ΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΗ ΑΚΡΙΤΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΟΛΤΣΙΔΑ ΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΗ ΑΚΡΙΤΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΗ ΑΚΡΙΤΑ 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΟΛΤΣΙΔΑ ΤΟ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΗ ΑΚΡΙΤΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΦΑΡΙΝΟΥ-ΜΑΛΑΜΑΤΑΡΗ ΚΛΕΟΝΙΚΗ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...4 Εισαγωγή α) Ο βίος και το έργο του Λουκή Ακρίτα... 5 β) Αναλυτικότερη περιγραφή του δημοσιογραφικού και πολιτικού έργου του Κεφάλαιο πρώτο Τα διηγήματα.. 14 Κεφάλαιο δεύτερο Νέος με καλάς συστάσεις. 22 Κεφάλαιο τρίτο Ο κάμπος Κεφάλαιο τέταρτο Αρματωμένοι Κεφάλαιο πέμπτο Τα θεατρικά 64 α) Αγαμέμνων β) Όπου αγαπά παιδεύει ή Όνειρο αγάπης.. 69 γ) Όμηροι 71 δ) Θεοδώρα Συμπεράσματα Επίλογος...83 Εργογραφία Λουκή Ακρίτα. 87 Βιβλιογραφία. 94 Παράρτημα εικόνων. 104 Περίληψη Summary 113 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί μια συμβολή στη μελέτη του έργου του Κύπριου λογοτέχνη και πνευματικού άνδρα Λουκή Ακρίτα, καθώς παρουσιάζει συνολικά και αναλύει το έως σήμερα γνωστό λογοτεχνικό πεζογραφικό και θεατρικό έργο του, που συνίσταται σε δεκατρία διηγήματα, μία νουβέλα, δύο μυθιστορήματα και τέσσερα θεατρικά έργα. Το κύριο μέρος της εργασίας απαρτίζεται από πέντε κεφάλαια, στα οποία εξετάζονται τα παραπάνω έργα σε χρονολογική σειρά, ενώ στο εισαγωγικό μέρος γίνεται η απαραίτητη αναφορά στην πλουσιότατη δημοσιογραφική και πολιτική δράση του συγγραφέα, ώστε να γίνει η ενοποίηση όλων των εκφάνσεων της πνευματικής του έκφρασης και να φωτιστούν όλες οι πλευρές της. Στο τέλος γίνεται μια προσπάθεια κατάρτισης της εργογραφίας του Λουκή Ακρίτα. Κατά την έρευνά μου συνάντησα δυσκολίες λόγω της φύσης του ίδιου του έργου, καθώς και του υλικού του σχετικού με αυτό, που είναι και τα δύο διάσπαρτα σε έντυπα σύγχρονα του συγγραφέα και μεταγενέστερα σε Ελλάδα και Κύπρο, γεγονός βέβαια ενδεικτικό της πολυπραγμοσύνης του συγγραφέα. Για τη διευκόλυνση που μου προσέφεραν με την παροχή υλικού και χρήσιμων πληροφοριών, ευχαριστώ τους κ.κ. Τάκη Χατζηδημητρίου και Γιάννη Κατσούρη, συνεργάτες του περιοδικού Κυπριακά Χρονικά. Ειδικά με τον κ. Κατσούρη είχα μια κατατοπιστική συζήτηση σχετικά με το θεατρικό έργο Όνειρο αγάπης ή Όπου αγαπά παιδεύει, που λανθάνει και το οποίο, παρά την προσωπική μου έρευνα (τόσο στο Θεατρικό Μουσείο της Αθήνας όσο και στο αρχείο της ΕΡΤ) και την επαφή που είχα με την κόρη του συγγραφέα κ. Έλενα Ακρίτα, δεν έγινε τελικά δυνατόν να εντοπιστεί. Τέλος, ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κ. Γιώργο Κεχαγιόγλου, ο οποίος ως επόπτης καθηγητής μου και επιβλέπων της παρούσας διπλωματικής εργασίας στάθηκε συμπαραστάτης μου με την καθοδήγησή του και τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις του. 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ α) Ο βίος και το έργο του Λουκή Ακρίτα Ο Λουκάς Χατζηγιαννακού1 γεννήθηκε στη Μόρφου της Κύπρου στις 8 Αυγούστου 1908 ως τέταρτο παιδί της πολυμελούς αγροτικής οικογένειας (αριθμούσε επτά παιδιά) του Γιαννακού Χατζηλουκά και της Ελένης Καττιρτζήγιαννη. Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο της Μόρφου και μετά από δύο χρόνια φοίτησης στην Ελληνική Σχολή Μόρφου ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή του στο Παγκύπριο Γυμνάσιο της Λευκωσίας, απ όπου αποφοίτησε το Έπειτα, λόγω της περιορισμένης οικονομικής δυνατότητας της οικογένειας για ανώτερες σπουδές στην Αθήνα, σπούδασε για ένα χρόνο στο Παγκύπριο Διδασκαλείο και κατά το διάστημα εργάστηκε ως δάσκαλος σε δημοτικά σχολεία της Μόρφου, της Σύγκρασης και του Κελλακίου, ενώ ταυτόχρονα απέκτησε το αγγλικό πτυχίο ανώτερης γενικής μόρφωσης με μαθήματα δι αλληλογραφίας. Παράλληλα, από το 1928 άρχισε να αρθρογραφεί στην εφημερίδα της Λεμεσού Χρόνος. Το 1930 υπήρξε σημείο τομής στη ζωή και την εξέλιξη του Ακρίτα, καθώς τότε μετέβη στην Αθήνα με σκοπό την ανεύρεση εργασίας και τη συνέχιση των σπουδών του στη Αγγλική Φιλολογία, για να ακολουθήσει στη συνέχεια πορεία διαφορετική από αυτή ενός Κύπριου δασκάλου. Έτσι, από το 1930 συνεργάστηκε στη σύνταξη της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας (του «Πυρσού») και στα επόμενα δύο χρόνια άρχισε να εργάζεται ως συντάκτης στις εφημερίδες Εστία (απ το 1931) και Πρωία (απ το 1932), 1 1. Σχετικά με το επώνυμο Ακρίτας, ο Θ. Μασούρας αναφέρει τα εξής: «Το Ακρίτας, τώρα, που πολιτογραφήθηκε υστερότερα, σίγουρα μετά το 1928, και με ένορκη δήλωση ως επώνυμο του Λουκή Ακρίτα, πρωτοχρησιμοποιήθηκε από έναν πρωτοξάδελφο του Λουκή, το Γιώργο Χατζηλούκα. Δε χρησιμοποιήθηκε βέβαια ως ψευδώνυμο το Ακρίτας, αλλά το πήραν οι δύο νέοι από τον παππού τους Χατζηλούκα Ακρίδα, που υπήρξε καλός κυνηγός του καταστρεπτικού εντόμου ακρίδα και απόκτησε έτσι το παρανόμι από τους συγχωριανούς του. Από παρατσούκλι του παππού έμελλε να γίνει όχι μονάχα επώνυμο του Λουκή, αλλά και του γένους του που για αισθητικούς και ιστορικούς λόγους (Διγενής Ακρίτας, Ακρίτας του Ελληνισμού) το μεταμόρφωσε από Ακρίδας σε Ακρίτας». Λ. Ακρίτας, Δεκατρία κείμενα, επιμ. Θ. Μασούρας, Λευκωσία, Πολιτιστικές Υπηρεσίες Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 1995, σσ

7 όντας παράλληλα ανταποκριτής της κυπριακής εφημερίδας Πρωινή. Ενώ είχε ήδη δημοσιεύσει σε κυπριακά και ελλαδικά έντυπα διηγήματά του απ το 19292, χρονιά κατά την οποία γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα το πρώτο θεατρικό του έργο Αγαμέμνων, το 1935 κυκλοφόρησε στην Αθήνα το πρώτο έργο μεγάλης αφηγηματικής έκτασης, η νουβέλα Νέος με καλάς συστάσεις και το 1936 το μυθιστόρημα Ο Κάμπος. Κατά τη μεταξική δικτατορία υπέστη ταλαιπωρίες και διώξεις για την αρθρογραφία του από το δικτατορικό καθεστώς. Το 1939 κατατάχθηκε στον ελληνικό στρατό και το 1940 πολέμησε ως απλός στρατιώτης στο αλβανικό μέτωπο, απ όπου έστελνε πολεμικές ανταποκρίσεις στην Εστία αυτές αποτέλεσαν την πρώτη ύλη του δεύτερου μυθιστορήματός του, Αρματωμένοι, που εκδόθηκε αρκετά αργότερα, στα Το 1941 ανέβηκε από το Θίασο Κοτοπούλη το θεατρικό του έργο Όνειρο αγάπης με τον τίτλο Όπου αγαπά παιδεύει. Από τη χρονιά αυτή και κατά τη διάρκεια της Κατοχής ανέπτυξε αντιστασιακή δράση μέσω του παράνομου τύπου ως γενικός γραμματέας μιας ανεξάρτητης ομάδας διανοούμενων και δημοσιογράφων, τυπώνοντας με τον αδερφό του Ευριπίδη αντιστασιακά φυλλάδια και εκδίδοντας παράνομα από το 1944 την εφημερίδα Καθημερινά Νέα (αργότερα συνεχίστηκε η κυκλοφορία της, με κάποιες διακοπές, νόμιμα έως το 1946). Παράλληλα, υπήρξε μέλος μιας συντονιστικής επιτροπής πολλών αντιστασιακών οργανώσεων, της Τριμελούς Επιτροπής Αγώνος, η οποία ανασυντέθηκε και μετονομάστηκε στο τέλος της Κατοχής σε Ανώτατη Επιτροπή Απελευθερώσεως. Αυτή αποτέλεσε κλιμάκιο της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και ως μέλος της ο Ακρίτας πήρε μέρος στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση της Αθήνας από τους Γερμανούς στους Έλληνες το Τον ίδιο χρόνο διορίστηκε Υφυπουργός Τύπου και Πληροφοριών στην πρώτη Κυβέρνηση ύστερα από την Απελευθέρωση υπό τον Γ. Παπανδρέου. Στα επόμενα χρόνια, λόγω ιδεολογικής διάστασης, ήρθε σε ρήξη με την επίσημη γραμμή της κυβέρνησης και απείχε πολιτικά από τα γεγονότα της πενταετίας Δεν απείχε όμως και από τη λογοτεχνική δημιουργία, αφού στα χρόνια αυτά σίγουρα μετά το 1948 τοποθετείται η 2. Για αναλυτικότερες λεπτομέρειες σχετικά μ αυτές τις δημοσιεύσεις βλ. το πρώτο κεφάλαιο που αφορά τα διηγήματα του Ακρίτα. 7

