστηματική βοήθεια ορισμένων ατόμων, στους οποίους θα επιθυμούσα να αναφερθώ. Πρώτα απ όλα, ευχαριστώ ιδιαίτερα τον κ. Μπαλιώτη Πέτρο και τον κ. Σμυρλή Γεώργιο για τη βοήθεια που μου παρείχαν στη συλλογή των στοιχείων μου και στη συνεπακόλουθη τεκμηρίωση των θέσεων που διατύπωσα. Ακόμα, νοιώθω ιδιαίτερα υποχρεωμένος απέναντι στους Μπαλιώτη Βασιλική, Σόφτη Φώτιο και Μανταλένα, οι οποίοι μου αφιέρωσαν αρκετό από το χρόνο τους και χωρίς τη βοήθεια τους θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη η ολοκλήρωση της εμπειρικής έρευνας που πραγματοποίησα σε πέντε (5) δήμους της Δυτικής Μεσσηνίας. Η διπλωματική εργασία μου είναι εξαιρετικά αφιερωμένη στην οικογένεια μου και ιδιαίτερα στην αδελφή μου Μπαλιώτη Αγάπη. XVII

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μεσόγειος 1 θεωρείται παγκόσμια ως ο πρώτος τουριστικός προορισμός. Το τουριστικό προϊόν της διαμορφώνεται από μια πληθώρα παραγόντων που λειτουργούν ευνοϊκά στην προσέλκυση τουριστών από όλες τις γωνιές του πλανήτη. Σε ότι αφορά την Ελλάδα, η ανάπτυξη του τουρισμού βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον ιδιόμορφο πολιτιστικό της χαρακτήρα, αλλά και στη μοναδικότητα του φυσικού της περιβάλλοντος. Η θάλασσα, τα νησιά, οι ακτές, οι λίμνες και οι βιότοποι της αποτελούν πόλο έλξης για πολλούς τουρίστες και καθιστούν τον τουρισμό ως βασικό παράγοντα για τη διαμόρφωση και ανάπτυξη της εγχώριας οικονομίας. Η Πύλος ανήκει σε αυτούς του τουριστικούς προορισμούς οι οποίοι διακρίνονται για τη μακρά ιστορική και πολιτιστική τους πορεία, και συνάμα έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτους φυσικούς πόρους. Η δημιουργία Περιοχής Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α.) στη Δυτική Μεσσηνία φέρνει την Πύλο αντιμέτωπη με την πρόκληση της ουσιαστικής τουριστικής ανάπτυξης μέσω της περαιτέρω αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών της πόρων. Σε αυτή την εργασία πραγματοποιείται μια προσπάθεια προκειμένου να διερευνηθεί η σχέση που τείνει να οικοδομηθεί ανάμεσα στην επερχόμενη τουριστική ανάπτυξη και το περιβάλλον (δομημένο και φυσικό) της περιοχής της Πύλου, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στη δυναμική και το ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει ο οικοτουρισμός μέσα στα νέα αυτά διαμορφωμένα πλαίσια. Άλλωστε, το συγκριτικό πλεονέκτημα της Πύλου σε σύγκριση με άλλες περιοχές είναι ο μοναδικός υδροβιότοπος της Γιάλοβα. Η εργασία διακρίνεται σε δύο επιμέρους μέρη, τα οποία αποτελούνται από πέντε (5) κεφάλαια το καθένα. Για την πληρέστερη κατανόηση των θέσεων, απόψεων και συμπερασμάτων που διατυπώνονται παρατίθενται στο τέλος ειδικό παράρτημα με πίνακες, χάρτες της περιοχής και το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην επιτόπια έρευνα που έλαβε χώρα στην υπό μελέτη περιοχή. Για τον ίδιο σκοπό, στις 1 Η Μεσόγειος φιλοξενεί 220 εκατομμύρια τουρίστες το χρόνο και αναμένεται τα επόμενα 20 χρόνια να φτάσουν τα 350 εκατομμύρια. 1

20 πρώτες σελίδες μετά τα περιεχόμενα παρουσιάζονται λίστες με τους πίνακες, τα σχεδιαγράμματα και τις συντομογραφίες του κειμένου. 2

21 ΜΕΡΟΣ Α: Θεωρητικές προσεγγίσεις και παραδοχές αναφορικά με τα χαρακτηριστικά και τις τάσεις της τουριστικής δραστηριότητας Στο πρώτο μέρος της συγκεκριμένης εργασίας τίθενται οι βάσεις και οι χονδρικές κατευθυντήριες γραμμές, προκειμένου να γίνει κατανοητό το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο δομείται και διαμορφώνεται το υπό διερεύνηση θέμα. Με άλλα λόγια, παρατίθενται αναλυτικά οι τάσεις και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που έχει να επιδείξει γενικότερα το τουριστικό φαινόμενο και ειδικότερα η αναδυόμενη τα τελευταία χρόνια δραστηριότητα του οικοτουρισμού. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι κύριες συνιστώσες της τουριστικής αγοράς. Περιγράφεται η δομή του τουριστικού συστήματος και ο σύνθετος χαρακτήρας της τουριστικής προσφοράς και ζήτησης. Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται το μαζικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, οι λόγοι που οδήγησαν στην αμφισβήτηση του, ενώ στη συνέχεια προσεγγίζονται οι κυρίαρχες παράμετροι της βιωσιμότητας και της συστηματικής ανάπτυξης των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται οι θετικές και αρνητικές κοινωνικές οικονομικές περιβαλλοντικές προεκτάσεις της τουριστικής δραστηριότητας, καθώς και οι επιμέρους δείκτες μέτρησης τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο διαφαίνεται ο ρυθμιστικός ρόλος που διαδραματίζει ο τουριστικός σχεδιασμός, ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους πραγματοποιείται μια εμπεριστατωμένη και καθ όλα αναλυτική περιγραφή της δυναμικής και των χαρακτηριστικών του οικοτουρισμού σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. 3

