ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

Transcript

1 ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της φοιτήτριας ΜΠΑΤΖΙΩΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ [ Α.Μ.: ] Επιβλέπων: Τσιλιμίγκας Γεώργιος Επίκουρος καθηγητής Μέλη επιτροπής: Κουκούλας Σωτήριος και Σιδηρόπουλος Γεώργιος Επίκουρος καθηγητής Αναπληρωτής καθηγητής Μυτιλήνη, Ιούνιος 2015

2 UNIVERSITY OF THE AEGEAN DEPARTMENT OF GEOGRAPHY TRADITIONAL VILLAGES AND SETTLEMENT DEVELOPMENT. EVIDENCE FROΜ CORFU ISLAND DISSERTATION BATZIORA KONSTANTINA [ ] Supervisor: Tsilimigkas Georgios Assistant Professor Members Committee: Koukoulas Sotirios Assistant Professor Sidiropoulos Georgios Associate Professor Mytilene, June 2015

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κύριο Τσιλιμίγκα Γεώργιο, Επίκουρο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου, του Τμήματος Γεωγραφίας για τις συμβουλές, την υποστήριξη, την καθοδήγηση και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε κατά τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω σε όλους τους καθηγητές που είχα σε όλα τα χρόνια της μέχρι στιγμής ακαδημαϊκής μου πορείας, για τις γνώσεις που μου μετέδωσαν και με έκαναν καλύτερο άνθρωπο. Ιδιαίτερα, οφείλω να ευχαριστήσω τους καθηγητές μου στις κατευθύνσεις «Ανάπτυξη και Σχεδιασμός του Χώρου» και «Γεωπληροφορική» για την πολύτιμη βοήθειά τους καθ όλη τη διάρκεια παρακολούθησης των μαθημάτων των κατευθύνσεων αυτών αποτελώντας πρότυπα και πηγή έμπνευσης. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους καλούς μου φίλους που βοήθησαν και αυτοί, ο καθένας με το δικό του μοναδικό τρόπο, στην εκπόνηση αυτής της εργασίας. 1

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αρχιτεκτονική κληρονομιά συμβάλλει με ουσιαστικούς όρους στη διατήρηση της ιστορικής ταυτότητας της κάθε περιοχής επηρεάζοντας καθοριστικά τον χαρακτήρα και την ανάπτυξή της. Στο σύνολό της περικλείει τόσο τα υλικά (κτήρια, τοπία, διαδρομές και άλλα) όσο και τα άυλα αγαθά (αναμνήσεις, αξίες, μνήμες και άλλα). Τόσο η ίδια όσο και τα «προϊόντα» της αποτυπώνουν στο χώρο την ιστορική, πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική κουλτούρα του κάθε λαού. Στη διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς εμπλέκονται πολλοί δημόσιοι φορείς, κυρίως, μέσα από την υιοθέτηση διαφόρων πολιτικών και την υλοποίηση έργων προστασίας και ανάδειξης των ιστορικών μνημείων. Από το πλήθος των ζητημάτων που αφορούν στην αρχιτεκτονική κληρονομιά, στη εργασία θα εξεταστούν θέματα που αφορούν στη δομή και οργάνωση των παραδοσιακών οικισμών της Κέρκυρας καθώς και στη σχέση αυτών με την τοπική ανάπτυξη του νησιού. Η Κέρκυρα αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο σε έκταση νησί του Ιονίου Πελάγους και το πρώτο σε πληθυσμό. Είναι το σημείο επαφής της Ελλάδας με τη δύση και η παρουσία της χώρας στην Αδριατική. Χαρακτηρίζεται ως ένας από τους δημοφιλέστερους και μεγαλύτερους τουριστικούς προορισμούς στα Ιόνια νησιά και στην Ελλάδα αντίστοιχα. Σε αυτό συνέβαλαν τόσο η αρχιτεκτονική κληρονομιά όσο και η τοπική ανάπτυξη. Το σύνολο των ιδιαίτερων αρχιτεκτονικών δομών της όπως τα ενετικά κτήρια, τα φρούρια, τα βασιλικά παλάτια, την καθιστούν ένα χώρο-κοινωνικό σύστημα που οργανώνεται, σε μεγάλο βαθμό, σε συνάρτηση με τα στοιχεία της υλικής και άυλης κληρονομίας, ενώ ο τουρισμός, με τις υποδομές, τις οικονομικές δραστηριότητες και τις εναλλακτικές του μορφές ολοκληρώνουν την εικόνα του νησιού. Ένα σημαντικό κομμάτι των οικισμών της Κέρκυρας είναι χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακοί (50 στο σύνολο), οι οποίοι και βρίσκονται χωροθετημένοι στο σύνολο της έκτασης του νησιού. Έχουν κοινά λειτουργικά και μορφολογικά στοιχεία και οργανώνονται γύρω από μια γειτονιά, που συντάσσεται βάσει φυσικογεωγραφικών και ανθρωπογενών χαρακτηριστικών. Ωστόσο, η είσοδος των σύγχρονων υλικών και μεθόδων κατασκευής επέδρασαν στο χώρο υποβαθμίζοντας πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτών αλλά και ολόκληρου του νησιού. Όσον αφορά στην τουριστική δραστηριότητα, η γεωγραφική θέση του νησιού, τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά και το πλούσιο αρχιτεκτονικό και πολιτιστικό του απόθεμα οδήγησαν στην καθιέρωση εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθιστώντας το νησί ενεργό όλο το χρόνο. Το ρόλο του τουρισμού επισκίασε και η μαζικότητα του κυρίως κατά τη θερινή περίοδο. Η άναρχη οικιστική ανάπτυξη, η αυθαίρετη δόμηση αλλά και η εντατική παραγωγή παραθεριστικής κατοικίας μετέβαλαν σε κάποιο βαθμό την εικόνα του νησιού αλλοιώνοντας ή και καταστρέφοντας δείγματα της αρχιτεκτονικής του κληρονομιάς. Στην παρούσα εργασία, επιχειρείται να εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο η διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ενός τόπου μπορεί να επιτευχθεί με όρους βιώσιμης ανάπτυξης. Η προσπάθεια διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και η χρήση της ως ένα κίνητρο ανάδειξης πόλεων και περιφερειών καθώς και προστασίας της ταυτότητας μιας περιοχής αποτελεί τον βασικό στόχο της μελέτης μας. 2

5 Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από συγγράμματα, επιστημονικά άρθρα, μελέτες και διαδικτυακές πηγές. Η βασική μεθοδολογία στηρίχτηκε στην αποτύπωση των 50 παραδοσιακών οικισμών της Κέρκυρας μέσω της δημιουργίας ενός ψηφιακού άτλαντα καθώς και στη μελέτη των θεσμικών πλαισίων και διασκέψεων του ICOMOS για τη διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για τη διεξαγωγή απαντήσεων στα βασικά ερωτήματα της εργασίας. Λέξεις κλειδιά: αρχιτεκτονική κληρονομιά, παραδοσιακοί οικισμοί, οικιστική ανάπτυξη, βιώσιμη ανάπτυξη, Κέρκυρα 3

6 ABSTRACT The architectural heritage contributes to substantial conditions to the preservation of each place s historical identity influencing specifically its character and development. At the whole part, it encloses both tangible elements such as buildings, landscapes, routes and others so as intangible elements such as memories and values. Many public institutions were involved in the management of the architectural heritage through the adoption of various policies which concern the protection and the enhancement of historical monuments. In this dissertation, the number of issues related to the architectural heritage, will be considered as facts concerning the structure and organization of traditional settlements of Corfu Island and the relationship of these with the local development of the island. Corfu is the second largest island of the Ionian Sea and the most populated. It is Greece s point of contact with the West and the presence on the Adriatic Sea. It is characterized as one of the most popular tourist destination in the Ionian Islands and Greece respectively. Both architectural heritage and local development contribute to this. Special architectural structures such as Venetian buildings, fortresses, royal palaces transform the island into a space-social system organized according to tangible and intangible heritage, while tourism with its structures, economic activities and alternative forms complete the whole part of the island. More settlements in Corfu are characterized as traditional (total 50) and they are located all over the island. They have common functional and morphological characteristics and they are organized around a neighborhood that is prepared pursuant to natural and structural characteristics. However, the uses of modern materials and construction methods in the impacted area have downgraded many of these features and the whole island. In terms of tourist activity, the geographical position of the island, its morphological features and its architectural and cultural endowments led to the establishment of alternative tourism forms, making the island active throughout the year. In spite of this, tourism has been overshadowed by its massiveness during summer. The unregulated urban development, the illegal building and the intensive production of summer houses have changed to some extent the image of Corfu Island, impairing or even destroying samples of its architectural heritage. This thesis attempts to examine the way in which the management of the architectural heritage of a place can be achieved in terms of sustainable development. The main objective of our study is the effort to preserve the architectural heritage and to use it as a motive for the promotion of cities and regions as well as the protection of a place s identity. The utilized data come from books, scientific articles and online sources. The basic methodology was based on the mapping of 50 traditional settlements of Corfu Island through the creation of a digital atlas and the study of ICOMOS institutional frameworks and conferences for the management of architectural heritage and the outcome of conclusions that responded to basic questions of our paperwork. Key words: architectural heritage, traditional villages, settlement development, sustainable development, Corfu Island 4

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΟΜΗ ΤΟΠΙΚΟ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ Η ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

8 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) 25 Πίνακας 2: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) 25 Πίνακας 3: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) 25 Πίνακας 4: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ).25 Πίνακας 5: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ).26 Πίνακας 6: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ).26 Πίνακας 7: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ).26 Πίνακας 8: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ).26 Πίνακας 9: Οικονομικά ενεργός και μη ενεργός κατά φύλο πληθυσμός στη νήσο Κέρκυρα ( ) Πίνακας 10: Χωρικοποίηση Πρωτογενούς τομέα Γεωργίας (2001)...35 Πίνακας 11: Αριθμός ξένων υπηκόων που έρχονται στη νήσο Κέρκυρα την περίοδο Πίνακας 12: Αριθμός αφίξεων και αναχωρήσεων επιβατών στη νήσο Κέρκυρα (Ιανουάριος Σεπτέμβριος 2014) Πίνακας 13: Κατηγοριοποίηση αναγλύφου νήσου Κέρκυρας..54 Πίνακας 14: Προστατευόμενες περιοχές Δικτύου NATURA 2000 νήσου Κέρκυρας.. 67 Πίνακας 15: Μικροί Νησιωτικοί Υγρότοποι νήσου Κέρκυρας..69 Πίνακας 16: Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους νήσου Κέρκυρας 71 Πίνακας 17: Παραδοσιακοί οικισμοί νήσου Κέρκυρας και Παξών 86 6