8 συγγραφή του τρίτου θεατρικού του έργου, Θεοδώρα, το οποίο εκδόθηκε μετά από τον θάνατό του, στα Το 1950 ανέλαβε καθήκοντα Γενικού Γραμματέως της ΕΠΕΚ (Εθνικής Προοδευτικής Ενώσεως Κέντρου) του Ν. Πλαστήρα από τη στιγμή εκείνη εισήλθε ουσιαστικά στην πολιτική ζωή της χώρας. Το 1951 εξελέγη βουλευτής Αθηνών του ίδιου κόμματος και με την ιδιότητα αυτή κινητοποιήθηκε για το κυπριακό ζήτημα: το 1952 επισκέφθηκε την ιδιαίτερη πατρίδα του με σκοπό να οργανώσει μια νέα «Φιλική Εταιρεία» με στόχο την απελευθέρωση της Κύπρου από τους Άγγλους και την ίδια περίοδο, ως μέλος της Εθναρχίας Κύπρου, έθεσε το θέμα της αυτοδιάθεσης της Κύπρου στην Γ Σύνοδο των Ηνωμένων Εθνών αλλά και προασπίστηκε και προέβαλε τον κυπριακό αγώνα για απελευθέρωση στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Παρισιού. Το 1954 μετείχε στη διακομματική Επιτροπή Διαφωτίσεως της διεθνούς κοινής γνώμης για το κυπριακό πρόβλημα και για το σκοπό αυτό στάλθηκε από την κυβέρνηση Παπάγου στις Η.Π.Α., αλλά και συνεργάστηκε με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, ενώ κάποια χρόνια αργότερα, το 1959, πήρε μέρος στη Σύσκεψη της Ρόδου με σκοπό τον συντονισμό του κυπριακού ζητήματος. Εν τω μεταξύ, το 1953, είχε ιδρύσει την Προοδευτική Ένωση, έναν πολιτικό σχηματισμό που το 1955 συγχωνεύθηκε στη Φιλελεύθερη Δημοκρατική Ένωση του Σοφοκλή Βενιζέλου. Κατά το διάστημα επανήλθε στην εκδοτική δραστηριότητα εκδίδοντας το περιοδικό πολιτικής διερεύνησης και κοινωνικού προβληματισμού Ελληνικά Χρονικά, με τη συνδρομή του αδερφού του Ευριπίδη Ακρίτα και τη στενή συνεργασία του Νικηφόρου Βρεττάκου. Στα 1954 παντρεύτηκε τη Σύλβα Καβάσογλου3 μετέπειτα βουλευτή του ΠΑΣΟΚ, με την οποία απέκτησε μία κόρη, την Έλενα. Το 1956 δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία το θεατρικό του έργο Όμηροι και τον ίδιο χρόνο, όπως και το 1958, ήταν υποψήφιος βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων, χωρίς όμως επιτυχία. Ένα ακόμη έντυπο, το μορφωτικό περιοδικό γενικής παιδείας Κόσμος Επιστήμη και Ζωή εκδόθηκε υπό την εποπτεία του με τη συνδρομή του αδερφού του στα χρόνια στο περιοδικό αυτό αρθρογραφούσε, αλλά και δημοσίευσε διηγήματά του, πράγμα που επίσης 3. Σε κάποια μελετήματα, όπου παρατίθενται βιογραφικά στοιχεία του Ακρίτα, η σύζυγός του αναφέρεται ως Σύλβα Γιαβάσογλου. 8

9 έκανε αδιάλειπτα επί τρεις περίπου δεκαετίες στον αθηναϊκό τύπο, αλλά και σε κάποια κυπριακά έντυπα, ενώ πιο συστηματικές ήταν οι συνεργασίες του με πολιτικά κείμενα στην αθηναϊκή εφημερίδα Ελευθερία στα χρόνια αυτά ( ). Στην πολιτική δράση επανέκαμψε δυναμικά κατά τη διάρκεια του Ανένδοτου Αγώνα με την εκλογή του ως βουλευτή της Ενώσεως Κέντρου το 1963 χρονιά κατά την οποία έκανε το τελευταίο ταξίδι του στην Κύπρο και το 1964, οπότε ανέλαβε Υφυπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου (με Υπουργό τον ίδιο τον Πρωθυπουργό). Από τη θέση αυτή και σε στενή συνεργασία με τον Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Ευάγγελο Παπανούτσο, εισηγήθηκε, σχεδίασε και υλοποίησε την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση, η οποία έθετε τις βάσεις για τον εκσυγχρονισμό της παιδείας, έμεινε ωστόσο ανολοκλήρωτη λόγω της ανατροπής της κυβέρνησης Παπανδρέου τον Ιούλιο του 1965 και, κυρίως, λόγω του αδόκητου θανάτου του το 1965, ύστερα από πολύμηνη ασθένεια, μεταφέρθηκε για θεραπεία στο Λονδίνο, όπου πέθανε στις 6 Φεβρουαρίου. β) Αναλυτικότερη περιγραφή του δημοσιογραφικού και πολιτικού έργου του Το δημοσιογραφικό και πολιτικό έργο του Λουκή Ακρίτα πρέπει να συνεξεταστούν εν είδει εισαγωγής στο λογοτεχνικό του έργο γιατί οριοθετούν χρονικά και ιδεολογικά το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται αυτό. Χρονικά, γιατί η τριβή του με τη δημοσιογραφία διαρκεί περίπου μία εικοσαετία ( ), ενώ από τη δεκαετία του 1950 και έπειτα ξεκινά ουσιαστικά η ενασχόλησή του με την πολιτική στη φάση αυτή σχεδόν ολοκληρώνει τη λογοτεχνική του παραγωγή. Ιδεολογικά, γιατί αποτελούν τα πεδία έκφρασης μιας ενιαίας κοσμοθεωρίας που διατρέχει τη σκέψη του σε οποιαδήποτε έκφανσή της στη δημοσιογραφική του ενασχόληση, στον πολιτικό του λόγο και δράση, στη λογοτεχνική του έκφραση. Ο δημοσιογραφικός και πολιτικός λόγος υπόκεινται σε μια σχέση συνεπαγωγής, με την έννοια ότι για την πολιτική του δράση η θήτευσή του 9

10 στη δημοσιογραφία αποτελεί ταυτόχρονα απαραίτητη προϋπόθεση αλλά και αφορμή. Το γεγονός ότι η δημοσιογραφία προηγείται δείχνει μια πορεία φυσικής και αναμενόμενης εξέλιξης, αφού γίνεται ολοένα και πιο μαχητική και δηκτική έως ότου ο ίδιος επιλέξει την πολιτική δράση ώστε να παρέμβει άμεσα και αποτελεσματικά στη σύγχρονή του κοινωνική πραγματικότητα, αφού μέσω της δημοσιογραφίας η αλλαγή που επιζητά αλλά και η επίτευξη του οράματός του μπορούσε να επιτευχθεί αν όχι δυσκολότερα, σίγουρα με αργότερους ρυθμούς και με τρόπο έμμεσο και ίσως όχι τελεσφόρο. Εξάλλου, συχνά στα άρθρα του παρατηρείται συμφυρμός του δημοσιογραφικού και πολιτικού του λόγου σε τέτοιο βαθμό ώστε τα όριά τους να είναι δυσδιάκριτα. Το δημοσιογραφικό έργο του Λουκή Ακρίτα μπορεί να χωριστεί σε φάσεις με κριτήρια χρονικά και ειδολογικά. Καταρχάς, μέσα στη διετία δημοσιεύει στην εφημερίδα Χρόνος της Λεμεσού μια σειρά από 60 χρονογραφήματα, τα οποία υπογράφει με το ψευδώνυμο Λουκής Ακρίδας, καθώς και λίγα ακόμη άρθρα4. Στα χρονογραφήματά του, όπου η αφορμή είναι κυρίως γεγονότα της επικαιρότητας, σχολιάζει τα κακώς κείμενα της εποχής του αλλά και στηλιτεύει συχνά με τρόπο που θυμίζει το Λασκαράτο του Ιδού ο άνθρωπος ανθρώπινες συμπεριφορές με ύφος χιουμοριστικό που ποικίλλει από το διακριτικά ειρωνικό έως το σκωπτικό και δηκτικό. Εστιάζοντας στα προβλήματα της εποχής του, την πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή του τόπου και τη διδασκαλική του εμπειρία, καταλήγει να σχολιάζει ένα μεγάλο φάσμα γεγονότων, ηθών, εθίμων και χαρακτήρων που εκτείνεται από την πολιτική της Κύπρου και τη λογοτεχνική πρακτική των ημερών του έως το χαρτοπαίγνιο και τη γυναικεία φιλαρέσκεια. Στα γραπτά του αυτά παρατηρείται μια πρώιμη εμφάνιση του λογοτεχνικού του τάλαντου, αφού το ύφος τους εκείνων ιδίως όπου φιλοσοφεί γύρω από τη ζωή και τους ανθρώπους είναι αρκετά λογοτεχνικό. Μια δεύτερη φάση στη δημοσιογραφική θητεία του Λουκή Ακρίτα ξεκινά τα χρόνια 1931 και 1932, όταν αρχίζει να εργάζεται ως συντάκτης στις αθηναϊκές εφημερίδες Εστία και Πρωία αντίστοιχα, όπου και δίνει ένα 4. Τα κείμενα αυτά συγκεντρώνονται στο βιβλίο Κύπριοι χρονογράφοι. Λουκής Ακρίτας ( ), επιμ. Α. Κλ. Σοφοκλέους, Λευκωσία, Νικοκρέων,

