Οι παιδαγωγικές απόψεις του Fr. Fröbel και της M. Montessori για την προσχολική αγωγή και η διάχυσή τους στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ - ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Οι παιδαγωγικές απόψεις του Fr. Fröbel και της M. Montessori για την προσχολική αγωγή και η διάχυσή τους στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα Μαρία Κυργιαννή Επόπτης: Βασίλης Φούκας Θεσσαλονίκη

2 Περιεχόμενα ΠΡΌΛΟΓΟΣ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Η ΖΩΉ ΚΑΙ ΤΟ ΈΡΓΟ ΤΟΥ FR. FRÖBEL Οι φιλοσοφικές απόψεις του Fr. Fröbel Οι παιδαγωγικές απόψεις του Fröbel Οι ορμές στο φραιμπελιανό σύστημα Το παιδαγωγικό υλικό του F. Fröbel Η εξάσκηση του χεριού και οι ασκήσεις των αισθητήριων οργάνων στο φραιμπελιανό σύστημα Η διεθνής διάδοση του φραιμπελιανού συστήματος Κριτική αξιολόγηση του φραιμπελιανού συστήματος Η ΖΩΉ ΚΑΙ ΤΟ ΈΡΓΟ ΤΗΣ MARIA MONTESSORI Οι επιδράσεις που δέχτηκε η Maria Montessori στη διαμόρφωση της σκέψης της Η μοντεσσοριανή μέθοδος Το μοντεσσοριανό παιδαγωγικό υλικό Η αγωγή των κινήσεων στο μοντεσσοριανό σύστημα Το σύστημα ασκήσεων των αισθητήριων οργάνων στο μοντεσσοριανό σύστημα Η ανάγνωση και η γραφή στο μοντεσσοριανό σύστημα Η αγωνιστικότητα της M. Montessori και η διεθνής προβολή του έργου της Κριτική αξιολόγηση του μοντεσσοριανού συστήματος ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΌ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΊΟ ΚΑΤΆ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΏΝΑ Η προσχολική αγωγή στον εξωελλαδικό ελληνισμό Η προσχολική αγωγή στην Κωνσταντινούπολη Εγχειρίδια νηπιαγωγικής μεθόδου στην Ελλάδα

3 3.4 Η Αικατερίνη Χρηστομάνου Λασκαρίδου και η συμβολή της στην προσχολική αγωγή ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΌ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΊΟ ΚΑΤΆ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΏΝΑ Η λειτουργία Παιδικών Σταθμών στον 20 ο αιώνα Η εφαρμογή των μοντεσσοριανών ιδεών στην Ελλάδα Η ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΝΗΠΙΑΓΩΓΏΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΆΔΑ - ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΈΣ ΠΡΟΤΆΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΜΟΘΈΤΗΣΗ ΤΩΝ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΊΩΝ ΤΟΝ 19 Ο ΚΑΙ 20 Ο ΑΙΏΝΑ Προσπάθειες για την εκπαίδευση των Νηπιαγωγών Διδασκαλεία και Σχολές Νηπιαγωγών κατά τον 19 ο και 20 αιώνα Το προφίλ των πρώτων Νηπιαγωγών στην Ελλάδα Η ΕΠΊΔΡΑΣΗ ΤΟΥ FR. FRÖBEL ΚΑΙ ΤΗΣ Μ. MONTESSORI ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΉ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΉ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΤΗΤΑ Η επικαιρότητα του Fr. Fröbel και της Μ. Montessori ως προς τη λειτουργία και την οργάνωση των Νηπιαγωγείων Η επίδραση του Fr. Fröbel και της Μ. Montessori στην εκπαίδευση των Νηπιαγωγών σήμερα ΕΠΊΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η αφόρμηση για την ενασχόληση με τα παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori μου δόθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Κύκλου Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, στα πλαίσια του οποίου εκπόνησα την εξαμηνιαία μου εργασία με θέμα: «Η εξέλιξη του Νηπιαγωγείου στον ελληνικό χώρο κατά τον 19 ο αιώνα». Kατά τη συγγραφή της εργασίας μου δόθηκε η ευκαιρία να έρθω σε επαφή με τις παιδαγωγικές απόψεις του Fr. Fröbel και να επεξεργαστώ τον τρόπο με τον οποίο οργανώθηκαν τα Ελληνικά Νηπιαγωγεία με άξονα το σύστημα του. Οι επιστημονικές μου ανησυχίες για τη μετέπειτα εξέλιξη του θεσμού στην Ελλάδα αλλά και την πορεία εφαρμογής ευρωπαϊκών συστημάτων στο χώρο του Νηπιαγωγείου, και συγκεκριμένα του Ιταλικού μοντεσσοριανού συστήματος, με οδήγησαν στη συγγραφή της δεύτερης εξαμηνιαίας εργασίας με θέμα: «Η M. Montessori και η μέθοδός της, Απόψεις για το ρόλο της δασκάλας και του σχολικού περιβάλλοντος». Αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα των απόψεων των δύο παιδαγωγών και τη συμβολή τους στην εξέλιξη της προσχολικής αγωγής, οδηγήθηκα στο συμπέρασμα πως αρκετές από τις παιδαγωγικές τους αρχές ισχύουν μέχρι και σήμερα στην ελληνική εκπαίδευση, αναπροσαρμοσμένες στα σημερινά δεδομένα. Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία εστιάζει στην παρουσίαση των παιδαγωγικών απόψεων του Fr. Fröbel και της M. Montessori για την προσχολική αγωγή και στην αξιολόγηση της επίδρασης των θεωριών τους σήμερα. Δεδομένου ότι το Νηπιαγωγείο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο για την μετέπειτα εξέλιξη του παιδιού, είναι πολύ σημαντικό τα παιδαγωγικά συστήματα που τίθενται σε εφαρμογή από τους/τις εκπαιδευτικούς να μπορούν να διαμορφώσουν τα παιδιά πολύπλευρα και ν αναπτύξουν τόσο το γνωστικό όσο και το συναισθηματικό τους υπόβαθρο. Πολλά στοιχεία από τα παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori τα συναντάμε στο χώρο του Νηπιαγωγείου ακόμη και σήμερα. Η συγκεκριμένη εργασία, επομένως, επιχειρεί να συμβάλει στην παρουσίαση της επικαιρότητας των εν λόγω παιδαγωγικών συστημάτων καθώς και στην αξιολόγηση της επιρροής που ασκούν στη διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πράξης σύμφωνα με τις απόψεις των σημερινών εκπαιδευτικών. Η ολοκλήρωση της προσπάθειας μου θα ήταν αδύνατη χωρίς τη συμβολή κάποιων ανθρώπων, οι οποίοι με την παρουσία και τη στήριξη τους καθόρισαν την πορεία της και βοήθησαν στην ολοκλήρωση της. Για το λόγο αυτό, οφείλω τις θερμές μου ευχαριστίες σε όλες τις Νηπιαγωγούς, για το χρόνο που αφιέρωσαν συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση της έρευνας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στον επόπτη της παρούσας εργασίας, κ. Βασίλη Φούκα, Λέκτορα του Τομέα Παιδαγωγικής του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., για το χρόνο που πρόθυμα αφιέρωσε για τη μελέτη της εργασίας και την ουσιαστική καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της συγγραφής της, επισημαίνοντας διορθώσεις και υποδεικνύοντας τρόπους βελτίωσής της. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την κ. Σ. Ζιώγου, Ομότιμη Καθηγήτρια του Τομέα Παιδαγωγικής του Τμήματος 4

5 Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., για το χρόνο που αφιέρωσε για τη μελέτη της εργασίας και τις πολύτιμες συμβουλές της. Τέλος, δε μπορώ να μην ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την αμέριστη συμπαράσταση και κατανόηση που δείχνουν σε κάθε μου βήμα και στους οποίους οφείλω ότι έχω καταφέρει έως σήμερα. Μαρία Κυργιαννή Θεσσαλονίκη

