ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ. Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Άννα Καρυδά ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ: Ομότιμος Καθηγητής Λάμπρος Κοτσίρης Καθηγητής Σπυρίδων Ψυχομάνης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγικές επισημάνσεις. 1. Οι τραπεζικές πληρωμές γενικά. 2. Το ζήτημα της ευθύνης των τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών. 3. Τα υπό εξέταση ζητήματα. 4. Ζητήματα που δεν εξετάζονται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. 5. Απαραίτητες ορολογικές διευκρινίσεις. Μέρος Πρώτο Οι πράξεις διενέργειας πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων Κεφάλαιο Πρώτο Οι συμβάσεις διενέργειας τραπεζικών πληρωμών γενικά. 1. Έννοια και βασικές διακρίσεις των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών. 2. Νομική φύση των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών και εισπράξεων - Εφαρμοστέο δίκαιο. Κεφάλαιο δεύτερο Η σύμβαση τραπεζικού εμβάσματος. 1. Ορισμός και έννοια τραπιζικού εμβάσματος. 2. Νομική φύση. 3. Δικαιώματα και υποχρεώσεις των μερών. 4. Χρόνος εκτέλεσης της εντολής εμβάσματος. 5. Δέσμευση έναντι του δικαιούχου. 6. Ανάκληση της εντολής εμβάσματος. Κατάσχεση. 7. Η συντέλεση της πληρωμής στην υποκείμενη σχέση. Κεφάλαιο τρίτο Η σύμβαση τραπεζικού γύρου. 1. Έννοια Ορισμός τραπεζικού γύρου. 2. Νομική φύση. 3. Μορφές συναλλαγών πράξεων γύρου Εντολή μεταφοράς χρημάτων (έμβασμα) Χρεωστικές Εντολές Διεκπεραίωση πληρωμών με επιταγές. 4. Δικαιώματα και υποχρεώσεις των μερών. 5. Δέσμευση έναντι του δικαιούχου. 6. Ανάκληση. Μέρος Δεύτερο. Ζητήματα ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων. Κεφάλαιο Πρώτο. Το πρόβλημα της ευθύνη κατά την εκτέλεση συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών σήμερα. 2

3 Κεφάλαιο Δεύτερο. Ευθύνη κατά την εκτέλεση εντολών πληρωμής. Συμβατική θεμελίωση της ευθύνης. 1. Διατάξεις που ρυθμίζουν την ευθύνη των μεσολαβουσών τραπεζών κατά την εκτέλεση εντολών πληρωμής. 2. Αιτίες γέννησης συμβατικής ευθύνης κατά την εκτέλεση εντολών πληρωμής Νομολογιακά δεδομένα Σφάλμα Καθυστέρηση Πλαστογραφία απάτη Αδυναμία διακανονισμού. 3. Η έκταση της αποκαταστατέας ζημίας Απώλεια του κεφαλαίου Απώλεια τόκων Έμμεση ζημία. 4. Η κατανομή του κινδύνου μεταξύ των μερών Η κατανομή του κινδύνου σε περίπτωση εμφιλοχώρησης πλαστογραφίας ή απάτης Η κατανομή του κινδύνου σε περίπτωση εμφιλοχώρησης σφάλματος. 5. Ανάκληση της εντολής και τραπεζικός διακανονισμός στα συστήματα πληρωμών. Κεφάλαιο Τρίτο. Η ευθύνη της αποστέλλουσας τράπεζας για το πταίσμα της ανταποκρίτριάς της κατά την εκτέλεση των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών. 1. Προβλήματα από την αρχή της σχετικότητας των ενοχών. 2. Η νομική θέση της ανταποκρίτριας έναντι της αποστέλλουσας τράπεζας. 3. Υποκατάστατος και βοηθός εκπληρώσεως στη δογματική του Α.Κ. 4. Κριτήρια διάκρισης υποκατάστατου και βοηθού εκπληρώσεως στη θεωρία και τη νομολογία. 5. Αξιολόγηση των κριτηρίων διάκρισης υποκατάστατου βοηθού εκπληρώσεως. 6. Η ευθύνη της αποστέλλουσας τράπεζας για πταίσμα της ανταποκρίτριας υπό το πρίσμα της νομικής φύσης των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών. 7. Η δυνατότητα εφαρμογής του άρθρου ΑΚ στις συμβάσεις τραπεζικών πληρωμών. 8. Προτεινόμενη αντιμετώπιση του ζητήματος της ευθύνης της αποστέλλουσας τράπεζας για πταίσμα της ανταποκρίτριας. 9. Πρόσθετα επιχειρήματα υπέρ τη ευθύνης της αποστέλλουσας τράπεζας για πταίσμα της ανταποκρίτριας. 10. Το ζήτημα της απαλλαγής από την ευθύνη σε περίπτωση επιλογής της ανταποκρίτριας από τον εντολέα. Κεφάλαιο Τέταρτο. Η ρύθμιση της ευθύνης των μεσολαβουσών τραπεζών κατά την εκτέλεση τραπεζικών πληρωμών στο Κοινοτικό Δίκαιο. 1. Η Οδηγία 97/5/ΕΚ (π.δ. 33/2000) Η θέσπιση της Οδηγίας 97/5. 3

4 1.2. Πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας 97/ Υποχρεώσεις διαφάνειας και πληροφόρησης Υποχρεώσεις σχετικά με τις προθεσμίες Υποχρέωση εκτέλεσης σύμφωνα με τις οδηγίες του πελάτη (απαγόρευση διπλής χρέωσης) Υποχρέωση προς αποκατάσταση σε περίπτωση μη ολοκλήρωσης της μεταφοράς πιστώσεως Νομική φύση και λόγοι καθιέρωσης της αντικειμενικής ευθύνης στην Οδηγία 97/5. 2. Η Οδηγία 2007/64/ΕΚ Η πορεία προς την Οδηγία 2007/ Η θέσπιση της Οδηγίας 2007/ Τα βασικά χαρακτηριστικά της Οδηγίας 2007/64 Πεδίο εφαρμογής Υποχρεώσεις διαφάνειας και πληροφόρησης Δικαιώματα και υποχρεώσεις σχετικά με την παροχή και τη χρήση υπηρεσιών πληρωμών Έγκριση πράξεων πληρωμής - Ευθύνη για μη εγκεκριμένες πράξεις πληρωμής Προθεσμία εκτέλεσης και ημερομηνία αξίας Ευθύνη για τη μη εκτέλεση ή την εσφαλμένη εκτέλεση Η θέσπιση αντικειμενικής ευθύνης από την Οδηγία 2007/64. Κεφάλαιο Πέμπτο. Ευθύνη κατά την εκτέλεση εντολών πληρωμής. Εξωσυμβατική θεμελίωση της ευθύνης. 1. Γενικά. 2. Ευθύνη σύμφωνα με τις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού Ελαττωματική σχέση αξίας. Από πλευράς δικαίου του αδικαιολόγητου πλουτισμού δεν 2.2. Ελαττωματική σχέση κάλυψης Ελαττωματική σχέση κάλυψης και αξίας. 3. Ευθύνη σύμφωνα με τις διατάξεις της αδικοπραξίας. 4. Επαγγελματική ευθύνη της τράπεζας. 5. Ευθύνη με βάση το θεσμό της σύμβασης με προστατευτική ενέργεια υπέρ τρίτου. Συμπεράσματα. 4

5 Εισαγωγικές επισημάνσεις. 1. Οι τραπεζικές πληρωμές γενικά. Οι πράξεις διενέργειας πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων για λογαριασμό πελατών ή άλλων τραπεζών, τις οποίες μπορούν να αναλάβουν πιστωτικά και χρηματοδοτικά ιδρύματα, αναφέρονται στον κατάλογο δραστηριοτήτων του άρθρου 11 1 στοιχ. δ ν. 3601/2007. Οι τράπεζες, στα πλαίσια της αναλαμβανόμενης από αυτές δραστηριότητας, μεσολαβούν για την εκπλήρωση χρηματικών υποχρεώσεων των πελατών τους. Ο πελάτης, αντί να καταβάλει την οφειλή του απευθείας στο δανειστή, δίνει εντολή στην τράπεζα να πιστώσει το λογαριασμό του δανειστή του, που τηρείται είτε στην ίδια είτε σε άλλη τράπεζα. 1 Διαδικαστικά, διακρίνεται η μία συναλλαγή από την άλλη, καθώς στη δεύτερη περίπτωση η τριμερής σχέση οφειλέτηεντολέα, εντολοδόχου-τράπεζας και δανειστή διευρύνεται με την προσθήκη και μίας ή περισσοτέρων διαμεσολαβουσών τραπεζών. Η τραπεζική διαμεσολάβηση με σκοπό τη διεκπεραίωση των δοσοληψιών των πελατών των τραπεζών αποτελεί μία ειδικότερη έκφανση του γενικότερου φαινομένου της συγκρότησης δικτύων επιχειρήσεων με σκοπό την εξυπηρέτηση των συναλλακτικών αναγκών των πελατών κάθε μίας από τις περισσότερες αυτές συνεργαζόμενες επιχειρήσεις, φαινόμενο που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη οικονομική πραγματικότητα, ιδιαίτερα στους τομείς των διεθνών εμπορευματικών μεταφορών αλλά και των τραπεζικών εντολών πληρωμής Το ζήτημα της ευθύνης των τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών. Η διαρκώς διογκούμενη σημασία και συχνότητα των τραπεζικών μεταφορών κεφαλαίων, κυρίως λόγω της παγκοσμιοποίησης και της ανάπτυξης των διεθνών συναλλαγών, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των περιπτώσεων πρόκλησης ζημίας και κατ επέκταση παρίσταται όλο και περισσότερο αναγκαία η αποζημίωση των εμπλεκομένων σε αυτές τις μεταφορές προσώπων. Από την άλλη πλευρά, η αυξημένη πολυπλοκότητα κατά τη διαδικασία μεταφοράς κεφαλαίων, ιδιαίτερα στην περίπτωση της πολυπρόσωπης μεταφοράς κεφαλαίων, όπου παρεμβάλλονται περισσότερα 1 Βλ. Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, 2002, σελ. 84 επ. 2 Βλ. Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, 2007, σελ. 1. 5