11 μεγάλο μέρος της αρθρογραφίας του, ενώ παράλληλα αρθρογραφεί και σε άλλες αθηναϊκές εφημερίδες και στην κυπριακή εφημερίδα Πρωινή ως ανταποκριτής. Στο πλαίσιο αυτών των συνεργασιών του από το 1940 και εξής στέλνει από το αλβανικό μέτωπο πολεμικές ανταποκρίσεις. Ήδη στα κείμενα αυτά, που χαρακτηρίζονται από μαχητικότητα και ένταση, αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους κάποια χαρακτηριστικά της γραφής του, με κυριότερο τη χρήση της δημοτικής. Την επόμενη φάση στη δημοσιογραφική καριέρα του Λουκή Ακρίτα την καθορίζει η αντιστασιακή του δράση μέσω της παράνομης έκδοσης των Καθημερινών Νέων αλλά και μια σειρά μαχητικότερων άρθρων στα ταραγμένα χρόνια , όπου φαίνεται η απόπειρα έμμεσης παρέμβασης στα πολιτικά γεγονότα και η οξυμένη του κρίση. Σε μια σειρά άρθρων, κυρίως στα χρόνια , σχολιάζει συστηματικά την πολιτική επικαιρότητα και προχωρά σε πολιτικές αναλύσεις των γεγονότων (π.χ. Δεκεμβριανά, Εμφύλιος) στις οποίες ο αναγνώστης διακρίνει σε μεγάλο βαθμό αφενός την προσήλωσή του στην προάσπιση των εθνικών συμφερόντων της Ελλάδας στο πλαίσιο των συσχετισμών των εσωτερικών και εξωτερικών της δυνάμεων, αφετέρου την πλήρη ενημερότητά του για τις πτυχές του Κυπριακού ζητήματος. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο φαίνεται πως γι αυτόν η Ελλάς είναι η μεγαλύτερη υπόθεσις της ανθρωπότητος5. Μια έκφανση της δημοσιογραφικής του δράσης είναι η εκδοτική του δραστηριότητα μέσα από τα έντυπα των οποίων την έκδοση αναλαμβάνει είτε εξολοκλήρου είτε με συνεργάτες. Πρόκειται για τα Καθημερινά Νέα, τα οποία, όπως αναφέραμε και παραπάνω, από το 1945 και εξής συνεχίζουν νόμιμα πλέον την κυκλοφορία τους, τα Ελληνικά Χρονικά και το περιοδικό Κόσμος Επιστήμη και Ζωή, στα οποία αρθρογραφεί συστηματικά αλλά και θέτει στόχους για την κυκλοφορία φροντισμένων από άποψη ύλης εντύπων αν και συχνά δεν μπορεί να αποφύγει την εκδοτική αποτυχία (η περίπτωση των Ελληνικών Χρονικών)6. 5. Στην πρώτη έκδοση των Καθημερινών Νέων μετά τα Δεκεμβριανά, στις γράφει: «Η Ελλάς είναι η μεγαλύτερη υπόθεσις της ανθρωπότητος. Την μεγάλην αυτήν και ιεράν στιγμήν καλούμεν εις συναγερμόν το Έθνος, διά να προστατεύσει τα εθνικά, πολιτικά και κοινωνικά πεπρωμένα του». 6. Στον τομέα των εκδόσεων ο Λουκής Ακρίτας δραστηριοποιήθηκε και μέσω του εκδοτικού οίκου «Ακρίτας» στη δεκαετία του 1950, που εξέδωσε έργα όπως την Ιστορία της Γαλ- 11

12 Όταν πλέον περνά στο στίβο της πολιτικής, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και εξής, οι απόψεις του διοχετεύονται τόσο σε κείμενα δημοσιογραφικού αλλά και δοκιμιακού χαρακτήρα όσο και σε πολιτικούς λόγους7. Με τη γραφή του πλέον δεν δείχνει μόνο τη διάθεση παρέμβασης στα πράγματα, αλλά αρχίζει να διαγράφει, αδρομερώς στην αρχή και λεπτομερέστερα στη συνέχεια, το πολιτικό του όραμα που αποσκοπεί στην εθνική και πολιτισμική αποκατάσταση του Ελληνισμού και κινείται σε δύο κυρίως κατευθύνσεις. Αφενός, βασιζόμενος στο φιλελεύθερο δημοκρατικό του πνεύμα, επιζητά μια πνευματική ανάταση του Ελληνισμού, μία έκφανση της οποίας θα γίνει πράξη με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Αφετέρου συμπληρώνει τη δράση του σχετικά με το κυπριακό ζήτημα, αφού από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 και εξής πολλά από τα κείμενά του αποτελούν τη θεωρητική πλαισίωση των προσωπικών του αγώνων για την απελευθέρωση των Κυπρίων από την αγγλική κατοχή και θίγουν ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Γίνεται έτσι διαπρύσιος κήρυκας της ελευθερίας εν γένει, την οποία θεωρεί προαπαιτούμενο της πνευματικής ανάτασης του έθνους μέσω της παιδείας. Σε ένα από τα ενδεικτικότερα για τους εθνικούς του οραματισμούς κείμενα, το Κάθε άνθρωπος είναι δημότης Μεσολογγίου, αναφέρει χαρακτηριστικά: Η ολοκλήρωση της Κυπριακής Ελευθερίας και η αναμόρφωση της Ελληνικής Παιδείας είναι οι δύο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται η Ιστορία του Ελληνισμού, σε μια στιγμή που προσπαθούμε να εκπορθήσουμε τις πύλες του Μέλλοντος.8 λικής Επανάστασης του J. Michelet, την Ιστορία της Ελλάδας του G. Glotz και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης του G. Schlumberger. Βλ. Α. Κλ. Σοφοκλέους, Κύπριοι χρονογράφοι. Λουκής Ακρίτας ( ), Λευκωσία, Νικοκρέων, 2007, σ Κάποια από τα κείμενα αυτά περιέχονται στο Λ. Ακρίτας, Δεκατρία κείμενα, επιμ. Θ. Μασούρας, Λευκωσία, Πολιτιστικές Υπηρεσίες Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, Ό.π., σημ. 6, σ

13 Προς την κατεύθυνση αυτή ο Λουκής Ακρίτας πιστεύει στον καταλυτικό ρόλο που παίζουν τα σχολεία, τα οποία θεωρεί Κάστρα της λευτεριάς9, και οι πνευματικοί άνθρωποι και συνοψίζει σε λίγες γραμμές αυτό που ο ίδιος υπηρέτησε με συνέπεια: οι άξιοι του ονόματός τους πνευματικοί άνθρωποι συντελούν σημαντικά στη δημιουργία μιας ωρισμένης πολιτικής και κοινωνικής ψυχολογίας, αυτής ακριβώς που διαμορφώνει τα πολιτικά ρεύματα σε κάθε χώρα. Όσο μεγαλύτερο είναι το πνευματικό τους ανάστημα, τόσο κι η ανεξαρτησία της γνώμης τους γίνεται πιο σεβαστή. [ ] οι μεγάλοι πνευματικοί άνθρωποι της Δύσης, με την πολλαπλή τους δραστηριότητα, βιβλία, διαλέξεις, άρθρα, ασκούν, με τη γενικώτερη έννοια του όρου, πολιτική, συγκροτούν ένα από τα βασικά έρματα της δημοκρατίας και προάγουν την ιστορική εξέλιξη.10 Αν τελικά επιτευχθεί ο διττός στόχος και η Ελλάδα μαζί με την Κύπρο βγει από το τέλμα των τελευταίων χρόνων, είναι δυνατό για τον Ελληνισμό όχι μόνο να επανέλθει στο παλιό του μεγαλείο αλλά και να παίξει ρόλο κυρίαρχο και ηγετικό στην ευρύτερη περιοχή: Αν κρατήσουμε ορθή την πολιτιστική μας ιδιομορφία, χωρίς εθνικιστικούς φανατισμούς, το δέντρο του Ελληνισμού θα σταθεί ξανά, σεβαστό κι αγαπημένο στο Δάσος των Εθνών.11 Η Ελλάς μπορεί, πραγματικά, να χρησιμεύσει Γέφυρα της ιστορίας. [ ] Όταν ένας λαός, όπως ο ελληνικός, στέκει στο σταυροδρόμι τριών Ηπείρων, έχει την υποχρέωση να συνειδητοποιήσει τον ιστορικό του ρόλο και να βοηθήσει έτσι, θετικά και γόνιμα, τον εαυτό του και τον κόσμο Ό.π., σημ. 6, σσ Ό.π., σημ. 6, σσ Ό.π., σημ. 5, σ Ό.π., σημ. 5, σ