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Οι βασικές συνιστώσες της τουριστικής αγοράς 1.1 Το τουριστικό σύστημα Οι σημαντικές ελλείψεις που παρουσιάζει ο σχεδιασμός και προγραμματισμός της τουριστικής ανάπτυξης, ακόμα και σε αναπτυγμένες περιοχές, έχει οδηγήσει στην εφαρμογή προγραμμάτων βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης με διαφορετικό βαθμό επιτυχίας. Σε άλλες περιπτώσεις το υιοθετημένο πρότυπο έχει λίγα μόνο χαρακτηριστικά της αειφορίας, ενώ σε άλλα περισσότερα (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001). Το γεγονός αυτό οφείλεται όχι μόνο στη φάση τουριστικής ανάπτυξης που διανύει η εκάστοτε δεδομένη περιοχή, αλλά και στο γενικότερο ρόλο που διαδραματίζουν οι επιμέρους ετερόκλητοι παράγοντες που διαμορφώνουν το λεγόμενο τουριστικό σύστημα και επηρεάζουν την πορεία των τουριστικών δρώμενων. Το τουριστικό αυτό σύστημα διαθέτει γενικότερα αθροισμένες μεταβλητές που μπορούν να θεωρηθούν ως πραγματικά υποσυστήματα. (UNEP, 1996). Οι μεταβλητές αυτές είναι τόσο ενδογενείς, καθώς η τουριστική ανάπτυξη επηρεάζεται από το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον των κοινωνιών υποδοχής, όσο και εξωγενείς, καθώς σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι σχέσεις αλληλεπίδρασης με άλλους τόπους και φορείς (UNEP 1996). Γενικότερα, ως σύστημα θα μπορούσε να θεωρηθεί μια εγκεφαλική δημιουργία, με συγκεκριμένο στόχο, δημιουργημένη από στοιχεία επιλεγμένα σε δυναμική αλληλεξάρτηση (UNEP, 1996). Κατά επέκταση, το τουριστικό σύστημα συνιστά την αλληλοσυσχέτιση όλων εκείνων των φορέων και παραγόντων (οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα) που άμεσα ή έμμεσα εμπλέκονται στην τουριστική δραστηριότητα. Οι φορείς αυτοί και παράγοντες δεν είναι άλλοι από (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001): Τους διεθνείς ή υπερεθνικούς οργανισμούς που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη (Ο.Η.Ε., Ο.Ο.Σ.Α., Π.Ο.Τ., Ευρωπαϊκή Ένωση, Επιστημονικοί Σύλλογοι, Εκπαιδευτικά και Ερευνητικά Ιδρύματα). 4

23 Τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο (Tour Operator, ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, εταιρείες μεταφορικών μέσων, εταιρίες εστίασης και αναψυχής, τουριστικά πρακτορεία). Τους φορείς και τις ομάδες συμφερόντων που δραστηριοποιούνται σε εθνικό και τοπικό επίπεδο και συνδέονται με τη σχεδίαση, οργάνωση, διαχείριση και προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης: Κοινωνικο - επαγγελματικές ομάδες της τουριστικής περιοχής Εργαζόμενοι στον τουρισμό Οργανώσεις που ασχολούνται με την τοπική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος Φορείς εθνικής, περιφερειακής ή τοπικής πολιτικής εκπροσώπησης Σχεδιάγραμμα 1.1 Τουριστικό Σύστημα Πελάτες Προώθηση Εξωτερικές δημόσιες αρχές Tour Operators Τουριστικές επιχειρήσεις Τοπικές αρχές Αναπτυξιακή Προστασία Εξωτερικοί Επενδυτές Ιδιοκτήτες γης Ο ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ Τοπικός πληθυσμός Τοπικές ενώσεις Ιδιοκτήτες 2ων των κατοικιών Εξωτερικές οργανώσεις προστασίας Πηγή: Σπιλάνης (2004) 5