6 πιστωτικά ιδρύματα στην εκτέλεση της εντολής πληρωμής, δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους για ανώμαλη εξέλιξη της ενοχής. Επιπλέον, κατά την πολυπρόσωπη μεταφορά κεφαλαίων γεννώνται ζητήματα από την αρχή της σχετικότητας των ενοχών, καθώς η λεγόμενη «αλυσίδα» μεταφοράς κεφαλαίων είναι διαρθρωμένη κατά ζεύγη συμβατικών δεσμών και δε γνωρίζει συνολικές δικαιοπρακτικές σχέσεις με τα γειτονικά μέλη του δικτύου. Επιπρόσθετα, η αξιοποίηση των εφαρμογών της τηλεματικής και της πληροφορικής προς εξυπηρέτηση των τραπεζικών πληρωμών και η συνακόλουθη υποκατάσταση των παραδοσιακών μεθόδων εκτέλεσης των κλασσικών τραπεζικών μέσων πληρωμής με ηλεκτρονικά συστήματα πληρωμών εγείρει νέα περίπλοκα νομικά ζητήματα σχετικά με την κατανομή των κινδύνων και την αστική ευθύνη των εμπλεκομένων τραπεζών κατά τη διεκπεραίωση των εντολών πληρωμής μέσα από τα συστήματα ηλεκτρονικών διατραπεζικών πληρωμών. Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι τα ζητήματα αστικής ευθύνης των τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων λόγω ακριβώς της διεθνοποίησης, της αύξησης του όγκου και της αποϋλοποίησης των σχετικών συναλλαγών, καθώς επίσης και λόγω της όλο και εντονότερης πολυπλοκότητας των διαδικασιών διεκπεραίωσης τους, με την παρεμβολή, κατά κανόνα, πλην των μεσολαβούντων πιστωτικών ιδρυμάτων και συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών, αποκτούν σήμερα ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα στα πλαίσια της μελέτης των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών. 3. Τα υπό εξέταση ζητήματα. Από το ευρύ φάσμα των τραπεζικών εργασιών πληρωμών επιλέξαμε να ασχοληθούμε στην παρούσα μελέτη ειδικότερα με τις συμβάσεις τραπεζικού εμβάσματος και γύρου και να εξετάσουμε τα νομικά ζητήματα που προκύπτουν από τη λειτουργία τους και, πιο συγκεκριμένα, τα ζητήματα της ευθύνης της τράπεζας έναντι του πελάτη της σε περίπτωση ανώμαλης εξέλιξης των συμβάσεων αυτών. Αστική ευθύνη της τράπεζας προκύπτει μέσω της εφαρμογής διαφορετικών διατάξεων και, επομένως, κατά την εξέταση των σχετικών ζητημάτων, θα επιχειρηθεί να αναλυθεί κάθε πιθανή νομική βάση στην οποία μπορούν να θεμελιωθούν οι αξιώσεις του πελάτη έναντι της τράπεζάς του. Είναι προφανές ότι στις πολυπρόσωπες μεταφορές κεφαλαίων γεννώνται ζητήματα ευθύνης μεταξύ όλων των συμμετεχόντων στη μεταφορά μερών. Στα 6

7 πλαίσια της παρούσας, όμως, θα ασχοληθούμε κατά κύριο λόγο με τις αξιώσεις του πελάτη έναντι της τράπεζάς του ή των άλλων μεσολαβουσών τραπεζών, καθώς, από πρακτικής απόψεως, τα ζητήματα ευθύνης των τραπεζών έναντι των πελατών τους είναι αυτά που έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον και χρησιμότητα. Στις σχέσεις των μεσολαβουσών τραπεζών μεταξύ τους οι τυχόν προκύπτουσες διαφορές λύνονται συνήθως εξωδικαστικά και σπάνια καταλήγουν να απασχολήσουν τα δικαστήρια. Τη μελέτη των συμβάσεων εμβάσματος και γύρου προκρίναμε για διαφόρους λόγους. Κατ αρχήν, πρόκειται για συμβάσεις με ιδιαίτερη πρακτική σημασία, καθιερωμένες από παλαιά στην τραπεζική πρακτική, που εξυπηρετούν τόσο την εγχώρια όσο και τη διασυνοριακή μεταφορά κεφαλαίων. Πρόκειται για συμβάσεις που λόγω της μεγάλης συχνότητάς τους στην τραπεζική πράξη αλλά και της πολυπλοκότητας στην διεκπεραίωσή τους εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Άλλωστε, οι πιστωτικές πληρωμές (έμβασμα και εντολή γύρου με τη μορφή της τραπεζικής μεταφοράς πίστωσης) αποτελούν τον κύριο όγκο και των ηλεκτρονικών διατραπεζικών πληρωμών, δηλαδή των πληρωμών που διεκπεραιώνονται με ηλεκτρονικά μέσα, και για το λόγο αυτό συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον. Όπως άλλωστε θα καταδειχθεί παρακάτω, η νομική φύση της συμβατικής σχέσης της τράπεζας με τον πελάτη της στο πλαίσιο του εμβάσματος και του γύρου αλλά και τα ζητήματα που προκύπτουν κατά την εκτέλεση των δύο αυτών συμβάσεων εμφανίζουν ιδιαίτερη συνάφεια. Εξ άλλου, λόγω ακριβώς της ομοιότητας των νομικών προβλημάτων που ανακύπτουν, η ρύθμιση των σχετικών ζητημάτων γίνεται με παρόμοιο τρόπο σε έμβασμα και γύρο, τόσο σε διεθνές όσο και σε κοινοτικό επίπεδο. 4. Ζητήματα που δεν εξετάζονται στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης όμως δεν θα αποτελέσει ούτε η τραπεζική ενέγγυα πίστωση 3 ούτε η είσπραξη αξιών 4, παρότι μεγάλο μέρος της θεωρίας 3 Πρόκειται για τη σύμβαση του διεθνούς εμπορίου στο πλαίσιο της οποίας μια τράπεζα, συνήθως του τόπου προορισμού των εμπορευμάτων (εκδότρια) συμφωνεί με τον πελάτη της (οφειλέτη-αγοραστή) έναντι αμοιβής να ανοίξει πίστωση υπέρ ορισμένου προσώπου (δικαιούχου-πωλητή), με την έννοια ότι αναλαμβάνει την υποχρέωση να καταβάλει ορισμένο χρηματικό ποσό προς τον τρίτο όταν ο τελευταίος της παραδώσει ορισμένα εμπορικά έγγραφα (συνήθως φορτωτικές). Το καταβαλλόμενο ποσό θα εισπράξει με τη σειρά της η τράπεζα από τον πελάτη της (οφειλέτη-αγοραστή), που θα παραλάβει τα έγγραφα, ενώ προς εξασφάλισή της η τράπεζα έχει νόμιμο ενέχυρο επί των εμπορευμάτων. Βλ. Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, ο.π., σελ. 55 και εκεί πλούσιες παραπομπές. 7

8 εντάσσει τις συμβάσεις αυτές στις πράξεις διενέργειας πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων, θεωρώντας ότι αυτές επιτελούν πρωταρχικά λειτουργία πληρωμής. 5 Ωστόσο, η νομική φύση και η διαπλοκή των αντιτιθέμενων συμφερόντων των μερών στις συμβάσεις εμβάσματος και γύρου διαφέρει ουσιωδώς από αυτή της ενέγγυας πίστωσης και της είσπραξης αξιών, ώστε να μην είναι εφικτή η αντιμετώπιση σε ενιαία βάση των ζητημάτων που ανακύπτουν από τη λειτουργία και των τεσσάρων αυτών συμβάσεων. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια της ενέγγυας πίστωσης και της είσπραξης αξιών η τράπεζα αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας μια περισσότερο πολύπλοκη και πολυσχιδή υπόθεση, σε σχέση με το έμβασμα ή το γύρο, όπου βασική υποχρέωση της τράπεζας είναι μόνο η διεκπεραίωση της πληρωμής ή της είσπραξης. 6 Ειδικότερα, η υπόθεση που η τράπεζα διεξάγει για λογαριασμό του εντολέα της συνίσταται, στο πλαίσιο της τραπεζικής ενέγγυας πίστωσης, πέραν της εκτέλεσης 4 Είσπραξη αξιών είναι η τραπεζική εργασία, στο πλαίσιο της οποίας, η τράπεζα αναλαμβάνει έναντι του πελάτη της να εισπράξει, για λογαριασμό του, χρηματική απαίτησή του από τρίτον οφειλέτη του. Στην είσπραξη αξιών υπό ευρεία έννοια εντάσσεται ακόμη και η συνηθέστατη στο εσωτερικό εμπόριο οπισθογράφηση υπέρ της τράπεζας αξιογράφων με τη ρήτρα «αξία προς είσπραξη». Στη συνηθέστερη περίπτωση, όμως, που η είσπραξη αξιών χρησιμοποιείται για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του διεθνούς εμπορίου, η πληρωμή γίνεται έναντι της εμφάνισης και παράδοσης εμπορικών εγγράφων, δηλαδή, φορτωτικών, αποθετηρίων, τιμολογίων, ασφαλιστηρίων. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Παρατηρήσεις στην ΟλΑΠ 25/1995, ΕπισκΕΔ 1996, σελ. 354 επ., Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., σελ Βλ. Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, ο.π., σελ. 52 επ., Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., σελ Τη διαφοροποίηση σε κρίσιμα σημεία εμβάσματος και γύρου από τη μία και ενέγγυας πίστωσης και είσπραξης αξιών από την άλλη επισημαίνουν πολλοί συγγραφείς. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Παρατηρήσεις στην ΟλΑΠ 25/1995, ΕπισκΕΔ 1996, σελ. 354 επ., του ιδίου, Παρατηρήσεις στην ΑΠ 856/1995, ΔΕΕ 1996, σελ. 707 επ., 710, του ιδίου, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 224 (για τις διαφορές ενέγγυας πίστωσης και άλλων πιστωτικών εντολών), Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, ο.π., σελ. 85, Δ. Χατζή, Ευθύνη της τράπεζας για πλημμελή εκπλήρωση τραπεζικών συμβάσεων, ο.π., σελ. 9 επ. Ο τελευταίος επισημαίνει τις διαφορές στη νομική φύση των εν λόγω συμβάσεων και μελετά τα ζητήματα ευθύνης της τράπεζας για πλημμελή εκπλήρωση της παροχής της σε ξεχωριστά κεφάλαια για την ενέγγυο πίστωση και την είσπραξη αξιών αφενός και το έμβασμα και την πράξη γύρου αφετέρου. Πρέπει να σημειώσουμε, βέβαια, ότι, παλαιότερα, είχε διατυπωθεί στη θεωρία και η αντίθετη μεμονωμένη πάντως- άποψη, ότι οι διατάξεις περί ενέγγυας πίστωσης θα μπορούσαν να τύχουν αναλογικής εφαρμογής και στις άλλες πιστωτικές εντολές πληρωμής (έμβασμα και γύρο). Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε από τον Αλ. Τσιμικάλη, στο έργο του Μελέται εκ του δικαίου των τραπεζών, ο.π., σελ. 60, 103, 113 και υιοθετήθηκε από μέρος της νομολογίας. Βλ. ΕφΑθ 9566/1987, ΕΕΝ 1989, σελ. 635 επ., ΠΠρΘεσ 3677/1983, Αρμ. 1984, σελ. 635 επ., που είναι και οι μοναδικές αποφάσεις, εξ όσων γνωρίζουμε, που υιοθέτησαν τη συγκεκριμένη άποψη, με παραπομπές και οι δύο στο ανωτέρω σύγγραμμα του Τσιμικάλη. Η άποψη αυτή επικρίνεται και ορθώς από την σύγχρονη θεωρία, με το επιχείρημα ότι οι ρυθμίσεις του ν.δ. 17.7/ για την ενέγγυα πίστωση δεν εμπνέονται από τα κοινά σε όλες τις εντολές πληρωμής στοιχεία, αλλά από τις ιδιαιτερότητες της ενέγγυας πίστωσης έναντι των άλλων εντολών πληρωμής. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Παρατηρήσεις στην ΑΠ 856/1995, ο.π., σελ. 710, στο ίδιο συμπέρασμα, αν και για διαφορετικούς λόγους, καταλήγει και ο Σπ. Ψυχομάνης, Παρατηρήσεις στην ΕφΠειρ 716/1993, ΕπισκΕΔ 1995, σελ Άλλωστε, η άποψη αυτή έχει εμμέσως εγκαταλειφθεί και από τη νομολογία, που ομοφώνως απορρίπτει την αναλογική εφαρμογή του άρθρου 30 2 ν.δ. 17.7/ στο έμβασμα και στην πράξη γύρου. 8