14 14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Τα διηγήματα Η πρώτη εμφάνιση του Λουκή Ακρίτα ως λογοτέχνη γίνεται με τη δημοσίευση του διηγήματός του «Το πρωτοχρονιάτικο δώρο του Λούλη»13 στη λεμεσιανή εφημερίδα Χρόνος στο πρωτοχρονιάτικο τεύχος του με το ψευδώνυμο Λουκής Ακρίδας με το ίδιο ψευδώνυμο στα χρόνια αυτά δημοσιεύει, όπως είδαμε, και όλα τα χρονογραφήματά του. Ύστερα από κάποιες αποτυχημένες προσπάθειες να εντάξει κείμενά του στην ύλη του αθηναϊκού περιοδικού Νουμάς το 1930, ένα χρόνο αργότερα βλέπει τελικά το φως της δημοσιότητας το διήγημά του «Κάθε κορμί πενήντα λίρες»15. Από το 1933 και εξής αρχίζει να στέλνει συστηματικότερα διηγήματά του προς δημοσίευση τα περισσότερα μέσα στη δεκαετία του 1930 και δύο στα 1961 στη Νέα Εστία16, στα Κυπριακά Γράμματα, στην Πάφο καθώς και σε κάποια άλλα κυπριακά έντυπα. Τα διηγήματα «Το πρωτοχρονιάτικο δώρο του Λούλη», «Κάθε κορμί πενήντα λίρες», «Οι κουτόγεροι»17 και «Το μοιρολόι της κοιλάδας»18 παραμένουν έως σήμερα αθησαύριστα, ενώ τα 13. Υπάρχει διχογνωμία σχετικά με το πρώτο λογοτεχνικό δημοσίευμα του Λουκή Ακρίτα προφανώς λόγω ελλιπών στοιχείων άλλοι μελετητές αναφέρουν ως τέτοιο το διήγημα «Κάθε κορμί πενήντα λίρες» που δημοσιεύτηκε το 1931 στο αθηναϊκό περιοδικό Πρωτοπόροι και άλλοι το διήγημα «Κι έτσι ξεπουλήθηκε το άλογο» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία το 1933 (βλ. σχετικά Α. Ζήρας, «Ο εκθειασμός του αρχέγονου στην πεζογραφία του Λουκή Ακρίτα», Σημείο 1 (1992) 61-62). Όλα αυτά τα ανατρέπει ο Λ. Παπαλεοντίου, που μνημονεύει τρία αθησαύριστα διηγήματά του στο άρθρο του «Ο πεζογράφος Λουκής Ακρίτας. Τρία αθησαύριστα διηγήματά του», Γράμματα και τέχνες 79 (Δεκέμβριος 1996-Φεβρουάριος 1997) και στον τόμο Κύπριοι λογοτέχνες που έζησαν στην Ελλάδα, Πρακτικά συμποσίου (Αγία Νάπα, Απριλίου 1995), Λευκωσία, Πολιτιστικές υπηρεσίες Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 1999, σσ Εφ. Χρόνος, Λεμεσός, , σ Περ. Πρωτοπόροι 10 (Νοέμ. 1931) Το γεγονός ότι επέλεξε δύο περιοδικά από διαφορετικούς ιδεολογικά και πολιτικά χώρους (Πρωτοπόροι, Νέα Εστία) είναι δείγμα έλλειψης ιδεολογικού φανατισμού. Σχετικά με την ιδεολογική συμπόρευση του διηγήματος «Κάθε κορμί πενήντα λίρες» με το έντυπο το οποίο το φιλοξένησε βλ. Α. Ζήρας, ό.π., σημ Εφ. Χρόνος, Λεμεσός, , σ Εφ. Πρωινή, Λευκωσία, , σ

16 υπόλοιπα εννέα19 εντάχθηκαν σε συνολική έκδοση με τίτλο Διηγήματα το , όπου τα διηγήματα κατατάσσονται ανάλογα με τη χρονολογία δημοσίευσής τους. Στο «Πρωτοχρονιάτικο δώρο του Λούλη» (1929) ο συγγραφέας δίνει ένα επεισόδιο από τη ζωή μιας φτωχής οικογένειας: την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ο πατέρας, πάνω στην απελπισία του για την ανέχειά τους και υπό την πίεση του μικρού γιου του που ζητάει ένα πρωτοχρονιάτικο δώρο, αποπειράται να ληστέψει έναν άνθρωπο, πάνω στη συμπλοκή μ αυτόν, όμως, σκοτώνεται και το πρωί της Πρωτοχρονιάς ανακοινώνεται το τραγικό γεγονός στη μητέρα και στον μικρό Λούλη. «Οι κουτόγεροι» (1930) αναφέρονται στο γηραιό ζευγάρι του Γρηγόρη Χαράτη και της ηλικιωμένης γυναίκας του, που περνάνε το τελευταίο βράδυ τους παραμονή Πρωτοχρονιάς συζητώντας και προβληματιζόμενοι για την περασμένη ζωή τους και τον επικείμενο θάνατο και τελικά πεθαίνουν αγκαλιασμένοι. Στο διήγημα «Κάθε κορμί πενήντα λίρες» (1931) περιγράφεται η εργασία του παιδιού-αφηγητή στα περιβόλια του πατέρα του για λογαριασμό μιας ξένης εταιρείας με μεταλλεία και οι σκληρές συνθήκες εργασίας άλλων παιδιών στα μεταλλεία. «Το μοιρολόι της κοιλάδας» (1934) αφορά και αυτό την εργασία σ ένα μεταλλείο της Κύπρου, όπου οι εργαζόμενοι καλούνται να δουλέψουν ανήμερα των Χριστουγέννων για διπλό μεροκάματο ο αφηγητής, ωστόσο, επιλέγει να μην δουλέψει προκειμένου να περάσει μία μέρα υπό το φως του ήλιου, γεγονός που δίνει στον συγγραφέα την ευκαιρία να περιγράψει την ψυχολογία και τις σκέψεις του εργάτη του μεταλλείου. Στο διήγημα «Κι έτσι ξεπουλήθηκε τ άλογο» (1933) ο συγγραφέας αποδίδει τις παιδικές αναμνήσεις του αφηγητή απ την αγροτική ζωή στο χωριό και πιο συγκεκριμένα σχετικά με τα τρία άλογα του σπιτιού, τα οποία αποτελούν τη βάση της οικονομίας του σπιτιού και περιβάλλονται με την αγάπη όλων των μελών της οικογένειας. «Ο ήσκιος του αφεντικού» (1934) αναφέρεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των εργατών στο επιπλοποιείο του Δάσου. Στον «Μονόλογο συνταξιούχου» (1935) ο συγγραφέας παρουσιάζει 19. Ο Λ. Παπαλεοντίου (ό.π., σημ. 13, σ. 29) αριθμεί τα διηγήματα του Ακρίτα σε δεκατέσσερα θεωρώντας διήγημα το «Επίκαιρο παραμύθι», το οποίο ωστόσο εντάχθηκε στην έκδοση των δεκατριών κειμένων του που έχουν δοκιμιακό χαρακτήρα (ό.π. σημ. 7). 20. Λ. Ακρίτας, Διηγήματα, Λευκωσία, Μορφωτική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας,

17 τον πρωταγωνιστή Θεόδωρο Κωνσταντίνου, έναν εξηνταπεντάχρονο συνταξιούχο, να στοχάζεται πάνω στη μέχρι τώρα ζωή του. Στην «Πρωινή ικεσία» (1936) παρακολουθούμε, σε μια παρουσίαση της γυναικείας ψυχολογίας, τις σκέψεις της Ειρήνης γύρω από τον έρωτα. Στο «Κυπαρίσσι» (1939) ο αναγνώστης παρακολουθεί περιστατικά της ζωής της παιδικής ηλικίας του αφηγητή σχετικά με το κυπαρίσσι της αυλής του πατρικού σπιτιού, που λειτουργεί ως αποτύπωμα των προηγούμενων γενεών και νοηματοδοτεί τη ζωή της οικογένειας. Στο διήγημα «Μακρινή γνωριμία» (1939) ο συγγραφέας αναφέρεται στο δράμα ενός μικρού κινεζόπουλου που ζει τις συνέπειες του πολέμου Κινέζων-Ιαπώνων: χάνει τον πατέρα του στον πόλεμο και τη μητέρα του από χολέρα στην πόλη. Στην «Ξένη γη» (1939) δίνονται κάποια επεισόδια της ζωής της αλλοδαπής σπιτονοικοκυράς της πολυκατοικίας του αφηγητή Σουζύ Κατέλ και του άντρα της Νικολάι Βασίλωφ. Στο διήγημα «Μπροστά τραβάει ο Θοδωρής» (1961) ο συγγραφέας εξιστορεί την αντιστασιακή δράση του πρωταγωνιστή Θοδωρή κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής από τα δώδεκά του χρόνια μέχρι τη στιγμή που πεθαίνει και καθίσταται λαϊκός ήρωας στην κηδεία του, ανήμερα της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίου. Τέλος, στο «Φορτίο του ανθρώπου» (1961) ο συγγραφέας δίνει ένα «απόκρυφο ευαγγέλιο», όπως αναφέρει ο ίδιος, και εξιστορεί τα βασικά σημεία της ζωής του Χριστού με έμφαση στην ανθρώπινη πλευρά του. Η επιλογή της πρωτοπρόσωπης αφήγησης και του ομοδιηγητικού ή και αυτοδιηγητικού αφηγητή απαντά σε όσα διηγήματα έχουν βιωματική βάση ή βιωματικά στοιχεία («Κάθε κορμί πενήντα λίρες», «Το μοιρολόι της κοιλάδας», «Ο ήσκιος του αφεντικού», «Το κυπαρίσσι»), ενώ στα υπόλοιπα με εξαίρεση την «Ξένη γη», όπου ο αφηγητής είναι ομοδιηγητικός επιλέγεται η τριτοπρόσωπη αφήγηση από έναν ετεροδιηγητικό αφηγητή. Η τεχνική της ενδοδιήγησης απαντά σε δύο διηγήματα («Μονόλογος συνταξιούχου», «Μακρινή γνωριμία») και χρησιμοποιείται κατά βάση η γραμμική αφήγηση χωρίς αναχρονίες ή μια ιδιάζουσα διαστρωμάτωση της αφήγησης. Όπου παρατηρείται μια τέτοια διαστρωμάτωση (π.χ. στο «Κάθε κορμί πενήντα λίρες», όπου οι οπτικές του νέου αφηγητή, που ζει τα γεγονότα, και του 17