9 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Διάγραμμα 1: Συνολικός πληθυσμός (πραγματικός μόνιμος) νήσου Κέρκυρας ( ). 21 Διάγραμμα 2: Ηλικιακές Πυραμίδες πραγματικού πληθυσμού νήσου Κέρκυρας ( ) Διάγραμμα 3: Διδακτικό προσωπικό και μαθητές στις βαθμίδες της εκπαίδευσης στη νήσο Κέρκυρα (2007) 42 Διάγραμμα 4: Αριθμός αφίξεων αλλοδαπών τουριστών στη νήσο Κέρκυρα (Ιανουάριος Οκτώβριος ) Διάγραμμα 5: Αριθμός ξενοδοχειακών μονάδων στη Νήσο Κέρκυρα ( ).47 Διάγραμμα 6: Αριθμός ξενοδοχειακών κλινών στη νήσο Κέρκυρα ( ) Διάγραμμα 7: Κίνηση επιβατών και κρουαζιερόπλοιων στη νήσο Κέρκυρα ( ). 51 Διάγραμμα 8: Μηνιαία κίνηση κρουαζιερόπλοιων στη νήσο Κέρκυρα ( ).51 Διάγραμμα 9: Κίνηση επιβατών και κρουαζιερόπλοιων στη νήσο Κέρκυρα ( ). 51 Διάγραμμα 10: Μηνιαία κατανομή βροχής στη Νήσο Κέρκυρα για ένα έτος (2014).59 7

10 ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Χάρτης Α1: Η θέση της Κέρκυρας σε επίπεδο χώρας Χάρτης Α2: Η θέση της Κέρκυρας σε περιφερειακό επίπεδο Χάρτης Α3: Νήσος Κέρκυρα 15 Χάρτης Β1: Πληθυσμιακές μεταβολές Χάρτης Β2: Πληθυσμιακές μεταβολές ( & ) 24 Χάρτης Β3: Πληθυσμιακή ενίσχυση/μείωση στους δήμους και κοινότητες της Νήσου Κέρκυρας ( ).27 Χάρτης Β4: Πληθυσμιακή ενίσχυση/μείωση στους δήμους και κοινότητες της Νήσου Κέρκυρας ( & ).. 28 Χάρτης Β5: Δομημένος και μη δομημένος χώρος (Build up & Non Build up area) Χάρτης Β6: Γεωργικές εκτάσεις Πρωτογενής τομέας...38 Χάρτης Β7: Η εξέλιξη της βιομηχανίας. 41 Χάρτης Β8: Υπηρεσίες και Δημόσια κτήρια...44 Χάρτης Β9: Οδικό δίκτυο νήσου Κέρκυρας 49 Χάρτης Β10: Λιμάνια και αεροδρόμια νήσου Κέρκυρας Χάρτης Β11: Γεωμορφολογία νήσου Κέρκυρας.56 Χάρτης Β12: Υδρογραφικό Δίκτυο νήσου Κέρκυρας..58 Χάρτης Β13: Μέση ετήσια θερμοκρασία και μέση ετήσια βροχόπτωση στη νήσο Κέρκυρα ( ).61 Χάρτης Β14: Δασικές εκτάσεις νήσου Κέρκυρας (CORINE 2000)...63 Χάρτης Β15: Καλύψεις γης νήσου Κέρκυρας (CORINE 2000) 64 Χάρτης Β16: Ακτές νήσου Κέρκυρας Χάρτης Β17: Προστατευόμενες περιοχές νήσου Κέρκυρας

11 Χάρτης Β18: Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους νήσου Κέρκυρας (ΤΙΦΚ) 73 Χάρτης Γ1: Δείγμα Άτλαντα παραδοσιακών οικισμών νήσου Κέρκυρας..84 Χάρτης Γ2: Δείγμα Άτλαντα παραδοσιακών οικισμών νήσου Παξών...85 Χάρτης Γ3: Η Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας Χάρτης Γ4: Καθορισμός παλαιάς πόλης νήσου Κέρκυρας 108 9

12 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την επίδραση που έχει η ανάπτυξη, διαφόρων μορφών, στην αρχιτεκτονική κληρονομιά. Συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε στους παραδοσιακούς οικισμούς της νήσου Κέρκυρας αλλά και στην οικιστική ανάπτυξη αυτών. Στην περίπτωση της Κέρκυρας, τόσο η γεωγραφική της θέση, ο φυσικός της πλούτος όσο και η αρχιτεκτονική της κληρονομιά, με τους 50 παραδοσιακούς οικισμούς, δημιουργούν έναν άψογο συνδυασμό, ο οποίος επιφέρει σημαντικούς πόρους εσόδων για το νησί. Ιδιαίτερα, η ύπαρξη της τουριστικής δραστηριότητας, που λόγω της συγκεκριμένης περιοχής, ως νησιωτικής, είναι αρκετά έντονη, μπορεί να αποτελέσει την κύρια πηγή εισροής οικονομικών πόρων. Για να λειτουργήσει σωστά αυτός ο «μηχανισμός» θα πρέπει να υπάρξει σωστή διαχείριση της ανάπτυξης, χρήση και εφαρμογή των πλαισίων προστασίας και διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς καθώς και η σωστή σε μέτρο πάντα, ανθρώπινη παρέμβαση. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά μαζί με τα υλικά και άυλα στοιχεία της, συγκροτεί την ταυτότητα μιας περιοχής, την ιστορία της στο πέρασμα των χρόνων, το πνεύμα του τόπου αυτού. Μέσω των κατάλληλων λοιπόν κατευθύνσεων και των εφαρμοζόμενων πολιτικών, η ανάπτυξη αλλά και η επιδιωκόμενη διαχείριση-προστασία της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μπορούν να επιτευχθούν ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Εθνικό Επίπεδο Τα νησιά, πάνω από στο σύνολο τους, το έντονο ανάγλυφο και ο πλούσιος εδαφικός διαμελισμός σε συνδυασμό με τη συνολική ακτογραμμή της χώρας (13.676χλμ) καθιστούν την Ελλάδα ως ένα σημείο με ιδιαίτερη σημασία. Γεωγραφικά και διοικητικά, η Κέρκυρα ανήκει στο συγκρότημα των Ιονίων Νήσων. Η επιφάνειά της είναι 613,6 τετραγωνικά χιλιόμετρα και η ακτογραμμή της 214 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Απέχει 18 ναυτικά μίλια απ το λιμάνι της Ηγουμενίτσας και 132 απ το λιμάνι της Πάτρας. Σύμφωνα με την ΕΛ.ΣΤΑΤ και την τελευταία απογραφή του 2011, ο μόνιμος πληθυσμός 1 του νησιού ανέρχεται στους κατοίκους. Συνορεύει μέσω θαλάσσης με τη Λευκάδα, τις ακτές της νότιας Θεσπρωτίας και βόρειο-ανατολικά με την Αλβανία. Στην Κέρκυρα διοικητικά ανήκουν και τα νησιά Παξοί, Αντίπαξοι, τα Διαπόντια νησιά Οθωνοί, Μαθράκι και Ερεικούσσα καθώς και τα νησάκια Ποντικονήσι, Δασκαλία, Διακοτό, Διάπλων, Αρκούδι, Κραβιά, Λαγούδια, Λαζαρέτο, Παναγία και Πτυχίο. 1 Ως μόνιμο πληθυσμό ενός τόπου, ορίζει η Στατιστική Υπηρεσία το σύνολο των ατόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε κάθε περιφέρεια, νομό, δήμο/ κοινότητα, δημοτικό/κοινοτικό διαμέρισμα και αυτοτελή οικισμό. 10

13 11

14 Περιφερειακό Επίπεδο Η Νήσος Κέρκυρα υπάγεται στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της Ελλάδας. Λόγω της μεγάλης της έκτασης είναι το έβδομο σε έκταση ελληνικό νησί και το δεύτερο των Ιονίων Νήσων. Ουσιαστικά αποτελεί το νοητό σύνορο της Ελλάδας με την Ιταλία. Η Κέρκυρα ( κατ.) είναι η πρωτεύουσα της περιφέρειας, η συνολική έκταση της οποίας είναι τετραγωνικά χιλιόμετρα που αντιστοιχεί στο 1,75% της συνολικής έκτασης της Ελλάδας. Η Περιφέρεια Ιόνιων Νήσων αποτελείται από τα νησιά Λευκάδα (23.693κατ), Ζάκυνθο (40.759κατ), Κεφαλονιά (35.801κατ.), Ιθάκη (3.231κατ.) αλλά και από τα νησιά Παξοί και Αντίπαξοι (2.320κατ.) καθώς και από τους Διαπόντιους Νήσους Οθωνοί (392κατ.), Μαθράκι (329κατ.) και Ερεικούσσα (496κατ.). Τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα δεν υπάγονται σε αυτήν την περιφέρεια αφού διοικητικά ανήκουν στη νομαρχία Πειραιά και κατ επέκταση στην Περιφέρεια Αττικής. Τα νησιά αυτά απέχουν αρκετά από την Κέρκυρα, την πρωτεύουσα και κέντρο. Αυτό έχει οδηγήσει σε διαφορές στην ανάπτυξη που έχουν «βιώσει». Το γεγονός αυτό έχει επιδράσει καθοριστικά στη μορφή και στο ρυθμό ανάπτυξης της Περιφέρειας σε όλο το χρονικό φάσμα. Η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων παρουσιάζει έντονη νησιωτικότητα, πολλές ιδιαιτερότητες, κυρίως λόγω αυτής, ανισότητα μεταξύ των νησιών της, απομόνωση από την υπόλοιπη Ελλάδα, αν και όχι τόσο μεγάλη λόγω της σχετικής εγγύτητάς της σε αυτήν καθώς και προβλήματα και δυσκολίες στις επικοινωνίες και στις μεταφορές. Τέλος, φέρει στοιχεία πλούσιας αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς κάτι που δείχνει την έντονη επιρροή που δέχτηκε κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. 12