9 της πληρωμής, κυρίως στον έλεγχο των φορτωτικών που παραδίδει στην τράπεζα ο εξαγωγέας ή συνηθέστερα- η ανταποκρίτρια και στην μεταβίβαση και παράδοσή τους στον εισαγωγέα, ενώ, στο πλαίσιο της είσπραξης αξιών με τη μορφή που αυτή εμφανίζεται συνήθως στο διεθνές εμπόριο- τόσο στην είσπραξη της εκάστοτε απαίτησης του εντολέα όσο και στην, έναντι πληρωμής, εμφάνιση και παράδοση στον οφειλέτη προσυμφωνημένων εμπορικών εγγράφων, λ.χ. φορτωτικές, τιμολόγια, αποθετήρια. Έτσι, στο πλαίσιο τόσο της ενέγγυας πίστωσης όσο και της είσπραξης αξιών, η τράπεζα δεν περιορίζεται, σε αντίθεση με το έμβασμα και το γύρο, σε μία πληρωμή ή σε μία είσπραξη, αλλά, αντιθέτως, διεξάγει μία πιο πολύπλοκη υπόθεση του πελάτη της, στην οποία προέχει η εξασφαλιστική λειτουργία, καθώς η πληρωμή δεν γίνεται μόνο έναντι της νομιμοποίησης του δικαιούχου, αλλά επιπλέον προϋποθέτει την προσκόμιση εγγράφων. 7 Άλλωστε, τόσο στην ενέγγυα πίστωση όσο και την είσπραξη αξιών, ενυπάρχει συνηθέστατα και το πιστωτικό στοιχείο. 8 Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και των διαφορετικών λειτουργιών που συνυπάρχουν στα πλαίσια της ενέγγυας πίστωσης και της είσπραξης αξιών, οι συμβάσεις αυτές διαφοροποιούνται σε κρίσιμα σημεία σε σχέση με τη σύμβαση εμβάσματος και τραπεζικού γύρου, που κατά κανόνα συνιστούν απλούστερες συμβάσεις, οι οποίες εξυπηρετούν μόνο τη διατόπια μεταφορά χρήματος, αυτούσιου ή λογιστικού, ώστε άλλης φύσεως και ποιότητας ζητήματα προκύπτουν κατά την εκτέλεση του εμβάσματος και του γύρου από τη μία και της ενέγγυας πίστωσης και είσπραξης αξιών από την άλλη. Για τους λόγους αυτούς, στην παρούσα μελέτη, δεν θα ασχοληθούμε εκτενώς, εκτός από τις περιπτώσεις όπου κρίνεται απολύτως απαραίτητο, με τα ζητήματα που προκύπτουν από την ανώμαλη εξέλιξη των συμβάσεων τραπεζικής ενέγγυας πίστωσης και είσπραξης αξιών. 7 Τόσο στην περίπτωση της ενέγγυας πίστωσης όσο και στην είσπραξη αξιών, η μεσολάβηση των τραπεζών ως τρίτων γίνεται κυρίως προς το σκοπό αμοιβαίας εξασφάλισης των αντισυμβαλλόμενων στην υποκείμενη σύμβαση. Αποσκοπεί, ειδικότερα, στο να διασφαλίσει ότι ούτε ο αγοραστής θα παραλάβει το εμπόρευμα πριν εκπληρώσει τις σχετικές με το τίμημα συμβατικές υποχρεώσεις του ούτε ο πωλητής θα εισπράξει το τίμημα πριν ο αγοραστής παραλάβει τα συμφωνημένα φορτωτικά και λοιπά έγγραφα, από τα οποία θα αποδεικνύεται ότι του αποστέλλεται το συμφωνημένο εμπόρευμα στη συμφωνημένη ποσότητα, ποιότητα και κατάσταση. 8 Για το ότι το πιστωτικό στοιχείο, αν και σύνηθες στην πράξη, δεν είναι απαραίτητο εννοιολογικό στοιχείο ούτε της ενέγγυας πίστωσης ούτε της είσπραξης αξιών, βλ. Χ. Χρυσάνθη, Παρατηρήσεις στην ΟλΑΠ 25/1995, ΕπισκΕΔ 1996, σελ. 354 επ., Δ. Χατζή, Ευθύνη της τράπεζας για πλημμελή εκπλήρωση τραπεζικών συμβάσεων, ο.π., σελ , 16 σημ

10 5. Απαραίτητες ορολογικές διευκρινίσεις. Η χρησιμοποίηση στην παρούσα εργασία του όρου «εντολέας» γίνεται με σκοπό να διακριθεί από τα υπόλοιπα πρόσωπα ο πελάτης, ο αντισυμβαλλόμενος της τράπεζας που εκκινεί τη διαδικασία της μεταφοράς κεφαλαίων. Ο όρος αυτός δεν χρησιμοποιείται με την αυστηρή νομική του έννοια, δεν αναφέρεται δηλαδή στον συμβαλλόμενο στη σύμβαση εντολής κατ ΑΚ 713 επ. Το ίδιο ισχύει και για τον όρο «εντολή πληρωμής». Από την άλλη πλευρά, ο αντισυμβαλλόμενος του «εντολέα» από την υποκείμενη σχέση, ο λήπτης του ποσού του εμβάσματος ή της εντολής γύρου, χαρακτηρίζεται ως «δικαιούχος». Επίσης, με τον όρο «τράπεζα» νοείται σε κάθε περίπτωση εκείνη η τράπεζα, η οποία αρχικά συμβάλλεται με τον εντολέα και αναλαμβάνει την εκτέλεση μίας πράξης πληρωμής. Όπου στο πλαίσιο της παρούσας χρησιμοποιείται ο όρος «τράπεζα» νοείται η αρχική τράπεζα. Στην αρχική αυτή τράπεζα αναφερόμαστε και με τους όρους «αποστέλλουσα» τράπεζα ή εναλλακτικά «εντολοδόχος» τράπεζα. Όπου, αντίθετα, γίνεται λόγος για ενδιάμεση τράπεζα στην αλυσίδα μεταφοράς κεφαλαίων χρησιμοποιείται ο όρος «ανταποκρίτρια» τράπεζα. Τέλος, όταν αναφερόμαστε στην τελική στην αλυσίδα μεταφοράς κεφαλαίων τράπεζα, που υποχρεούται να θέσει το ποσό της εντολής πληρωμής στη διάθεση του δικαιούχου, κάνουμε λόγο για «παραλήπτρια» ή «πληρώτρια» τράπεζα. Μέρος Πρώτο Οι πράξεις διενέργειας πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων Κεφάλαιο Πρώτο Οι συμβάσεις διενέργειας τραπεζικών πληρωμών γενικά. 1. Έννοια και βασικές διακρίσεις των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών. Από απόψεως συστηματικής, οι τραπεζικές εργασίες πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των τραπεζικών εργασιών που έχουν ως αντικείμενο την επιμέλεια από την τράπεζα υποθέσεων του πελάτη, κατηγορία η οποία καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα τραπεζικών εργασιών, περιλαμβάνοντας, πέραν των πράξεων διενέργειας πληρωμών, και την προσφορά ποικίλων επενδυτικών υπηρεσιών όπως λ.χ. η αγορά ή πώληση κινητών αξιών για 10