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πολλές έρευνες συμφωνούν ότι η προσχολική ηλικία έχει εξαιρετική σημασία για την αγωγή του νηπίου και του παιδιού της σχολικής περιόδου εν γένει καθώς διαμορφώνεται ο χαρακτήρας του και καθορίζεται η κατοπινή συμπεριφορά του ως ώριμου ανθρώπου 1. Οι εντυπώσεις που αποκομίζει το παιδί στην ηλικία αυτή καθώς και τα συναισθήματα που αποκτά, επηρεάζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά του και αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η μετέπειτα αγωγή στην σχολική περίοδο. Είναι αδιαμφισβήτητο, ότι τα εκπαιδευτικά ιδρύματα προσχολικής αγωγής δεν αποβλέπουν μόνο στην απασχόληση των νηπίων, ούτε αντιμετωπίζουν τα παιδιά ως οργανισμούς μόνο σωματικούς. Η ψυχή του νηπίου ηλικίας 4 6 ετών μπορεί να δεχτεί τόσο διανοητική όσο και ηθική αλλά και αισθητική αγωγή. Η ευθύνη των Νηπιαγωγών είναι πολύ μεγάλη, διότι η αγωγή που δέχεται το νήπιο στην προσχολική ηλικία είναι η βάση και το στήριγμα της σχολικής ζωής, καθώς και της κατοπινής συμπεριφοράς του ανθρώπου 2. Η παιδαγωγική της προσχολικής ηλικίας διαμορφώνει όλους τους τομείς της ζωής του νηπίου. Η Νηπιαγωγός, επομένως, κατευθύνει όλη την παιδαγωγική της ενέργεια στην ανάπτυξη αυτών των τομέων. Το Νηπιαγωγείο είναι πολύ σημαντική αρχή της σχολικής ζωής του παιδιού καθώς έρχεται αντιμέτωπο με πολλές νέες καταστάσεις 3. Στο Νηπιαγωγείο τοποθετούνται οι βάσεις μίας ολόπλευρης και ενιαίας αγωγής. Διαμορφώνεται η σωματική εξέλιξη του παιδιού σε αρμονία με τη ψυχική του εξέλιξη σε όλους τους τομείς της εκδήλωσης του, στη διανοητική, την ηθική και την αισθητική. Κατά αυτόν τρόπο το Νηπιαγωγείο πέρα από τις καθορισμένες λειτουργίες του αποσκοπεί στην ανάπτυξη της παρατηρητικότητας, την τόνωση του καλαισθητικού αισθήματος, τη δημιουργία ομαδικού πνεύματος και την εκμάθηση κανόνων συμπεριφοράς. Τα κυριότερα μεθοδικά μέσα για την επιτυχία αυτών των σκοπών είναι το παιχνίδι, οι διάφορες χειροτεχνικές κατασκευές, οι χειρωνακτικές εργασίες, το τραγούδι και η μουσική, τα παραμύθια, οι ιστορίες και οι πρώτες γνώσεις ανάγνωσης, γραφής και αρίθμησης 4. Από την εποχή της Αναγέννησης τονίστηκε η ανάγκη αγωγής μικρών παιδιών. Κατά τη διάρκεια του ΙΖ αι. ο Κομένιος επεσήμανε τη σημασία του παιδιού της προσχολικής ηλικίας, αλλά πίστευε ότι μόνο η μητέρα είναι ικανή να την αναλάβει. Μέχρι τα μέσα του ΙΖ αι. εμφανίστηκαν τα πρώτα «Άσυλα» όπως ονομάστηκαν, με σκοπό την περίθαλψη ορφανών, φτωχών και εγκαταλελειμμένων παιδιών. Οι επιστάτριες που διέθεταν τα ιδρύματα αυτά απλώς επέβλεπαν τα μικρά παιδιά. Αργότερα διαπιστώθηκε η ανάγκη εκπαίδευσης των μικρών παιδιών στα Άσυλα αυτά, από ειδικές «εκπαιδεύτριες» όπως ονομάστηκαν. Το Νηπιαγωγείο σαν παιδαγωγικό ίδρυμα συναντάται για πρώτη φορά το 1840, με το όνομα «Νηπιακός Κήπος», με 1 Λ. Γαβαλάς, Το Ελληνικό Νηπιαγωγείο, Πρώτο Σχολείο Ζωής, Η Ελληνίδα Νηπιαγωγός και το Έργο της, Δίπτυχο, Αθήνα 1976, σ Μ. Παπαμαύρου, Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής, χ.ό., Αθήνα 1961, σ H. Heffernan Todd, Η Νηπιαγωγός, Εκδοτικός Οίκος Άγκυρα, Αθήνα 1960, σ Μ. Παπαμαύρου, όπ.π., σ

7 βασικό εισηγητή αυτής της μορφής το Γερμανό παιδαγωγό Fr. Fröbel. Ο Fr. Fröbel ήταν ο πρώτος ο οποίος πίστεψε ότι τα μικρά παιδιά δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μικρογραφία του ενηλίκου αλλά ως ξεχωριστή προσωπικότα κι ότι μπορούν να ωφεληθούν πολύ από την κοινή ζωή με άλλα παιδιά, αφιερώνοντας ολόψυχα τη ζωή του γι αυτό το σκοπό, ήταν 5. Ο Fröbel υπήρξε βασικός εκπρόσωπος στο χώρο της παιδαγωγικής θεωρίας και πράξης για την προσχολική αγωγή κατά τον 19 ο αιώνα. Η θεμελιώδης ιδέα του Fröbel, που επηρέασε τη νεότερη παιδαγωγική, είναι ότι πριν σχηματιστούν στη διάνοια του παιδιού οι έννοιες, πρέπει να προηγηθούν οι εντυπώσεις, οι απόψεις, οι αντιλήψεις, οι αναπαραστάσεις της φαντασίας, που προέρχονται από αυτές τις έννοιες. Ο Fröbel δημιούργησε ένα σύστημα παιχνιδιού και απασχόλησης για τα παιδιά της νηπιακής ηλικίας που στηριζόταν στη μορφωτική αξία του παιχνιδιού, των χειροτεχνικών κατασκευών και την εποπτικότητα. Για να αποκτήσει η διδασκαλία παιγνιώδη μορφή, η φυσική κινητικότητα του παιδιού καθιστά κέντρο της διδασκαλίας την κίνηση και το παιχνίδι 6. Για την πρακτική άσκηση των νηπίων και προκειμένου να προαχθεί η διαισθητική κατανόηση των γενικών πρώτων αρχών ο Fröbel επινόησε διδακτικό υλικό, τα παιχνίδια-δώρα και τις απασχολήσεις, που ανταποκρίνονται στην αυθόρμητη δράση του παιδιού και οδηγούν στην πολύπλευρη ανάπτυξη. Ο Fr. Fröbel ως «πατέρας» της προσχολικής αγωγής έθεσε νέες βάσεις για την αγωγή των νηπίων. Με τις παιδαγωγικές του ιδέες εκκίνησε διεθνώς το ενδιαφέρον σε πολλές γυναίκες να ασχοληθούν με τη νηπιακή ηλικία και την προσχολική αγωγή 7. Τα κυριότερα και πρωταρχικά σημεία που επισημαίνονται στο φραιμπελιανό σύστημα είναι ότι ο «Νηπιακός Κήπος» καλλιεργεί τις ορμές του παιδιού ως εξής: α) την ορμή της κίνησης μέσω των σωματικών ασκήσεων, της γυμναστικής και του παιχνιδιού, β) την ορμή της καλλιέργειας της γης μέσω των εργασιών στον κήπο, γ) την ορμή της παραγωγής και της δημιουργίας με τα φραιμπελιανά δώρα και τις φραιμπελιανές ασκήσεις, δ) την ορμή των ρυθμικών τεχνών μέσω ασμάτων, παραμυθιών και μικρών παραστάσεων, ε) την ορμή της πραγματογνωσίας, της παρατήρησης και της έρευνας μέσω της εμπειρικής γνώσης και των ιδιοτήτων των σωμάτων, στ) την ορμή της κοινωνικότητας μέσω της συμβίωσης με τα υπόλοιπα παιδιά, ζ) την ορμή της θρησκείας μέσω ασμάτων, ηθικών διηγημάτων και ανάληψης σχετικών καθηκόντων 8. Με την ίδρυση των φραιμπελιανών Νηπιαγωγείων (Kindergarten), είναι ο πρώτος ο οποίος τοποθετεί το παιδί στο κέντρο της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, κάνοντας ρητή αναφορά σε ό,τι είναι σήμερα γνωστό ως «παιδοκεντρικότητα» 9. Η προσχολική ηλικία είχε πολύ μεγάλη σημασία για τον Fr. Fröbel, γι αυτό με την εργασία του στους «Νηπιακούς Κήπους» στόχευε στην ανάπτυξη του πνευματικού επιπέδου των νηπίων και στη διαμόρφωση 5 Λ. Γαβαλάς, όπ.π., σ. 7 6 Χ. Γ. Χαρίτος, Το Ελληνικό Νηπιαγωγείο και οι ρίζες του, Συμβολή στην Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής, Gutenberg, Αθήνα 1998, σ K. J. Brehony, «Early Years Education: Some Froebelian Contributions», Journal of the History of Education Society, vol. 35 (2), 2006, pp , p Αικ. Λασκαρίδου, Περί του Φροβελιανού συστήματος, Παρνασσός, Αθήνα 1884, σ B. Χατζηνικολάου-Μαρασλή, «Οι παιδαγωγικές ιδέες και το έργο του Friedrich Wilhelm August Froebel», στο: Επιστήμες της Αγωγής, τχ. 1, Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης 2000, σσ , σ