15 13

16 Τοπικό Επίπεδο Η ευρύτερη περιοχή της νήσου Κέρκυρας αποτελείται από 13 Δήμους, που δημιουργήθηκαν με το πρόγραμμα Καλλικράτη από τη συγχώνευση των ήδη υπαρχόντων Δήμων Κερκυραίων (39.674κατ.), Θιναλίου (5.226κατ.), Παλαιοκαστριτών (4.068κατ.), Παρελίων (6.403κατ.), Φαιάκων (6.545κατ.), Λευκιμμαίων (5.800κατ.), Κασσωπαίων (2.185κατ.), Εσπερίων (6.990κατ.), Αχιλλείων (10.651κατ.), Αγίου Γεωργίου (3.431κατ.), Μελετειέων (5.106κατ.), Κορισσίων (4.775κατ.) και Παξών (2.300κατ.) και των κοινοτήτων Ερεικούσσης (496κατ.), Οθωνών (392κατ.) και Μαθρακίου (329κατ.). Όσον αφορά στους οικισμούς του νησιού αυτοί στο σύνολό τους είναι 309, από τους οποίους, όπως θα δούμε παρακάτω, οι 50 χαρακτηρίζονται παραδοσιακοί. Ξεκινώντας από το βορρά προς το νότο ξεχωρίζουν οι οικισμοί Αχαράβη, Πέραμα, Κάτω Κορακιάνα, Λίμνη, Γουβιά, Κοντοκάλι, Κέρκυρα, Ποταμός, Αλεπού, Κανάλι, Βιρός, Κυνοπιάστες, Άγιος Ματθαίος, Λευκίμμη και Περιβόλι, που είναι και οι μεγαλύτεροι σε πληθυσμό οικισμοί του νησιού με πληθυσμό άνω των κατοίκων. Στο χάρτης Α3 απεικονίζεται σε τοπικό επίπεδο η νήσος Κέρκυρα με τους μεγαλύτερους σε πληθυσμό οικισμούς της. 14

17 15

18 1.2. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ Η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που θα πρέπει να διαχειριστούν διάφοροι φορείς και χώρες. Απ αυτές, οι αναπτυγμένες κυρίως, αναφέρουν πως η αρχιτεκτονική κληρονομιά συμβάλλει στη διατήρηση της ταυτότητας της κάθε περιοχής και αποτελεί το βασικό μοντέλο ανάπτυξής τους. Για το γεγονός αυτό, δεν είναι λίγες οι πόλεις και οι περιφέρειες που σπεύδουν να διαχειριστούν το ζήτημα αυτό μέσα από τη θέσπιση διαφόρων πολιτικών, προγραμμάτων και έργων προστασίας και ανάδειξης των ιστορικών μνημείων. (Γοσπονδίνη Α., κ.α., 2007) Η αρχιτεκτονική κληρονομιά έχει μεγάλη σημασία για την ταυτότητα του χώρου. Η ιστορία της κάθε περιοχής, η πορεία και η αντοχή της στο πέρασμα του χρόνου αναδεικνύονται μέσα από την τοπική της ταυτότητα. Κύριο στοιχείο για την ανάδειξη ενός ιστορικού μνημείου ή μιας περιοχής αποτελεί ο τουρισμός. Αν και μπορεί να προσφέρει πολλά οφέλη στην περιοχή, το ζήτημα είναι με τι ενέργειες μπορεί αυτό να επιτευχθεί. Στη συγκεκριμένη εργασία, προσπαθούμε να εξετάσουμε πως η διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ενός τόπου μπορεί να γίνει με απλό και σωστό τρόπο οδηγώντας τον προς την ανάπτυξη αλλά εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και τη βιωσιμότητά του χωρίς να προκαλεί καμία υποβάθμιση στη ζωή των κατοίκων και στην υπόλοιπη περιοχή. Στόχος μας, μέσα από την εκτενή ανάλυση της περιοχής μελέτης αλλά και της οικιστικής ανάπτυξης και οργάνωσης των παραδοσιακών οικισμών του νησιού, είναι να δούμε πως μπορούμε να διατηρήσουμε την αρχιτεκτονική κληρονομιά ζωντανή αλλά ταυτόχρονα να την χρησιμοποιήσουμε ως ένα δυνατό κίνητρο ανάδειξης πόλεων και περιφερειών καθώς και ως ένα στοιχείο προστασίας της ταυτότητας ενός τόπου. (Γοσπονδίνη Α., κ.α., 2007) Για τη μελέτη και ανάδειξη της παραπάνω προβληματικής επιλέχθηκε ως περιοχή μελέτης και ανάλυσης η νήσος Κέρκυρα που αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο σε έκταση νησί του Ιονίου Πελάγους και το πρώτο σε μέγεθος πληθυσμού. Η αρχιτεκτονική της κληρονομιά καθώς και η ιδιαίτερη ταυτότητα που απέκτησε κατά τη διάρκεια της περιόδου της Ενετοκρατίας, την καθιστούν σήμερα ένα μέρος που μπορεί να προάγει τον πολιτισμό, την ιστορία αλλά και αναδείξει την τοπική κοινωνία ολόκληρου του νησιού ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ Τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε τοπικό επίπεδο η αρχιτεκτονική κληρονομιά παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο για κάθε περιοχή. Και αυτό γιατί αποτελεί στοιχείο διατήρησης της ιστορικής της ταυτότητας καθώς και στοιχείο της προβολής και της εξέλιξής της στο χρόνο. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι με το πέρασμα των χρόνων όλα τα μνημεία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς αρχίζουν να φθίνουν, να εκλείπουν ή και να καταστρέφονται καθώς η διαχείρισή τους είναι ελλιπής και μη σωστή από το κράτος. Γνωρίζουμε ότι η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί στοιχείο ανάπτυξης και ανάδειξης μιας περιοχής. Αυτό αυτόματα συνδέεται και με τον τουρισμό, μια οικονομική κυρίως δραστηριότητα που επιλέγεται από κάθε τόπο με στόχο τη γρήγορη οικονομική του ανάπτυξη. Κάθε χρόνο 16

19 πλήθος τουριστών προσελκύουν αυτές τις περιοχές για να θαυμάσουν τις ομορφιές αυτών αλλά και τα διάφορα μνημεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς που διαθέτουν. Βλέπουμε όμως ότι μέσα απ όλο αυτό δημιουργείται μια μεγάλη αντίθεση. Από τη μία η ύπαρξη των μνημείων πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε μια περιοχή προσδίδει σε αυτήν την χαρακτηριστική ιστορική της ταυτότητα, την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική αναβάθμιση αλλά και την έλξη τουριστών και από την άλλη ο συνδυασμός της μεγάλης και έντονης τουριστικής δραστηριότητας με το λανθασμένο τρόπο διαχείρισης και προστασίας αυτών των ιστορικών περιοχών, οδηγεί στην αποσύνθεση του χώρου και στην ολοένα και μεγαλύτερη καταστροφή των μνημείων. Έτσι λοιπόν, στο σύνολο των υποθέσεων αυτής της εργασίας εντάσσονται η διαχείριση και η ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας με στόχο τη βιωσιμότητα καθώς και η προσπάθεια διαχείρισης και προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αλλά και η ανάδειξη της σημασίας αυτής στην τοπική ανάπτυξη. Οι δράσεις αυτές θα πρέπει να αποτελούν κομμάτι καθολικού σχεδιασμού και όχι προεκτάσεις απλών σύντομων και γρήγορων αποφάσεων από τους τοπικούς φορείς και το πολιτικό σύστημα. Κατανοώντας τη σημασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για μια περιοχή κρίνεται αναγκαίο ένα σχέδιο δράσης που θα γνωρίζει τα στοιχεία που δομούν το οικιστικό περιβάλλον και θα οδηγεί σε κατευθυντήριους άξονες μέσω του σχεδιασμού ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για τη διεκπεραίωση της συγκεκριμένης εργασίας και για την επίλυση της προβληματικής που θέσαμε και ορίσαμε από την αρχή, στηριχθήκαμε σε πλήθος δεδομένων και πληροφοριών. Αρχικά, έγινε μια εκτενείς έρευνα για συλλογή δεδομένων και πληροφοριών τόσο σε επιστημονικά βιβλία όσο και στο διαδίκτυο. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας μας και συγκροτούν το μεγαλύτερο κομμάτι αυτής και πιο συγκεκριμένα τις ενότητες 1, 2 και 4. Στη συνέχεια, περάσαμε στην υλοποίηση της 3 ης ενότητας που αφορούσε τη διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του νησιού. Πιο ειδικά, μελετήσαμε τους παραδοσιακούς οικισμούς στο σύνολό τους και τους απεικονίσαμε σε έναν άτλαντα. Ουσιαστικά, η διαδικασία της απεικόνισης είναι η διαδικασία της ψηφιοποίησης. Αρχικά, αναζητήσαμε από το Εθνικό Τυπογραφείο τα ΦΕΚ του κάθε παραδοσιακού οικισμού με τις αποφάσεις της περιοχής για τον καθορισμό των ορίων τους. Έχοντας τα όρια του κάθε οικισμού, με το υπόβαθρο του Κτηματολογίου και με κλίμακα εργασίας 1:1000 τους ψηφιοποιήσαμε. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο λογισμικό QuantumGIS 2.8 που αποτέλεσε και το κοινό εργαλείο δημιουργίας όλων των χαρτών. Επίσης, για επιμέρους επεξεργασίες διαφόρων αρχείων χρησιμοποιήθηκε και το πρόγραμμα GRASS 7. Για τη μελέτη πληθυσμιακών και ηλικιακών μεταβολών, οικονομικών, τουριστικών στοιχείων και άλλων συλλέχθηκαν τα απαραίτητα δεδομένα απ την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία και από άλλες παρόμοιες πηγές και επεξεργάστηκαν με το αντίστοιχο πρόγραμμα. Η εύρεση των απαραίτητων δεδομένων, των κατάλληλων θεσμικών πλαισίων και νόμων αλλά και η 17

20 προσπάθεια ταυτοποίησης μεταξύ τους ήταν κάποια από τα σημαντικότερα βήματα, τα οποία απεικονίζονται και στο παρακάτω διάγραμμα, που έπρεπε να υλοποιήσουμε για να φτάσουμε σε ένα επιθυμητό κάθε φορά αποτέλεσμα. ΡΟΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Shapefiles Στατιστικά στοιχεία (πληθυσμιακά, οικονομικά, τουριστικά) Επεξεργασία Αλληλεπίδραση Ταύτιση ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Νόμοι ΦΕΚ Οδηγίες Ευρωπαϊκής Ένωσης Πλαίσια προστασίας Πολιτικες ΤΕΛΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Χάρτες Άτλαντας Διαγράμματα ΛΟΓΙΣΜΙΚA QUANTUM GIS 2.8 GRASS 7 Άρθρα, μελέτες καθηγητών Πανεπιστημίου, μελέτες που αφορούσαν τη διαχείριση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, χρησιμοποιήθηκαν και αυτά για περαιτέρω συλλογή πληροφοριών ΔΟΜΗ Η παρούσα πτυχιακή εργασία αποτελείται από τρία μέρη, την εισαγωγή, το κύριο μέρος και τα συμπεράσματα και δομείται σε τέσσερα κεφάλαια μέσα απ τα οποία δίνονται πληροφορίες για το προς μελέτη θέμα. Το πρώτο κεφάλαιο, αποτελεί την εισαγωγή και έχει ως στόχο να πληροφορήσει και να κατευθύνει τον αναγνώστη στο περιεχόμενο της εργασίας. Αρχικά, εντάσσεται η περιοχή μελέτης σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο δείχνοντας έτσι τη θέση της νήσου Κέρκυρας στο χώρο. Στη συνέχεια, αναφέρονται οι υποθέσεις της έρευνας όπου στο τέλος της εργασίας θα δούμε αν μπορούν να επαληθευτούν ή να απορριφθούν, παρατίθενται η 18