11 λογαριασμό του πελάτη και η συμμετοχή στην έκδοση και διάθεση προς το κοινό μετοχών και ομολογιών, αλλά και άλλες εργασίες, όπως η φύλαξη και διαχείριση κινητών αξιών και η παροχή συμβουλών. 9 Μερικότερη κατηγορία των παραπάνω τραπεζικών εργασιών συνιστούν και οι συμβάσεις διενέργειας πληρωμών και εισπράξεων 10 ή άλλως συμβάσεις διεξαγωγής δοσοληψιών 11, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι η εκτέλεσή τους συνεπάγεται για την τράπεζα δαπάνες ή εισπράξεις για λογαριασμό του πελάτη της. Τυπικές μορφές εργασιών κατά τις οποίες η τράπεζα διενεργεί πληρωμές ή εισπράξεις για λογαριασμό πελατών της συνιστούν ιδίως, αφενός μεν η πληρωμή επιταγών, η εκτέλεση εντολών γύρου ή εμβάσματος και η εκτέλεση διαρκών εντολών πληρωμής, αφετέρου δε η είσπραξη κάθε είδους αξιογράφων, όπως επιταγών ή συναλλαγματικών. 12 Διακρίνει κανείς, λοιπόν, δύο βασικές μορφές τραπεζικών πληρωμών 13, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο η εντολή πληρωμής φτάνει στην πληρώτρια τράπεζα. Πρόκειται από τη μία για τις πιστωτικές και από την άλλη για τις χρεωστικές εντολές πληρωμής. 14 Οι πιστωτικές εντολές διενεργούνται με πρωτοβουλία του οφειλέτη και αποσκοπούν στην πίστωση του λογαριασμού του 9 Βλ. Κ. Παμπούκη, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, Αθήνα 1962, σελ. 75 επ. και 469 επ., του ιδίου, Συμβάσεις Διεξαγωγής Πληρωμών και Εισπράξεων, Σύμμεικτα, Τόμος Β2, Εκδόσεις Όπτιμα 2000, σελ. 140 επ. 10 Βλ. Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, Το δίκαιο του ελληνικού συστήματος της κεφαλαιαγοράς και χρηματαγοράς, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, 1999, σελ. 331 επ., του ιδίου, Εγχειρίδιο Εμπορικού Δικαίου, Τόμος 2 Τεύχος 2Γ, Τραπεζικές Συμβάσεις, Αθήνα 1995, σελ. 560 επ., και τον εκεί ορισμό αφενός της σύμβασης διενέργειας πληρωμών ως «κάθε σύμβαση που υποχρεώνει την τράπεζα να καταβάλλει είτε κατάθεσή της (α) σε άλλο τόπο (στον καταθέτη) είτε (β) σε άλλο (πλην του καταθέτη πρόσωπο σε άλλο τόπο)», αφετέρου της σύμβασης είσπραξης ως «σύμβαση του πελάτη (δανειστή της απαίτησης) με την τράπεζα να επιμεληθεί των εξωδίκων και δικαστικών ενεργειών είσπραξης ορισμένης απαίτησης από τον οφειλέτη (τρίτο) στο όνομα του δικαιούχου». 11 Βλ. Κ. Παμπούκη, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π., σελ. 469 επ. 12 Βλ. Κ. Παμπούκη, Συμβάσεις Διεξαγωγής Πληρωμών και Εισπράξεων, ο.π., σελ Οι εργασίες είσπραξης αποτελούν απλά την αντίστροφη διαδικασία σε σχέση με τις εργασίες πληρωμών, καθώς στις μεν πληρωμές η όλη διαδικασία εκκινείται με πρωτοβουλία του οφειλέτη, στις δε εισπράξεις με πρωτοβουλία του δανειστή. Κατά τα λοιπά, τόσο με την πληρωμή όσο και με την είσπραξη επιδιώκεται η πληρωμή-εξόφληση του χρέους δανειστή-οφειλέτη από την υποκείμενη σχέση. Διευκρινίζεται, λοιπόν, ότι, όπου, στο εξής, γίνεται λόγος για τραπεζικές πληρωμές, πρέπει να θεωρείται ότι σε αυτές περιλαμβάνονται και οι τραπεζικές εισπράξεις. 14 Στις πιστωτικές εντολές εντάσσεται το έμβασμα και η πράξη γύρου υπό την ειδικότερη μορφή της τραπεζικής μεταφοράς πίστωσης, ενώ στις χρεωστικές εντολές εντάσσεται η τραπεζική επιταγή, την οποία ο κομιστής εμφανίζει προς είσπραξη, είτε ο ίδιος, είτε μέσω της τράπεζάς του. Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση χρεωστικής εντολής είναι αυτή που μια ασφαλιστική εταιρεία δίνει εντολή στην τράπεζά της να εισπράξει απαίτησή της για ασφάλιστρα με χρέωση του λογαριασμού του ασφαλισμένου ή που ο εκμισθωτής δίνει εντολή στην τράπεζά του να εισπράξει τα μηνιαία μισθώματα που του οφείλονται με χρέωση του λογαριασμού του μισθωτή του. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1997, σελ

12 δανειστή, ενώ οι χρεωστικές εντολές διενεργούνται με πρωτοβουλία του δανειστή και αποσκοπούν στην είσπραξη των απαιτήσεών του με αντίστοιχη χρέωση του λογαριασμού του οφειλέτη. 15 Επιπλέον, ανάλογα με το εάν στην διεκπεραίωση της εντολής πληρωμής εμπλέκονται ένα ή περισσότερα υποκαταστήματα της ίδιας ή διαφορετικών τραπεζών, οι τραπεζικές πληρωμές διακρίνονται σε πληρωμές intra-branch, interbranch και inter-bank. 16 Στις δύο πρώτες περιπτώσεις ο δανειστής και ο οφειλέτης (ή για την τράπεζα «εντολέας» και «δικαιούχος») διατηρούν λογαριασμούς στην ίδια τράπεζα, στο ίδιο ή σε διαφορετικά υποκαταστήματα, ώστε η διεκπεραίωση της εντολής με τη διενέργεια των αναγκαίων χρεωπιστώσεων των σχετικών λογαριασμών αποτελεί εσωτερική υπόθεση της τράπεζας. 17 Απεναντίας, στην τρίτη περίπτωση, όπου δανειστής και οφειλέτης διατηρούν λογαριασμούς σε διαφορετικές τράπεζες, η διεκπεραίωση της εντολής προϋποθέτει διατραπεζική συνεργασία Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1997, σελ Αντίστοιχη η διάκριση σε credit και debit transfers που ακολουθείται στην αγγλική θεωρία. Βλ. Μ. Brindle and R. Cox, Law of Bank Payments, Sweet and Maxwell, London 1996, σελ. 26 επ., E. Ellinger-E. Lomnicka-R. Hooley, Modern Banking Law, 3 rd Edition, Oxford University Press, New York 2002, σελ. 463 επ., όπου και εκτενής ανάλυση της αγγλικής τραπεζικής πρακτικής στον τομέα των πληρωμών και των συνηθέστερων μηχανισμών μεταφοράς κεφαλαίων. Καθώς οι πιστωτικές εντολές πληρωμές συνιστούν τον κύριο όγκο των διατραπεζικών πληρωμών που διεκπεραιώνονται είτε με συμβατικά είτε με ηλεκτρονικά μέσα, συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον. Γι αυτό και όπου στην παρούσα μελέτη γίνεται λόγος για τραπεζικές πληρωμές, θα αναφερόμαστε κυρίως στο μοντέλο της πιστωτικής εντολής πληρωμής. 16 Ανάλογες διακρίσεις γίνονται δεκτές και στη γερμανική θεωρία, όπου οι εντολές γύρου διακρίνονται σε Hausüberweisung και Filialüberweisung από τη μία και zwischenbetriebliche Überweisung από την άλλη. Βλ. C.W. Canaris, Bankvertragsrecht, erster Teil, 3. Aufl., 1988, σελ. 204 αρ. 309 επ. Στην Ελλάδα ακολουθείται η διάκριση των εντολών πληρωμής σε εντός και εκτός ομίλου εντολές. Βλ. Γ. Τριανταφυλλάκη, Σύμβαση τραπεζικού γύρου και εντολή μεταφοράς πίστωσης. Νομικά προβλήματα ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου., Δίκη 23 (1992), σελ. 401 επ., Η διάκριση σε intra-branch και inter-branch πληρωμές δεν στερείται πρακτικής χρησιμότητας, καθώς σε κάθε μία από τις περιπτώσεις αυτές ακολουθείται διαφορετική διαδικασία διεκπεραίωσης των σχετικών εντολών πληρωμής. Στην intra-branch πληρωμή η διενέργεια των αναγκαίων για τη διεκπεραίωση της εντολής χρεωπιστώσεων γίνεται στο υποκατάστημα της τράπεζας, όπου οι σχετικοί λογαριασμοί τηρούνται και αποτελεί έτσι εσωτερική υπόθεση του υποκαταστήματος. Στην interbranch πληρωμή η εντολή του οφειλέτη διαβιβάζεται στο κεντρικό κατάστημα της τράπεζας όπου τηρούνται σε μηχανογραφημένη μορφή οι λογαριασμοί που τηρούνται σε όλα τα υποκαταστήματα και διεκπεραιώνεται εκεί. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 116 επ., Α. Σινανιώτη-Μαρουδή και Ι. Φαρσαρώτα, Ηλεκτρονική Τραπεζική, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα 2005, σελ. 252, Μ. Brindle and R. Cox, Law of Bank Payments, ο.π., σελ Η διατραπεζική αυτή συνεργασία συνίσταται σε δύο κατά βάση στοιχεία. Πρώτον, μεταξύ των τραπεζών πρέπει να υπάρχει κάποιο δίκτυο επικοινωνίας, έτσι ώστε το περιεχόμενο της εντολής να διαβιβαστεί από τη μία τράπεζα στην άλλη. Τα δίκτυα επικοινωνίας μεταξύ τραπεζών διακρίνονται σε «ανοικτά» (π.χ. μέσω τηλεφώνου ή τηλεομοιοτυπίας) όπου μπορεί να συμμετάσχει αδιάκριτα κάθε πιστωτικό ίδρυμα και «κλειστά» όπου τα μέλη είναι συνήθως περιορισμένα και η συμμετοχή σε αυτή προϋποθέτει την τήρηση ειδικών τεχνικών κανόνων και την αποδοχή των συμβατικών όρων προσχώρησης που το σύστημα επιβάλλει. Δεύτερον, μεταξύ των τραπεζών πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα διακανονισμού των αμοιβαίων απαιτήσεων που γεννώνται μεταξύ τους κατά τη συντέλεση 12