8 του χαρακτήρα τους με τις κατάλληλες δραστηριότητες 10. Οι παιδαγωγικές προτάσεις του και η οργάνωση του Νηπιαγωγείου που επιχείρησε εντάσσονται στην ευρύτερη παιδαγωγική κίνηση του 19 ου αιώνα και μπορεί να θεωρηθεί ένας από τους προδρόμους του «Σχολείου Εργασίας» 11. Εκτός από τον Γερμανό παιδαγωγό, εξίσου σημαντική εκπρόσωπος του «Σχολείου Εργασίας» είναι η M. Montessori, η οποία με τις παιδαγωγικές απόψεις ανανέωσε και αναδιαμόρφωσε την προσχολική αγωγή, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για ελευθερία στην έκφραση, για τη δυνατότητα του παιδιού να διδάσκεται μόνο του και για την εκγύμναση των νοητικών και αισθητήριων οργάνων του. Το έργο της χαρακτηρίζεται από βαθιά αγάπη για το παιδί και αγωνιστικότητα για τα δικαιώματα του. Με τη μέθοδό της επανατοποθετεί το σκοπό της εκπαίδευσης για να φτάσει σε μία από της μεγαλύτερες ανακαλύψεις, την ανακάλυψη της προσωπικότητας του παιδιού 12. Με την ίδρυση των «Σπιτιών των Παιδιών» (Case dei bambini) δημιούργησε μία νέα μέθοδο προσαρμοσμένη στις σωματικές και πνευματικές ανάγκες του παιδιού, κι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που απελευθερώνει τις δυνατότητες του. Η παιδαγωγική της σκέψη ξεκινά από το γεγονός ότι τα παιδιά έχουν ανάγκη να αναπτύξουν μία δική τους κοινότητα, στην οποία αποκτούν ατομική υπευθυνότητα και αυτοεκτίμηση 13. Η ίδια υποστήριζε ότι μέσω μίας εκπαίδευσης διαμορφωμένης με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά θα γίνουν ηθικά, κοινωνικά και ενσυνείδητα άτομα, τα οποία θα δημιουργήσουν μία κοινωνία ειρηνική. Η βασική τοποθέτηση της M. Montessori εκπροσωπεί μία παιδοκεντρική παιδαγωγική. Πίσω από τη διδασκαλία της βρίσκεται η θετικιστική επιστημονική αντίληψη της και η πίστη της στον καθολικισμό. Ο σεβασμός για το παιδί που κυριαρχεί στις παιδαγωγικές της ιδέες την οδήγησαν να μεταμορφώσει ριζικά το χώρο του Νηπιαγωγείου και να τον προσαρμόσει στα μέτρα και στις ανάγκες των παιδιών 14. Με την κατάλληλη διαμόρφωση του σχολικού περιβάλλοντος μερίμνησε όχι μόνο για την ανάγκη ανάπτυξης γνωστικών ικανοτήτων στα παιδιά, αλλά και για την ανάπτυξη κοινωνικών. Η παιδαγωγική της ξεκινά από την αρχή ότι το μικρό παιδί έχει την τάση και την ανάγκη να κινηθεί σωματικά και πνευματικά. Στο σύστημα της αναθέτει στα νήπια σωματικές και πνευματικές εργασίες που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους και να αναπτύσσουν την ενεργητικότητα των νηπίων. Στα σχολεία της τα νήπια αποκτούν πρωτοβουλία κι εφευρετικότητα μεγάλου βαθμού σε όλες τις εργασίες καθώς κι επιμονή και αντοχή 15. Το υλικό που χρησιμοποιεί η M. Montessori στη διδασκαλία δε βοηθά το παιδί μόνο να παίζει. Αποτελεί μία σύνδεση με την κοινωνία και την καθημερινή ζωή μέσω της εκπαίδευσης. Στη μοντεσσοριανή μέθοδο το πρόγραμμα περιέχει τις εξής οκτώ κατηγορίες δραστηριοτήτων: α) ασκήσεις πρακτικής ζωής, β) μυϊκή αγωγή γυμναστική, γ) αγροτική εργασία φροντίδα φυτών 10 K. Dombkowski, «Will the real kindergarten please stand up?: defining and redefining the twentieth-century US kindergarten», Journal of History Education Society, vol. 30 (6), 2001, pp , p B. Χατζηνικολάου-Μαρασλή, όπ.π., σ M. Montessori, Η ανακάλυψη του παιδιού/ μετ. Έλλη Έμκε, Γλάρος, Αθήνα 1981, σ S. L. Krogh, «The Just Community in Montessori Pre Schools», Journal of Moral Education, vol 11 (1), Routledge, London 1981, pp , p N. Williams & R. Keith., «Democracy and Montessori Education», A Journal of Social Justice, vol. 12 (2), 2010, pp , p Μ. Παπαμαύρου όπ.π., σ

9 και ζώων, δ) χειρωνακτική εργασία η αγγειοπλαστική τέχνη, ε) η αγωγή των αισθήσεων, στ) γλώσσα, γραφή και ανάγνωση, ζ) αριθμητική, η) μουσική εκπαίδευση. Η ίδια η Montessori με κριτήριο την τεχνική της μεθόδου κι ακολουθώντας τη σωματική και ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού θεωρεί ότι η μέθοδος της μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη: α) κινητική εκπαίδευση, β) αισθητηριακή εκπαίδευση, γ) γλωσσική εκπαίδευση 16. Η επανατοποθέτηση των παιδαγωγικών βάσεων κι ο αναπροσανατολισμός της εκπαίδευσης που επιχείρησε η Ιταλίδα παιδαγωγός την εντάσσουν στην ομάδα των μεγάλων παιδαγωγών του 20 ού αιώνα, οι οποίοι διαμόρφωσαν την παιδαγωγική κίνηση του «Σχολείου Εργασίας» 17. Οι εκπρόσωποι των δύο αυτών παιδαγωγικών θεωριών ανέλαβαν τη διάδοση του έργου τους και τη διαμόρφωση των Νηπιαγωγείων διεθνώς με βάση τις φραιμπελιανές και μοντεσσοριανές απόψεις. Οι θεωρίες του Fr. Fröbel και της Μ. Montessori εξακολουθούν να είναι πολύ σημαντικές και τα περισσότερα Νηπιαγωγεία είναι οργανωμένα, με μικρές παραλλαγές, με βάση τις παιδαγωγικές αρχές τους 18. Αφετηρία του θέματος, αντικείμενο και πρωτοτυπία έρευνας Η παιδαγωγική κίνηση του «Σχολείου Εργασίας» επηρέασε καθοριστικά όλες της βαθμίδες της εκπαίδευσης. Οι επιρροές της υπήρξαν καταλυτικές στην αναμόρφωση της παιδαγωγικής σκέψης. Η θεματική της παρούσας εργασίας επικεντρώνεται στον εντοπισμό και στην παρουσίαση των σημερινών επιδράσεων και της επικαιρότητας του κινήματος του «Σχολείου Εργασίας» στην προσχολική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, έγινε μία προσπάθεια να μελετηθούν οι παιδαγωγικές απόψεις του Fr. Fröbel και της M. Montessori για την προσχολική εκπαίδευση. Οι δύο αυτοί παιδαγωγοί θεωρούνται πρόδρομοι του «Σχολείου Εργασίας», καθώς ήταν από τους πρώτους που αναδιαμόρφωσαν την παιδαγωγική σκέψη και τη διδακτική πράξη όσον αφορά την εκπαίδευση των νηπίων. Αφετηρία της εργασίας και των επιστημονικών μου ανησυχιών αποτέλεσε η γενικότερη εξέλιξη του θεσμού της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα, η σταδιακή εισαγωγή νεωτεριστικών στοιχείων στα Νηπιαγωγεία με την εμφάνιση του κινήματος και η μεταφορά του φραιμπελιανού και μοντεσσοριανού συστήματος στον ελληνικό χώρο. Σε γενικές γραμμές η εκπαιδευτική πολιτική της προσχολικής αγωγής επηρεάζεται από ιστορικές συγκυρίες και κοινωνικές εξελίξεις που δίνουν το στίγμα της εποχής σε συγκεκριμένα χρονολογικά πλαίσια. Η προσχολική αγωγή στην Ελλάδα μπορεί να μη γνώρισε εξαιρετική άνθιση στην Ελλάδα, λόγω συγκεκριμένων συνθηκών, ωστόσο υπήρξαν αντιπροσωπευτικά παράδειγμα που καλύπτουν μεγάλο μέρος της ιστορίας της. Στην εξελικτική πορεία της προσχολικής αγωγής συνέβαλαν καθοριστικά τα παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori. Η οργάνωση και η λειτουργία των προσχολικών ιδρυμάτων στη χώρα μας έχεις τις ρίζες της στις παιδαγωγικές 16 M. Montessori, Πρακτικός οδηγός στη μέθοδο μου/ μετ. Έλλη Έμκε, Γλάρος, Αθήνα 1980, σ A. Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής/ μετ. Θεοφάνης Δ. Χατζηστεφανίδης Σοφία Θ. Χατζηστεφανίδου - Πολυζώη, Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2008, σ B. Xατζηνικολάου Μαρασλή, όπ.π., σ. 120, M. Montessori, Το όραμα μίας νέας Αγωγής, Γλάρος, Αθήνα 1978, σ. 7. 9