21 προβληματική που αναπτύσσεται αλλά και ο στόχος για τον οποίο εκπονείται η παρούσα εργασία. Περνώντας στο κύριο μέρος της εργασίας που αποτελεί και το βασικό τμήμα ανάλυσης, βλέπουμε ότι έχουμε την ύπαρξη δύο ενοτήτων/κεφαλαίων. Η ενότητα 2 αποτελεί ένα ολοκληρωμένο διαγνωστικό για τη νήσο Κέρκυρα. Αρχικά, δίνεται μια εικόνα για τη δημογραφία και τα οικονομικά στοιχεία του πληθυσμού του νησιού, για το παραγωγικό του σύστημα, για τα δίκτυα καθώς και για τις υπηρεσίες και τις κοινωνικές του υποδομές. Όλα αυτά συνθέτουν το ανθρωπογενές περιβάλλον και παρουσιάζουν την υφιστάμενη κατάσταση αυτού. Ακόμη, παρουσιάζεται αναλυτικά και το φυσικό περιβάλλον του νησιού με στοιχεία που αφορούν το ανάγλυφο, το κλίμα, τις αγροτικές και μη δραστηριότητες, τις καλύψεις γης, τα φυσικά μνημεία και τις ακτές του νησιού. Η ενότητα αυτή παρουσιάζει μια συνολική εικόνα του νησιού καλύπτοντας όλους τους πληροφοριακούς θύλακες και χρησιμοποιείται ως οδηγός για περαιτέρω αναλύσεις. Η τρίτη ενότητα αποτελεί και τη βάση της ανάλυσής μας. Ουσιαστικά αναφερόμαστε στην αρχιτεκτονική κληρονομιά του νησιού. Πιο συγκεκριμένα, καταγράφουμε, ψηφιοποιούμε και μελετάμε όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς του νησιού. Αναφερόμαστε στην υφιστάμενή τους κατάσταση δίνοντας κάποια σημαντικά στοιχεία γι αυτούς όπως ο πληθυσμός, η θέση τους στο χώρο, ο βαθμός προστασίας τους, το μέγεθός τους και άλλα. Ακόμη, παραθέτουμε όλο το φάσμα των πολιτικών και των πλαισίων προστασίας που έχουν αναπτυχθεί για τη διαχείριση και προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εθνικό αλλά και σε τοπικό επίπεδο. Τέλος, αναφερόμαστε στην πόλη της Κέρκυρας για τον τρόπο οργάνωσης του χώρου της, το οικιστικό της απόθεμα, το ιστορικό της κέντρο καθώς και για την αρχιτεκτονική της, αφού σήμερα αποτελεί ένα από τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Στο τελευταίο κομμάτι της εργασίας αναλύεται η σημασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στην τοπική ανάπτυξη του νησιού μέσα από τις διακηρύξεις του ICOMOS ενώ δε λείπει και η προσέγγιση αυτού του θέματος μέσω ανάλυσης των τουριστικών δραστηριοτήτων, των επιπτώσεων που αυτές έχουν στο νησί αλλά και της προσπάθειας για μια βιώσιμη ανάπτυξη. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα έτσι όπως προκύπτουν από το σύνολο αυτής. Για την εκπόνηση της εργασίας βασιστήκαμε σε δευτερογενή δεδομένα. Αυτά προέρχονταν από άλλες μελέτες που μπορεί να καλύπτουν μερικώς ή και ολικά το παρόν θέμα, από συγγράμματα καθώς και από εκτενή έρευνα στο διαδίκτυο. Επίσης, για την τεκμηρίωση διαφόρων νομικών ζητημάτων ανατρέξαμε στην αναζήτηση των αντίστοιχων ΦΕΚ και θεσμικών πλαισίων. Για την απεικόνιση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν διαγράμματα και χάρτες τα οποία και επεξεργαστήκαμε σε διάφορα λογισμικά. 19

22 2. ΤΟΠΙΚΟ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟ 2.1. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ως ανθρωπογενές περιβάλλον ορίζεται ότι άπτεται των ανθρώπων και της δραστηριότητάς τους σε μια περιοχή. Έτσι, στην ανάλυση αυτού του περιβάλλοντος οφείλουν να συμπεριληφθούν τόσο τα πληθυσμιακά στοιχεία του νησιού της Κέρκυρας όσο και οι υποδομές, οι οποίες έχουν σαν στόχο τη διευκόλυνση της ζωής των ανθρώπων. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο παίζουν και οι υπηρεσίες που προσφέρονται στην περιοχή. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο ρόλος των παραπάνω, σε συνδυασμό με τη διάρθρωση του παραγωγικού συστήματος έχουν αντίκτυπο και αντίκρισμα στην κοινωνία. Για το λόγο αυτό, μια παράμετρος της ανάλυσής τους θα πρέπει να είναι και αυτή Δημογραφική Κοινωνική Ανάλυση Δημογραφική και Πληθυσμιακή εξέλιξη Οι μεταβολές του πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο είχαν ανέκαθεν μια σειρά από αιτίες. Παρατηρώντας την ιστορία της Ελλάδας από τον 19 ο αιώνα και μετά γίνεται αντιληπτό ότι η μετανάστευση έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτές. Η μετανάστευση παρουσιάζει μια αυξομείωση. Στις αρχές του αιώνα, ο ρυθμός μετανάστευσης ήταν υψηλός όμως στη συνέχεια μειώθηκε για να φτάσει σε υψηλό επίπεδο τη δεκαετία του 70. Όσον αφορά στον πληθυσμό, μεγάλο ρόλο διαχρονικά έχουν παίξει και οι εισροές. Αυτές αφορούν τόσο τους πρόσφυγες από ανταλλαγές πληθυσμών και τη Μικρασιατική Καταστροφή, όσο και μετανάστες από άλλες χώρες. Τέλος, ίσως η σημαντικότερη επίδραση στις μεταβολές του πληθυσμού έχει να κάνει με την τάση προς υπογεννητικότητα ή όχι. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, βλέπουμε μια τάση αύξησης των γεννήσεων, ιδιαίτερα με υψηλό ρυθμό, κάτι που τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει σταματήσει. (Κοτζαμάνης Β., Ανδρουλάκη Ε., 2009, Πανδή Β., 2007) Όσον αφορά στην περιοχή της Κέρκυρας, ιστορικά ίσως η πρώτη κομβική περίοδος σχετικά με τις μεταβολές του πληθυσμού είναι η δεκαετία Η σημασία αυτής της δεκαετίας έγκειται στο ότι λόγω της μετανάστευσης υπήρξε σημαντική απώλεια στον πληθυσμό, κυρίως ανδρών ηλικίας ετών, όπως φαίνεται και στις παρακάτω ηλικιακές πυραμίδες. Όσον αφορά στους πρόσφυγες, αυτοί το 1951 ανέρχονταν σε 870 άτομα. Η Κέρκυρα, ακολουθεί το γενικό φαινόμενο στην Ελλάδα, το οποίο δείχνει την μείωση του πληθυσμού έως και τη δεκαετία του 1970, κυρίως λόγω της μετανάστευσης, ενώ αυτό αντιστρέφεται στη συνέχεια. Η διαχρονική πορεία του πληθυσμού, πραγματικού 2 και μόνιμου, του νησιού φαίνεται στο διάγραμμα 1. 2 Ως πραγματικό πληθυσμό μιας περιφέρειας (δήμου, κοινότητας, δημοτικού διαμερίσματος ή οικισμού) ορίζει η Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, το σύνολο των ατόμων που ήταν παρόντες σε αυτήν την ημέρα της απογραφής, και διαμένουν είτε μονίμως σε αυτήν είτε βρέθηκε να διαμένουν προσωρινώς ή τυχαίως 20

23 Διάγραμμα 1: Συνολικός Πληθυσμός (πραγματικός μόνιμος) στη νήσο Κέρκυρα ( ) Ειδικότερα, στους παρακάτω χάρτες που ακολουθούν παρουσιάζονται οι ποσοστιαίες μεταβολές του πληθυσμού κατά τη χρονική περίοδο , σε επίπεδο κοινοτήτων και δήμων, έτσι όπως καταγράφηκαν στις απογραφές της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας καθώς και οι πληθυσμιακές ενισχύσεις και μειώσεις των δήμων και των κοινοτήτων του νησιού έτσι όπως προέκυψαν από την εφαρμογή του Δείκτη Βάσης 100 (ΔΒ100) Παρατηρώντας το χάρτη Β1, βλέπουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αρνητικών πληθυσμιακών μεταβολών στην Κέρκυρα σημειώνεται κατά τη χρονική περίοδο 1951 έως 1981 και Πιο συγκεκριμένα, σε όλες σχεδόν τις κοινότητες του νησιού παρουσιάζεται μια μείωση του πληθυσμού σε ένα ποσοστό της τάξης 20 50%. Αντίθετα, κατά τις χρονικές περιόδους και έχουμε κυρίως θετικές μεταβολές πληθυσμού. Τη χρονική περίοδο , αρνητικές μεταβολές πληθυσμού εμφανίζονται κυρίως στις κοινότητες βόρεια και νότια του νησιού, ενώ επικρατεί και μια μικρή πληθυσμιακή αύξηση της τάξης του 20% κυρίως σε αυτές που βρίσκονται κοντά στην πόλη. Λιγότερες μειώσεις και περισσότερες αυξήσεις του πληθυσμού βλέπουμε στους χάρτες των περιόδων και Σχεδόν, οι περισσότερες κοινότητες εμφανίζουν πληθυσμιακή αύξηση της τάξης του 20 40% ενώ κάποιες άλλες > 50%. Αντίθετα, τη χρονική περίοδο , παρουσιάζονται αρνητικές μεταβολές της τάξεως 0 ( 40)% να βρίσκονται κυρίως στις κοινότητες βόρεια και νότια του νησιού σε σχέση με τις θετικές που εμφανίζονται κυρίως στο κεντρικό τμήμα και είναι 0 έως 20%. Τέλος στο χάρτη Β2 ακολουθεί μια συνολική καταγραφή των μεταβολών για το χρονικό διάστημα και Βλέπουμε ότι μεταξύ των 2 χρονικών περιόδων οι πληθυσμιακές διαφορές δεν είναι μεγάλες. Στις κοινότητες βόρεια του νησιού επικρατεί πληθυσμιακή αύξηση αλλά και μείωση της τάξεως 0 έως ( 50%) και 0 έως 50% αντίστοιχα. Κεντρικά, η κατάσταση επαναλαμβάνεται, με την παρουσία των θετικών πληθυσμιακών μεταβολών της τάξεως 21