18 ηλικιωμένου αφηγητή, που τα διηγείται, εναλλάσσονται), αυτή αποτελεί μάλλον δείγμα χειρισμών που θα αναπτύξει ο συγγραφέας στις μεγαλύτερες συνθέσεις του, παρά μια σταθερά στα διηγήματά του. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι η δημοτική, την οποία επιλέγει ήδη στα πρώτα γραπτά του (χρονογραφήματα και δημοσιογραφικά κείμενα). Αυτή προσδίδει στα διηγήματα ακόμη και στα πρώτα, στα οποία διακρίνει κανείς την αδεξιότητα των πρωτολείων αμεσότητα και θερμότητα, τις οποίες επιτείνουν η χρήση του διαλόγου, το συχνά ζωηρό ύφος και το λογοτεχνικό ταλέντο με το οποίο συνθέτει τα στοιχεία αυτά. Στο «Κυπαρίσσι» ο αναγνώστης βρίσκει ένα δείγμα αυτών σε μια έξοχη περιγραφή: Όμως οι βροντές άρχισαν να σκάνε πάνου από το χωριό, τα ντουβάρια σειούνταν κι οι σκεπές έτριζαν. Ο άνεμος πολεμούσε με τα κροδώματα, σε λίγο και θα ιδούμε τα δοκάρια να σηκώνουνται και να φεύγουνε μέσα στα μπουμπουνητά, αν το αστραποπύρι δεν πρόφταινε να τα καψαλίσει. Εκεί που έσκαζε η βροντή στην αυλή μας, νόμιζες πως η χλαλοή ερχότανε κάτου στα πόδια μας, ανατάραξε τα χώματα, ένας σεισμός έπαιζε με το φλούδι της γης. Κι οι αστραπές να λαμπυρίζουνε, να στέκουνται ορθά τα σύγνεφα, γιομάτα καταιγίδα και σιφουνικά. Κι ο άνεμος πώς πάλευε με το κυπαρίσσι μας! Ένα σφύριγμα που όλο και δυνάμωνε, γινότανε μήνυμα θανάτου, σίγουρα η γης θα ξεγδαρθεί ως το πρωί και θα αναστραφούνε τα χώματα, μια κοσμοχαλασιά είναι που μανίζει και μακάρι να ξεγλυτώνουνε τα ζωντανά. Όσο προχωρούσε η νύχτα, τόσο δυνάμωνε η οργή του ουρανού. Είχε λες θρονιαστεί μέσα στην αυλή μας, μέσα σε λίγα βήματα κι όλο σκάει το μπουμπουνητό, κυλάει πάνω από το δέρμα μας, είναι κουρνιασμένη η ψυχή μας μέσα στα θανατερά τα προμηνύματα. Ένα πολύγλωσσο λεπίδι τρυπάει απόψε τα σπλάχνα της νύχτας, όλα τα στοιχεία έπιασαν την αμάχη, ενώ οι άνθρωποι, 18

19 φοβισμένοι σα ζώα που βρίσκουνται στον κάμπο, αναλογίζουνται τη μικρή ζωή τους και πιάνουνται σε φτηνά παρακάλια 21 Σε μια περίοδο μεταβατική για τα λογοτεχνικά πράγματα στην Κύπρο, αλλά εν μέρει και στην Ελλάδα, τόσο σε πλαίσιο θεματολογικό (από την ηθογραφία στον κοινωνικό προβληματισμό και από τον αγροτικό στον αστικό χώρο) όσο και μορφολογικό (από το διήγημα στο μυθιστόρημα), το έργο του Λουκή Ακρίτα φαίνεται να αντανακλά συνοπτικά και ενδεικτικά τις τάσεις αυτές: προτού προχωρήσει στις μεγάλες μυθιστορηματικές συνθέσεις, ο συγγραφέας θητεύει πρώτα στη διηγηματογραφία μέσα στην οποία παρατηρούμε δείγματα τόσο της παρωχημένης ηθογραφίας όσο και της ανερχόμενης κοινωνιστικής γραφής. Συγκεκριμένα, τα διηγήματα «Κι έτσι ξεπουλήθηκε το άλογο» και «Το κυπαρίσσι» το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως το καλύτερο διήγημά του συνεχίζουν τη γραμμή του ηθογραφικού διηγήματος, καθώς καταγράφουν εικόνες της αγροτικής (το πρώτο) και οικογενειακής (το δεύτερο) ζωής στο περιβάλλον του χωριού και της υπαίθρου με βάση βιωματικές εμπειρίες που σχετίζονται με την παιδική ηλικία του αφηγητή. Πολλά, ωστόσο, διηγήματά του μπορούν να χαρακτηριστούν κοινωνικά ή κοινωνιστικά. Πρόκειται για τα «Το μοιρολόι της κοιλάδας», «Κάθε κορμί πενήντα λίρες», «Ο ήσκιος του αφεντικού», στα οποία περιγράφεται με ρεαλιστικούς τόνους αφενός η διαβίωση των ηρώων υπό συνθήκες στέρησης και συχνά εξαθλίωσης, αφετέρου οι δύσκολες εργασιακές συνθήκες οι οποίες δημιουργούν ένα σύμπαν κοινωνικής ανισότητας και μιζέριας στο οποίο οι ήρωες ασφυκτιούν και συχνά αλλοτριώνονται ψυχικά. Είναι εμφανής έτσι η πρόθεση του συγγραφέα να στηλιτεύσει κοινωνικές καταστάσεις και να ψυχογραφήσει τους ήρωές του στο πλαίσιο αυτό συνδιαλέγεται με συγκαιρινούς του λογοτέχνες τόσο Ελλαδίτες (π.χ. Δ. Βουτυράς, Π. Πικρός) και ξένους (π.χ. K. Hamsun, M. Gorky) όσο και Κύπριους (π.χ. Ν. Νικολαΐδης, Γ. Σ. Οικονομίδης, Τ. Ανθίας, Μ. Κιτρομηλίδης, Κ. Μόντης κ. ά.) που κινούνται στην ίδια θεματογραφία και προβληματική με ρεαλιστικό και κοινωνικό προσανατολισμό μέσω της λογοτεχνικής διαπραγμάτευ21. Ό.π., σημ. 20, σ

20 σης ήδη από τη δεκαετία του 1920 της χαμοζωής, του περιθωρίου και της φτώχειας. Πιο συγκεκριμένα, η συνάφεια είναι άμεση στην περίπτωση των διηγημάτων «Το μοιρολόι της κοιλάδας» και «Κάθε κορμί πενήντα λίρες», όπου ο συγγραφέας πραγματεύεται το θέμα των άθλιων συνθηκών εργασίας στα μεταλλεία, που αποτελεί το θεματικό πυρήνα του μυθιστορήματος του Β. Δασκαλάκη Οι ξεριζωμένοι (1930), αλλά και θέμα που απαντά συχνά στην πεζογραφία του Κ. Μόντη. Η συγγένεια με τα έργα των συγχρόνων του δεν περιορίζεται σ αυτά. Σύμφωνα με μια εύστοχη παρατήρηση του Λ. Παπαλεοντίου22, σε μια εποχή όπου κάνουν την εμφάνισή τους πεζογραφήματα της παιδικής και εφηβικής ηλικίας (π.χ. Eroica του Κ. Πολίτη το 1938, Λεωνής του Γ. Θεοτοκά το 1940), ο Λουκής Ακρίτας θέτει συχνά ως πρωταγωνιστές των διηγημάτων του παιδιά ή εφήβους. Με την επιλογή αυτή δεν αποσκοπεί, ωστόσο, στο να κινηθεί στα πλαίσια ενός Bildungsroman αλλά αφενός να επιτείνει τον κοινωνιστικό ρόλο των κειμένων του, καθώς παρουσιάζει τους πρωταγωνιστές-παιδιά θύματα κοινωνικής αδικίας («Το πρωτοχρονιάτικο δώρο του Λούλη», «Κάθε κορμί πενήντα λίρες», «Το μοιρολόι της κοιλάδας», «Ο ήσκιος του αφεντικού», «Μακρινή γνωριμία», «Μπροστά τραβάει ο Θοδωρής», «Το φορτίο του ανθρώπου»), αφετέρου να προτάξει το βιωματικό στοιχείο, το οποίο στηρίζει κυρίως στη δική του παιδική και εφηβική ηλικία που συναρτάται άμεσα με τη γενέθλια γη της Κύπρου («Το κυπαρίσσι», «Κάθε κορμί πενήντα λίρες»). Στο σημείο αυτό αξίζει να παρατηρηθεί ότι, αν και η Κύπρος της παιδικής ηλικίας είναι παρούσα στα διηγήματα μέσω της αξιοποίησης βιωματικών εμπειριών, δεν συμβαίνει το ίδιο και με την Κύπρο που είναι σύγχρονη με τη δημοσίευση των διηγημάτων, αφού αυτά γράφονται ως επί το πλείστον στην περίοδο ύστερα από την εξέγερση του 1931, δηλαδή στην περίοδο της Παλμεροκρατίας ( ), γεγονός που θα μπορούσε να τα τροφοδοτήσει λογοτεχνικά με διαφορετικό τρόπο. Πάντως η κοινωνικοπολιτική κατάσταση στην Κύπρο απασχολεί αδιάλειπτα τον Λουκή Ακρίτα, όπως φαίνεται από τα δημοσιογραφικά του κείμενα στα χρόνια αυτά και στα κατοπινά. 22. Ό.π., σημ. 13, σ