24 1.2 Η τουριστική προσφορά Η τουριστική αγορά συνιστά ένα εκτενές δίκτυο συναλλαγών και εμπορικών σχέσεων που λαμβάνουν χώρα μεταξύ τουριστών / πελατών και πωλητών / προμηθευτών τουριστικών προϊόντων (αγαθών και υπηρεσιών). Κατά επέκταση, η ζήτηση και προσφορά αποτελούν τις δύο βασικές συνιστώσες της τουριστικής αγοράς Τα χαρακτηριστικά και οι τυπολογίες της τουριστικής προσφοράς Επικεντρώνοντας στην τουριστική προσφορά, γίνεται κατανοητό ότι αντιπροσωπεύει το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών που διατίθενται προς πώληση στην τουριστική αγορά με δεδομένες τιμές και ο υποψήφιος τουρίστας έχει τη δυνατότητα να καταναλώσει, προκειμένου να ικανοποιήσει μια σειρά αναγκών του. Δεδομένης όμως της ετερογένειας του τουριστικού προϊόντος θεωρείται αρκετά πολύπλοκος ο ακριβής προσδιορισμός των αγαθών αυτών και υπηρεσιών (Cooper, Fletcher, Gilbert & Wanhill, 1993). Ο τουρισμός αναπτύσσεται με διαφορετικό τρόπο σε περιοχές που δεν παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά (π.χ. παράκτιες ορεινές). Συνεπώς, προκειμένου να κατανοηθεί η δομή, η δυναμική ανάπτυξης του αλλά και η ανάδειξη των χωρικών και αναπτυξιακών ιδιαιτεροτήτων της τουριστικής δραστηριότητας, οι τόποι υποδοχής τουριστών κατατάσσονται σε κατηγορίες. Κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί ποικίλες τυπολογίες τουριστικής προσφοράς, τόσο από συγγραφείς του τουρισμού όσο και από Διεθνείς Οργανισμούς, οι οποίες στηρίζονται σε διαφορετικά κριτήρια (δημογραφικά, οικονομικά, γεωγραφικά), στόχους και προσανατολισμούς (Βαρβαρέσος, 1997, Τερκενλή, 2004). Ο Lew (1987) διακρίνει τρεις μεθόδους για τη δημιουργία τυπολογιών (Τερκενλή, 2004): 1. Την ιδεολογική μέθοδο που δίνει έμφαση στη μοναδικότητα του περιβάλλοντος 2. Την οργανωτική που επικεντρώνεται στα χωρικά χαρακτηριστικά μεγέθους και κλίμακας 6

25 3. Τη γνωστική που στηρίζεται στις εμπειρίες των τουριστών και στον τρόπο με τον οποίο αυτοί αντιλαμβάνονται τον τόπο προορισμού Συνεπακόλουθα, ο A.J. Burkart και ο S. Medlik (1985) διακρίνουν το τουριστικό προϊόν σε τρεις κατηγορίες στοιχείων: Στους φυσικούς, πολιτιστικούς, καλλιτεχνικούς, ιστορικούς ή τεχνολογικούς πόρους Στους εξοπλισμούς (τουριστικά καταλύματα, εστιατόρια, κέντρα αναψυχής και πολιτισμού) Στις ευκολίες προσπελασιμότητας Επίσης, σύμφωνα με την προσέγγιση του Σπιλάνη (2004), τα κριτήρια με βάση τα οποία προκύπτει η τυπολογία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας τουριστικής περιοχής / χώρας είναι: Το ποσοστό των διαθεσίμων κλινών στο σύνολο της χώρας / περιοχής Η αναλογία μεταξύ ξενοδοχειακών κλινών και κλινών σε συμπληρωματικά ή βοηθητικά καταλύματα Το ποσοστό των μονάδων και των κλινών που ανήκουν σε ξενοδοχεία υψηλών κατηγοριών Το ποσοστό των μεγάλων μονάδων (π.χ. >250 κλίνες) Οι διανυκτερεύσεις που πραγματοποιούνται στα ξενοδοχεία της περιοχής ως ποσοστό του συνόλου της χώρας Το ποσοστό πληρότητας των μονάδων Η μέση διάρκεια παραμονής των τουριστών Η διάρκεια της τουριστικής περιόδου Η βαρύτητα του οργανωμένου τουρισμού Η αναλογία μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών τουριστών Το επίπεδο εξειδίκευσης του ανθρώπινου δυναμικού Το ποσοστό υπεραπασχόλησης του εργατικού δυναμικού Η ύπαρξη συμπληρωματικών υπηρεσιών 7

26 1.2.2 Η πρωτογενής και δευτερογενής τουριστική προσφορά Ωστόσο, σύμφωνα με μια γενικότερη προσέγγιση του D. Stavraki, το τουριστικό προϊόν μιας περιοχής ή χώρας, δηλαδή η τουριστική προσφορά, μπορεί να διακριθεί σε δύο μεγάλες κατηγορίες (Βαρβαρέσος 1997, 2000): Την πρωτογενή τουριστική προσφορά, η οποία καθορίζει κατεξοχήν το βαθμό ελκυστικότητας μιας περιοχής καθώς και τη δυνατότητα της να αναπτυχθεί τουριστικά. Περιλαμβάνει κάθε φυσικό στοιχείο και κάθε προϊόν ανθρώπινης δραστηριότητας που είναι σε θέση να προκαλέσει την τουριστική μετακίνηση (Βαρβαρέσος 2000, Zimmer & Grassmann 1996): Φυσικοί πόροι: Θάλασσα / ακτές, κλίμα, φυσικό φως, τοπικά προϊόντα, λίμνες, ποτάμια, όρη, οικοσυστήματα, δάση, πανίδα, κ.α. Ανθρώπινα δημιουργήματα: Μουσεία, παραδοσιακοί οικισμοί, αθλητικά χωριά, μνημεία, κ.α. Τη δευτερογενή ή απορρέουσα τουριστική προσφορά, η οποία περιλαμβάνει τις διάφορες υποδομές (την κατασκευή τους την αναλαμβάνει κατά κύριο λόγο το κράτος) και ανωδομές (πρόκειται για εγκαταστάσεις άμεσου επενδυτικού χαρακτήρα) που δημιουργήθηκαν ολικά ή μερικά από τον άνθρωπο για να διευκολυνθεί η εκμετάλλευση των τουριστικών πόρων. Αποτελεί δυναμικό στοιχείο του τουριστικού κυκλώματος το οποίο ενεργοποιεί την τουριστική ζήτηση και προσαρμόζεται συνεχώς στις μεταβολές της. Η σύνθεση της (ποιοτική και ποσοτική) εξαρτάται και επηρεάζεται άμεσα από την ισχύουσα τουριστική πολιτική, τους ανταγωνιστές, τις τάσεις που κυριαρχούν και τα τμήματα της αγοράς. Διακρίνεται σε δυο κατηγορίες (Βαρβαρέσος, 2000): Στις γενικές εγκαταστάσεις, οι οποίες αφορούν εκείνες τις εγκαταστάσεις και τους οργανισμούς που από τη μία συμβάλουν στη βελτίωση της ζωής των κατοίκων μιας περιοχής και από την άλλη επιτρέπουν και διευκολύνουν την ύπαρξη τουριστικών δραστηριοτήτων. Αναφέρονται ενδεικτικά: 8

