MARX (INSIDE) 12x20:Layout 1 4/8/11 1:59 PM Page 3 Κ Α Ρ Λ Μ Α Ρ Ξ

Transcript

1 Κ ΑΡΛ Μ ΑΡΞ

2 Διεύθυνση Άρης Μαραγκόπουλος Επίβλεψη: Άρτεμις Λόη Διόρθωση: Θάνος Μοσχούδης Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε Εκδόσεις Τόπος για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: Fax: Βιβλιοπωλείο Γενναδίου , Αθήνα Τηλ.: Fax:

3 Υβόν Κινιού ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

4 Περιεχόμενα Πρόλογος του συγγραφέα 9 Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 13 Ευχαριστίες του συγγραφέα 16 Εισαγωγή 17 Πώς ο Μαρξ βλέπει τον κόσμο «Ο Μαρξ θέλει να θέσει τέρμα στη φιλοσοφία» 23 «Για τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι απολύτως εξαρτημένος 28 από τη φύση» «Η σκέψη του Μαρξ είναι δέσμια της σκέψης του Χέγκελ» 33 «Κατά τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος» 39 «Για τον Μαρξ, το καλό και το κακό δεν υπάρχουν» 45 Ο Μαρξ μπροστά στην ιστορία και την κοινωνία «Ο Μαρξ δεν είναι επιστήμονας» 53 «Για τον Μαρξ, η ιστορία είναι γραμμένη εκ των προτέρων» 59 «Για τον Μαρξ, οι ιδέες δεν είναι σημαντικές» 64 «Η εκμετάλλευση που περιέγραφε ο Μαρξ δεν υπάρχει πλέον» 72 «Η πάλη των τάξεων είναι μια σκέτη επινόηση του Μαρξ» 77 «Ο Μαρξ πιστεύει στην πρόοδο» 82 Ο Κομμουνισμός κατά τον Μαρξ «Ο κομμουνισμός είναι η πανταχού παρουσία του κράτους» 89 «Ο κομμουνισμός δεν συμβιβάζεται με τη δημοκρατία» 95 «Για τον Μαρξ, η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» 99 7

5 Υβόν Κινιού, Καρλ Μαρξ «Ο Μαρξ θέλει να εξισώσει όλους τους ανθρώπους» 104 «Ο κομμουνισμός αδιαφορεί για το άτομο» 109 «Ο Μαρξ δίνει υπερβολική σημασία στην υλική παραγωγή» 115 «Ο κομμουνισμός είναι ουτοπία, απέτυχε παντού» 120 Κατακλείδα «Ο Μαρξ δεν πέθανε» 129 Παραρτήματα Για να μάθουμε περισσότερα 135 Σύντομο χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Μαρξ 141 8

6 Πρόλογος του συγγραφέα ΌΤΑΝ, ΠΡΙΝ ΤΕΣΣΕΡΑ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΧΡΟΝΙΑ, δέχτηκα την πρόταση για τη σύνταξη και την έκδοση αυτού του βιβλίου, δεν φανταζόμουν ότι η κριτική των στερεοτύπων που αφορούν στον Μαρξ και η οποία αποβλέπει, χωρίς κανέναν αφελή φιντεϊσμό, στο να καταδείξει το επίκαιρο της σκέψης του σε πλήθος τομέων, θα επιβεβαιωνόταν τόσο γρήγορα από την ιστορία που θα ακολουθούσε, δικαιολογώντας, έτσι, μία δεύτερη έκδοση του έργου. Αφήνω στην άκρη, εννοείται, τη φιλοσοφική του σκέψη, υλιστική και διαλεκτική, της οποίας η ορθότητα δεν εξαρτάται από τα απρόοπτα της πολιτικής συγκυρίας, αλλά από την κεκτημένη στο μεταξύ σύγχρονη επιστημονική γνώση, η οποία εγγράφει τον άνθρωπο μέσα στη φύση και, ταυτόχρονα, μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Όχι, αυτό που διακυβεύεται και που θα μπορούσε να φανεί παράτολμο να το υποστηρίξουμε είναι η ορθότητα της ανάλυσής του για τον καπιταλισμό τόσο η ανάλυση των νόμων λειτουργίας του όσο και εκείνων που διέπουν την εξέλιξή του. Ας κρίνουμε. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η καθ οιονδήποτε τρόπο επιδίωξη βραχυπρόθεσμου κέρδους, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι μακροπρόθεσμες συνέπειες για τον άνθρωπο, είναι ο κινητήριος μοχλός της καπιταλιστικής παραγωγής και ότι η τελευταία πρέπει να ανταμειφθεί, αν αυτό μπορεί να ειπωθεί, αν όχι με την αύξηση της φτώχειας για την πλειονότητα του πληθυσμού, τουλάχιστον με τη διεύρυνση του φάσματος μεταξύ των κεφαλαιούχων και των μισθωτών που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη μεγάλη βιομηχανία. Η πρακτική αυτή έχει ποικίλες συνέπειες στη ζωή των τελευταίων: μη ικανοποίηση των αναγκών, ακρωτηριασμός της εργασίας, αλλοτρίωση της προσωπικότητας. Και προβλέπει, με μια εκπληκτική ικανότητα, ότι ο γενικός μηχανισμός θα αναπτυχθεί σε πλανητική κλίμακα, καθώς το χρήμα δεν γνωρίζει σύνορα 9