10 σκέψεις των δύο παιδαγωγών. Η διατήρηση των παιδαγωγικών τους ιδεών και η επικαιρότητα τους γίνεται αισθητή τόσο στην οργάνωση και τη λειτουργία της προσχολικής αγωγής μέσω των προτεινόμενων δραστηριοτήτων (διαμόρφωση του προφίλ του/της Νηπιαγωγού ανάπτυξη της κοινωνικότητας και του κλίματος συνεργασίας, ενασχόληση με χειροτεχνικές κατασκευές και χειρωνακτικές δραστηριότητες έξω από την τάξη του Νηπιαγωγείου, ανάγκη ανάπτυξης της παρατηρητικότητας, της φαντασίας και της ερευνητικότητας), όσο και στην εκπαίδευση των σημερινών Νηπιαγωγών στα Πανεπιστημιακά Τμήματα Προσχολικής Εκπαίδευσης. Στην απόφαση μου επίσης, να μελετήσω το παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori και να επικεντρωθώ στην κατάδειξη των τρόπων με τους οποίους εξακολουθούν να επηρεάζουν πτυχές της προσχολικής εκπαίδευσης, συνέβαλαν το προσωπικό μου ενδιαφέρον καθώς και η έλλειψη σχετικής ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας για την επικαιρότητα των συστημάτων. Η πρωτοτυπία της εργασίας ως προς την επικαιρότητα των παιδαγωγικών αρχών του Fr. Fröbel και της M. Montessori απορρέει από τα συμπεράσματα τα οποία προκύπτουν από την ανάλυση των δεδομένων που συλλέχθηκαν στα πλαίσια των συνεντεύξεων και την ανάλυση των Οδηγών Σπουδών των Πανεπιστημιακών Τμημάτων Προσχολικής Αγωγής. Σκοπός της εργασίας και επιμέρους στόχοι Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνήσει την επίδραση των παιδαγωγικών απόψεων του Fr. Fröbel και της M. Montessori στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα σήμερα. Οι προτάσεις των δύο παιδαγωγών υπήρξαν καθοριστικές για την αναμόρφωση της παιδαγωγικής σκέψης όσον αφορά το Νηπιαγωγείο. Η διατήρηση των παιδαγωγικών αυτών ιδεών και η επικαιρότητα τους γίνεται αισθητή στην οργάνωση και τη λειτουργία της προσχολικής αγωγής καθώς και στην εκπαίδευση των μελλουσών Νηπιαγωγών. Πιο συγκεκριμένα, η παρούσα εργασία στοχεύει: Να παρουσιάσει τα παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori και τις βασικές αρχές τους για την οργάνωση και τη λειτουργία των ιδρυμάτων προσχολικής αγωγής. Να παρουσιάσει τον τρόπο λειτουργίας των πρώτων Νηπιαγωγείων τον 19 ο αιώνα στην Ελλάδα και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Να καταδείξει τη σταδιακή αμφισβήτηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και την εισαγωγή της φραιμπελιανής τον 19 ο αι. με τη μετάφραση εγχειριδίων του Fröbel από την Αικατερίνη Λασκαρίδου. Να παρουσιάσει τη διάδοση του φραιμπελιανού συστήματος στην Ελλάδα με την ίδρυση, την οργάνωση Νηπιαγωγείων και την εκπαίδευση των Νηπιαγωγών σύμφωνα με τα φραμπελιανά πρότυπα. Να παρουσιάσει την εισαγωγή του μοντεσσοριανού συστήματος τον 20 ό αι. και τις προσπάθειες που έγιναν για τη διάχυση του. Να επισημάνει τις νομοθετικές προσπάθειες που ελήφθησαν κατά τον 19 ο και 20 ο αι. και αφορούσαν την ίδρυση Νηπιαγωγεία και την εκπαίδευση των Νηπιαγωγών. 10

11 Να παρουσιάσει τις απόψεις των σύγχρονων Νηπιαγωγών για τις παιδαγωγικές θεωρίες του Fr. Fröbel και της M. Montessori. Να καταδείξει την επιρροή των θεωριών αυτών στους/στις σύγχρονους/νες Νηπιαγωγούς και την εφαρμογή τους στηνεκπαιδευτική διαδικασία. Να παρουσιάσει τα μαθήματα των σημερινών Πανεπιστημιακών Τμημάτων Προσχολικής Αγωγής που πραγματεύονται τις παιδαγωγικές αρχές Fr. Fröbel και της M. Montessori Να επισημάνει τους λόγους, σύμφωνα με τις απόψεις των σύγχρονων Νηπιαγωγών, για τους οποίους οι θεωρίες αυτές εφαρμόζονται ακόμη. Να αποτυπωθεί η γνώμη των σύγχρονων Νηπιαγωγών για την επίδραση των παιδαγωγικών θεωριών του Fr. Fröbel και της M. Montessori και η αξιολόγηση τους. Μεθοδολογία Η μέθοδος που ακολουθήθηκε στην παρούσα εργασία αποτελεί προϊόν σύζευξης δύο μεθοδολογικών παραδειγμάτων. Σε πρώτο επίπεδο ακολουθήθηκε η ιστορική-ερμηνευτική μέθοδος 19 για την ανάλυση τόσο πρωτογενών πηγών του Fr. Fröbel και της M. Montessori όσο και δευτερογενών, για να παρουσιαστούν με σαφήνεια οι παιδαγωγικές αρχές τους και ο τρόπος με τον οποίο οργάνωσαν την προσχολική εκπαίδευση. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ακολουθήθηκε η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου για την ανάλυση του υπό έρευνα υλικού που συγκεντρώθηκε στο πλαίσιο των συνεντεύξεων με εκπαιδευτικούς προσχολικής αγωγής, με σκοπό να παρουσιαστούν οι απόψεις τους για την επικαιρότητα των παιδαγωγικών θεωριών του Fr. Fröbel και της M. Montessori στα σημερινά Νηπιαγωγεία καθώς και για τον εντοπισμό και την ανάλυση μαθημάτων των Οδηγών Σπουδών των Πανεπιστημιακών Τμημάτων Προσχολικής Αγωγής που πραγματεύονται τις παιδαγωγικές αρχές του Fr. Fröbel και της M. Montessori. Για να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα αναφορικά με την επικαιρότητα των συστημάτων των δύο παιδαγωγών αλλά και στην ισχύ της σημερινής τους επίδρασης στους/στις Νηπιαγωγούς και της εφαρμογής τους στη λειτουργία και την οργάνωση των ιδρυμάτων προσχολικής αγωγής, συλλέχθηκαν τόσο πρωτογενείς όσο και δευτερογενείς πηγές. Όσον αφορά το υλικό, ως πρωτογενείς πηγές αξιοποιήθηκαν εγχειρίδια του Fr. Fröbel και της M. Montessori, μεταφρασμένα στην αγγλική και την ελληνική γλώσσα, σε συνδυασμό με δευτερογενείς πηγές ώστε να προσδιοριστεί το θεωρητικό πλαίσιο των παιδαγωγικών τους αρχών. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τα στάδια της ιστορικής ερμηνευτικής μεθόδου ακολουθήθηκε η εξής πορεία: μέσω της «ευρετικής» επιχειρήθηκε η αναζήτηση και η πληρότητα των πηγών. Έπειτα με την «ιστορική τεχνική» πραγματοποιήθηκε η κατανόηση και η κριτική των πηγών. Στη συνέχεια ακολούθησε η ερμηνεία των πηγών και ως τελικό στάδιο η σύνθεση και η παρουσίαση των νέων δεδομένων L.Cohen & L. Manion, Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, /μετ. Χ. Μητσοπούλου, Μ. Φιλοπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σσ Όπ.π., σ

12 Ένας από τους σκοπούς της παρούσας εργασίας ήταν να κατανοήσουμε τις απόψεις των εκπαιδευτικών όπως τις βιώνουν οι Νηπιαγωγοί μέσα από την καθημερινή διδασκαλία. Γνωρίζοντας ότι οι συμμετέχουσες έπρεπε να μας εμπιστευτούν για να εκφράσουν ανοιχτά την άποψή τους, επιλέχθηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας η ποιοτική μέθοδος. Η ποιοτική έρευνα στοχεύει στην περιγραφή, ανάλυση, ερμηνεία και κατανόηση φαινομένων και καταστάσεων 21. Παράλληλα, περιλαμβάνει διερεύνηση η οποία χαρακτηρίζεται από λεπτομέρεια και βάθος. Επιπλέον είναι δυνατόν να οδηγήσει στη διερεύνηση φαινομένων, διαδικασιών και συμπεριφορών που δεν είχαν προβλεφθεί από πριν 22. Στην επιλογή της συγκεκριμένης μεθόδου συντέλεσε επίσης ο μικρός αριθμός του δείγματος και συνεπώς η αδυναμία γενίκευσης 23. Για τη σκιαγράφηση των απόψεων των σημερινών Νηπιαγωγών επιλέχθηκε η τεχνική της συνέντευξης. Σε ευρύτερο πλαίσιο οι σκοποί για τους οποίους πραγματοποιείται μία συνέντευξη είναι ποικίλοι, όλοι όμως έχουν έναν κοινό όρο, την παροχή πληροφοριών από το ένα μέλος και την αποδοχή τους από το άλλο. Ο λόγος επιλογής της συνέντευξης ως μεθοδολογικού εργαλείου της παρούσας εργασία, είναι ότι η συνέντευξη κρίνεται ως το καταλληλότερο μέσον για τη σκιαγράφηση των απόψεων και των επιθυμιών των σύγχρονων Νηπιαγωγών. Πρωταρχικό στοιχείο της συνέντευξης είναι ότι μας επιτρέπει την πρόσβαση στον τρόπο με τον οποίο βλέπουν οι άλλοι τα πράγματα, στις σκέψεις, στις στάσεις, και στις απόψεις που κρύβονται πίσω από τις συμπεριφορές τους. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα της συνέντευξης είναι ότι πρόκειται για μια προσωπική συνδιαλλαγή μεταξύ δύο ατόμων, επομένως επιτρέπει να φανούν τα κίνητρα, τα συναισθήματα και κάποιες από τις βαθύτερες σκέψεις του συνεντευξιαζόμενου 24. Επίσης η συνέντευξη δίνει τη δυνατότητα κατανόησης της άποψης του συνεντευξιαζόμενου και των ερωτημάτων που τίθενται, ώστε να αποφεύγονται οι παρερμηνεύσεις 25. Ελλοχεύει, ωστόσο, πάντοτε ο κίνδυνος της υποκειμενικότητας του συνεντευκτή. Σε μια προσπάθεια διασφάλισης της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας της έρευνας, τηρήθηκε η σειρά των ερωτήσεων και επιχειρήθηκε η διατύπωση των ερωτήσεων που απευθύνονταν στις συνεντευξιαζόμενες να είναι, κατά το δυνατόν, ίδια. Παράλληλα, δεδομένης της ελεύθερης και ανοιχτής επικοινωνίας που προϋποθέτει η συνέντευξη μπόρεσαν να αποτυπωθούν καλύτερα οι διάφορες απόψεις των σύγχρονων Νηπιαγωγών αναφορικά με τη επικαιρότητα και την ανάγκη εφαρμογής των παιδαγωγικών θεωριών του Fr. Fröbel και της M. Montessori στο σημερινό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και οι λόγοι που τους οδηγούν στη συγκεκριμένη άποψη. Ως προς τη μορφή συνέντευξης επιλέχθηκε η ημιδομημένη συνέντευξη. Σε αυτή τη μορφή χρησιμοποιείται ένας οδηγός συνέντευξης, ωστόσο ο/η ερευνητής/τρια έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τη σειρά των ερωτήσεων ανάλογα με τη ροή της συνέντευξης Όπ.π. σ Όπ.π., σ Θ. Ιωσηφίδης, Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2003, σ Όπ.π., σ Ι. Ν. Παρασκευόπουλος, Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας, τομ. 2, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1993, σ Θ. Ιωσηφίδης, όπ.π.,.σ 40 12