27 -Οι τηλεπικοινωνίες και τα ταχυδρομεία -Τα εμπορικά καταστήματα -Τα δίκτυα ύδρευσης, ηλεκτροδότησης, αποχέτευσης, συγκομιδής απορριμμάτων -Οι επικοινωνίες και τα μεταφορικά μέσα (αερομεταφορές, οδικές, σιδηροδρομικές, ακτοπλοϊκές μεταφορές) -Οι διοικητικές υπηρεσίες, το σύστημα υγείας, εκπαίδευσης, δημόσιας ασφάλειας Στις τουριστικές εγκαταστάσεις, οι οποίες δημιουργήθηκαν ειδικά για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της τουριστικής ζήτησης και αποτελούν κατεξοχήν τη δευτερογενή τουριστική προσφορά. Περιλαμβάνουν: -Τα τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία, μοτέλ, ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, ξενώνες νεότητας, χωριά διακοπών, κάμπινγκ, ενοικιαζόμενα δωμάτια) -Τις εγκαταστάσεις εστίασης -Τις εγκαταστάσεις αναψυχής (καζίνο, κλαμπ, μπαρ, αίθουσες χορού) -Τις πολιτιστικές εγκαταστάσεις (θέατρα, αίθουσες θεαμάτων - μουσικών εκδηλώσεων - εκθέσεων - συνεδρίων, μουσεία, βιβλιοθήκες) -Τις αθλητικές εγκαταστάσεις -Τις εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τη φύση (μονοπάτια πεζοπορίας, φυσικά πάρκα, ζωολογικά, ωκεανογραφικά μουσεία) Η σημασία των άυλων στοιχείων και ο βαθμός ελκυστικότητας των τουριστικών πόρων Γίνεται αντιληπτό πως οι παραπάνω δύο κατηγορίες αναφέρονται σε υλικά συστατικά που μπορούν να αξιολογηθούν και υπόκεινται σε συγκεκριμένα πρότυπα. Αυτό όμως δε συμβαίνει με τα άυλα συστατικά. Η σημασία των άυλων στοιχείων στη σύνθεση του τουριστικού προϊόντος καθιστά δυσκολότερη την προσέγγιση, τη μέτρηση και εμπορευματοποίηση του. Τα άυλα στοιχεία μπορεί να περιλαμβάνουν τις κάθε είδους υπηρεσίες, αλλά και διάφορα ιδιαίτερα ψυχολογικά στοιχεία, όπως τη φιλοξενία, την πολυτέλεια, την κοινωνική τάξη, την ατμόσφαιρα, τον εξωτισμό (Βαρβαρέσος, 1997). Συνεπακόλουθα, η ευγένεια, το ανθρώπινο περιβάλλον, η κουλτούρα και η τοπική παράδοση ανήκουν σε αυτά τα στοιχεία που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην 9

28 πνευματική και αισθητική ικανοποίηση και αρμονία που αναζητά ο σύγχρονος τουρίστας (Doswell, 2002). Σχεδιάγραμμα Τουριστικό Προϊόν Υλικά Στοιχεία Άυλα Στοιχεία Τουριστική Κληρονομιά Φιλοξενία Ευγένεια Υποδομές Φιλικό Περιβάλλον / Ανθρώπινη Ζεστασιά Ανωδομές Ατμόσφαιρα / Περιβάλλον Όλα όσα είναι αντικειμενικά Όλα όσα είναι υποκειμενικά Πηγή: Doswell (2002) Σε αυτό το σημείο θα ήταν χρήσιμο να επισημανθεί πως η οργάνωση, η ποιότητα και ο τρόπος με τον οποίο προβάλλονται τόσο οι γενικές όσο και οι τουριστικές εγκαταστάσεις από τους αρμόδιους τουριστικούς φορείς επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ελκυστικότητα των προσφερόμενων τουριστικών πόρων. Σύμφωνα πάντως με μια παρουσίαση των ελκυστικότερων στοιχείων της τουριστικής προσφοράς των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που πραγματοποιήθηκε από τον R. Hollier το 1988, τα ελκυστικότερα στοιχεία σχετίζονται με: φυσικές ιδιομορφίες, τοπία, χαμηλές τιμές, μουσεία και μνημεία, αίσθημα αλλαγής, διασκέδαση, σπορ, ξενοδοχειακή άνεση, απόσταση και προσπελασιμότητα, σχέσεις μεταξύ χωρών προέλευσης και υποδοχής, επίπεδο τιμών, συναλλαγματικές ισοτιμίες και κόστος ζωής στη χώρα υποδοχής (Βαρβαρέσος, 1997, Doswell, 2002). 10