7 Υβόν Κινιού, Καρλ Μαρξ και πνίγει τα πάντα και παντού «στα παγωμένα νερά του εγωι στικού υπολογισμού» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο). Και τι βλέπουμε, αλήθεια, εδώ και μερικά χρόνια; Ενώ ο 20ός αιώνας μπορεί να έδωσε την εντύπωση ότι η πρόβλεψη του Μαρξ ήταν εσφαλμένη, λόγω των κατακτήσεων του εργατικού κινήματος που είχαν βελτιώσει σημαντικά την κατάσταση του κόσμου της εργασίας στη Δύση, στα πλαίσια του Κράτους Πρόνοιας, αυτή η κατάσταση επιδεινώθηκε δραματικά μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου: τα κεκτημένα του Κράτους Πρόνοιας καταργήθηκαν βαθμιαία σε μία σειρά τομείς, όπως ο εργάσιμος χρόνος, η ηλικία συνταξιοδότησης, η δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κ.λπ. Και διαπιστώνουμε ότι, όχι μόνο οι κοινωνικές ανισότητες ενισχύθηκαν, αλλά και ότι επανεμφανίζονται φαινόμενα απόλυτης εξαθλίωσης που πλήττουν τα λαϊκά στρώματα, και πρόσφατα και τις μεσαίες τάξεις, το εισόδημα των οποίων αρχίζει να μειώνεται. Επιπλέον, εμφανίζεται ένα νέο πρόβλημα, το αποκαλούμενο «εργασιακό άλγος» από το οποίο πάσχουν ακόμη και τα στελέχη των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, συνεπεία των νέων τεχνικών διεύθυνσης και οργάνωσης και της λεγόμενης «κουλτούρας του αποτελέσματος» που επιβάλλει ο ανταγωνισμός. Το «εργασιακό άλγος» κινητοποιεί, ως αντικείμενο μελέτης, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους ακόμη και σκηνοθέτες του κινηματογράφου, φέρνοντας κατά απρόσμενο και δραματικό τρόπο στο προσκήνιο το θέμα της αλλοτρίωσης που ο Μαρξ είχε εξετάσει ενάμιση αιώνα πριν. Και βλέπουμε σήμερα τη φτώχεια να κερδίζει εκ νέου έδαφος, παγκοσμίως, αφού, όπως μαθαίνουμε πρόσφατα, ο αριθμός των ανθρώπινων πλασμάτων που ζει κάτω από το όριο που την ορίζει (ένα δολάριο ημερησίως) αυξήθηκε σημαντικά καθ όλη την τελευταία περίοδο, παρά την αύξηση της παραγωγής. Αλλά το πιο εκπληκτικό τουλάχιστον για εκείνους που δεν γνωρίζουν το έργο του Γερμανού στοχαστή είναι, φυσικά, η νέα χρηματιστική κρίση, ανάλογη σε οξύτητα με εκείνη του 1929, που πλήττει σαν λαίλαπα τον καπιταλισμό κλονίζοντας τις εύκολες βε- 10