24 >50% να είναι εντονότερη κυρίως στις κοινότητες κοντά στην πόλη. Αντίθετα, την περίοδο , στις κοινότητες νότια του νησιού έχουμε πληθυσμιακή αύξηση (0 40%) σε σχέση με την περίοδο , όπου επικρατεί πληθυσμιακή μείωση της τάξεως 0 ( 40%). Για τη σύνθεση και δημιουργία αυτών των χαρτών χρησιμοποιήθηκε ο πραγματικός πληθυσμός των απογραφών και ο μόνιμος πληθυσμός των απογραφών από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. 22

25 23

26 24

27 Όσον αφορά στον χάρτη Β3, εκεί παρουσιάζονται οι δήμοι και οι κοινότητες που φέρουν πληθυσμιακή αύξηση και μείωση με βάση το αποτέλεσμα του Δείκτη Βάσης 100. Πιο συγκεκριμένα, για την εκτενή μελέτη της μεταβολής του πληθυσμού χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης βάσης 100. Θεωρώντας ένα πληθυσμό i σε μια κοινότητα ή δήμο σε μια απογραφή j, ορίζουμε το Δείκτη Βάσης 100 ως: d = * 100 Αν ο Δείκτης Βάσης 100 > 1, τότε ο πληθυσμός της κοινότητας ή του δήμου εμφανίζεται ενισχυμένος. Αντίθετα, αν ο Δείκτης Βάσης 100 < 1, τότε ο πληθυσμός της κοινότητας ή του δήμου n εμφανίζεται μειωμένος. Παρατηρώντας το χάρτη Β3, βλέπουμε ότι την περίοδο και την περίοδο έχουμε τις περισσότερες πληθυσμιακά μειωμένες κοινότητες ή και δήμους. Αυτές εντοπίζονται σε όλη την έκταση του νησιού, με εξαίρεση την περίοδο όπου και οι περισσότερες βρίσκονται βόρεια και κεντρικά αυτού. Αντίθετα, την περίοδο και έχουμε περισσότερες πληθυσμιακά ενισχυμένες κοινότητες και δήμους που εντοπίζονται σε όλη σχεδόν την έκταση του νησιού. Ποσοτικά, οι κοινότητες και οι δήμοι που ενισχύθηκαν ή μειώθηκαν πληθυσμιακά σε κάθε χρονική περίοδο παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες 1, 2, 3, 4, 5 και 6. Πίνακας 1: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες 31 Πληθυσμιακά μειωμένες 62 Δημιουργήθηκαν 2 Σύνολο 97 Πίνακας 2: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες 10 Πληθυσμιακά μειωμένες 85 Σύνολο 97 Πίνακας 3: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες 40 Πληθυσμιακά μειωμένες 54 Σταθερές 1 Σύνολο 97 Πίνακας 4: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ/ΔΗΜΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες/οι 66 Πληθυσμιακά μειωμένες/οι 29 Δημιουργήθηκαν 2 Σύνολο 97 25

28 Πίνακας 5: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ/ΔΗΜΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες/οι 69 Πληθυσμιακά μειωμένες/οι 28 Σύνολο 97 Πίνακας 6: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ/ΔΗΜΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες/οι 23 Πληθυσμιακά μειωμένες/οι 72 Σταθερά 2 Σύνολο 97 Τέλος, στο χάρτη Β4, παρουσιάζεται μια συνολική απεικόνιση της πληθυσμιακής αλλαγής που επικρατεί στις κοινότητες και στους δήμους του νησιού τη χρονική περίοδο και Παρατηρούμε ότι τα αποτελέσματα δεν διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, και στις 2 χρονικές περιόδους έχουμε κοινότητες και δήμους με πληθυσμιακή ενίσχυση και μείωση. Για τη χρονική περίοδο , οι περισσότερες κοινότητες και δήμοι φέρουν μείωση πληθυσμού τόσο στα βόρεια του νησιού όσο και στα νότιο ενώ στα κεντρικά και κυρίως κοντά στην πόλη της Κέρκυρας υπάρχουν δήμοι και κοινότητες πληθυσμιακά ενισχυμένες. Αντίθετα, μια μικρή διαφορά παρουσιάζεται κατά τη χρονική περίοδο Εκεί οι κοινότητες και οι δήμοι με πληθυσμιακή αύξηση εντοπίζονται στα κεντρικά και βόρεια του νησιού ενώ οι κοινότητες και οι δήμοι με πληθυσμιακή μείωση σχεδόν σε όλο το νησί. Ποσοτικά, οι κοινότητες και οι δήμοι που ενισχύθηκαν ή μειώθηκαν πληθυσμιακά σε αυτές τις 2 χρονικές περιόδους παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες 7 και 8. Πίνακας 7: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ/ΔΗΜΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες/οι 40 Πληθυσμιακά μειωμένες/οι 55 Δημιουργήθηκαν 2 Σύνολο 97 Πίνακας 8: Πληθυσμιακά ενισχυμένες/μειωμένες κοινότητες/δήμοι της νήσου Κέρκυρας ( ) ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ/ΔΗΜΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ Πληθυσμιακά ενισχυμένες/οι 46 Πληθυσμιακά μειωμένες/οι 57 Σύνολο 97 26

29 27

30 28

31 Η Κέρκυρα, όπως είδαμε και πιο πάνω, αποτελεί το πρώτο σε μέγεθος νησί πληθυσμού, κάτι το οποίο υποδηλώνουν τόσο οι έντονες πληθυσμιακές μεταβολές της όσο και η εξέλιξη του πληθυσμού της κατά το πέρασμα των χρόνων. Ο πληθυσμός της αυξήθηκε σημαντικά στο διάστημα της Βενετοκρατίας. Αν και το 1537, λόγω τούρκικης επιδρομής, το νησί είχε ερημωθεί, από το 1540, με το οργανωμένο σύστημα επικοισμού, άποικοι απ όλη την Ελλάδα ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εκεί. Έτσι το 1760, ο πληθυσμός της φτάνει στους κατοίκους. Εντονότερη όμως, ήταν η αύξηση την περίοδο της Αγγλοκρατίας, φτάνοντας το 1864 τους κατοίκους. Αυτή η μεγάλη ανάπτυξη του πληθυσμού, όπως ήταν φυσικό, οδήγησε και στην αύξηση των οικισμών. Έτσι, ενώ στα μέσα περίπου του 17 ου αιώνα (1630) υπήρχαν 72 οικισμοί, στις αρχές του 19 ου αιώνα (1803) αναφέρονται 99 οικισμοί και σε απογραφή του 1879 ο αριθμός τους φτάνει στους 141 χωρίς την πόλη και τα προάστιά της. (Αγοροπούλου Α.Μ., 1982) Σε αρκετές περιπτώσεις, η ανάπτυξη των νησιωτικών περιοχών δεν έλαβε υπόψη της την εγγενή φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων με αποτέλεσμα τη σημαντική υποβάθμισή τους. Η πυκνότητα του πληθυσμού και η υψηλή δραστηριότητα οδήγησε στην εντατική ανάπτυξη των οικισμών και εξάπλωση των πόλεων προκειμένου να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες των κατοίκων αλλά και των τουριστών. Αυτή η γρήγορη και άναρχη ανάπτυξη είχε συμβάλλει κατά καιρούς στην υποβάθμιση του νησιωτικού περιβάλλοντος. Η διασπορά του οικιστικού αποθέματος κατά μήκος των οδικών αξόνων, οι αυθαίρετες κατασκευές στις δασικές ή και στις παράκτιες εκτάσεις ή ακόμα και τα δυσδιάκριτα όρια της γεωργικής γης πρωταγωνιστούν στις νησιωτικές περιοχές. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2012) Αποτέλεσμα αυτού, είναι η σφράγιση του εδάφους που σχετίζεται τόσο με την ποσοτικοποίηση της εδαφικής αλλαγής όσο και με την αστική εξάπλωση και ανάπτυξη των οικισμών. Η σφράγιση του εδάφους αφορά στην κάλυψη αυτού με αδιαπέραστα υλικά, προκαλώντας έτσι αλλαγές στο έδαφος αλλά και μια πρακτική που είναι σχεδόν αναστρέψιμη και θεωρείται ως μια βασική οικολογική απειλή. Αύξηση κινδύνου πυρκαγιών και έλλειψης νερού, υπερθέρμανση του πλανήτη, καταστροφή γεωργικής γης, είναι ορισμένες απ τις επιπτώσεις αυτού του φαινομένου. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2012) Σήμερα, το 75% περίπου του ευρωπαϊκού πληθυσμού ζει σε τέτοιες περιοχές αλλά και σε κυρίως αστικές που μαζί με την επιφάνεια των πόλεων συμβάλλουν στη σφράγιση του εδάφους. Οι κατασκευές, οι βιομηχανίες, η ανάγκη για νέες κατοικίες, οι υποδομές λόγω αυξανόμενου πληθυσμού και ζήτησης για μια καλύτερη ποιότητα ζωής ενισχύουν και αυτές με τη σειρά τους αυτό το φαινόμενο. Παρόλα αυτά, γίνεται προσπάθεια μετριασμού αυτού του φαινομένου ώστε να περιοριστούν οι αρνητικές επιδράσεις στο έδαφος και σε ότι συνδέεται με αυτό. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2012, Tsilimigkas G., et.al, 2014) Το σύνολο των γεωχωρικών δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε εδώ είναι κανονιστικής μορφής (raster) και προέρχεται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (European Environmetal Agency, EEA, 2014) και απεικονίζει κατοικημένες περιοχές καθώς και το συνεχή βαθμό στεγανοποίησης του εδάφους (Soil Sealing). Το παρόν αρχείο περιέχει συνεχείς τιμές, που κυμαίνονται από 1% έως 100% της κάλυψης αντιπροσωπεύοντας 29