21 Στα διηγήματα «Μακρινή γνωριμία», «Ξένη γη», «Μπροστά τραβάει ο Θοδωρής» και «Το φορτίο του ανθρώπου», ο συγγραφέας κάνει την αφήγηση μέσο για να θέσει τον άνθρωπο στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του. Συγκεκριμένα, στα δύο πρώτα, που έχουν πρωταγωνιστές αλλοεθνείς που ζουν υπό συνθήκες πολέμου και μετανάστευσης αντίστοιχα, δίνει δείγματα ενός από τα βασικότερα συστατικά στοιχεία του ανθρωπιστικού έργου του, της αγάπης για τον άνθρωπο εν γένει, άσχετα από το φύλο, τη φυλή, την εθνικότητα. Στο διήγημα «Μπροστά τραβάει ο Θοδωρής» επανέρχεται το θέμα του πολέμου στο ελληνικό πλέον πλαίσιο και της Κατοχής καθώς και του αντίκτυπού τους στην ψυχολογία των πρωταγωνιστών, θέματα που ο συγγραφέας εν τω μεταξύ (θυμίζουμε πως το διήγημα χρονολογείται στο 1961) έχει πραγματευτεί εκτενώς στο μυθιστορηματικό χρονικό του αλβανικού έπους του 1940 Αρματωμένοι και στο θεατρικό έργο Όμηροι. Με «Το φορτίο του ανθρώπου», μια εκλαϊκευμένη εξιστόρηση των βασικών γεγονότων της ζωής του Χριστού με έμφαση στην ανθρώπινη πλευρά του, ο Ακρίτας δίνει μια αλληγορία για να θίξει το λεπτό ζήτημα του ανθρώπινου πόνου. Γύρω απ τους προβληματισμούς του σύγχρονου ανθρώπου σχετικά με τη ζωή και το νόημά της κινείται το διήγημα «Μονόλογος συνταξιούχου», όπου ο πρωταγωνιστής κάνει έναν απογοητευτικό απολογισμό της ζωής του μέχρι τα πενήντα περίπου χρόνια του, οπότε και τελειώνει η επαγγελματική του καριέρα. Αν και σε εντελώς διαφορετικό κλίμα, καθώς πρόκειται για ένα ερωτικό αφήγημα, η «Πρωινή ικεσία» προκαλεί ανάλογους προβληματισμούς στον αναγνώστη γιατί καταλήγει να μιλήσει έμμεσα για τη ματαιότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Με τα δεδομένα αυτά φαίνεται να δικαιολογούνται, τουλάχιστον εν μέρει, οι κρίσεις των μελετητών περί ανθρωποκεντρικής λογοτεχνίας του Λουκή Ακρίτα23. Συμπερασματικά, τα διηγήματα του Λουκή Ακρίτα αποτελούν μεμονωμένες εμφανίσεις θεμάτων, μοτίβων, χειρισμών του αφηγηματικού σύμπαντος και γλωσσικών επιλογών που θα τον απασχολήσουν στην πεζογραφία του εν γένει και εισάγουν μερικώς τον αναγνώστη στον μυθοπλαστικό του κόσμο. Όπως και στα προγενέστερα χρονογραφήματά του, έτσι και στη 23. Την άποψη αυτή εκφράζουν κυρίως οι Αλέξης Ζήρας, Κώστας Προυσής και Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος. 21

22 διηγηματογραφία του παρατηρείται μια ποικιλία θεματικών και ιδεολογικών όψεων αλλά ταυτόχρονα και μια συνέπεια που μετατρέπει τα ετερόκλητα στοιχεία σε αρμονικό σύνολο. 22

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Νέος με καλάς συστάσεις Το 1935 μέσα στο πλαίσιο της γενικότερης ανανέωσης στα λογοτεχνικά πράγματα ο Λουκής Ακρίτας δίνει το πρώτο έργο μεγάλης έκτασης που τιτλοφορείται Νέος με καλάς συστάσεις. Πρόκειται για ένα έργο που οι μελετητές το σχετίζουν περισσότερο με τη νουβέλα και την αυτοβιογραφία παρά με το μυθιστόρημα, γεγονός που καθιστά ομαλή και εξελικτική την πορεία του συγγραφέα από τη σύντομη φόρμα του διηγήματος στη συνθετική αφήγηση των μυθιστορημάτων που έπονται. Σ αυτό, ο συγγραφέας αφηγείται την ιστορία ενός νέου Κύπριου που εγκαταλείπει το χωριό του και εγκαθίσταται στην Αθήνα για να αναζητήσει καλύτερη τύχη και να αποκατασταθεί επαγγελματικά ως δημοσιογράφος έχοντας ως εφόδια κάποιες συστατικές επιστολές και την εμπιστοσύνη στις ικανότητες και τα προσόντα του. Αντ αυτού, όμως, έρχεται αντιμέτωπος με το φάσμα της ανεργίας, τις εξαντλητικές στερήσεις και την πείνα που συνεπάγεται η ανεργία, τις διαψεύσεις και τις δυσκολίες όχι μόνο στην ανεύρεση εργασίας, αλλά και στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Τα προβλήματά του λύνονται όταν, τελικά, βρίσκει μόνιμη δουλειά και εντάσσεται ομαλά στην κοινωνική ζωή. Ήδη από την πρώτη επαφή με τον τίτλο, ο αναγνώστης τοποθετείται έντεχνα μέσα στο κλίμα αυτό, αφού η φράση «Νέος με καλάς συστάσεις» απαντά κατά κόρον στις αγγελίες των εφημερίδων στα χρόνια κατά τα οποία κυκλοφορεί το βιβλίο.24 Επιπλέον, τίθεται έτσι το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η ιστορία, ο χώρος δηλαδή της δημοσιογραφίας και των εφημερίδων ειδικότερα. Έτσι, η αυτοβιογραφική βάση του έργου είναι εξαρχής παραπάνω από προφανής: ο κύπριος νέος ήρωας του Λουκή Ακρίτα που εγκαθίσταται στην Αθήνα, ασχολείται με τη δημοσιογραφία και συντάσσει άρθρα για τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια διασταυρώνεται με τον πραγματικό Λουκή Ακρίτα των αρχών της δεκαετίας του 1930 μέχρι την πρόσληψή του στις αθηναϊκές εφημερίδες Εστία και Πρωία. Η αναγωγή 24. Στο εξώφυλλο του βιβλίου, μάλιστα απεικονίζεται πίσω από τον τίτλο μια στήλη εφημερίδας με ανάλογες αγγελίες (βλ. παράρτημα εικόνων, σ. 107). 23

24 αυτή, όμως, όσο εύκολη και λογική και αν είναι, δεν αποτελεί το βασικό στόχο του συγγραφέα: στόχος δεν είναι τόσο η αναπαράσταση γεγονότων που διαγράφουν καθαρά τις βιωματικές του εμπειρίες, όσο η μέσω των εμπειριών αυτών ανασύσταση των γεγονότων ώστε να αποδοθεί η σύγχρονη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Με αφορμή, λοιπόν, την εξιστόρηση της προσπάθειας ενός νέου ανθρώπου να ορθοποδήσει, ο Ακρίτας θίγει ένα θεματικό φάσμα, η αρχή του οποίου εντοπίζεται στο πρόβλημα της ανεργίας που απειλεί τη νεολαία στα χρόνια κατά τα οποία γράφει ο συγγραφέας και στη συνακόλουθη ανέχεια. Αυτές αποδίδονται είτε με ρεαλιστική απεικόνιση της κατάστασης: Δεν έχω παλτό, όμως ελπίζω να φτιάξω μόλις διοριστώ και πάρω τον πρώτο μου μισθό.25 Τα ρούχα μου είναι πολύ τριμμένα. Κρυώνω. Το ένα παπούτσι μου είναι σκισμένο ακριβώς στη μέση.26 Το κρύο σε λιανίζει, σε κόβει ψιλά κομματάκια. Νιώθεις το χέρι σου να έχει κοπεί ακριβώς στη μέση και φοβάσαι να περπατήσεις.27 είτε μέσα από έντεχνες περιγραφές της πείνας, που τονίζουν εμφατικά την τραγικότητα της κατάστασης: Απ το μπουφέ έρχεται μυρουδιά του βουτύρου. Θα τηγανίζουν σίγουρα τυρί. Ανοίγω τα ρουθούνια μου και ρουφάω τη μυρουδιά. Παράξενο, αλήθεια, φαγί η τσίκνα! Σου γαργαλάει το στομάχι, νιώθεις ύστερα την κοιλιά να γουργουλίζει και τη γλώσσα σου ξερή. Καλό είναι, να πίνει κανείς ύστερα νερό. Βρέχουνται τα χείλια, βαραίνει το στομάχι κι ύστερα από ένα δυνατό γουρ- 25. Λ. Ακρίτας, Νέος με καλάς συστάσεις, Αθήνα, Φιλιππότης, 1981, σ Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ

25 γουλητό, σου έρχεται η όρεξη να ξαπλώσεις. Αυτό το δοκιμάζω πολλές φορές σπίτι.28 Η κατάσταση αυτή βέβαια δεν αφορά μόνο τον πρωταγωνιστή, αλλά και τους υπόλοιπους νέους ήρωες του έργου, όπως για παράδειγμα τον Νικόπουλο: Ο Νικόπουλος πέρασε απ το δωμάτιό μου κρατώντας ένα μπόγο. Μου ξήγησε πως είναι απένταρος και πάει παλιά ρούχα στο δημοπρατήριο.29 Δεν είναι τυχαίο πως ο συγγραφέας διατηρεί την ανωνυμία του ήρωά του σε όλο το έργο τον καθιστά, έτσι, σύμβολο και εκπρόσωπο μιας ολόκληρης γενιάς μετοίκων στη μεγαλούπολη της εποχής, που βλέπει τις προσπάθειές της να ναυαγούν η μία μετά την άλλη, βιώνει διαρκώς τη διάψευση και την απογοήτευση και διαπιστώνει με πίκρα: Είμαστε νούμερα χωρίς σημασία. Μια σειρά μηδενικά που σερνόμαστε στους δρόμους [ ] μέσα στα νερά σκουριάζουμε σιγάσιγά, όλοι οι νέοι της ηλικίας μου, αδύναμοι να σκεφτούμε, γιατί ξεσυνηθίζουμε με τον καιρό απ την πείνα.30 Προς την κατεύθυνση αυτή χειρίζεται ο συγγραφέας και τους δευτεραγωνιστές αν και πρόκειται, στην πλειονότητά τους, για ολοκληρωμένους τύπους, λειτουργούν ουσιαστικά συνεπικουρικά, όχι τόσο γιατί ο κεντρικός ήρωας προβάλλει ως η κυρίαρχη μορφή του κειμένου, όσο γιατί ο συγγρα28. Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π. σημ. 25, σ Ό.π. σημ. 25, σ. 77. Η εμφατική διαχείριση του θέματος της πείνας κάνει κάποιους μελετητές να θεωρούν ως βάση της σκέψης του συγγραφέα έναν «συντηρητικό και αδογμάτιστο υλισμό». Στις σωστές του διαστάσεις τοποθετεί, νομίζω, το θέμα ο Α. Καραντώνης: «Για τον Ακρίτα απαραίτητη προϋπόθεση της ψυχικής συντήρησης του ανθρώπου, είναι η εργασία και το φυσιολογικό χόρτασμα των αναγκών του. Δίχως την προϋπόθεση αυτή, κάθε άνθρωπος, και ο πιο δυνατός, ξεπέφτει αγάλια-αγάλια, φθείρεται, χάνει το ηθικό του.» Α. Καραντώνης, «Μνήμη του Λουκή Ακρίτα», Κυπριακά Χρονικά 50/4 (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1965)

26 φέας θέλει να υποδείξει μία συνθήκη γενική που εξεικονίζεται πρωτίστως στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή και δευτερευόντως στους υπόλοιπους ήρωες. Κάπου στη μέση του θεματικού φάσματος που απασχολεί τον Ακρίτα εδράζεται το φαινόμενο που αποτελεί ταυτόχρονα το αίτιο και το αποτέλεσμα του αδιεξόδου που βιώνει ο ήρωας. Πρόκειται για την ηθική κρίση που εκδηλώνεται στην ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου λόγω των εύθραυστων κοινωνικοπολιτικών ισορροπιών, όπως αυτές διαμορφώνονται ύστερα από μακροχρόνιο πόλεμο, προσφυγιά και οικονομική δυσπραγία. Αυτά έχουν τον ανάλογο αντίκτυπο στην ψυχολογία και τη στάση ζωής του μεσοπολεμικού ανθρώπου, ο οποίος είτε τείνει προς τον αριβισμό και την ηθική εξαχρείωση όταν, προσπαθώντας να επιβιώσει, οι συνθήκες τελικά τον αποκτηνώνουν, είτε βιώνει τραγικότερα την κρίση στην περίπτωση που ανθίσταται ηθικά, αλλά υφίσταται τα αποτελέσματα της ατομικιστικής συμπεριφοράς των συνανθρώπων του. Το δίπολο αυτό μορφοποιείται στο έργο στη σχέση του ήρωα που αντιπροσωπεύει το δεύτερο είδος συμπεριφοράς με τους εργαζόμενους στο Λεξικό οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το πρώτο και κυρίως με τον Ταμάνη, ο οποίος τον εκμεταλλεύεται οικειοποιούμενος άρθρα του και αποσπώντας του χρήματα με αντάλλαγμα ψεύτικες ελπίδες για διορισμό στην εφημερίδα.31 Μέσα από τα λόγια του Νικολάρη δίνεται συνοπτικά όλη η νοσηρή νοοτροπία τους και η αιτία της: Ένας νέος συντάχτης που πετυχαίνει απ την πρώτη μέρα είναι κίνδυνος για όλους μας. Το ψωμί μας λιγοστεύει. Έτσι είναι: πρώτα η αλήθεια! Λέω λοιπόν στο συντάχτη της ύλης, πως πρέπει να ενεργήσουμε όπως μπορούμε να σε διώξουμε [ ] Θα μου πεις, αυτό είναι προστυχιά: Σύμφωνοι όμως αυτό έπρεπε να κάνουμε. [ ] Ο διευθυντής δεν ενδιαφέρθηκε να ρωτήσει κι έτσι το άρθρο σου το πήρε άλλος, άλλαξε τις λέξεις 31. Η Κύπρια πεζογράφος Ήβη Μελεάγρου, ανιψιά του συγγραφέα, αναφέρει πως υπήρξε, πράγματι, ένα πρόσωπο που εξαπάτησε τον Ακρίτα και χαρακτηρίζει το έργο «πέρα για πέρα, απόλυτα βιογραφικό». Ή. Μελεάγρου, «Ο Λουκής Ακρίτας», Ο Φιλελεύθερος, , σ

27 και το υπόγραψε. [ ] Είναι νηστικοί πολλοί, για να κοιτάξουνε με καλό μάτι τον πλαϊνό!...32 Ο πρωταγωνιστής, ωστόσο, παραμένει ηθικά αλώβητος, σε σημείο μάλιστα που να εξακολουθεί να βοηθά τον Ταμάνη ενώ η ανέχειά του φτάνει σε οριακό σημείο. Ο αναγνώστης ίσως αναρωτηθεί: είναι καλοπροαίρετος ή μήπως αφελής; Η απάντηση δεν είναι τόσο απλουστευτική και σχετίζεται με εκείνο το χαρακτηριστικό του ήρωα που ο Π. Σπανδωνίδης ονόμασε «αθαμβία»33, η οποία αρχικά χρωματίζεται με μια έννοια απάθειας και ανικανότητας να δει καθαρά και να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα. «Ήμουνα όλος ένα όνειρο» αναφωνεί ο ήρωας: η φράση αυτή, υπό την προοπτική του νέου στην αρχή της ιστορίας, σχετίζεται με το όνειρο που θέλει να εκπληρώσει ερχόμενος στην Αθήνα υπό την προοπτική του νέου στο τέλος της περιπέτειάς του, όμως, παραπέμπει στον ονειροπόλο χαρακτήρα του. Σταδιακά το στοιχείο αυτό υποχωρεί, καθώς ο πρωταγωνιστής αρχίζει να αντιλαμβάνεται ρεαλιστικά τον κόσμο και τους μηχανισμούς με τους οποίους λειτουργεί. Μπαίνει, έτσι, σε μία διαδικασία ωρίμανσης, άρα και το αφήγημα μετατρέπεται, εν μέρει, σε πεζογράφημα «μαθητείας» ή «διάπλασης»: η αθωότητα και το «άβγαλτο» του νέου είτε λόγω ηλικίας είτε λόγω της ανατροφής του σε αγροτικό περιβάλλον, που μπορεί να ταυτιστεί με τη Μόρφου, τον τόπο καταγωγής του συγγραφέα μέσα από την αναμέτρησή του με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στο αστικό περιβάλλον, δίνουν τη θέση τους στη συνειδητοποίηση τόσο της γύρω του πραγματικότητας, όσο και της προηγούμενης πλάνης του: Με πιάνει μια λύπη απ τις κουβέντες του. Όλα σκοτεινά κι άραχλα που δεν τα είχα σκεφτεί ποτές. Ως τώρα έβλεπα μονάχα το χορτάρι του κάμπου να φυτρώνει κάθε Σεπτέμβρη, να χάνεται κι ύστερα πάλι να ιδρώνει η γης απ το πράσινο μια χαρά κι ένα τραγούδι Ό.π., σημ. 25, σσ Π. Σπανδωνίδης, «Λουκής Ακρίτας, Νέος με καλάς συστάσεις», Μακεδονικές Ημέρες 3 (Απρίλιος 1935) Ό.π., σημ. 25, σ

28 Έτσι κοροϊδεύω τον εαυτό μου πως δεν είμαι άνεργος.35 αλλά και της πλήρους επίγνωσης αυτής της διαμορφωτικής διαδικασίας: Μπήκα πολύ νέος και βγαίνω γερασμένος δέκα χρόνια.36 Η διαδικασία αυτή δε γίνεται, βέβαια, χωρίς ψυχολογικό κόστος για τον ήρωα. Αρχικά, οι ψυχολογικές μεταπτώσεις του είναι συνεχείς και τον κάνουν να ακροβατεί μεταξύ αισιοδοξίας και απαισιοδοξίας. Μπροστά στις δυσκολίες, όμως, στη μοναξιά και την ανέχεια, που με την πάροδο του χρόνου διογκώνονται, λυγίζει: Σκοτεινά όπως είναι, κι ολομόναχος στο δωμάτιο, κλαίω.37 Τελικά φτάνει στο έσχατο σημείο της απογοήτευσης, Βαρέθηκα να ελπίζω [ ] έχασα κάθε εμπιστοσύνη κι εχτίμηση στον εαυτό μου38 της σύγχυσης, Καλά καλά δεν ξέρω ποιες ιδέες έχω39 και της ταπείνωσης, Αποφάσισα να ζητήσω λεφτά [ ] Είναι η πρώτη φορά, που λιώνω από ντροπή40 σε βαθμό τέτοιο που να σκέφτεται και την αυτοκτονία: 35. Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 25, σ