29 1.3 Η τουριστική ζήτηση Η σημασία που έχει να επιδείξει η τουριστική ζήτηση δεν περιορίζεται απλά στο να απεικονίζει το υπάρχον τουριστικό ρεύμα και να καταμετρά αριθμητικά την τουριστική πελατεία. Αντίθετα, μέσα από τη συστηματική της ανάλυση διαφαίνεται η δυνατότητα να καταγράφει τη διεθνή χωρική διάρθρωση των τουριστικών ροών, να ερμηνεύει την εξέλιξη τους και να διακρίνει τις χώρες προέλευσης από τις χώρες υποδοχής των τουριστών (Βαρβαρέσος, 1997, 2000) Το εννοιολογικό περιεχόμενο και οι συνιστώσες της τουριστικής ζήτησης Η εννοιολογική προσέγγιση της ζήτησης έχει αποδειχθεί αρκετά πολύπλοκη και έχει αποτελέσει αντικείμενο διαλόγου για πολλούς κοινωνιολόγους, οικονομολόγους, γεωγράφους και επιστήμονες που σχετίζονται με την ανάλυση της τουριστικής δραστηριότητας. Λόγου χάρη, ο Cooper (1993) αντιλαμβάνεται την τουριστική ζήτηση ως τη σχεδιαζόμενη ποσότητα ενός τουριστικού προϊόντος (αγαθού ή υπηρεσίας) που τα άτομα είναι πρόθυμα και μπορούν να αγοράσουν σε μια συγκεκριμένη τιμή κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Γενικότερα πάντως, μπορεί να ειπωθεί πως η τουριστική ζήτηση εκφράζει το συνολικό αριθμό των ατόμων που επιθυμούν και μπορούν να ταξιδεύσουν, κάνοντας παράλληλα χρήση των προσφερόμενων αγαθών και υπηρεσιών σε γεωγραφικούς χώρους μακριά από εκείνους της εργασίας και κατοικίας τους. Κατά επέκταση, οι Smith (1989) και Cooper (1993) θεωρούν ότι η τουριστική ζήτηση χαρακτηρίζεται από τρεις βασικές συνιστώσες: I. Τη δυνατή ή προσδοκώμενη ζήτηση (potential demand), η οποία επικεντρώνεται στα άτομα που για κάποιο λόγο δε μπορούν να συμμετάσχουν στην τουριστική δραστηριότητα και συνεπώς κρίνεται επιτακτική η βελτίωση της όποιας κοινωνικής και οικονομικής τους κατάστασης. 11

30 II. Την αναβληθείσα ζήτηση (deferred demand), η οποία σχετίζεται με τα άτομα που θα είχαν τη δυνατότητα να λάβουν μέρος στην τουριστική δραστηριότητα αλλά αναγκάστηκαν να το αναβάλλουν, είτε λόγω ελλιπούς πληροφόρησης είτε εξαιτίας της έλλειψης των προσδοκώμενων τουριστικών εγκαταστάσεων. III. Την πραγματική ή αποτελεσματική ζήτηση (actual ή effective demand) που εκφράζει τον αριθμό των ατόμων που συμμετέχουν στην τουριστική δραστηριότητα, επισκέπτονται μία χώρα ή περιοχή και πραγματοποιούν έναν αριθμό διανυκτερεύσεων σε ένα συγκεκριμένο τύπο τουριστικού καταλύματος Τα χαρακτηριστικά των τουριστών και της τουριστικής ζήτησης Η τελευταία συνιστώσα αφορά ουσιαστικά τη ζήτηση η οποία δημιουργείται στα πλαίσια του ταξιδιού και των τελικών τουριστικών δραστηριοτήτων και είναι συνυφασμένη με τα κίνητρα και χαρακτηριστικά των τουριστών. Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των τουριστών από τη μία υποδηλώνουν και εκφράζουν την τμηματοποίηση της τουριστικής αγοράς, ενώ από την άλλη η συστηματική τους μελέτη συμβάλλει στην πρόβλεψη της τουριστικής ζήτησης. Ως χαρακτηριστικά των τουριστών θεωρούνται (Βαρβαρέσος, 2000, Cooper, 1993, Cohen, 1992, Doswell, 2002, Mathieson & Wall, 1997): Η εθνικότητα ή ο τόπος πολιτιστικής καταγωγής τους Το φύλο και η ηλικία Η κοινωνική θέση και η μόρφωση Η ψυχογραφία Η μόρφωση Η οικογενειακή κατάσταση Το επάγγελμα και το ετήσιο εισόδημα τους Ο ελεύθερος χρόνος που διαθέτουν Τα ενδιαφέροντα, τα κίνητρα και οι ανάγκες τους κάθε δεδομένη στιγμή Ο τρόπος ταξιδιού που επιλέγουν και η απόσταση που διανύουν (Οργανωμένος μαζικός τουρίστας, μεμονωμένος, εξερευνητής, περιηγητής) 12