13 Ο οδηγός συνέντευξης καταρτίστηκε με βάση τους εξής θεματικούς άξονες: Επιδράσεις από τα παιδαγωγικά συστήματα του Fr. Fröbel και της M. Montessori κατά τη διάρκεια των σπουδών Επιδράσεις από το παιδαγωγικό σύστημα του Fr. Fröbel στην οργάνωση διδασκαλίας Επιδράσεις από το παιδαγωγικό σύστημα της M. Montessori στην οργάνωση διδασκαλίας Αξιολόγηση των δύο παιδαγωγικών συστημάτων Πιο συγκεκριμένα, ο οδηγός συνέντευξης αποτελούνταν από 38 ερωτήσεις. Στον πρώτο άξονα συμπεριλήφθηκαν οκτώ ερωτήσεις (6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13), στον δεύτερο άξονα οκτώ ερωτήσεις (17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25), στον τρίτο άξονα 9 ερωτήσεις (26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33) και στον τέταρτο και τελευταίο άξονα 5 ερωτήσεις ( 34, 35, 36, 37, 38). Τέθηκαν επίσης κάποιες ερωτήσεις βιογραφικών στοιχείων (1, 2, 3, 4), καθώς και ορισμένες ερωτήσεις που αφορούσαν τη λειτουργία του Νηπιαγωγείου γενικότερα (5, 14, 15, 16). Τα υποκείμενα της έρευνας αποτέλεσαν 10 γυναίκες Νηπιαγωγοί ηλικίας από 37 έως και 61 ετών. Η επιλογή όσον αφορά την ηλικία σχετίζεται με την εμπειρία που αποκτάται δεδομένων των πολλών ετών εργασίας στο χώρο του Νηπιαγωγείου. Από τις 10 συνεντευξιαζόμενες οι εννέα βρίσκονται εν ενεργεία και η μία είναι συνταξιούχος. Οι έξι εργάζονται σε Δημόσιο σχολείο στο Νομό Λάρισας, η μία στο Νομό Θεσσαλονίκης, η μία στο Νομό Πιερίας και η μία στο Νομό Πέλλας. Όλες εργάζονται ως Νηπιαγωγοί εκτός της μίας η οποία εκτελεί χρέη Διευθύντριας. Αναφορικά με το μορφωτικό επίπεδο των συνεντευξιαζόμενων κριτήριο αποτέλεσε η φοίτηση των Νηπιαγωγών τόσο σε Ακαδημίες Νηπιαγωγών, όσο και σε Πανεπιστημιακά Τμήματα Προσχολικής Αγωγής. Οι τέσσερις φοίτησαν στην Ακαδημία Νηπιαγωγών Αθηνών και οι έξι στα Πανεπιστημιακά Τμήματα Προσχολικής Αγωγής Θεσσαλονίκης (3), Βόλου (2), Ρόδου (1). Σημειώνεται ότι η μία συνεντευξιαζόμενη μετά τη φοίτηση της στην Ακαδημία Νηπιαγωγών Αθηνών συνέχισε και στο Τμήμα Προσχολικής Αγωγής του Πανεπιστημίου του Βόλου. Από τις δέκα συνεντευξιαζόμενες η μία έχει μεταπτυχιακό τίτλο γενικής φύσεως στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, η μία βρίσκεται σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα για το παιδαγωγικό παιχνίδι στην προσχολική ηλικία στο Πανεπιστήμιο του Βόλου και η μία συνέχισε για μετεκπαίδευση σε Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης. Τέλος, όλες έχουν παρακολουθήσει σεμινάρια που σχετίζονται με το επάγγελμα της Νηπιαγωγού και αφορούν σε θέματα παιδαγωγικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, ειδικής αγωγής και νέων τεχνολογιών. Μετά τη συλλογή των ερευνητικών δεδομένων ακολούθησε η επεξεργασία τους. Αυτή περιλάμβανε την απομαγνητοφώνηση του υλικού των συνεντεύξεων, τη μετατροπή τους, δηλαδή, σε γραπτό κείμενο. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των δεδομένων είναι η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου. Κατά τη διαδικασία επεξεργασίας των δεδομένων διαμορφώθηκε ένα σύστημα κατηγοριών και έπειτα από την αποδελτίωση των στοιχείων που συλλέχθηκαν στα πλαίσια των συνεντεύξεων, επιλέχθηκε το παράδειγμα της δόμησης 13

14 «περιεχομένου» 27 καθώς και η «πρότυπη» δόμηση. Με το παράδειγμα της δόμησης «περιεχομένου» περιεγράφηκε περιφραστικά με βάση τις κατηγορίες το υπό έρευνα υλικό. Με το παράδειγμα της «πρότυπης» δόμησης τεκμηριώθηκαν οι παραφράσεις, με πρότυπες γλωσσικές αναφορές που εντοπίζουμε στο υπό έρευνα υλικό. Τέλος ακολούθησε η ερμηνεία τους. Με βάση την ανάλυση των δεδομένων προέκυψαν οι εξής κατηγορίες: 10 ΠΡΟΦΙΛ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ 11 Ο ρόλος της νηπιαγωγού 12 Παρέμβαση της Νηπιαγωγού κατά τη διάρκεια των δραστηριοτήτων (περιπτώσεις λάθους, επανάληψη ως μέσο αυτοαγωγής) 13 Ανάπτυξη αυτενέργειας νηπίου 14 Δραστηριότητες προσαρμοσμένες στη φύση και τις ανάγκες των νηπίων 15 Πειθαρχία νηπίων (ποινές/αμοιβές, ασκήσεις σιωπής) 16 Ομαδική εργασία και εξατομικευμένη μάθηση (αυτόνομη δράση, ανάπτυξη κοινωνικότητας) 20 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ 21 Σημασία παιχνιδιού κατά την προσχολική ηλικία (παιχνίδι και εργασία, ρυθμικά παιχνίδια, σωματικές αναπαραστάσεις, αντίτυπα παιχνιδιών) 22 Σημασία διδακτικού υλικού (περιγραφή) 23 Φραιμπελιανές δραστηριότητες - Η σημασία της κίνησης, της παρατηρητικότητας και της έρευνας στην προσχολική ηλικία (δραστηριότητες κινητικότητας, παρατηρητικότητας και έρευνας) 24 Διδακτικές αφηγήσεις / Δραματοποίηση 25 Δώρα - Απασχολήσεις 26 Μοντεσσοριανές δραστηριότητες -Δραστηριότητες για την εξάσκηση των αισθητήριων οργάνων (θερμοκρασία, βάρος, αφή στερεογνωστική αίσθηση, γεύση, όσφρηση, ακοή ) 27 Μοντεσσοριανές τεχνικές (απομόνωση της ιδιότητας, κλιμάκωση) 28 Ανάπτυξη γραφής και ανάγνωσης στο Νηπιαγωγείο (δραστηριότητες γραφής και ανάγνωσης) 29 Ενασχόληση στον προαύλιο χώρο/κήπο και η σημασία των χειρωνακτικών δραστηριοτήτων 30 Η ΤΑΞΗ ΤΟΥ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ 31 Οργάνωση χώρου 32 Σύνδεση με την καθημερινή ζωή 33 Το Νηπιαγωγείο ως προέκταση του παιδικού δωματίου 40 ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 41 Μελέτη σημαντικών παιδαγωγών για την προσχολική αγωγή κατά τη διάρκεια των σπουδών 42 Μελέτη του φραιμπελιανού και του μοντεσσοριανού παιδαγωγικού συστήματος 43 Μαθήματα για το φραιμπελιανό και το μοντεσσοριανό παιδαγωγικό σύστημα 27 Κατά τη δόμηση περιεχομένου εντοπίζονται στο υπό έρευνα υλικό τα θέματα που θα περιγράφουν με τη βοήθεια της παράφρασης. Στην πρότυπη δόμηση, ο ερευνητής ανακαλεί τις πιο χαρακτηριστικές αναφορές για κάθε υποκατηγορία του. Ως αξιοσημείωτες αναφορές χαρακτηρίζονται αυτές που έχουν: α) ιδιαίτερα ακραία διατύπωση, β) ιδιαίτερα θεωρητικό ενδιαφέρον, γ) μεγάλη συχνότητα. Ακολούθως, οι αναφορές αυτές καταγράφονται με κάθε «ακρίβεια». Κ. Θ. Μπονίδης, όπ.π.,σσ