32 διαφορετικούς βαθμούς σφράγισης του εδάφους. Οι κατοικημένες περιοχές είναι αδιαπέραστες, τεχνητά επιφάνειες που αντιπροσωπεύουν το % της συνολικής κάλυψης. Παρέχονται σε Lambert Azimuthal Equal Area (LAEA) σύστημα συντεταγμένων αναφοράς, το οποίο και χρησιμοποιείται σε χάρτες για την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η χωρική ανάλυση των δεδομένων που χρησιμοποιείται είναι 20 * 20 μ. καθώς θεωρείται η κατάλληλη για τη μελέτη της παρούσας περιοχής (Deligianni M., et al 2015) Με βάση τα παραπάνω, έγινε μια προσπάθεια αναγωγής του πληθυσμού κάθε Δημοτικής Ενότητας του νησιού σε εικονοστοιχεία μέσω των δεδομένων που είχαμε από τη σφράγιση του εδάφους, του δομημένου και αδόμητου χώρου στο νησί. Για να μπορέσουμε να βρούμε πόσοι άνθρωποι μένουν σε ένα εικονοστοιχείο, καταγράψαμε το μόνιμο πληθυσμό του 2011 των Δημοτικών Ενοτήτων της Κέρκυρας και κάναμε αναγωγή του πληθυσμού αυτού σε εικονοστοιχεία. Ο υπολογισμός του αριθμού των ατόμων (α) που αντιστοιχούν σε κάθε εικονοστοιχείο του δομημένου χώρου βασίζεται στον ακόλουθο τύπο: α = ό ό έ ώ ό Με βάση τον Σταθάκη Δ. και την Πάφη Μ. (2014) αλλά και τη Deligianni M., et.al. (2015) ο αστικός ιστός χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: Μη Δομημένη περιοχή (Non build up area) S.L 0 79% Δομημένη περιοχή (Build up area) S.L % Σύμφωνα με αυτή την κατηγοριοποίηση, υποθέσαμε ότι από το 80% > ο αστικός ιστός γίνεται πιο συμπαγής άρα κατά συνέπεια εκεί ζουν και περισσότεροι άνθρωποι. Βλέποντας το χάρτη B5, παρατηρούμε ότι στις Δημοτικές Ενότητες Αχιλλείου, Εσπερίων, Θιναλίου, Κερκυραίων, Λευκιμμαίων, Μελιτειέων, Παρελίων και Φαιάκων, όπου ο χώρος είναι πιο πυκνοδομημένος, ο αριθμός ατόμων ανά 400 τετραγωνικά μέτρα ανέρχεται στους 3 με 4 σε αντίθεση με τις Δημοτικές Ενότητες Ερεικούσσης και Μαθρακίου, όπου ο χώρος είναι και λιγότερο δομημένος, τα άτομα ανά 400 τετραγωνικά μέτρα ανέρχονται στους 18 και 11 αντίστοιχα. Επίσης, παρατηρούμε ότι στους Οθωνούς δεν έχουμε κάποια καταγραφή πληθυσμιακής αναγωγής. Αυτό συνδέεται με την ακρίβεια ορισμού του δομημένου χώρου, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί από δύο παραμέτρους: Σφάλμα Παρερμηνείας (Commission Error), όπου αναφέρεται ότι ο δομημένος χώρος ορίζεται 80% ενώ παρουσιάζεται ως < 80% Σφάλμα Παράβλεψης (Omission Error), όπου αναφέρεται ότι ο δομημένος χώρος ορίζεται <80% ενώ παρουσιάζεται ως 80% Και τα δύο λάθη σχετίζονται με την κατηγοριοποίηση του δομημένου χώρου (Build up area) και πρέπει να είναι μικρότερα από το 15%. Τόσο η ακρίβεια του παραγωγού όσο και του χρήστη θα πρέπει να είναι >85%. (Maucha G. et.al, 2010, Σταθάκης Δ., Πάφη Μ., 2014) 30

33 31

34 Όσον αφορά στη σύνθεση του πληθυσμού κατά τη χρονική περίοδο είναι φανερό ότι υπάρχει μεγάλη διακύμανση στη σύσταση των ηλικιακών ομάδων. Στην Κέρκυρα το 1951, η πληθυσμιακή ομάδα 0-14 ετών αποτελείται από πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες συγκριτικά με τις υπόλοιπες μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες. Ακόμη, είναι φανερό ότι όσο ανεβαίνουμε ηλικιακά το μέγεθος των αντίστοιχων ομάδων μειώνεται. Αυτό δείχνει ότι δεν υπήρχε κίνδυνος γήρανσης ενώ οι γεννήσεις ήταν σε υψηλό επίπεδο. Μία δεκαετία αργότερα, το 1961, κυρίαρχη ηλικιακή ομάδα είναι από ετών, ενώ η 0-14 ετών ηλικιακή ομάδα είναι η δεύτερη επικρατέστερη. Αυτό δείχνει ότι ο ενεργός οικονομικά πληθυσμός ακμάζει ενώ υπάρχει και μια τάση ανανέωσης του πληθυσμού. Ακόμη, δεν φαίνεται κανένα σημάδι γήρανσης. Το 1971, βλέπουμε τις μικρές ηλικιακές ομάδες να καταλαμβάνουν ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού κάτι που δείχνει ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα υπογεννητικότητας. Όσον αφορά στις ηλικίες από 15 μέχρι 39 ετών παρουσιάζουν κάμψη, κάτι που εξηγείται από το μεγάλο κύμα μετανάστευσης. Το 1981, βλέπουμε ότι στα νεότερα στρώματα ηλικιών παραμένει ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, ενώ βλέπουμε μία αύξηση στις ηλικίες από 45 έως 60 ετών, ιδιαίτερα στους άνδρες. Αυτό εξηγείται λόγω της επιστροφής σε αυτή την περίοδο των μεταναστεύσαντων κατά τα προηγούμενα χρόνια. Το 1991, βλέπουμε μια κάμψη στον πληθυσμό των μικρών ηλικιών και αυτή η μείωση θα λέγαμε ότι μοιράζεται στις παραπάνω ηλικιακές ομάδες. Γενικά, υπάρχει μία τάση μείωσης των γεννήσεων και πρόβλημα στην αντικατάσταση του πληθυσμού. Αυτό γίνεται ακόμα εντονότερο σύμφωνα με τους πληθυσμούς του Τώρα η γήρανση του πληθυσμού γίνεται φανερή σε μεγαλύτερο βαθμό, όπως επίσης εντονότερο γίνεται και το πρόβλημα της αντικατάστασης λόγω της παρουσίας των ηλικιών από 25 μέχρι 55 ετών της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Όσον αφορά στο φύλο, οι πληθυσμοί γενικά παρουσιάζουν μια ισορροπία ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, με τις γυναίκες στις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες να είναι περισσότερες. Τέλος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το 1971 οι άνδρες του ενεργού οικονομικά πληθυσμού είναι λιγότεροι απ τις γυναίκες λόγω του μεταναστευτικού ρεύματος. Όλα τα παραπάνω αποτυπώνονται σχηματικά και στις παρακάτω ηλικιακές πυραμίδες. 32

35 Διάγραμμα 2: Ηλικιακές Πυραμίδες πραγματικού πληθυσμού νήσου Κέρκυρας ( ) 33

36 Οικονομικά Στοιχεία Παρατηρώντας διαχρονικά, από το 1961 έως το 2001 τα στοιχεία που αφορούν στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό συμπεραίνουμε ότι μετά την πτώση που παρατηρείται από το 1961 μέχρι το 1971 στο σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, η κατάσταση διατηρείται χωρίς μεγάλες διαφορές. Όσον αφορά στην περίοδο 1961, από το σύνολο των οικονομικά ενεργών ατόμων, οι άνδρες και οι γυναίκες κατανέμονται ισόρροπα, με τους άνδρες να έχουν μια ελαφρά υπεροχή. Το 1971, το σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού μειώνεται κατά 20% περίπου, με τη μείωση αυτή να αφορά στο μεγαλύτερο ποσοστό γυναίκες απ ότι άνδρες. Το 1981, το σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού παραμένει στα ίδια επίπεδα αλλά οι άνδρες αυξάνονται ενώ οι γυναίκες μειώνονται, με αυτή την κατάσταση να παραμένει σταθερή μέχρι και το Σχετικά με την απασχόληση και την ανεργία, παρατηρείται μία άνοδος της ανεργίας ανά δεκαετία τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, με εξαίρεση τη δεκαετία όπου οι άνδρες μειώθηκαν. Η διαφορά της ανεργίας μεταξύ ανδρών και γυναικών φαίνεται να είναι κατά των γυναικών αφού μπορεί σε απόλυτο αριθμό αυτές να είναι λιγότερες αλλά σε ποσοστό η ανεργία φαίνεται να τις «χτυπάει» περισσότερο διαχρονικά. Η απασχόληση, από το 1961 έως το 1971 παραμένει σταθερή, σε πολύ ικανοποιητικά ποσοστά και για τα δύο φύλα. Ωστόσο, από το 1991 και μετά φαίνεται να υπάρχει μία κάμψη σε αυτήν, η οποία πλήττει περισσότερο τις απασχολούμενες γυναίκες, κάτι που φαίνεται και από τα ποσοστά της ανεργίας. Τέλος, ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός βαίνει αυξανόμενος από το 1961 έως το Όπως είναι φυσικό το μεγαλύτερο κομμάτι του οικονομικά μη ενεργού πληθυσμού είναι οι γυναίκες. Πίνακας 9: Οικονομικά ενεργός και μη ενεργός κατά φύλο πληθυσμός στη νήσο Κέρκυρα ( ) 1961 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ Πηγή Δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ 34