13 Επιπρόσθετα, οι εντολές πληρωμής που απευθύνονται σε μία τράπεζα μπορεί να είναι καταγεγραμμένες σε μορφή εγγράφου, οπότε πρόκειται για έγγραφες εντολές 19, ή να διαβιβάζονται με ηλεκτρονικές τεχνικές, οπότε πρόκειται για τις λεγόμενες αποϋλοποιημένες εντολές πληρωμής. Τη διαβίβαση εντολών πληρωμής μεταξύ τραπεζών και το συμψηφισμό των απαιτήσεων που προκύπτουν από τη διεκπεραίωσή τους με ηλεκτρονικά μέσα αποδίδει ο όρος «ηλεκτρονικές διατραπεζικές πληρωμές» (ΗΔΠ) 20, ενώ η ηλεκτρονική διαβίβαση των εντολών πληρωμής, όταν αφορά τη σχέση πελάτη τράπεζας, περιγράφεται διεθνώς με τον όρο Financial Electronic Data Interchange (F.E.D.I.). 21 Για την έννοια και τη λειτουργία των ηλεκτρονικών διατραπεζικών πληρωμών αλλά και των ηλεκτρονικών συστημάτων διατραπεζικών πληρωμών θα γίνει εκτενέστερα λόγος παρακάτω. Άλλωστε, οι συμβάσεις με τις οποίες η τράπεζα αναλαμβάνει τη διεκπεραίωση υποθέσεων που συνεπάγονται δαπάνες και εισπράξεις μπορούν να εκτελούνται είτε με μία παροχή, είτε με περισσότερες διαδοχικές. Έτσι, με κριτήριο τη φύση της κύριας ενοχής οι εντολές πληρωμής διακρίνονται σε μεμονωμένες και διαρκείς. Μεμονωμένη χαρακτηρίζεται η εντολή πληρωμής όταν αφορά σε μία εξατομικευμένη χρηματική ενοχή. Αν όμως πρόκειται για διαρκή χρηματική ενοχή, όπου η εκπλήρωση γίνεται με διαδοχικές (τμηματικές) χρηματικές παροχές (π.χ. καταβολή ασφαλίστρων σε ασφαλιστική εταιρία), τότε η εντολή ονομάζεται διαρκής. των εντολών πληρωμής. Ο διακανονισμός (settlement) μπορεί να είναι είτε διμερής, όταν οι δύο τράπεζες διατηρούν μεταξύ τους αμοιβαίους συμψηφιστικούς λογαριασμούς (που στη διεθνή τραπεζική ορολογία καλούνται nostro και vostro) με χρεωστικές και πιστωτικές εγγραφές στους λογαριασμούς αυτούς, είτε πολυμερής όταν οι δύο τράπεζες που θέλουν να διακανονίσουν τις μεταξύ τους απαιτήσεις αναγκάζονται να προσφύγουν στη διαμεσολάβηση κάποιας τρίτης τράπεζας που θα είναι είτε η Κεντρική Τράπεζα που τις εποπτεύει και όπου τηρούν και οι δύο λογαριασμούς είτε κοινή ανταποκρίτρια τράπεζα όπου και οι δύο τηρούν λογαριασμούς είτε, εάν δεν υπάρχει κοινή ανταποκρίτρια ή δεν εποπτεύονται από την ίδια Κεντρική Τράπεζα, σε άλλες μεσολαβούσες τράπεζες που έχουν δυνατότητα επικοινωνίας και διακανονισμού τόσο με την τράπεζα του δανειστή όσο και με την τράπεζα του οφειλέτη. Για τις διάφορες τεχνικές τραπεζικού διακανονισμού που ακολουθούνται διεθνώς Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 116 επ., Μ. Brindle and R. Cox, Law of Bank Payments, ο.π., σελ. 29 επ., R. Goode, Electronic Funds Transfer as an immediate payment system εις Electronic Banking, The legal implications, 1985, σελ , E. Ellinger-E. Lomnicka-R. Hooley, Modern Banking Law, ο.π., σελ Οι έγγραφες εντολές με τη σειρά τους διακρίνονται σε αξιογραφικές και μη αξιογραφικές. Αξιογραφική εντολή είναι π.χ. αυτή που ενσωματώνεται σε επιταγή, ενώ μη αξιογραφική μπορεί να είναι η εντολή εμβάσματος και η εντολή τραπεζικού γύρου. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ Διεθνώς ο όρος «ηλεκτρονικές διατραπεζικές πληρωμές-ηδπ» αποδίδεται ως «Electronic Fund Transfer EFT». 21 Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ Στην περίπτωση των διαρκών εντολών η τράπεζα είναι εξουσιοδοτημένη από τον οφειλέτη να πιστώνει το λογαριασμό του δανειστή με το κατάλληλο ποσό, κάθε φορά που μια περιοδική χρηματική ενοχή καθίσταται απαιτητή και η εντολή πληρωμής είναι πάγια μη επαναλαμβανόμενη διαρκώς. Βλ. Χ. 13

14 Από μέρος της θεωρίας 24 επισημαίνεται ότι οι εντολές για εισπράξεις και πληρωμές αποτελούν παρεμπίπτουσες εργασίες παθητικού της τράπεζας, με την έννοια ότι η τράπεζα διενεργεί την πληρωμή ή την είσπραξη κατά τρόπο συνδεδεμένο με ορισμένη κατάθεση, δηλαδή με τη χρήση των χρημάτων της κατάθεσης ή με την προσθήκη των εισπραττομένων στην κατάθεση. Πράγματι, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων 25, η εκτέλεση τραπεζικών πληρωμών εξυπηρετείται από κάποιον τραπεζικό λογαριασμό με τη μορφή είτε τρεχούμενου λογαριασμού είτε λογαριασμού όψεως. 26 Αντίθετα, η εντολή πληρωμής αποτελεί παρεμπίπτουσα εργασία Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 121, Α. Σινανιώτη-Μαρουδή και Ι. Φαρσαρώτα, Ηλεκτρονική Τραπεζική, ο.π., σελ Βλ ακόμα Κ. Παμπούκη, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π., σελ. 76 και σελ. 485, όπου και κριτική στις απόψεις που έχουν διατυπωθεί στην αλλοδαπή κυρίως θεωρία και υποστηρίζουν ότι σύμβαση διεξαγωγής δοσοληψιών υπάρχει μόνο στην περίπτωση των συμβάσεων που κατευθύνονται στη διεκπεραίωση όλων συλλήβδην των υποθέσεων του πελάτη. 23 Οι τραπεζικές πληρωμές διακρίνονται ακόμα σε εμπορικές και καταναλωτικές πληρωμές. Εμπορικές (commercial/corporate) χαρακτηρίζονται εκείνες οι τραπεζικές πληρωμές που διενεργούνται είτε αποκλειστικά μεταξύ τραπεζών είτε μεταξύ επιχειρήσεων για την εξόφληση χρηματικών υποχρεώσεων που απορρέουν από τις μεταξύ τους συναλλαγές. Καταναλωτικές (consumer/retail) χαρακτηρίζονται εκείνες οι τραπεζικές πληρωμές που κατατείνουν στην εξόφληση καταναλωτικών χρεών και γίνονται συνήθως με τη χρήση πιστωτικής κάρτας. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ Μία περαιτέρω διάκριση των τραπεζικών εντολών πληρωμής είναι σε εθνικές και διεθνείς. Διεθνείς θεωρούνται οι τραπεζικές εντολές πληρωμής όταν είτε η αποστέλλουσα είτε η παραλήπτρια τράπεζα είτε και οι δύο βρίσκονται σε κράτος διαφορετικό από το κράτος του νομίσματος στο οποίο διενεργείται η πληρωμή. Οι διεθνείς πληρωμές διακρίνονται με τη σειρά τους σε onshore και offshore πληρωμές. Συγκεκριμένα onshore πληρωμή υπάρχει όταν είτε η αποστέλλουσα είτε η παραλήπτρια τράπεζα βρίσκεται στο κράτος του νομίσματος στο οποίο διενεργείται η πληρωμή ενώ offshore πληρωμή όταν καμία από τις δύο τράπεζες δεν βρίσκεται στο κράτος του νομίσματος της πληρωμής. Για τη διάκριση αυτή βλ. Μ. Brindle and R. Cox, Law of Bank Payments, ο.π., σελ. 31 επ., E. Ellinger-E. Lomnicka-R. Hooley, Modern Banking Law, ο.π., σελ. 468 επ. Τη διάκριση αυτή των εντολών πληρωμής σε εθνικές και διεθνείς υιοθετεί και ο Πρότυπος Νόμος της UNCITRAL για τις διεθνείς πιστωτικές εντολές πληρωμής (1992), ο οποίος ορίζει στενότερα- ως διεθνείς τις εντολές πληρωμής όπου η αποστέλλουσα και η παραλήπτρια τράπεζα βρίσκονται σε διαφορετικά κράτη. Παρόμοιο ορισμό υιοθέτησε και η Οδηγία 97/5/ΕΚ, που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με το π.δ. 33/2000, όπου ως διασυνοριακή μεταφορά πίστωσης ορίζεται «η πράξη πραγματοποιούμενη μέσω ιδρύματος ή υποκαταστήματος ιδρύματος, ευρισκόμενου σε κράτος μέλος, με σκοπό να τεθεί στη διάθεση του δικαιούχου χρηματικό ποσό σε ένα ίδρυμα ή υποκατάστημα ιδρύματος, ευρισκόμενο σε άλλο κράτος μέλος». 24 Βλ. Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., σελ. 323 επ., του ιδίου, Εγχειρίδιο Εμπορικού Δικαίου, Τόμος 2 Τεύχος 2Γ, Τραπεζικές Συμβάσεις, Αθήνα 1995, σελ. 558 επ. 25 Η εκτέλεση εργασιών πληρωμών χωρίς την ύπαρξη καταθετικού λογαριασμού που να τηρείται από τον εντολέα της πληρωμής στην εντολοδόχο τράπεζα είναι εξαιρετικά σπάνια στην πράξη. Βλ. Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., σελ Ακόμη και στην περίπτωση του τραπεζικού εμβάσματος, που σύμφωνα με την κρατούσα στην ελληνική θεωρία και νομολογία άποψη, εκτελείται με μεταφορά μετρητού και όχι λογιστικού χρήματος, εάν ο δικαιούχος του εμβάσματος δεν διαθέτει λογαριασμό στην πληρώτρια τράπεζα, κατά την τραπεζική πρακτική, μέχρι να ολοκληρωθεί η πληρωμή μέσω εμβάσματος με την ειδοποίηση του δικαιούχου και την είσπραξη το ποσού από αυτόν, ανοίγεται ένας προσωρινός λογαριασμός όπου εγγράφεται το ποσό προκειμένου να τεθεί στη διάθεση του δικαιούχου. Για την όμοια αγγλική τραπεζική πρακτική βλ. Μ. Brindle and R. Cox, Law of Bank Payments, ο.π., σελ. 25 σημ Βλ. Γ. Τριανταφυλλάκη, Ζητήματα Αστικής Ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών με μεταφορά κεφαλαίων, Η περίπτωση της πλαστής εντολής, ΔΕΕ 1996, σελ. 577 επ., 584. Για τη μέσω τρεχούμενου λογαριασμού καταθέσεως διενέργεια πληρωμών και εξόφληση υποχρεώσεων βλ. και Σπ. 14