15 44 Ανάγνωση εγχειριδίων του Fr. Fröbel και της M. Montessori 50 ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ FR. FRÖBEL ΚΑΙ ΤΗΣ M. MONTESSORI 51 Η σημασία του Fr. Fröbel και της M. Montessori για την προσχολική αγωγή 52 Αξιολόγηση του παιδαγωγικού συστήματος Fr. Fröbel (επικαιρότητα των φραιμπελιανών δραστηριοτήτων) 53 Αξιολόγηση του παιδαγωγικού συστήματος της M. Montessori (επικαιρότητα των μοντεσσοριανών δραστηριοτήτων) 54 Σύγκριση του μοντεσσοριανού και του φραιμπελιανού συστήματος 55 Επιδράσεις από άλλα παιδαγωγικά συστήματα Η εργασία αποτελείται από έξι κεφάλαια. Αναλυτικότερα, δομείται ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η δράση του Γερμανού παιδαγωγού Fr. Fröbel. Αρχικά, επιχειρείται μία παρουσίαση του βίου του από την παιδική του ηλικία και στη συνέχεια περιγράφεται η ενασχόλησή του με την Παιδαγωγική Επιστήμη και η προσωπική του δραστηριότητα αναφορικά με την προσχολική εκπαίδευση. Αναλύονται οι φιλοσοφικές και παιδαγωγικές του αρχές, το παιδαγωγικό υλικό που χρησιμοποιούσε στο φραιμπελιανό Νηπιαγωγείο, οι φραιμπελιανές δραστηριότητες, ο προτιμώμενος ρόλος της Nηπιαγωγού και η μέθοδος που ακολουθούσε γενικότερα για την αγωγή της προσχολικής ηλικίας. Στο τέλος του κεφαλαίου επισημαίνεται η διεθνής διάδοση του φραιμπελιανού συστήματος από τους/τις πιστούς/ες οπαδούς του. Ειδικότερα περιγράφεται η διείσδυση και η εξάπλωση του θεσμού των Νηπιακών Κήπων στις χώρες που απέσπασε τη μεγαλύτερη αναγνώριση μετά το θάνατο του παιδαγωγού. Μετά το γερμανικό χώρο το φραιμπελιανό σύστημα διαδόθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ), την Αγγλία, τη Ρωσία, Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο Ολλανδία Ουγγαρία Ελβετία και την Ιαπωνία. Επίσης, επιχειρείται μία αξιολόγηση του φραιμπελιανού συστήματος και παρουσιάζονται οι κριτικές απόψεις που δέχθηκε. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στη δράση της Ιταλίδας παιδαγωγού M. Montessori. Αρχικά, επιχειρείται η παρουσίαση της επαγγελματικής της πορείας και των πτυχών που την οδήγησαν να στραφεί από την Ιατρική στην Παιδαγωγική Επιστήμη. Περιγράφονται οι ιατρικές παιδαγωγικές επιδράσεις που δέχτηκε και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της παιδαγωγικής της σκέψης Στη συνέχεια, αναλύεται η παιδαγωγική της δράση στο «Σπίτι των Παιδιών» και οι βάσεις που τέθηκαν για τη δημιουργία της μοντεσσοριανής μεθόδου. Ακολουθεί η περιγραφή των μοντεσσοριανών αρχών με αναφορές στην οργάνωση του περιβάλλοντος, το ρόλο της Νηπιαγωγού, το μοντεσσοριανό παιδαγωγικό υλικό, την αγωγή των κινήσεων, την εξάσκηση των αισθητήριων οργάνων και την εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης στη νηπιακή ηλικία. Στο τέλος του κεφαλαίου παρουσιάζεται η δράση της ίδιας της παιδαγωγού αλλά και των οπαδών της για τη διεθνή προβολή του έργου της. Επιχειρείται μία αξιολόγηση του μοντεσσοριανού συστήματος και παρουσιάζεται η κριτική που του ασκήθηκε. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η παρουσίαση της εξέλιξης της προσχολικής αγωγής στον ελληνικό χώρο, τόσο στο Κράτος όσο και στον εξωκρατικό ελληνισμό, κατά τον 19ο αιώνα. Περιγράφονται οι απαρχές του θεσμού στην Ελλάδα και τα πρώτα ιδρύματα προσχολικής 15

16 αγωγής που ιδρύθηκαν απευθυνόμενα αποκλειστικά στην προνομιούχα αστική τάξη χάρη στη δράση ιεραποστόλων, της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και ιδιωτικών πρωτοβουλιών. Αναλύεται η λειτουργία και ο τρόπος οργάνωσης των προσχολικών ιδρυμάτων με άξονα την αλληλοδιδακτική μέθοδο, οι λόγοι που οδηγούν στην αναγκαστική εγκατάλειψή της και η σταδιακή εισαγωγή του φραιμπελιανού συστήματος στα ελληνικά Νηπιαγωγεία. Μεγάλο μέρος του κεφαλαίου εστιάζει στη ζωή και τη δράση της Αικ. Λασκαρίδου, στην οποία οφείλεται η εξέλιξη της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα και η μεταφορά των παιδαγωγικών αρχών του Fr. Fröbel στην τότε ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα. Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται την εξελικτική πορεία της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα. Παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν τα υπάρχοντα Νηπιαγωγεία στην αρχή του αιώνα, οι δυσκολίες και τα εμπόδια που συναντήθηκαν στην Κατοχή και η ανοδική πορεία που ακολούθησε στα μεταπολεμικά χρόνια. Επιχειρείται μία περιγραφή της ισχύουσας τότε φραιμπελιανής μεθόδου στα Ελληνικά Νηπιαγωγεία κι επισημαίνονται οι προσπάθειες που έγιναν για τη σταδιακή υιοθέτηση του μοντεσσοριανού συστήματος με αφορμή τις τελευταίες επιστημονικές και παιδαγωγικές εξελίξεις που δεσπόζουν στον ευρωπαϊκό χώρο. Στο τέλος του κεφαλαίου παρουσιάζεται η άρνηση της ελληνικής εκπαιδευτικής πραγματικότητας να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και ως εκ τούτου η δυσκολία εφαρμογής των μοντεσσοριανών παιδαγωγικών ιδεών στην Ελλάδα. Το πέμπτο κεφάλαιο εστιάζει στην παρουσίαση των νομοθετικών προτάσεων που επιχειρήθηκαν κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα για την εξέλιξη του θεσμού της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα. Αναφέρονται οι νομοθετικές προτάσεις για την ανάγκη τη λειτουργίας ιδρυμάτων προσχολικής αγωγής και τα μέτρα που ελήφθησαν, καθώς και οι νομοθετικές προσπάθειες που έγιναν για την εκπαίδευση των Νηπιαγωγών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα Διδασκαλεία και οι Σχολές Νηπιαγωγών που ιδρύθηκαν και ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκαν και λειτούργησαν με βάση την ισχύουσα μέθοδο για να καταρτίσουν επαρκώς τις μέλλουσες Νηπιαγωγούς. Στο τέλος του κεφαλαίου επιχειρείται να αποτυπωθεί το προφίλ των πρώτων Νηπιαγωγών στην Ελλάδα και να οριοθετηθούν τα χαρακτηριστικά του νηπιαγωγικού επαγγέλματος κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δύο αιώνων. Το έκτο κεφάλαιο παρουσιάζει την επικαιρότητα των εν λόγων παιδαγωγικών θεωριών. Συγκεκριμένα, πραγματεύεται την ανάλυση των απόψεων των σημερινών εκπαιδευτικών για την επικαιρότητα του παιδαγωγικού συστήματος του Fr. Fröbel και της M. Montessori. Επιχειρείται η παρουσίαση και η περιγραφή των επιδράσεων των δύο παιδαγωγών στα σημερινά ιδρύματα προσχολικής αγωγής, με σχετικά παραδείγματα από την καθημερινή διδακτική πράξη και διδασκαλία, σύμφωνα πάντα με το υλικό που συλλέχθηκε στα πλαίσια των συνεντεύξεων. Αφετέρου, επιχειρείται ο εντοπισμός και η παρουσίαση μαθημάτων στα σημερινά Παιδαγωγικά Τμήματα Προσχολικής Αγωγής κι Εκπαίδευσης, στα πλαίσια των οποίων διδάσκεται το φραιμπελιανό και το μοντεσσοριανό σύστημα. Με βάση τους Οδηγούς Σπουδών, όλων των Νηπιαγωγικών Τμημάτων στην Ελλάδα, περιγράφεται το περιεχόμενο του κάθε μαθήματος που πραγματεύεται ένα ή και τα δύο συστήματα. 16