37 Παραγωγικό Σύστημα Δραστηριότητες Αγροτικές Δραστηριότητες Γεωργία Ο πρωτογενής τομέας στην Κέρκυρα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει υποστεί μία μείωση\υποβάθμιση. Αυτό συμβαίνει λόγω της τουριστικής ανάπτυξης (τριτογενής τομέας), αφού είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές φορές κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα μετακινούνται στον τριτογενή. Παρόλα αυτά, υπάρχει μία αξιοπρόσεκτη διάρθρωση σε αυτόν. Πίνακας 10: Χωρικοποίηση Πρωτογενούς τομέα Γεωργία (2001) Πρωτογενής τομέας - Γεωργία Έκταση (km²) Αγραναπαύσεις (εκτάσεις) 1,7891 Δενδρώδεις εκτάσεις 167,4066 Εκτάσεις αμπελιών 6,7351 Εκτάσεις βοσκοτόπων 7,8467 Καλλιεργούμενες εκτάσεις 193,7059 Πηγή δεδομένων: ΕΛ.ΣΤΑΤ Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για την χρονική περίοδο του 2001 όπως παρουσιάζονται στον παραπάνω πίνακα 10, οι καλλιέργειες του νησιού παρουσιάζουν ποικιλία. Το μεγαλύτερο κομμάτι αυτών είναι καλλιεργούμενες κυρίως εκτάσεις αλλά και δενδρώδεις. Οι υπόλοιπες εκτάσεις περιλαμβάνουν κυρίως αμπέλια καθώς και περιοχές για βοσκή και αγραναπαύσεις (EURICON Ε.Π.Ε, 2008, ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2001). Σημαντικό ρόλο, στον τομέα της γεωργίας, κατέχει και η παραγωγή του κουμκουάτ. Το κουμκουάτ ή αλλιώς «Χρυσό πορτοκάλι» αποτελεί το χαρακτηριστικό προϊόν του νησιού που ταυτίστηκε με την Κέρκυρα συμβάλλοντας στην ανάπτυξή της μέχρι και σήμερα. Αποτελεί ένα από τα προϊόντα ΠΓΕ (Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης) βάσει του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων αλλά και των δημοσιεύσεων των προδιαγραφών της / (ΦΕΚ 17/ ) διάταξης. Το κουμκουάτ καλλιεργείται σε μεγάλες εκτάσεις στην Άπω Ανατολή και στην νότιο ανατολική Ασία. Ήταν ευρέως διαδεδομένο στην Κίνα απ όπου και μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα από τον Άγγλο γεωπόνο Μέρλιν κάνοντας την καλλιέργειά του γνωστή το 19 ο αιώνα. Μέχρι και σήμερα συναντάται στο βόρειο δυτικό κομμάτι του νησιού και συγκεκριμένα στον κάμπο Νυμφών, στην περιοχή Πλάτωνα όπου το έδαφος, το ήπιο κλίμα και το νερό της περιοχής ευνοούν την ανάπτυξη και την καρποφορία του. (Συντακτική Ομάδα Εφημερίδας Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 2013) Όσον αφορά στα φυτοτεχνικά του χαρακτηριστικά, το κουμκουάτ δεν ξεπερνά τα 2,5 μέτρα σε ύψος και ανήκει στην οικογένεια των εσπεριδοειδών. Κατά κανόνα καλλιεργούνται 200 δένδρα στο στρέμμα, κάτι το οποίο μεταφράζεται περίπου σε παραγωγή χιλίων κιλών ανά στρέμμα. Η συνολική καλλιέργεια στο νησί είναι περίπου 500 στρέμματα. Λόγω της γεύσης 35

38 του, έντονα γλυκόπικρη, υφίσταται μεταποίηση προκειμένου να καταναλωθεί. (ΣΕΟΠ, 1995, Κρόκου Μ., 2014) Ένα ακόμη χαρακτηριστικό προϊόν της Κέρκυρας είναι η τζιτζιμπίρα. Είναι αφρώδες αναψυκτικό που έχει ως βασικό συστατικό την πιπερόριζα (τζίντζερ). Στο νησί έφτασε μέσω των Άγγλων αφού θεωρούταν το βασιλικό αναψυκτικό. Η παραγωγή του ξεκινά από το 19 ο αιώνα και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Η τζιτζιμπίρα δεν πρέπει να συγχέεται με την Κερκυραϊκή μπύρα, η οποία είναι ακόμη ένα βασικό τοπικό προϊόν του νησιού. Η παρασκευή της γίνεται στο βόρειο τμήμα, στην περιοχή Αρίλλα. Η Κερκυραϊκή Μικροζυθοποιία παρασκευάζει 4 είδη μπύρας και το 2013 βρέθηκε ανάμεσα στις τρεις καλύτερες μπύρες του κόσμου. (Κερκυραϊκή Μικροζυθοποιϊα, , Local Characteristics Products II, 2012, Συντακτική Ομάδα Εφημερίδας Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 2013) Τέλος, το κερκυραϊκό βούτυρο που παράγεται κυρίως από βιοτεχνίες εγκατεστημένες στο Δήμο Κερκυραίων, το ιδιαίτερο λάδι, ο κερκυραϊκός οίνος, το νούμπουλο και άλλα είναι ορισμένα απ τα τοπικά προϊόντα που αποτελούν το σήμα κατατεθέν του νησιού. (Local Characteristics Products II, 2012) Κτηνοτροφία Όπως και η γεωργία, έτσι και ο κλάδος της κτηνοτροφίας ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένος τα παλιά χρόνια. Αγελάδες, αίγες και πρόβατα είναι τα ζώα που την απαρτίζουν. Μάλιστα, το 2001 σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, ο αριθμός των αιγοπροβάτων έφτανε τις Σήμερα, παραμένει σε ένα βαθμό ανεπτυγμένη στο βόρειο (ορεινό) κυρίως τμήμα του νησιού και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολλών μικρών οικογενειακών μονάδων με αιγοπρόβατα και αγελάδες, οι οποίες λειτουργούν συμπληρωματικά με τη γεωργία. (EURICON Ε.Π.Ε, 2008, Βουρεκάς Κ.,2009) Αλιεία Τέλος, ένας άλλος κλάδος του πρωτογενούς τομέα είναι η αλιεία. Ασκείται ερασιτεχνικά από κατοίκους του νησιού ενώ υπάρχουν και οι επαγγελματίες αλιείς που αριθμούν περίπου τους Στο νησί υπάρχουν 4 ιχθυοτροφικές μονάδες οι οποίες είναι περιορισμένης ετήσιας δυναμικότητας. Τα βασικά αλιεύματα από την ιχθυοτροφική δραστηριότητα είναι η τσιπούρα και το λαβράκι. Ο συγκεκριμένος κλάδος είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος. Το προϊόν διατίθεται κυρίως στην Ιταλία (90% της παραγωγής) και δευτερευόντως στην ελληνική αγορά (10% της παραγωγής) και φαίνεται πως στο μέλλον θα είναι πολλά υποσχόμενος για την ανάπτυξη της οικονομίας του νησιού. (Corfu Sea Farm, 2013, Local Characteristics Products II, 2012) 36

39 Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε με βάση και το Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για την Περιφέρεια των Ιονίων Νήσων, ότι ναι μεν ο πρωτογενής τομέας της παραγωγής λειτουργεί κατά ένα ικανοποιητικό βαθμό στο νησί ωστόσο σήμερα φαίνεται να βρίσκεται σε μία μικρή πορεία παρακμής καθώς τόσο η γεωργία όσο και η κτηνοτροφία παρουσιάζονται αρκετά υποβαθμισμένες σε σχέση με την έντονη τουριστική δραστηριότητα του νησιού, που όπως θα αναλύσουμε και παρακάτω, κυριαρχεί. (ΠΠΧΣΑΑ Περιφέρειας Ιονίων Νήσων, 2004) Τέλος, παρατηρώντας το χάρτη Β6, βλέπουμε την κατανομή των γεωργικών εκτάσεων του πρωτογενή τομέα της Κέρκυρας έτσι όπως παρουσιάστηκαν στο CORINE 2000 και ομαδοποιήθηκαν μέσω περαιτέρω επεξεργασίας. Πιο συγκεκριμένα, το μεγαλύτερο κομμάτι του νησιού καταλαμβάνεται από ετερογενείς γεωργικές εκτάσεις (σύνθετες καλλιέργειες και γεωργικές εκτάσεις με φυσική βλάστηση) σε ποσοστό 44,25% και στη συνέχεια ακολουθούν οι δασικές εκτάσεις με ποσοστό 15,90% αλλά και οι μόνιμες καλλιέργειες (αμπελώνες 0,73 %, ελαιώνες 30,43%) με ποσοστό 31,15%. Ακόμη, βόρειο ανατολικά της Κέρκυρας, στον όρμο Κασσιόπης υπάρχουν και οι τέσσερεις ιχθυοτροφικές μονάδες. 37

40 38

41 Μη Αγροτικές Δραστηριότητες Βιομηχανική Ανάπτυξη Ο δευτερογενής τομέας στην Κέρκυρα έχει μακρά ιστορία. Όπως και η γεωργία, έπαιξε ένα σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση της οικονομίας του νησιού. Λόγω των διαφορετικών κατακτητών που πέρασαν από το νησί, ο δευτερογενής τομέας αποκτούσε και τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Κατά την εποχή της Αγγλοκρατίας (18 ος -19 ος αι.), αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η βιομηχανία, την οποία βοήθησε η εισαγωγή νέων οικονομικών και τεχνικών μεθόδων καθώς και η κατασκευή μεγάλων τεχνικών έργων. Στα τέλη του 19 ου αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα εργοστάσια στο νησί, χτισμένα κοντά σε παραλιακές περιοχές έτσι ώστε να διευκολύνεται η φορτοεκφόρτωση των προϊόντων. Πλέον, την περίοδο , το νησί βρίσκεται σε μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη. Κατά τον 20 ο αιώνα, η Κερκυραϊκή βιομηχανία άρχισε να παρακμάζει. Στην πόλη της Κέρκυρας υπήρχαν πλέον 2 βιομηχανικές ζώνες, στην περιοχή Μαντούκι και Γαρίτσα, και πάνω από 30 βιομηχανικές μονάδες που απασχολούσαν εργάτες. Απ αυτές τις Κερκυραϊκές βιομηχανίες οι σημαντικότερες ήταν: Εργοστάσιο Δεσύλλα: Ξεκίνησε το 1871 ως ιδιωτική επιχείρηση και σταδιακά εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη εταιρία παραγωγής σχοινιών και σάκων στην Ελλάδα. Το 1983, το εργοστάσιο κλείνει λόγω γενικής κατάληψης αυτού απ τους εργαζομένους και μέχρι και σήμερα χαρακτηρίζεται διατηρητέο μνημείο στην περιοχή της Γαρίτσας αφού αποτέλεσε το μοναδικό συγκρότημα ολοκληρωμένης βιομηχανικής εγκατάστασης στην Κέρκυρα. Τυπογραφείο Ασπιώτη: Ιδρύεται το 1873 από το Γεράσιμο Ασπιώτη στην περιοχή Πόρτο Ρεμούντα, στο Μαντούκι, με την επωνυμία «ΕΛΠΙΣ». Η επιχείρηση ήταν οικογενειακή και βασιζόταν κυρίως στη χαρακτική, στην τύπωση διαφόρων χαρτιών αλλά και χαρτονομισμάτων του Ελληνικού Δημοσίου. Η επιχείρηση διατηρείται μέχρι σήμερα στην Αθήνα. Εργοστάσιο αερόφωτος «ΓΑΣ» : Δημιουργείται το 1860 από μια μικρή αγγλική εταιρεία στο προάστιο της περιοχής Μαντούκι. Βασική του δραστηριότητα ήταν η διοχέτευση αερίου στην πόλη της Κέρκυρας. Σήμερα στο συγκεκριμένο χώρο δεν έχει απομείνει τίποτα απ την εκάστοτε βιομηχανία, παρά μόνο σχολεία που στεγάζονται στην περιοχή. Καπνοβιομηχανία «Γ. Νικηφόρος και Σία» : Η καπνοβιομηχανία παρήγαγε τσιγάρα με το λογότυπο «ΑΧΙΛΛΕΥΣ» και «ΝΙΚΗ». Χρησιμοποιούσε μόνο κερκυραϊκά καπνά και διατηρούσε μεγάλες αποθήκες στο λόφο της Γαρίτσας. Σαπωνοποιία Πατούνη και «Παλλάς Αθήνα Α.Ε» : Ιδρύθηκαν το 1891 στο Σαρόκο της Κέρκυρας και την τρίτη δεκαετία του 20 ου αιώνα αντίστοιχα. Οι λειτουργίες τους βασίζονται στην παραγωγή, μέχρι και σήμερα, χειροποίητου σαπουνιού χρησιμοποιώντας τοπικά προϊόντα. (Αργυρού Σ., 2010). Ο χάρτης Β7 απεικονίζει κάποιες απ τις σημαντικότερες βιομηχανικές μονάδες που άνθισαν στην περιοχή Μαντούκι και Γαρίτσα στην Κέρκυρα κατά τις χρονικές περιόδους 1870, και 1960 και έπειτα. 39