31 Γίνεται κατανοητό ότι η τουριστική ζήτηση, ως συνέπεια των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των τουριστών, επηρεάζει άμεσα την πορεία της τουριστικής ανάπτυξης. Αυτή προκάλεσε την εμφάνιση και εξέλιξη των πρώτων ορεινών και παραθεριστικών θερέτρων, των ιαματικών λουτροπόλεων, ενώ παράλληλα σε αυτή οφείλεται η τάση κατάταξης σε ζώνες της παγκόσμιας προσφοράς με βάση τα χαρακτηριστικά της ζήτησης (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001). Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, από τα οποία και διαφαίνεται η μοναδικότητα του τουριστικού προϊόντος, είναι τα εξής (Ρούπας & Λαλούμης, 1998): Ετερογένεια Εποχικότητα Χωρική συγκέντρωση Αυξητική τάση Ελαστικότητα Ευαισθησία Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της τουριστικής ζήτησης Τα παραπάνω χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, σε συνδυασμό με αυτά των τουριστών αλλά και τους παράγοντες που την επηρεάζουν, αποτελούν τους κατευθυντήριους άξονες με γνώμονα τους οποίους παρέχονται πληροφορίες σχετικά με τη φύση και τα γνωρίσματα της τουριστικής δραστηριότητας. Με άλλα λόγια, εκτιμάται ο αριθμός και οι περίοδοι των τουριστικών αφίξεων, η διάρκεια παραμονής των τουριστών, η προέλευση και ο προορισμός τους, τα κοινωνικά και δημογραφικά τους γνωρίσματα, τα μεταφορικά μέσα και ο τύπος των καταλυμάτων που χρησιμοποιήθηκαν, τα χρήματα που δαπανήθηκαν, ο σκοπός του ταξιδιού, η άποψη που υιοθέτησαν για την περιοχή ή τη χώρα που επισκέφτηκαν, ο βαθμός ικανοποίησης τους μετά το ταξίδι, οι συναλλαγματικές ισοτιμίες μεταξύ της χώρας προέλευσης και της χώρας υποδοχής (Λαγός, 2004). Συνεπώς, ως προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης σύμφωνα με τους Βαρβαρέσο (1997), Τσάρτα & Κοκκώση (2001), Inskeep (1993) θεωρούνται οι ακόλουθοι: 13

32 Η γεωγραφική θέση της τουριστικής περιοχής Η ποιότητα και το είδος των προσφερόμενων φυσικών και πολιτιστικών πόρων Η γενικότερη τουριστική αξιοποίηση της περιοχής (υποδομές, ανωδομές) Οι παγιωμένες τάσεις της τουριστικής ζήτησης στη διεθνή και εσωτερική αγορά Η διαφήμιση, το marketing και η πολιτική των Tour Operator Τα ειδικά κίνητρα των τουριστών Η προσπελασιμότητα Οι διεθνείς συγκυρίες και η πολιτική κατάσταση που επικρατεί στις χώρες προέλευσης ή υποδοχής των τουριστών Το θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο που επικρατεί Η εξέλιξη των νέων τεχνολογιών και ειδικότερα των τεχνολογιών πληροφόρησης Συμπερασματικά, γίνεται αντιληπτό ότι η ανάλυση της τουριστικής ζήτησης είναι αρκετά σύνθετη, με αποτέλεσμα η όποια εκτίμηση για τη μελλοντική της διακύμανση να θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη. 14

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Το πρότυπο του οργανωμένου μαζικού τουρισμού και η ανάπτυξη των ειδικών και εναλλακτικών μορφών 2.1 Το μαζικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης και η αμφισβήτηση του Ο μαζικός τουρισμός αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία δομήθηκε η τουριστική βιομηχανία. Οι σύγχρονες εξελίξεις όμως επιβάλλουν τη συστηματική εγκατάλειψη του Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μαζικού τουρισμού Ο μαζικός τουρισμός χαρακτηρίζεται από ομαδικότητα συμμετοχής των τουριστών στις διάφορες φάσεις της τουριστικής δραστηριότητας, πλην όμως δε συνδέεται αποκλειστικά με τον τουρισμό διακοπών αναψυχής τύπου μακράς διαμονής. Κυριαρχεί από το 1970 και μετά και συνδέεται άμεσα με την τουριστική ανάπτυξη πολλών περιοχών και χωρών του κόσμου, ανάμεσα τους και η Ελλάδα. Η πρόοδος στα μέσα μεταφοράς, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου και η παράλληλη ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους στις αναπτυγμένες χώρες, ο πολλαπλασιασμός των τουριστικών προϊόντων και των κινήτρων του ταξιδιού, η αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων των βιομηχανικών χωρών είναι μερικοί μόνο λόγοι που δικαιολογούν την επικράτηση του (Βαρβαρέσος, 1997, 2000, Κοκκώσης, Κυρατσούλης & Μέξα, 2000, Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001, Τσάρτας, 1996). Άλλα χαρακτηριστικά του μαζικού τουρισμού είναι οι εκτεταμένες και οργανωμένες υποδομές και υπηρεσίες που προσφέρει, η καθοριστική παρουσία του στην παραγωγική δομή της περιοχής (το σύνολο σχεδόν των υπόλοιπων κλάδων εξαρτάται σταδιακά από τον τουρισμό), καθώς και οι συχνά δυσμενείς επιπτώσεις της ανάπτυξης του στην τοπική κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον. Ακόμα, εγγενές γνώρισμα του είναι η εποχικότητα της ζήτησης, με αιχμή (ανάλογα με την τουριστική περιοχή) το καλοκαίρι ή το χειμώνα (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001). Οι περιοχές που κατά κύριο λόγο υιοθετούν αυτό το πρότυπο έχουν πλούσιους περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς πόρους, και σταδιακά μετατρέπονται σε θέρετρα 15