17 1. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ FR. FRÖBEL Ο Fr. Fröbel γεννήθηκε την 21 η Απριλίου του 1782 στο Oberweissbach, στο πριγκιπάτο του Swarzburg Rudostadt, στο δάσος της Θουριγγίας. Σε πολύ μικρή ηλικία έμεινε ορφανός από μητέρα, καθώς πέθανε εννέα μήνες μετά τη γέννηση του. Αυτή η απώλεια ήταν σκληρή κι επηρέασε το περιβάλλον και την ανάπτυξη της ύπαρξής του. Ο ίδιος ο Fröbel επισημαίνει για το θάνατο της μητέρας του: «Θεωρώ ότι ο θάνατος της μητέρας μου επηρέασε λιγότερο ή περισσότερο τις εσωτερικές κι εξωτερικές συνθήκες της ζωής μου» 28. Ως εκ τούτου, στερήθηκε εκείνο το μέσο που είναι απαραίτητο για την ηθική ανάπτυξη, τη σωματική περίθαλψη και φροντίδα, το μητρικό φίλτρο 29. Ήταν ο έκτος γιος ενός πολύ μορφωμένου προτεστάντη πάστορα, ο οποίος όμως ασχολήθηκε ελάχιστα με την ανατροφή του κι έτσι μεγάλωσε χωρίς επίβλεψη. Όντας μεγαλύτερα τα αδέρφια του, μερίμνησαν εκείνα για την ανατροφή του μικρού αδερφού τους. Αυτός ίσως είναι ο λόγος για τον οποίο ο Fröbel ανέπτυξε βαθιά αγάπη για τους οικογενειακούς δεσμούς 30. Τα παιδικά του χρόνια ήταν αρκετά μοναχικά, καθώς οι σχέσεις του με τον αυστηρό του πατέρα και τη μητριά του υπήρξαν αρκετά τυπικές 31. Στα δέκα του χρόνια μετακόμισε κοντά στον αδερφό της μητέρας του I. Hoffman. Δίπλα του ο Fröbel έζησε ελεύθερα και ευχάριστα κάποια από τα πιο ενδιαφέροντα χρόνια της ζωής του. Στα δεκαπέντε του χρόνια ο πατέρας του, έχοντας την πεποίθηση ότι ο γιος του δεν ήταν ικανός ν ακολουθήσει τις πανεπιστημιακές σπουδές, τον έστειλε να μαθητεύσει κοντά σ ένα δασονόμο 32. Από τότε ο Fr. Fröbel ξεκίνησε να εργάζεται. Η πρώτη του δουλειά ήταν βοηθός δασονόμου, αργότερα εργάστηκε ως βοηθός επιστάτη σε ιδιωτικό αγρόκτημα κι έπειτα ως δασοφύλακας 33. Παράλληλα, αναζητούσε τον επαγγελματικό του προσανατολισμό και σπούδασε κατά καιρούς Φιλοσοφία, Φιλολογία, Αρχιτεκτονική, Μαθηματικά και Φυσικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, όπου και παρέμεινε για δύο έτη. Η έλλειψη οικονομικών πόρων τον ανάγκασαν να διακόψει τις σπουδές του. Δεν άσκησε ποτέ όμως κανένα σχετικό επάγγελμα καθώς τον έλκυε περισσότερο η Παιδαγωγική Επιστήμη. Η εκπαίδευση που έλαβε δεν ήταν ποτέ συστηματική και τακτική. Επομένως εντάσσεται στην κατηγορία των μεγαλοφυών, αυτοδίδακτων ανδρών 34. Την κλίση του για την παιδαγωγική την ανακάλυψε αρκετά αργά, όταν το 1805 γνώρισε τον παιδαγωγό Anton Gruner, διευθυντή ενός πρότυπου σχολείου το οποίο εφάρμοζε τις ιδέες του Pestalozzi στη Φρανκφούρτη. Ο ενθουσιασμός του Fröbel όταν γνώρισε 28 E. Michaelis & H. K. Moore, Froebel s Autobiography, C. U. Bardeen 1889, p Αικ. Λασκαρίδου, Ολίγα τινά περί του Φρειδερίκου Φροέβελ κατά την εορτήν της εκατονταετηρίδος των γενεθλίων αυτού τη 9/21 Απριλίου 1882, εκ του Τυπογραφείου Θρ. Παπαλεξανδρή και Αλ. Παπαγεωργίου, Αθήνησιν 1885, σ E. Michaelis & H. K. Moore, ib. id., p J. Houssaye, Δεκαπέντε παιδαγωγοί Σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σ H. Heiland, Friedrich Froebel, στο: International Boureau of Education, vol XXIII (3/4), Pariw 1993, pp , p Θ. Καραγιάννη, Παιδαγωγικά Πορτρέτα, Ντουντούμη, Αθήνα 1992, σ Αικ. Λασκαρίδου, όπ.π., σ

18 τη μέθοδο του Pestalozzi ήταν τέτοιος που αποφάσισε να μεταβεί στο Yverdon της Ελβετίας όπου ασκούσε το έργο του ο «φιλάνθρωπος παιδαγωγός» (όπως ονομάζουν τον Pestalozzi), για να τον γνωρίσει 35. Στο πρότυπο σχολείο της Φρανκφούρτης ο Fröbel δίδαξε σε παιδιά εννέα έως έντεκα ετών. Το 1807 ανέλαβε ως ιδιωτικός δάσκαλος την εκπαίδευση τριών γιων (ηλικίας έξι έως δώδεκα ετών) μιας αριστοκρατικής οικογένειας της Φρανκφούρτης. Ένα χρόνο αργότερα, μαζί με τους μαθητές του βρέθηκαν στο Yverdon, όπου και παρέμειναν για μία διετία ( ), στη διάρκεια της οποίας ο Fröbel είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά το σύστημα του Ελβετού παιδαγωγού. Το 1810 επέστρεψε από το Yverdon στη Φρανκφούρτη 36. Το 1811, έχοντας πάρει πλέον την απόφαση να γίνει παιδαγωγός, βρέθηκε στο Πανεπιστήμιο του Gottingen για να συνεχίσει τις σπουδές του. Το 1812 βρέθηκε στο Βερολίνο για να παρακολουθήσει τις παραδόσεις του ιδρυτή της Επιστήμης της Κρυσταλλογραφίας, καθηγητή Christian Samuel Weiss, στη Φυσική Ιστορία και την Ορυκτολογία. Εκεί, είχε παράλληλα την ευκαιρία να παρακολουθήσει διαλέξεις του φιλόσοφου Fichte 37. Κατά την περίοδο , αποκτώντας συνεχώς παιδαγωγική πείρα εργάστηκε ως παιδαγωγός και ιδρυτής εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Το 1816 με πυρήνα μία μικρή ομάδα μαθητών δημιούργησε ένα σχολείο στο Keilhau όπου προσπάθησε να εφαρμόσει τις παιδαγωγικές ιδέες του Rousseau και του Pestalozzi. Το ιδιωτικό αυτό σχολείο, όπου, κατά τη διάρκεια της ακμής του εκπαιδεύτηκαν περίπου 60 μαθητές, ήταν ένα σχολείο εργασίας και παραγωγής, ένα σχολείο κοινοτικής ζωής, το οποίο παρουσίαζε πολλά από τα χαρακτηριστικά των μελλοντικών Εξοχικών-Παιδαγωγείων Οικοτροφείων. Στο κέντρο βρισκόταν η οικογένεια ως εκπαιδευτικός θεσμός, ενώ η διδασκαλία έμοιαζε με την οικογενειακή πρακτική καθώς συνδυαζόταν ταυτόχρονα με την αγωγή 38. Το σχολείο στο Keilhau επικεντρωνόταν στην οικογενειακή εκπαίδευση. Η διδασκαλία πραγματοποιούνταν σε μία οικογενειακή ατμόσφαιρα, ευαισθητοποίησης κι εκπαίδευσης μικρών και μεγάλων μαθητών. Το κλίμα εμπιστοσύνης και οικειότητας αφορούσε τόσο την οικογένεια όσο και το σχολείο, όπου το ανθρώπινο ον ζει και αναπτύσσεται. Η εκπαίδευση στο Keilhau απευθυνόταν στην ανάπτυξη του συνόλου της υπάρξεως. Η διδασκαλία δεν αφορούσε την τυπική μορφή μαθημάτων, όπου οι μαθητές παρακολουθούν τα μαθήματα από το δάσκαλο. Αλλά στόχευε στη διάπλαση του ατόμου. Η εκπαίδευση ήταν ηθική και θρησκευτική, διότι ο μαθητής ήταν συναισθηματικά έτοιμος να ενταχθεί στον κύκλο της ομάδας, των συναδελφών συμμαθητών του αλλά και στον κύκλο της οικογένειας 39. Η διδασκαλία δε περιοριζόταν μόνο στην εκπαίδευση και την εσωτερική καλλιέργεια του μαθητή. Στο πρόγραμμα περιλαμβανόταν εκπαιδευτικά παιχνίδια, οικοδομικές εργασίες και αθλήματα. Οι μαθητές είχαν παράλληλα την ευκαιρία να εργαστούν στο αγρόκτημα του Keilhau. Το ιδιωτικό σχολείο του Keilhau δεν ήταν απλά ένα οικοτροφείο, περιλάμβανε ένα 35 Α. Σ. Κοσμά, Ιστορία Προσχολικής Αγωγής, University studio press, Θεσσαλονίκη 1994, σσ H. Heiland & H. K. Moore, ib. id., p Σ. Χατζηστεφανίδου, Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής Ανθρωπολογικές και Παιδαγωγικές αντιλήψεις Πρακτικές ανατροφής Θεσμοί φροντίδας και εκπαίδευσης, τόμος Α, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008, σ J. Houssaye, όπ.π., σ H. Heiland, ib.id, p