29 Μόλις κάθουμαι στο πάρκο και κοιτάζω τα ψηλά δέντρα, μου περνάει απ το μυαλό πως μπορεί ένας να γκρεμιστεί περίφημα απ το χοντρό κλαδί που σκύβει στη δεξαμενή. Να κάνει έτσι, νά, το πόδι του! Συγκινούμαι μ αυτή τη σκέψη. Είναι ένας τρόπος να χαρώ φέρνοντας στο μυαλό μου, πως σε δέκα λεπτά, μπορεί σε πέντε, θα σταματήσω να πεινάω.41 Το τέλος του βιβλίου, ωστόσο, είναι αισιόδοξο καθώς ο νέος βρίσκει εργασία, πράγμα που σημαίνει πως επανέρχεται στη φυσιολογική ζωή και ενσωματώνεται πλέον στην κοινωνία. Έτσι, ενώ ο τίτλος στην αρχή και στην εξέλιξη της ιστορίας φαίνεται ειρωνικός, ο «νέος με καλάς συστάσεις» τελικά δικαιώνεται. Κάποιοι μελετητές μιλούν για απότομη μεταστροφή της κατάστασης και εύκολη λύση του δράματος ωστόσο, η τροπή της ιστορίας υποδεικνύει μάλλον μια γενικότερη πεποίθηση του συγγραφέα. Πρόκειται για την κατάφαση στη ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια: ο νέος, παρόλο που φτάνει σε σημείο οριακό και η αντοχή του δοκιμάζεται, χάρη στο θάρρος, την επιμονή και την υπομονή του καταφέρνει να επιβληθεί στις δυνάμεις που προσπάθησαν να τον υποτάξουν. Υπό την προοπτική αυτή, η «αθαμβία» για την οποία έγινε λόγος, φαίνεται τελικά να λειτουργεί ως μηχανισμός άμυνας: [ ] αποσύρεται στα άδυτα της ψυχής του και μελετά τον εαυτό του πολύ μετά τον εξωτερικό ερεθισμό [ ] Έτσι, γλυτώνει, λυτρώνεται, αποθεραπεύεται και δεν καταλήγει σε αποθάρρυνση.42 Η ενεργητική αυτή στάση του πρωταγωνιστή δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να πραγματευθεί το θέμα της φυγής και της μετανάστευσης. Ενώ η μετανάστευση αφορά άμεσα τον πρωταγωνιστή, η φυγή βρίσκεται στον αντίποδα της στάσης του και είναι η επιλογή άλλων προσώπων, όπως για παράδειγμα του Κωστήρη. Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας φαίνεται να συγκλίνει με κάποιους ομοτέχνους του την ίδια εποχή, καθώς η φυγή Ό.π., σημ. 25, σ Ό.π., σημ. 33, σ

30 ως διαφυγή από την προβληματική καθημερινότητα αποτελεί κοινό θεματικό άξονα και άλλων σύγχρονων έργων, όπως της νουβέλας του Α. Λευκού Κρίσις. Τα σημεία σύγκλισης του Λουκή Ακρίτα με τους σύγχρονούς του δεν περιορίζονται μόνο σ αυτό, αφού ο Νέος με καλάς συστάσεις συνοψίζει όλες σχεδόν τις τάσεις που αντικατοπτρίζονται στην πεζογραφία των χρόνων αυτών. Η μία απ αυτές σχετίζεται με την ανάπτυξη του έργου πάνω στο πρότυπο της πολυδιαβασμένης τότε Πείνας του Knut Hamsun, η οποία ξεπερνά κατά πολύ μια αναλογία ή έναν διακειμενικό χειρισμό του ίδιου θέματος για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί το έργο δεν αποτελεί δουλική μίμηση ενός ξένου προτύπου δανείζεται στοιχεία που αφορούν το βασικό θέμα της πείνας, τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που την προκαλούν και τις ψυχολογικές μεταπτώσεις του ήρωα και τα προσαρμόζει στα ελληνικά δεδομένα. Έτσι, ο Ακρίτας δημιουργεί ένα έργο που αποπνέει πνοή καθαρά ελληνική. Δεύτερον, γιατί δείχνει ένα γενικότερο κλίμα, που θέλει τους πεζογράφους της δεκαετίας του 20 και του 30 να έχουν ήδη δεχτεί τις επιδράσεις της βορειοευρωπαϊκής λογοτεχνίας43, και κυρίως του νορβηγικού και ρωσικού νατουραλισμού μέσα στο πλαίσιο της ανατροπής του ελλαδικού ηθογραφικού κλίματος στο οποίο κινούνταν παλιότερα η πεζογραφική παραγωγή. Ο ίδιος ο ήρωας (και ο συγγραφέας) αναφέρεται έμμεσα στις επιρροές του όταν στην πρώτη σελίδα της νουβέλας δηλώνει: Διάβαζα βιβλία Ρούσικα και Σκανδιναβικά.44 Μια τέτοια επίδραση, βέβαια, δεν μπορεί να νοηθεί ως γεγονός καθαυτό, αλλά συναρτάται με την όλη ατμόσφαιρα των χρόνων του μεσοπολέμου στην Ελλάδα και με τις συνθήκες οι οποίες προήγαγαν τη λογοτεχνική αντιμετώπιση τέτοιων θεμάτων σε ρεαλιστικό πλαίσιο και συνακόλουθα δικαιολογούν τέτοιες αντιστοιχίες ανάμεσα στα έργα. Η ατμόσφαιρα αυτή συνίσταται στην ανασφάλεια και αγωνία του ατόμου μπροστά στο χάος στο 43. Η λεγόμενη «βορειομανία» (που εκφράζεται χαρακτηριστικά στους Κ. Χατζόπουλο, Γ. Καμπύση, Κ. Θεοτόκη κ.ά.) είχε ξεκινήσει ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα. 44. Ό.π., σημ. 25, σ

31 οποίο παραδέρνει η Ελλάδα, αλλά και άλλες χώρες ύστερα από τη μεγάλη οικονομική κρίση, και στον αντίκτυπο που έχουν τα γεγονότα στην ψυχολογία του. Υπό τις συνθήκες αυτές, η πεζογραφία καλείται να πάρει θέση διαμαρτυρίας απέναντι στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα, που επωάζει και γεννά μια προβληματική καθημερινότητα. Ο Λουκής Ακρίτας, λοιπόν, δημιουργεί ένα «έργο με θέση» και μ αυτό εντάσσεται σε μια μακρά χορεία συγγραφέων της Ελλάδας, της Κύπρου και της διασποράς, όπως οι Δ. Βουτυράς, Π. Πικρός, Κ. Παρορίτης, Ν. Νικολαΐδης, Α. Λευκός, Α. Γεωργιάδης-Κυπρολέων, Μ. Νικολαΐδης, που ήδη από τη δεκαετία του 20 εισέρχονται στο ρεαλιστικό-νατουραλιστικό, κοινωνικό και πολιτικό μυθιστόρημα ή διήγημα. Πολλοί απ αυτούς επιδόθηκαν υπό την επίδραση κυρίως του Hamsun και του Gorky ήδη απ τα χρόνια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου στη λεγόμενη «αλητογραφία» (ή «αλητισμό»), η οποία, στο πλαίσιο της λογοτεχνίας της περιπλάνησης μορφοποίησε στο πρόσωπο του λογοτεχνικού ήρωα ένα πρότυπο αντικομφορμισμού, διαμαρτυρίας και φυγής από τα προβλήματα της καθημερινότητας είτε στη ρομαντική είτε στη ρεαλιστική του σύλληψη. Στο έργο, ωστόσο, δεν υπάρχει κάτι τέτοιο, καθώς ο Ακρίτας με τον νεαρό πρωταγωνιστή του δίνει μια πιο ήπια εκδοχή των δυνατοτήτων προσαρμογής και ένταξης: ο νέος δεν είναι ο απροσάρμοστος χαμσουνικός αλήτης σύμβολο της νεορομαντικής φυγής τον χαρακτηρίζει ο Π. Μουλλάς45, αλλά ο Νεοέλληνας που δρα τελικά αποτελεσματικά, παρά τις δυσκολίες, και απελευθερώνεται από την τελματώδη καθημερινότητά του ανατρέποντάς την. Αυτή η απόκλιση από την καθιερωμένη για τους συγγραφείς του 20 οπτική, εντάσσει τον Ακρίτα απολύτως στη δική του γενιά, τη Γενιά του Τριάντα. Η πορεία του νέου προς την απελευθέρωση αυτή γίνεται με τρόπο τέτοιο, ώστε η εξέλιξη της ιστορίας να ακολουθεί την παραδοσιακή διάρθρωση του Bildungsroman: ο ήρωας είναι νέος, στην πρώτη μετεφηβική του ηλικία, έχει φύγει από το σπίτι του με σκοπό να αποκομίσει πλούτο υλικό και πνευματικό ως εφόδια για τη μετέπειτα ζωή του. Η διαδικασία της μύησης στον νέο κόσμο που ανοίγεται μπροστά του και στις νέες εμπειρίες, τις 45. Π. Μουλλάς, Η μεσοπολεμική πεζογραφία, Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ( ), τ. Α, Αθήνα, Σοκόλης, 1993, σ