15 ενεργητικού, στη σπάνια περίπτωση που συνδέεται με χορήγηση πίστωσης στον εντολέα για διενέργεια πληρωμής. 2. Νομική φύση των συμβάσεων τραπεζικών πληρωμών και εισπράξεων - Εφαρμοστέο δίκαιο. Σχετικά με τη νομική φύση των συμβάσεων διεξαγωγής δοσοληψιών, ενόψει της σύνδεσής τους κατά κανόνα με ορισμένη κατάθεση (ή σπανιότερα με πίστωση), προτείνονται ποικίλες λύσεις. Κατά μία άποψη πρόκειται για αμιγώς πιστωτικές συμβάσεις (κατάθεση ή άνοιγμα πίστωσης), κατά άλλη άποψη πρόκειται για συμβάσεις διεκπεραίωσης υποθέσεων άλλου, ενώ κατά τρίτη και ορθότερη άποψη πρόκειται για μεικτές συμβάσεις, που περιέχουν στοιχεία τόσο κατάθεσης ή πίστωσης όσο και σύμβασης διεξαγωγής υποθέσεων άλλου. 29 Κατά την τελευταία αυτή άποψη 30, που κατά τη γνώμη μας αποδίδει καλύτερα τη βούληση των συμβαλλομένων και τους επιδιωκόμενους από αυτούς σκοπούς, κάθε είσπραξη που γίνεται από την τράπεζα στο όνομα και για λογαριασμό του πελάτη της κατά τη διεκπεραίωση της υπόθεσης αποτελεί συγχρόνως και κατάθεση και κάθε πληρωμή που γίνεται στο όνομα και για λογαριασμό του αποτελεί απόδοση κατάθεσης. Στα πλαίσια αυτής της προβληματικής, γεννώνται ποικίλα και ενδιαφέροντα ζητήματα σχετικά με την αμοιβαία επίδραση των συμβάσεων που συγκροτούν τις μεικτές συμβάσεις διεξαγωγής δοσοληψιών 31, τα οποία, ωστόσο, δεν θα μας απασχολήσουν Ψυχομάνη, Τραπεζικό Δίκαιο- Δίκαιο Τραπεζικών Συμβάσεων, Ε Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα 2001, σελ Κλασσική τέτοια περίπτωση αποτελεί η ενέγγυα πίστωση. Επίσης, αν και ιδιαίτερα σπάνια στην πράξη, δεν θα πρέπει να αποκλειστεί και η περίπτωση η τράπεζα να δανείσει τον εντολέα εμβάσματος ή γύρου και να χρησιμοποιήσει δικά της χρήματα. Τούτο θα συμβαίνει λ.χ. αν ο εντολέας έχει συνάψει με την τράπεζα σύμβαση ανοίγματος πίστωσης με ανοικτό ή αλληλόχρεο λογαριασμό και η τράπεζα αντλεί κεφάλαια από το λογαριασμό αυτό για να πληρώσει το δικαιούχο του εμβάσματος ή του γύρου. Βλ. Δ. Χατζή, Ευθύνη της τράπεζας για πλημμελή εκπλήρωση τραπεζικών συμβάσεων, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, 2004, σελ Τη διάκριση αυτή φαίνεται να ακολουθεί και η πρόσφατη Οδηγία 2007/64/ΕΚ για τις υπηρεσίες πληρωμών στην εσωτερική αγορά, η οποία επιχειρώντας τον ορισμό των υπηρεσιών πληρωμών στο Παράρτημα, διακρίνει τις πράξεις πληρωμών ανάλογα με το αν συνδέονται με λογαριασμό προορισμένο να εξυπηρετεί πληρωμές ή με άνοιγμα πίστωσης. 29 Βλ. Κ. Παμπούκη, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π., σελ. 472 επ., του ιδίου, Συμβάσεις Διεξαγωγής Πληρωμών και Εισπράξεων, ο.π., σελ. 149 επ., όπου και λεπτομερής ανάλυση όλων των θεωρητικών αυτών απόψεων με παραπομπές σε αλλοδαπή κυρίως θεωρία. Βλ. επίσης και Ι. Βελέντζα, Δίκαιο Τραπεζών και Τραπεζικών Συμβάσεων, 3 η έκδοση, Ius, Θεσσαλονίκη 2004 σελ Υπέρ της άποψης αυτής και ο Κ. Παμπούκης, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π. σελ. 480 επ. 31 Σημαντικό υπό αμφισβήτηση ζήτημα είναι το εάν η δημιουργούμενη στα πλαίσια της σύμβασης διεξαγωγής δοσοληψιών χρηματική ενοχή μεταξύ τράπεζας και πελάτη της διέπεται από τους κανόνες της πιστωτικής σύμβασης (κατάθεση ή πίστωση) ή αν δημιουργείται αφηρημένη χρηματική ενοχή 15

16 ειδικότερα, καθώς μόνο θεωρητική αξία έχουν, τουλάχιστον κατά την ανάλυση των θεμάτων ευθύνης των τραπεζών που προκύπτουν κατά τη διεκπεραίωση των εντολών πληρωμής, ανάλυση που θα αποτελέσει τον κύριο άξονα της παρούσας μελέτης. Εξ άλλου, σχετικά με τη νομική φύση και τους εφαρμοστέους κανόνες επί των συμβάσεων που κατευθύνονται στην επιμέλεια υποθέσεων άλλου, κατηγορία στην οποία εμπίπτει κατά τα ανωτέρω και η σύμβαση διεξαγωγής δοσοληψιών, παρατηρείται ότι οι συμβάσεις αυτές, παρόλο που εμφανίζουν ομοιόμορφα νομικά προβλήματα, εν τούτοις δεν τυγχάνουν ενιαίας νομοθετικής ρύθμισης. Πράγματι, το δίκαιο υπάγει στην ίδια μορφή σύμβασης μόνο εκείνες τις περιπτώσεις στις οποίες η επιμέλεια των υποθέσεων άλλου γίνεται χωρίς αντάλλαγμα. Η μορφή αυτή είναι η εντολή που στον ΑΚ προβλέπεται ως άμισθη. Αντιθέτως, οι περιπτώσεις στις οποίες η παροχή γίνεται έναντι ανταλλάγματος περιλαμβάνονται στο πλαίσιο άλλων μορφών συμβάσεων και μάλιστα στη σύμβαση έργου ή τη σύμβαση εργασίας/ μίσθωσης ανεξάρτητων υπηρεσιών. Πλην όμως, η μίσθωση έργου, όπως και η μίσθωση εργασίας, όταν αφορούν την προάσπιση ξένων περιουσιακών συμφερόντων με ουσιώδες χαρακτηριστικό γνώρισμα τη δημιουργία σχέσης εμπιστοσύνης, όπως συμβαίνει κατά κύριο λόγο στις συμβάσεις τραπεζικών πληρωμών (ή εισπράξεων), συνιστούν περιπτώσεις που οι σχετικές διατάξεις των ΑΚ 681 επ. δεν δύνανται να καλύψουν, επειδή οι τελευταίες δεν ανταποκρίνονται στη σχέση συμφερόντων των μερών. Πρόκειται για περιπτώσεις που χαρακτηρίζονται και ως «εργολαβία διεξαγωγής υποθέσεων». 32 Από την άλλη πλευρά, ούτε και οι διατάξεις της εντολής μπορούν να εφαρμοστούν αναλογικά άνευ ετέρου στις τραπεζικές εντολές πληρωμής, που κατά κανόνα διενεργούνται έναντι αμοιβής, ήτοι προμήθειας, δεδομένου ότι η εντολή, όπως ρυθμίζεται από τον ΑΚ, είναι μεν σχέση εμπιστοσύνης, αφορά την διεξαγωγή υποθέσεων άλλου, πλην όμως είναι άμισθη. 33 Εν προκειμένω, σχετικά με τους εφαρμοστέους στις συμβάσεις διεξαγωγής δοσοληψιών κανόνες, προτείνονται ποικίλες λύσεις. Κατά μία άποψη, εφαρμόζονται αναλογικά οι διατάξεις περί εντολής, εκτός από εκείνες που στηρίζονται στο στοιχείο ανεξάρτητη από την υποκείμενη πιστωτικής σχέση. Για την αξιολόγηση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί βλ. Κ. Παμπούκη, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π. σελ. 490 επ. 32 Βλ. Larenz, Lehrbuch des Schuldrechts, Bd. II, Besonder Teil, 11 Aufl., Munchen 1977, σελ Βλ. Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, 2007, σελ. 4. Σχετικά με το ζήτημα αν παρά τον άμισθο χαρακτήρα της εντολής επιτρέπεται η αναλογική εφαρμογή των σχετικών διατάξεων και σε συμβάσεις αμφοτεροβαρείς Πρβλ. και Κ. Ρόκα, Παραγγελία και Εντολή, ΕΕμπΔ 1952, σελ. 129 επ. 16