19 μικρό αγρόκτημα του οποίου τα προϊόντα κάλυπταν τις υλικές ανάγκες όλης της «οικογένειας» 40. Η πρακτική που εφαρμοζόταν στο Keilhau αντικατόπτριζε την ενότητα των «φύση», «πνεύμα», «επιστήμη» κι «εκπαίδευση». Ο Fröbel προσπάθησε να καθιερώσει μία ενιαία «ρίζα» για την επιστήμη και την εκπαίδευση. Η εργασία που γινόταν στο πλαίσιο της οικογένειας χρησίμευε ως ένας τρόπος διείσδυσης και κατανόησης της πραγματικότητας. Η παροχή αυτή της οικογένειας όμως γίνεται με τρόπο έμμεσο. Η σχολική εκπαίδευση ως «συνειδητή», μπορεί να προσφέρει μία περισσότερο ορθολογική εμβάθυνση. Έτσι ο Fröbel καθορίζει την εκπαιδευτική πράξη ως μία «συνειδητή» οικογενειακή ζωή 41. Στο Keilhau, μεταξύ του 1823 και 1825, o Γερμανός παιδαγωγός συνέταξε το κύριο έργο του «Die Menschenerziehung» (Η αγωγή του ανθρώπου). Εκεί, περιλαμβάνεται η φιλοσοφική του βάση, η αναπτυξιακή του θεωρία και η σχολική παιδαγωγική του. Ο Fröbel ορίζει τη σχέση επιστήμης και εκπαίδευσης ως την απόκτηση αυτογνωσίας από τον άνθρωπο, ως μια σχέση διαλεκτική κι ως μία συναρμογή του εσωτερικού κι εξωτερικού κόσμου, της οποίας η ενοποίηση είναι απαραίτητη για τη ζωή 42. Παράλληλα, ο Fröbel παρουσιάζει μία πληθώρα μεμονωμένων μαθημάτων τα οποία έχουν σχεδιαστεί για να εκπαιδεύσουν τις στοιχειώδεις δυνάμεις στον άνθρωπο. Τα μαθήματα αυτά απευθύνονται στη γνωστική λειτουργία, χωρίς ωστόσο να παραγκωνίζεται ο συναισθηματικός και ψυχοκινητικός τομέας. Ο Fröbel δεν ενδιαφερόταν τόσο για τη διδασκαλία της εργασίας ή για την παροχή πληροφοριών και την επαγγελματική κατάρτιση των μαθητών, αλλά στόχευε στην απόκτηση διορατικότητας στις δομές, που παραμένουν βαθιά ριζωμένες στο συναισθηματικό υπόβαθρο του ανθρώπου, δίνοντας έμφαση στη ζωή και τη γνωστική λειτουργία, μεταξύ της πρακτικής και της θεωρίας 43. Το σχολείο του Keilhau γνώρισε ανθηρή ανάπτυξη. Μέχρι το 1825 φοιτούσαν 57 μαθητές. Ωστόσο, το 1829 βρέθηκε με μόνο 5 μαθητές και πέρασε στα όρια της κατάρρευσης. Αυτή η δυσμενής κατάσταση οφείλεται στην πολιτική του Metternich. Μετά το 1815 οι δημοκρατικές τάσεις παρεμποδίζονταν από συντηρητικά αντι- ρεύματα. Δεδομένης της φήμης που είχε το σχολείο στο Keilhau ως «φιλελεύθερο», οι γονείς απομάκρυναν τα παιδιά τους από το εκπαιδευτήριο. Το σχολείο επαναλειτούργησε ύστερα από παρέμβαση του Johannes Barop, από το 1829, με τον ίδιο στη θέση του διευθυντή 44. Το 1826 ο Fröbel γνώρισε το φιλόσοφο Krause, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην παιδαγωγική του εξέλιξη. Αργότερα, στην Ελβετία δημιούργησε εκπαιδευτήριο και ορφανοτροφείο στο Wartensee με διαδοχικές εγκαταστάσεις στο Wilisau και στο Burgdorf. Το 1833 ανέλαβε τη διεύθυνση της «Σχολής ανωτέρων μαθημάτων» για δασκάλους. Το 1837 το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στην αγωγή της προσχολικής ηλικίας, γι αυτό και ίδρυσε στο Blankenburg της Θουριγγίας ένα ίδρυμα για την περίθαλψη των νηπίων το οποίο εξελίχτηκε σε πρότυπο παιδαγωγικό ίδρυμα και ονομάστηκε «Kleinkinder Pflegeanstalt», δηλαδή ίδρυμα για 40 Ib. id, p Ib. id, p Ib.id, p Ib.id, p Ib.id, p

20 τη φροντίδα μικρών παιδιών. Αυτός ο τίτλος ωστόσο αντικαταστάθηκε γρήγορα από τη γνωστή σε όλους επωνυμία «Kindergarten» (κήπος παιδιών). Η λέξη Kindergarten αποκαλύπτει την ψυχολογική και παιδαγωγική θέση που υποστήριξε o Fröbel ότι το παιδί φέρει μαζί του δυνάμεις τις οποίες το σχολείο πρέπει να αναπτύξει, όπως ο κηπουρός τα νέα βλαστάρια 45. Για το Fröbel η ύπαρξη κήπου, ή μίας μικρής φύσης είναι απαραίτητη στο Νηπιαγωγείο. «Εις την ύπαιθρον το παιδί αναπνέει καθαρώτερον αέρα, τρέχει και παίζει με τρόπον ώστε να αναπτύσσεται καλλίτεραν το σώμα του. Συγχρόνως ωφελείται διανοητικώς, διότι η φύσις είναι το σοφώτερον βιβλίον...εις το τόσον ελκυστικόν περιβάλλον του νηπιακού κήπου το νήπιον αισθάνεται να κινείται και να ζωντανεύει μέσα του ο κόσμος ολόκληρος. Αι εντυπώσεις εξυπνούν τα αισθήματα και η διάνοιά του το ενδιαφέρον» 46. Η δημιουργία των «νηπιακών κήπων» έχει τις ρίζες της στα ταραγμένα παιδικά χρόνια του παιδαγωγού. Αξιοσημείωτη επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του παιδαγωγού άσκησε η τοποθεσία του σπιτιού των γονιών του. «Περιβάλλονταν από κτίρια, τοίχους, και φράκτες. Μπροστά βρισκόταν μία μικρή εκκλησία και από την πίσω πλευρά κατέληγε σ ένα λόφο. Για πολύ καιρό στερούμουν κάθε μακρινή θέα. Αλλά πάνω απ όλα είδα ένα καθαρό ουρανό κι ένα δροσερό αεράκι να αναδύεται. Αυτή η εντύπωση μου έμεινε και κατέστησε τη φύση, τον κόσμο των φυτών και των λουλουδιών αντικείμενο παρατήρησης και προβληματισμού μου» 47. Η Αικ. Λασκαρίδου, πιστή οπαδός του, αναφέρει: «Την μόνην παρηγορίαν παρέσχεν αυτώ ο όπισθεν του πατρικού οίκου υπό τοίχου περιφραγμένος κήπος, όπου πρωϊμώτα ενησχολείτο εις την παρατήρησιν και καλλιέργειαν της φύσεως. Την ενασχόλησιν ταύτην, την ευγενή ταύτην τέρψιν εσκέφθην βραδύτερον ο ιδρυτής των νηπιακών κήπων να παράσχη εις όλα τα παιδία, διότι είχεν έκπαλαι αισθανθεί έφ εαυτού την αγαθοποιάν αυτής δύναμιν και επήρειαν» 48. Αναρωτόμενος ποια θα ήταν η κατάλληλη επωνυμία για το νέο του ίδρυμα ο Fröbel σκέφτηκε: «Μακάρι να μπορούσα να σκεφτώ ένα όνομα για τα χρόνια της παιδικής μου ηλικίας... Εύρηκα!! Kindergarden (Νηπιακός κήπος). Αυτό θα είναι το όνομα του νέου ιδρύματος» 49. Τον ίδιο χρόνο ίδρυσε στη Δρέσδη ένα σχολείο κατάρτισης (Διδασκαλείο) στελεχών των «Νηπιακών Κήπων». Την ίδια περίοδο και ως το θάνατο του, στις 6 Ιουνίου του το 1852 στο Marienthal της Σαξονίας, περιόδευσε στη Γερμανία διαδίδοντας το έργο του και τις παιδαγωγικές του αρχές. Ωστόσο, οι προτάσεις του δέχτηκαν έντονη κριτική από την πολιτική ηγεσία της Γερμανίας. Κατηγορήθηκε για σοσιαλισμό και αθεϊα και το 1836 διατάχτηκε η κατάργηση των φραιμπελιανών ιδρυμάτων 50. Το έργο και τις αρχές του μετέδωσαν οι μαθητές και οι οπαδοί του. 45 Χ. Γ. Χαρίτος, όπ.π., σσ Ε. Λασκαρίδου, Αικ. Λασκαρίδου, Ν. Ι. Εξαρχόπουλος, Πως να μορφώσωμεν ανθρώπους, Εστία, Αθήνα 1933, σσ E. Michaelis & H. K. Moore, ib. id., p Αικ. Λασκαρίδου, όπ.π., σ H. Heiland & H. K. Moore, ib. id., p Χ. Γ. Χαρίτος, όπ.π., σ