42 Σήμερα, ο δευτερογενής τομέας χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του κλάδου των κατασκευών περίπου 60% και από τη χαμηλή συμμετοχή του κλάδου των μεταποιήσεων (όπου ανήκει και η βιομηχανία), περίπου 30%. Ο λόγος γι αυτήν την κατάσταση είναι προφανώς η τουριστική ανάπτυξη που έχει γνωρίσει το νησί, η οποία απαιτεί ένα υπόβαθρο υποδομών. Η χαμηλή συμμετοχή του μεταποιητικού τομέα έχει να κάνει κυρίως με τις προβληματικές μεταφορές στο νησί, αλλά και τη νησιωτικότητα. (Βουρεκάς Κ., 2009) 40

43 41

44 Κοινωνικές Υποδομές Εκπαίδευση Στην Κέρκυρα υπάρχει «εκπροσώπηση» και των τριών βαθμίδων εκπαίδευσης. Όσον αφορά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, λειτουργούν δημοτικά σχολεία σε όλο το νησί, κυρίως στις περιοχές με μεγαλύτερη πληθυσμιακή πυκνότητα. Τα δημοτικά, ανέρχονται περίπου στα 60 σε αριθμό. Σχετικά με τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υπάρχει ικανοποιητικός αριθμός σε γυμνάσια και λύκεια, τα οποία ανέρχονται σε 20 και σε 15 περίπου αντίστοιχα. Η ανώτατη εκπαίδευση έχει έντονη παρουσία στην περιοχή, αφού η Κέρκυρα είναι η έδρα του Ιονίου Πανεπιστημίου με τμήματα Ιστορίας, Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας, Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας, Πληροφορικής, Μουσικών Σπουδών και Τεχνών Ήχου και Εικόνας. (Ηλεκτρονικός Οδηγός Εκπαίδευσης) Επίσης, όπως δείχνουν και τα στοιχεία του διαγράμματος 3, το εκπαιδευτικό προσωπικό στις βαθμίδες εκπαίδευσης φαίνεται να μην επαρκεί για την πλήρη κάλυψη των αναγκών των μαθητών. Διάγραμμα 3: Διδακτικό προσωπικό και μαθητές στις βαθμίδες εκπαίδευσης στη νήσο Κέρκυρα (2007) 42

45 Υγεία Όσον αφορά στις υποδομές στον τομέα της υγείας, στην πόλη της Κέρκυρας υπάρχει, όπως δείχνει και ο χάρτης Β8, το Γενικό Νοσοκομείο Κέρκυρας, δυναμικότητας 277 κλινών το οποίο στεγάζει τις εξής κλινικές: Πνευμονολογική, Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, Γυναικολογική, Μαιευτική, Παιδιατρική, Νεογνολογική, Α' Παθολογική, Β' Παθολογική, Καρδιολογική, Χειρουργική, Ορθοπεδική, Νευρολογική, Νεφρολογική. Ακόμη στην πόλη υπάρχει και Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, καθώς και ΕΚΑΒ και ΙΚΑ. Στο υπόλοιπο νησί λειτουργούν κάποια κέντρα υγείας, τα οποία ωστόσο δεν αρκούν τόσο από υλικοτεχνικής πλευράς όσο και από πλευράς ανθρώπινου δυναμικού να καλύψουν τις ανάγκες. (Δήμος Κέρκυρας¹, 2006) Άλλες Υπηρεσίες Η κατάσταση στις λοιπές υπηρεσίες, ακολουθεί αυτήν στις προαναφερθείσες. Αυτό σημαίνει ότι στην πόλη της Κέρκυρας και γενικότερα στις περιοχές με μεγαλύτερο πληθυσμό υπάρχει αφθονία στις διαθέσιμες υπηρεσίες και υποδομές. Τόσο όσο αναφορά στις τράπεζες, οι οποίες είναι απαραίτητες για την εξυπηρέτηση των πελατών, όσο και στις κοινές για όλους υπηρεσίες (λιμεναρχεία, πυροσβεστικές, ΚΕΠ και τα λοιπά). Η κατάσταση στις περιοχές με μεγάλο πληθυσμό είναι πολύ καλή. Όμως, λόγω και της ιδιαίτερης τουριστικής ανάπτυξης του νησιού, η κατάσταση και στις υπόλοιπες περιοχές κρίνεται ικανοποιητική. 43

46 44

47 Τουρισμός Στον τριτογενή τομέα, κυριαρχεί ο κλάδος του τουρισμού. Το τουριστικό ρεύμα στην Ελλάδα είχε κατεύθυνση προς την ανάπτυξη των παραθαλάσσιων περιοχών, έτσι η Κέρκυρα σαν νησί ευνοήθηκε ιδιαίτερα. Η πολυπολιτισμική ιστορία του νησιού έχει αφήσει μια κοσμοπολίτικη κληρονομιά, η οποία είναι φανερή τόσο στα χτίσματα όσο και στην αύρα του νησιού. Έτσι, κατέστη εφικτή η «χρήση» αυτών ως τουριστικοί πόροι. Παράλληλα, η εύκολη πρόσβαση στο νησί τόσο από αέρος όσο και από θαλάσσης, του δίνει ακόμα ένα συγκριτικό πλεονέκτημα. Επίσης, στον τριτογενή τομέα πέρα από τον τουριστικό υπάρχει και ο εμπορικός κλάδος. Λόγω του τουρισμού, ο συγκεκριμένος κλάδος γνώρισε ανάπτυξη, καθιστώντας τον ως ένα ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι του συνόλου του τριτογενούς τομέα. (Βουρεκάς Κ., 2009, ΠΠΧΣΑΑ Περιφέρειας Ιονίων Νήσων, 2004) Όσον αφορά στο προφίλ των τουριστών που έρχονται στο νησί, η συντριπτική πλειοψηφία είναι Ευρωπαίοι κυρίως Δυτικό Ευρωπαίοι. Στην πρώτη θέση, όπως δείχνει και ο παρακάτω πίνακας 11, έρχονται μακράν οι Άγγλοι και τα τελευταία χρόνια σε μικρή απόσταση οι Γερμανοί, ενώ σημαντική είναι και η παρουσία Ιταλών, Αυστριακών, Γάλλων και Βέλγων. Πέρα από Δυτικό Ευρωπαίους, σημαντική είναι και η παρουσία των Γιουγκοσλάβων. Πίνακας 11: Αριθμός ξένων υπηκόων που έρχονται στη νήσο Κέρκυρα την περίοδο Έτος / Χώρα προέλευσης Ευρώπη Αυστρία Βέλγιο Λουξεμβούργο Βουλγαρία Γαλλία Γερμανία Γιουγκοσλαβία Ελβετία Ηνωμένο Βασίλειο Ιαπωνία Ισπανία Ιταλία Κύπρος Ολλανδία Ουγγαρία Ρουμανία 2 Σκανδιναβία Τσεχοσλοβακία Λοιπές Χώρες Ευρώπης Ασία Ισραήλ Λοιπές Χώρες Ασίας 9 2 Αφρική Σύνολο Πηγή Δεδομένων: ΕΣΥΕ 45

48 Παρατηρώντας τα στατιστικά στοιχεία του διαγράμματος 4, για τις αφίξεις των αλλοδαπών τουριστών στην Κέρκυρα, βλέπουμε ότι κατά τη χρονική περίοδο , υπάρχει μία μείωση στον αριθμό των αφίξεων των αλλοδαπών τουριστών, κάτι που είναι φανερό και στον αριθμό των αφίξεων όλης της χώρας. Αντίθετα, από το 2011 έως το 2013, φαίνεται μια σταδιακή βελτίωση της κατάστασης με τις αφίξεις να αυξάνονται τόσο για το νησί όσο και για την Ελλάδα. Διάγραμμα 4: Αριθμός αφίξεων αλλοδαπών τουριστών στη νήσο Κέρκυρα ( Ιανουάριος Οκτώβριος ) Αναλύοντας τα δεδομένα των διαγραμμάτων 5 και 6 που αναφέρονται στην παροχή καταλυμάτων, είναι φανερό ότι η προσφορά δωματίων και κλινών βαίνει κάθε χρόνο αυξανόμενη, κάτι που είναι ενδεικτικό της έντασης της τουριστικής κίνησης που υπάρχει στο νησί. 46

49 Διάγραμμα 5: Αριθμός ξενοδοχειακών μονάδων στη νήσο Κέρκυρα ( ) Διάγραμμα 6: Αριθμός ξενοδοχειακών κλινών στη νήσο Κέρκυρα ( ) 47