17 της διεξαγωγής της υπόθεσης από τον εντολοδόχο χωρίς αμοιβή. 34 Κατ άλλη άποψη της νομολογίας και της θεωρίας, στην περίπτωση των τραπεζικών πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων, πρόκειται για συμβάσεις έργου 35, όπου κυρίαρχο στοιχείο είναι η επίτευξη αποτελέσματος με άμεση συνέπεια να εφαρμόζονται κυρίως οι διατάξεις της σύμβασης έργου. Τέλος, μία ενδιάμεση άποψη θεωρεί ότι πρέπει να εφαρμοστούν μεν κυρίως οι διατάξεις της σύμβασης έργου, με συμπληρωματική όμως εφαρμογή και των διατάξεων για την εντολή. 36 Έτσι, λαμβανομένου υπόψη ότι οι συμβάσεις διεξαγωγής δοσοληψιών, και ειδικότερα η σύμβαση τραπεζικού γύρου και η σύμβαση εμβάσματος, οι οποίες θα αποτελέσουν το κύριο αντικείμενο έρευνας της παρούσας μελέτης, δεν ρυθμίζονται νομοθετικά 37, η υιοθέτηση της μίας ή της άλλης άποψης, αποκτά ιδιαίτερη σημασία κατά τον προσδιορισμό των ιδιαιτέρων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των μερών και την αντιμετώπιση των διαφόρων θεμάτων που ανακύπτουν κατά την εκτέλεση των συγκεκριμένων τραπεζικών εργασιών. Σκόπιμο κρίνεται στη θέση αυτή να διευκρινιστεί ότι οι παραπάνω επισημάνσεις, οι σχετικές με τη νομική φύση των τραπεζικών πληρωμών, αφορούν κάποια γενικά και κοινά χαρακτηριστικά των συμβάσεων που περιλαμβάνονται στην ευρύτερη κατηγορία των συμβάσεων διεξαγωγής δοσοληψιών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ισχύουν άνευ ετέρου για κάθε κατ ιδίαν σύμβαση. Η ανάλυση και αξιολόγηση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί θα επιχειρηθεί λεπτομερέστερα παρακάτω κατά την ανάπτυξη που θα ακολουθήσει σχετικά με τη νομική φύση και τη λειτουργία της κάθε μίας από τις συμβάσεις αυτές 34 Βλ. Σπ. Ψυχομάνη, Παρατηρήσεις στην ΕφΠειρ 716/1993, ΕπισκΕΔ 1995, σελ. 804, ο οποίος αναφέρεται στην ανάλογη αντιμετώπιση του θέματος από το γερμανικό δίκαιο με τη ρητή νομοθετική ρύθμιση της παραγράφου 675 BGB (γερμ. ΑΚ), του ιδίου, Παρατηρήσεις στην ΕφΑθ 8670/1996, ΕπισκΕΔ 1999, σελ Υπέρ της άποψης αυτής μάλλον και ο Κ. Παμπούκης, Τραπεζικαί Πιστωτικαί Συμβάσεις, ο.π., σελ , Βλ. αντί άλλων ΑΠ 388/2006 (αφορά έμβασμα), ΧρΙΔ 2006, σελ. 630=ΕΕμπΔ 2006, σελ. 645 με παρατηρήσεις Χρυσάνθη, ΕφΑθ 8670/1996 (αφορά έμβασμα), ΕπισκΕΔ 1999, σελ. 138=ΕΤρΑξΧρΔ 2000, σελ. 785, ΕφΑθ 2195/2006 (αφορά σύμβαση γύρου), ΕλλΔνη 2006, σελ Σε αυτή την κατεύθυνση και οι και Λ. Γεωργακόπουλος, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., 325, 332. Ο τελευταίος, αν και χρησιμοποιεί ως κριτήριο διάκρισης την ύπαρξη ή όχι συμφωνίας ανταλλάγματος, ώστε αν μεν συμφωνείται αντάλλαγμα να πρόκειται για σύμβαση έργου, ενώ αν δεν συμφωνείται να πρόκειται για εντολή, διευκρινίζει περαιτέρω, ότι, και αν ακόμα συμφωνηθεί αντάλλαγμα, οπότε η σύμβαση χαρακτηρίζεται ως σύμβαση έργου, θα ενυπάρχει επιπρόσθετα και το στοιχείο της εντολής. 36 Βλ. Αλ. Τσιμικάλη, Μελέται εκ του δικαίου των τραπεζών, Αθήναι 1949, σελ. 58, Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 197, 213, Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, ο.π., σελ. 87, Γ. Θεοχαροπούλου, Παρατηρήσεις στην ΕφΛαρ 287/2002, ΕπισκΕΔ 2003, σελ. 458 επ. Από τη νομολογία βλ. ΕφΑθ 9566/1987, ΕΕΝ 1989, σελ Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση των διασυνοριακών μεταφορών πιστώσεων, η οποία ρυθμίζεται περιορισμένα με την Οδηγία 97/5/ΕΚ, που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με το π.δ. 33/2000 και ήδη με την Οδηγία 2007/64/ΕΚ, που κατήργησε την ανωτέρω Οδηγία 97/5/ΕΚ. 17

18 ξεχωριστά, ώστε να προκριθεί η εφαρμογή κανόνων που να προσιδιάζουν σε κάθε σύμβαση ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ιδιομορφίες της. Κεφάλαιο δεύτερο Η σύμβαση τραπεζικού εμβάσματος 1. Ορισμός και έννοια τραπιζικού εμβάσματος. Σύμφωνα με τον κλασσικό ορισμό που απαντάται τόσο στη θεωρία 38 όσο και τη νομολογία 39, έμβασμα είναι η μέσω τράπεζας διατόπια αποστολή χρήματος που καταβάλλεται τοις μετρητοίς σε ορισμένο δικαιούχο. Η εντολή του πελάτη προς την τράπεζά του είναι να μεταφέρει το καθορισμένο κεφάλαιο στο δικαιούχο και να του το παραδώσει στο υποκατάστημά της στον τόπο της πληρωμής. Έτσι το έμβασμα διακρίνεται από την πράξη τραπεζικού γύρου κατά το ότι το περιεχόμενο της σχετικής εντολής αφορά στην καταβολή μετρητού χρήματος στο δικαιούχο 40, ενώ στην πράξη γύρου η εντολή αφορά στην πίστωση λογαριασμού του δικαιούχου, δηλαδή στη μεταφορά λογιστικού χρήματος σε αυτόν. 41 Επιπλέον, ενώ το έμβασμα 38 Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 196, Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, ο.π., σελ.13, Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, ο.π., σελ. 85 επ., Λ. Γεωργακόπουλου, Χρηματιστηριακό και Τραπεζικό Δίκαιο, ο.π., σελ. 332, Ι. Βελέντζα, Δίκαιο Τραπεζών και Τραπεζικών Συμβάσεων, ο.π., σελ. 833, του ιδίου, Εισαγωγή στο δίκαιο των χρηματοοικονομικών συναλλαγών, Ius 2002, σελ. 91, του ιδίου, Η ευθύνη της εντολοδόχου τράπεζας στη σύμβαση τραπεζική εντολής (τραπεζικού εμβάσματος), γνωμοδότηση, ΕΤρΔ 1993, σελ. 119 επ., Αλ. Τσιμικάλη, Μελέται εκ του δικαίου των τραπεζών, ο.π., σελ. 52 επ. 39 Βλ. ΑΠ 388/2006, ΧρΙΔ 2006, σελ. 630 =ΕΕμπΔ 2006, σελ. 648 με σχόλιο Χ. Χρυσάνθη, ΑΠ 1122/2003, ΕΤρΑξΧρΔ 2004, σελ. 81=ΔΕΕ 2004, σελ. 633 που επικύρωσε την ΕφΑθ 1509/2002, Δνη 2003, σελ. 263=ΕΤρΑξΧρΔ 2004, σελ. 384, ΑΠ 856/1995, ΔΕΕ 7 (1996), σελ. 707 με παρατηρήσεις Χ. Χρυσάνθη, που επικύρωσε την ΕφΠειρ 716/1993, ΕπισκΕΔ 1995, σελ. 798 με παρατηρήσεις Σπ. Ψυχομάνη, ΕφΑθ 8670/1996, ΕπισκΕΔ 1999, σελ. 138, με παρατηρήσεις Σπ. Ψυχομάνη, ΕφΑθ 9566/1987, ΕΕΝ 1989, σελ. 635, ΕφΑθ 142/1973, ΝοΒ 21 (1973), σελ. 377 που επικύρωσε την ΠΠρΑθ 4849/1972, ΝοΒ 20 (1972), σελ. 953, ΠΠρΘεσ 4289/1983, ΕΕμπΔ 1985, σελ. 73, ΠΠρΘεσ 3677/1983, Αρμ. 1984, σελ Έχει υποστηριχθεί στη θεωρία η άποψη ότι προϋπόθεση για την ύπαρξη σύμβασης εμβάσματος είναι η καταβολή του ποσού προς τον τρίτο να γίνεται με χρέωση του λογαριασμού του πελάτη, ο οποίος τηρεί λογαριασμό στην εντολοδόχο τράπεζα. Κατά τη γνώμη αυτή, αν ο πελάτης καταβάλλει ρευστό, θα πρόκειται για απλή εντολή μεταφοράς χρημάτων και όχι για έμβασμα. Για την άποψη αυτή βλ. Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, ο.π., σελ. 86. Η άποψη αυτή αποκρούεται τόσο από την ελληνική όσο και από τη διεθνή θεωρία και νομολογία, όπου καμία τέτοια πρόσθετη προϋπόθεση δεν περιλαμβάνεται στον κοινά αποδεκτό ορισμό του εμβάσματος. Άλλωστε, και ο κοινοτικός νομοθέτης στην πρόσφατη Οδηγία 2007/64/ΕΚ θεωρεί ότι για την εκτέλεση του εμβάσματος από τον πληρωτή μπορεί να λαμβάνονται είτε μετρητά είτε λογιστικό χρήμα είτε ηλεκτρονικό χρήμα (συνδ. αρθρ και 15). 41 Βλ. Αλ. Τσιμικάλη, Μελέται εκ του δικαίου των τραπεζών, ο.π., σελ. 52 και 66 υποσημ. 2, Γ. Τριανταφυλλάκη, Σύμβαση τραπεζικού γύρου και εντολή μεταφοράς πίστωσης, Δίκη 23, σελ , 18