34 τουρισμού της καλοκαιρινής ή της χειμερινής περιόδου με συγκροτημένη διαφημιστική εικόνα και προβολή σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001) Ο ρόλος των Tour Operator Ο συλλογικός χαρακτήρας του μαζικού τουρισμού αναφέρεται και στον τρόπο οργάνωσης και εκτέλεσης του ταξιδιού. Με άλλα λόγια, τη βάση ανάπτυξης του αποτελεί το σύστημα G.I.T. (Group Inclusive Tours) που προσφέρει αλληλεξαρτώμενες και ολοκληρωμένες υπηρεσίες, δηλαδή «τουριστικά πακέτα». Το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της ζήτησης αφορά οργανωμένα πακέτα διακοπών από Τour Operator έχει ως αποτέλεσμα τον επηρεασμό των επιλογών των τουριστών από την πολιτική αυτών των εταιριών. Οι Tour Operator ρυθμίζουν ουσιαστικά την εμπορευματοποίηση των τουριστικών προϊόντων, εφόσον ενσαρκώνουν τους μεσολαβητές μεταξύ παραγωγών και τελικών καταναλωτών (Ζαχαράτος, 2000, Βαρβαρέσος, 2000). Η εμφάνιση τους συμπίπτει με την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού και προσδιορίζεται χρονικά τη δεκαετία Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 δραστηριοποιούνταν στις Ηνωμένες Πολιτείες σχεδόν 1500, εκ των οποίων μόνο οι 40 έλεγχαν σχεδόν τo 30% παγκόσμιας τουριστικής αγοράς. Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, σύμφωνα με μετρήσεις του Tourism Concern Organization, υπολογίζεται ότι πάνω από το 75% των 660 εκατομμυρίων διεθνών τουριστών επέλεξαν τις υπηρεσίες των Tour Operator (Budeanu, 2004). Οι Τour Οperator αποτελούν ουσιαστικά το δυναμικότερο κλάδο επιχειρηματικής δραστηριότητας στον τουρισμό που προέκυψε αρχικά από τη σταδιακή συγχώνευση τουριστικών πρακτορείων (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001). Συνιστούν ένα είδος κατασκευαστή τουριστικών προϊόντων, τα οποία και τα προετοιμάζουν πριν την έναρξη της ζήτησης. Με άλλα λόγια, συνδυάζουν δύο ή περισσότερες τουριστικές υπηρεσίες, όπως λόγου μετακίνηση, διαμονή, σίτιση, διασκέδαση, περιήγηση, και τις πωλούν, ως ένα ενιαίο προϊόν, είτε άμεσα στον τελικό καταναλωτή είτε έμμεσα μέσω ταξιδιωτικών γραφείων (Ζαχαράτος, 2000, PPT, 2003). Τα έσοδα τους δεν προκύπτουν μόνο από την πώληση τουριστικών πακέτων (package tour) σε κάποια ορισμένη τιμή, αλλά και από κάθε είδους προμήθεια που λαμβάνουν από την πώληση και συμπληρωματικών υπηρεσιών (παραδείγματος χάρη, ασφάλεια ταξιδιού) 16

35 (Ζαχαράτος, 2000, Doswell, 2002). Γενικότερα, για τη μεγιστοποίηση των κερδών τους επιδιώκουν να καταλάβουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κομμάτι των αγορών στόχων που επιλέγουν, προσφέρουν εκπτώσεις σε συγκεκριμένα τουριστικά πακέτα, καθώς και τη δυνατότητα για προ πώληση και προ αγορά τους (τιμολογιακή πολιτική) (P.P.T., 2003). Οι κύριοι κλάδοι στους οποίους δραστηριοποιούνται είναι οι ακόλουθοι: Σχεδιάγραμμα Κλάδοι δραστηριοποίησης των Tour Operator Θυγατρικές Εταιρείες Τ. Ο Μεταφορές Άλλοι T. O (συνεργασία για συγκεκριμένες υπηρεσίες) Tour Operator Πρακτορεία Ταξιδιών Αεροπορικές Εταιρείες Ξενοδοχειακές Επιχειρήσεις Πηγή: Τσάρτας (2001) 17

36 2.1.3 Η αμφισβήτηση του μαζικού μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης Σήμερα, όταν γίνεται λόγος για μαζικό τουρισμό και για τις δυσμενείς επιδράσεις του, αφορά πρώτιστος το μαζικό παράκτιο τουρισμό και τις ανησυχητικές διαστάσεις που έχει πάρει σε ορισμένους παράκτιους τουριστικούς προορισμούς. Η Ελλάδα θεωρείται κατεξοχήν παράκτιος τουριστικός προορισμός λόγω των γεωγραφικών και κλιματολογικών της χαρακτηριστικών. Ως χερσόνησος και σαν νησιωτική χώρα διαθέτει ακτές μήκους πάνω από 15 χιλιάδες χιλιόμετρα, δηλαδή το 1/3 περίπου των ακτών ολόκληρης της Μεσογείου που έχουν μήκος 46 χιλιάδες χιλιόμετρα. Περιλαμβάνει πάνω από τρεις χιλιάδες νησιά, πλήθος όρμων και κόλπων, και εύκρατο κλίμα. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, συνδυαζόμενα με την ευκολία των συγκοινωνιών από και προς τις χώρες της Ευρώπης και τη γενικότερη τουριστική υποδομή, καθιστούν την Ελλάδα 2 ιδανικό τόπο παράκτιου τουρισμού (Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων, 2003). Η πορεία ανάπτυξης και γεωγραφικής εξάπλωσης του τουρισμού μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο βασίστηκε και προωθήθηκε τόσο από τις ιδιαίτερες οικονομικοκοινωνικές συνθήκες όσο και από τους διάφορους οργανισμούς, με κύριο επιχείρημα τα αναπτυξιακά και οικονομικά οφέλη στις περιοχές - χώρες υποδοχής. Η αρχική εκτίμηση υπήρξε ιδιαίτερα θετική όσον αφορά την αύξηση των εισοδημάτων και της απασχόλησης, καθώς και τις ευεργετικές επιδράσεις στους λοιπούς κλάδους της οικονομίας (Ζαχαράτος, 2001, Τσάρτας, 1996). Ωστόσο, σύντομα άρχισαν να διαφαίνονται και τα πρώτα αρνητικά σημάδια που συνεπάγεται η ραγδαία και ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη. Και αυτό, διότι η χωρίς έλεγχο οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη αποφέρει απρόβλεπτες και εξαιρετικά βίαιες αλλαγές στο παγκόσμιο οικοδόμημα, έτσι ώστε να μην είναι εφικτή όχι μόνο η διαφύλαξη του χώρου για την παρουσία όλων των επιμέρους πολιτισμών, ιδιαιτεροτήτων και εθνικών αξιών σε μια συνθήκη πολιτισμικής ισορροπίας των λαών της γης, αλλά ακόμα ούτε και η αντίστοιχη οικολογική ισορροπία και περιβαλλοντική βιοποικιλότητα (Παρπαΐρης, 2003). Με άλλα λόγια, 2 Κάθε χρόνο φιλοξενούνται στην Ελλάδα πάνω από δέκα εκατομμύρια τουρίστες. 18