19 αποτελεί, κατά κανόνα, μεμονωμένη εντολή, η πράξη τραπεζικού γύρου συνήθως εντάσσεται στο πλαίσιο μιας πάγιας συνεργασίας τράπεζας και πελάτη για τη διενέργεια περιοδικών πληρωμών. 42 Κατά την κρατούσα άποψη στην Ελλάδα, εάν ο δικαιούχος του μεταφερόμενου ποσού λάβει αυτό σε λογαριασμό του και όχι σε μετρητά, πρόκειται για πράξη γύρου και όχι για έμβασμα. Σύμφωνα με άλλη άποψη, που όμως δεν είναι κρατούσα 43, η διενέργεια μεταφοράς χρημάτων με χρέωση του λογαριασμού του πελάτη και πίστωση του λογαριασμού του τρίτου, εφόσον πρόκειται για μεμονωμένη πράξη δεν αποτελεί σύμβαση γύρου, αλλά εξακολουθεί να αποτελεί σύμβαση τραπεζικού εμβάσματος. Κατά την άποψη αυτή, οι μορφές του εμβάσματος είναι δύο, η μια αφορά την καταβολή μετρητών στο δικαιούχο, η δε άλλη αφορά την πίστωση του λογαριασμού του δικαιούχου, εφόσον συνιστά μεμονωμένη ενέργεια και δεν εντάσσεται σε σχέση διαρκείας. 44 Η μεταφορά κεφαλαίων και στις δύο περιπτώσεις αποτελεί, κατά την ανωτέρω γνώμη, έμβασμα. 45 Η διάκριση της πράξης γύρου από το έμβασμα με κριτήριο τον τρόπο περιέλευσης του προϊόντος της εντολής πληρωμής στον δικαιούχο -λογιστικά ή τοις μετρητοίς αντίστοιχα-, διάκριση περισσότερο οικονομική παρά νομική, δε συμβαδίζει, κατά την άποψη αυτή, ούτε με τα σύγχρονα συναλλακτικά ήθη ούτε με την εικαζόμενη βούληση των μερών. Πράγματι, η διάκριση αυτή απηχεί συναλλακτικές συνήθειες παλαιότερων εποχών, όταν το τραπεζικό σύστημα βρισκόταν στα πρώτα στάδια εξέλιξής του και η χρησιμοποίηση τραπεζικών μέσων πληρωμής αντί αυτούσιου χρήματος δεν ήταν διαδεδομένη και παγιωμένη στις συναλλαγές. Με την εμφάνιση, όμως, και την Ι. Βελέντζα, Δίκαιο Τραπεζών και Τραπεζικών Συμβάσεων, ο.π., σελ. 841, ΑΠ 856/1995, ΔΕΕ 1996, σελ. 707 με παρατηρήσεις Χ. Χρυσάνθη, ΕφΠειρ 716/1993, ΕπισκΕΔ 1995, σελ. 798 επ. 42 Για τη διαφορά σύμβασης εμβάσματος και τραπεζικού γύρου βλ. εκτενέστερη ανάπτυξη παρακάτω. 43 Βλ. Ν. Ρόκα, Στοιχεία Τραπεζικού Δικαίου, ο.π., σελ. 86, Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, ο.π., σελ. 15 επ. 44 Αντίθετα, αν η πίστωση του λογαριασμού του δικαιούχου -είτε με αντίστοιχη χρέωση του λογαριασμού του εντολέα είτε με καταβολή μετρητών από αυτόν- γίνεται στο πλαίσιο διαρκούς σχέσης, σύμφωνα με την άποψη αυτή πρόκειται για σύμβαση γύρου. Και στη Γερμανία, μετά την πρόσφατη τροποποίηση του δικαίου των εμβασμάτων, γίνεται δεκτό ότι για την κατάφαση της έννοιας του εμβάσματος απαιτείται μεταφορά ποσού από τον εντολέα σε λογαριασμό του αποδέκτη, αδιάφορο αν το έμβασμα εκτελείται με καταβολή μετρητών από τον εντολέα ή με χρέωση του λογαριασμού του, βλ. Α. Μικρουλέα, Ζητήματα αστικής ευθύνης τραπεζών κατά τη διενέργεια πληρωμών και μεταφορά κεφαλαίων, ο.π., σελ. 17 και εκεί παραπομπές. 45 Η άποψη αυτή φαίνεται να υιοθετείται και από μέρος της ελληνικής νομολογίας, παρά τον στερεότυπο ορισμό του εμβάσματος ως διατόπια αποστολή αυτούσιου και όχι λογιστικού χρήματος. Χαρακτηριστικές είναι οι ΕφΛαρ 287/2002, ΕπισκΕΔ 2003, σελ. 458 επ., ΕφΑθ 9566/1987, ΕΕΝ 1989, σελ. 635, οι οποίες, όπως προκύπτει από την επισκόπηση των πραγματικών περιστατικών, χαρακτηρίζουν ως εμβάσματα μεταφορές κεφαλαίων, όπου ο δικαιούχος λαμβάνει το μεταφερόμενο ποσό σε λογαριασμό του. 19

20 εδραίωση στην τραπεζική πρακτική του λογιστικού χρήματος 46, ως εναλλακτικού τρόπου διεκπεραίωσης των κάθε μορφής εντολών πληρωμής, που πάντως σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί χρήμα με τη νομική του όρου έννοια 47, η μεταφορά κεφαλαίων με τραπεζική διαμεσολάβηση κατέστη μία κατά πολύ απλούστερη, ασφαλέστερη και ταχύτερη διαδικασία. Όμως, είτε συμφωνείται καταβολή αυτούσιου χρήματος είτε διενέργεια λογιστικών εγγραφών, η αναλαμβανόμενη από την τράπεζα υποχρέωση εξακολουθεί να είναι η διατόπια αποστολή χρήματος (έστω χρήματος με ευρεία έννοια) και σε αυτή την παροχή, που αποτελεί την κύρια παροχή στη σύμβαση εμβάσματος, αποβλέπουν τα μέρη. 48 Το πώς θα διεκπεραιωθεί η εντολή, λογιστικά ή ταμειακά, υπό τις κρατούσες συναλλακτικές συνθήκες, αποτελεί τεχνικής φύσεως ζήτημα, που δεν 46 Το χρήμα, με την οικονομική του όρου έννοια, διακρίνεται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα μεταλλικά νομίσματα και τα χαρτονομίσματα, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι ότι ο φορέας του χρήματος έχει κυριότητα πάνω στο νόμισμα, ότι επομένως το νόμισμα είναι πράγμα δεκτικό εξουσίας. Πρόκειται για το χρήμα-κινητό πράγμα. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει το λογιστικό, πλαστικό και ηλεκτρονικό χρήμα, όπου το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι το χρήμα δεν έχει υλική υπόσταση. Έστω και αν εκφράζεται σε έγγραφα παριστάνει μια αγώγιμη απαίτηση εναντίον τρίτου προσώπου, συνήθως πιστωτικού ιδρύματος, και αντίστοιχη υποχρέωση του τελευταίου. Φορέας του χρήματος είναι ο δανειστής της απαίτησης. Πρόκειται για το χρήμα-απαίτηση. Για συστηματικούς και μόνο λόγους σκόπιμο είναι να επιχειρηθεί ο εννοιολογικός προσδιορισμός των όρων τραπεζικό, λογιστικό, πλαστικό και ηλεκτρονικό χρήμα. Από τις παραπάνω έννοιες ευρύτερη είναι αυτή του τραπεζικού χρήματος που περιλαμβάνει κάθε μορφή μέσου πληρωμής που αντλεί το κύρος του στις συναλλαγές από την οικονομική επιφάνεια κα τη φερεγγυότητα μιας τράπεζας που καθίσταται οικονομικώς υπέγγυα έναντι του δανειστή. Το έμβασμα, η ενέγγυος πίστωση, το πιστοποιητικό κατάθεσης κ.λ.π. αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα τραπεζικού χρήματος. Το τραπεζικό χρήμα είναι κατά κανόνα λογιστικό. Στην περίπτωση του λογιστικού χρήματος αποτρέπεται η αυτούσια καταβολή χρήματος και η πληρωμή γίνεται με αμοιβαίες χρεωπιστώσεις στους λογαριασμούς δανειστή και οφειλέτη με τη μέθοδο του τραπεζικού συμψηφισμού μεταξύ των μεσολαβουσών τραπεζών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα λογιστικού χρήματος είναι η πράξη γύρου. Το πλαστικό χρήμα οριοθετείται από τη χρήση πλαστικών καρτών που επιτρέπουν τη διενέργεια χρεωπιστώσεων στους λογαριασμούς δανειστή και οφειλέτη. Με αυτήν την έννοια το πλαστικό χρήμα είναι και λογιστικό. Το ηλεκτρονικό χρήμα τέλος έχει ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τη χρήση μέσων πληροφορικής για την ταχύτερη εκτέλεση των εντολών πληρωμής, την άμεση και ταυτόχρονη πίστωση του λογαριασμού του δανειστή και χρέωση του λογαριασμού το οφειλέτη και τη σύγχρονη διενέργεια του σχετικού τραπεζικού συμψηφισμού. Βλ. Μ. Σταθόπουλου, Σύγχρονες Τεχνικές των Χρηματικών Συναλλαγών, ΔΕΕΤ 1994, Δ Τριμηνία, σελ. 128 επ., Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 65 επ., Γ. Τριανταφυλλάκη, Σύμβαση τραπεζικού γύρου και εντολή μεταφοράς πίστωσης, Δ 23, σελ. 401 επ. 47 Το τραπεζικό, λογιστικό, πλαστικό και ηλεκτρονικό χρήμα δεν αποτελούν χρήμα με τη νομική έννοια του όρου, αλλά μέσα πληρωμών. Και τούτο γιατί ούτε κρατική προέλευση έχουν, ούτε έχουν καταστεί με τη δύναμη του νόμου γενικά μέσα εξόφλησης χρηματικών ενοχών. Αποτελούν μόνο δυνητικά μέσα εξόφλησης ενοχών, κατά τρόπο ώστε, η χρησιμοποίησή τους, αντί αυτούσιου χρήματος, να εναπόκειται στη συμφωνία των μερών. Βλ. Χ. Χρυσάνθη, Η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση των σύγχρονων τραπεζικών συναλλαγών, ο.π., σελ. 65 επ. 48 Και ναι μεν, η εκτέλεση μίας εντολής μεταφοράς κεφαλαίων με καταβολή λογιστικού χρήματος συνεπάγεται κάποιες διαφοροποιήσεις τόσο στον τρόπο και χρόνο εκπλήρωσης των συμβατικών υποχρεώσεων της τράπεζας έναντι του πελάτη της όσο και στον τρόπο και χρόνο απόσβεσης της χρηματικής ενοχής από την υποκείμενη σχέση δανειστή οφειλέτη, ωστόσο αυτό δεν αλλάζει ουσιαστικά τη νομική φύση της παρεχόμενης από την τράπεζα υπηρεσίας, που εξακολουθεί να αποτελεί έμβασμα. Απλά όπως αναφέρθηκε παραπάνω πρόκειται για δύο μορφές εμβασμάτων. 20