37 παρατηρήθηκε ότι (Τσάρτας, 1995, Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001, Τσάρτας, 1996, Παρπαΐρης 1993, 2003, Butler, 1980): Η τουριστική επιτυχία κάθε περιοχής εξισώνεται αποκλειστικά με τη διόγκωση του αριθμού των επισκεπτών. Η υπερσυγκέντρωση της τουριστικής ανάπτυξης στο χώρο χρόνο οδηγεί στην υπερκάλυψη της φέρουσας ικανότητας ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου και στον επακόλουθο κορεσμό. Με άλλα λόγια, η μεγάλη αύξηση του αριθμού των τουριστών σε μια περιοχή - μετρούμενη σε αναλογία τουριστών προς μονίμους κατοίκους - έχει αναπόφευκτα σαν συνέπεια την αλλοίωση και την υποβάθμιση της (περιβαλλοντικά προβλήματα, υποβάθμιση υπηρεσιών, κοινωνική κρίση, οικονομικά προβλήματα), ιδιαίτερα όταν ξεπεραστεί η φέρουσα ικανότητα της. Αποτελεί την φάση της «τουριστικοποίησης» της περιοχής, που αναπόφευκτα την οδηγεί στην φάση της ωρίμανσης και στην κρίση. Τα οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό συνδέονται σταδιακά με τη συνεχή μαζικοποίηση και τυποποίηση των υπηρεσιών, γεγονός που ωφελεί τις ιδιωτικές εταιρίες του κλάδου και όχι τις τοπικές τουριστικές επιχειρήσεις. Συνεπώς, διαμορφώνεται σταδιακά μια εικόνα βιομηχανοποιημένης και απρόσωπης παραγωγής τουριστικών υπηρεσιών που οδηγεί με τη σειρά της σε μείωση των αφίξεων, σε στασιμότητα των επενδύσεων, σε κοινωνικές τριβές και εντάσεις. Σε οικονομικό επίπεδο, η θετική επίδραση του τουρισμού αμφισβητείται τόσο σε όρους απασχόλησης (ανειδίκευτη και περιστασιακή εργασία) όσο και σε όρους ποιότητας των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών. Άρχισαν να εμφανίζονται έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα και φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, με συνέπεια πολλές τουριστικές περιοχές να περιθωριοποιούνται και να υποβαθμίζονται σε κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. 19

38 Η επιβολή στον παγκόσμιο χώρο ενός πανομοιότυπου τύπου τουριστικής ανάπτυξης, με κοινά χαρακτηριστικά στην προσφορά τουριστικών υπηρεσιών και αγαθών, προκαλεί μείωση των κερδών σε πολλές παραδοσιακές περιοχές υποδοχής τουριστών. 2.2 Βιώσιμη ανάπτυξη και τουρισμός Η βιωσιμότητα λειτουργεί πλεόν ως η προϋπόθεση και ο κατευθυντήριος άξονας κάθε μορφής τουριστικής ανάπτυξης Ο ορισμός της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (W.T.O., 2001) κατόρθωσε να ορίσει τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη ως εκείνο το είδος της ανάπτυξης το οποίο ικανοποιεί τις ανάγκες των τουριστών και των περιοχών υποδοχής στο παρόν, ενώ προστατεύει και αυξάνει τις ευκαιρίες για το μέλλον. Θεωρείται ότι οδηγεί στη διαχείριση όλων των πόρων με ένα τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν να επιτυγχάνονται οι οικονομικές, κοινωνικές και αισθητικές ανάγκες, ενώ διατηρεί την πολιτιστική ακεραιότητα, τις σημαντικές οικολογικές διαδικασίες, τη βιολογική ποικιλότητα και το σύστημα υποστήριξης της ζωής. Με άλλα λόγια, επιδιώκεται η ισόρροπη πραγμάτωση τριών επιμέρους στόχων (Τσάρτας & Κοκκώσης, 2001): α) Της οικονομικής αποτελεσματικότητας (economic efficiency) β) Της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης (social equity) γ) Της ουσιαστικής προστασίας του περιβάλλοντος (environmental conservation) Οι παράμετροι της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης Για μια πιο εμπεριστατωμένη και αναλυτική προσέγγιση θα ήταν χρήσιμο να επισημανθούν οι κυρίαρχες παράμετροι της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, οι οποίες και αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία μπορεί να λάβει χώρα η 20