8 βαιότητες των οπαδών του φιλελευθερισμού σχετικά με τη βιωσιμότητα του εν λόγω συστήματος. Ασφαλώς, οι λεπτομέρειες αυτής της κρίσης δεν θα μπορούσαν να αναλυθούν μόνο με τις μαρξικές έννοιες: έχουμε να κάνουμε με μια κρίση του χρηματιστικού και κερδοσκοπικού καπιταλισμού που, σε αντίθεση με τον παραγωγικό καπιταλισμό, ήταν άγνωστος τον 19ο αιώνα και τον οποίο ο Μαρξ δεν μπόρεσε, φυσικά, να αναλύσει. Ωστόσο, πρόκειται για μια μορφή του καπιταλισμού, που υπακούει στη δομική του λογική, η δυσλειτουργία της οποίας θα έχει καταστροφικές συνέπειες για την πραγματική του οικονομία όπως και για τους ανθρώπους που ζουν υπό το καθεστώς του και τον κάνουν να λειτουργεί με την εργασία τους: όλα τα φαινόμενα που αναφέρθηκαν παραπάνω θα οξυνθούν σύμφωνα με την εκτίμηση των ειδικών. Τα εν λόγω φαινόμενα, άλλωστε, υπάγονται τα ίδια στη μαρξική κλίμακα ανάλυσης, σε βαθμό που ο μεγάλος κοινωνιολόγος και ιστορικός Ι. Βαλλερστάιν, μαθητής του Φ. Μπροντέλ και οπαδός της άποψής του για μία ιστορία εξεταζόμενη στη μακροπερίοδο, με τη διαδοχή των παραγωγικών συστημάτων, υποστήριξε από τις στήλες της Λε Μοντ ότι «ο καπιταλισμός φτάνει στο τέλος του» (ένθετο της Οκτωβρίου 2008), χωρίς όμως να είναι βέβαιο αν θα τον διαδεχτεί ο σοσιαλισμός ή μία μορφή εκμετάλλευσης ακόμα πιο σκληρή από τη σημερινή. Γενικότερα, τα πνεύματα στρέφονται προς τις θεωρίες του συγγραφέα του Κεφαλαίου για να καταλάβουν τι συμβαίνει και να βρουν λύσεις στην κρίση. Έννοιες που φαίνονταν παρωχημένες πριν από λίγο καιρό, όπως εκείνη της παρέμβασης του κράτους στην οικονομία και μάλιστα εκείνη της εθνικοποίησης, ξαναγίνονται απρόσμενα επίκαιρες και άμεσα εφαρμόσιμες, αφού ορισμένες από τις πιο προηγμένες καπιταλιστικές χώρες (ΗΠΑ, Αγγλία) εθνικοποιούν κάποια από τα προπύργια του χρηματιστικού καπιταλισμού, όπως οι τράπεζες. Πολλοί υποπτεύονται, μάλιστα, ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μία σκοτεινή πλευρά που το καθιστά ανήθικο, και σπεύδουν να το «κάνουν ηθικό», τολμώντας 11

9 Υβόν Κινιού, Καρλ Μαρξ να το αναφέρουν με το όνομά του, που είχε εξαφανιστεί από το λεξιλόγιο των πολιτικών τις τελευταίες δεκαετίες. Παράλληλα, συνειδητοποιείται η παγκόσμια διάστασή του, καθώς προβλέπονται σχεδόν παντού αλυσιδωτές αντιδράσεις, εκτός ίσως από τη Λατινική Αμερική, η οποία, στρεφόμενη αριστερά, καταγίνεται να επινοήσει έναν «σοσιαλισμό του 21ου αιώνα» στα πλαίσια του οποίου το κράτος ιδιοκτήτης ή αναδιανομέας θα αποκατασταθεί, ελέγχοντας τους πόρους του και προστατεύοντας τους πληθυσμούς από τις βλαβερές συνέπειες ενός ανεξέλεγκτου παγκόσμιου ελεύθερου εμπορίου. Πολύ γρήγορα, το έργο του Μαρξ κατέλαβε εκ νέου την πρώτη θέση στα ΜΜΕ: το γαλλικό περιοδικό Μαριάν είναι από τα πρώτα που επισήμανε αυτό το παράδοξο σε ένα προφητικό αφιέρωμα με τον τίτλο «Σκοπός Μαρξ», ενώ ένα πρόσφατο τεύχος του Μαγκαζίν Λιτερέρ έφερε στο εξώφυλλό του τον τί τλο: «Μαρξ, οι λόγοι μιας αναγέννησης». Ακόμα και στη Γερμανία παρατηρούμε μεγάλη αύξηση των πωλήσεων του... Κεφαλαίου! Όλα αυτά δεν σημαίνουν πρέπει να το υπενθυμίζουμε ότι η ανθρωπότητα θα υιοθετήσει ξαφνικά το κομμουνιστικό πρόταγμα για να αντικαταστήσει στην πράξη τον καπιταλισμό που γνωρίζουμε, εκτός και αν αρχίσουμε να πιστεύουμε σε μία νέα μιλεναριστική δοξασία. Όποιες και αν είναι οι πεποιθήσεις των μεν ή των δε, πολλά σενάρια εξετάζονται: λήψη απλών επιμέρους μέτρων για τη διόρθωση των υπερβολών του σημερινού συστήματος χωρίς να θίγονται τα θεμέλιά του, εις βάθος ρύθμιση της οικονομίας με τον επαναπροσδιορισμό, σε μία κεϋνσιανή προοπτική, του ρόλου του κράτους στους τομείς της κατανάλωσης και της αναδιανομής, επιστροφή στο σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο ή, τέλος, ένα πραγματικό σοσιαλιστικό πρόταγμα σε διεθνή κλίμακα, για το οποίο κανείς σήμερα δεν μπορεί να πει ότι είναι ουτοπικό. Σε όλες τις περιπτώσεις, όμως, είναι σαφές ότι, όπως τονίσαμε και στην πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου, έχουμε ανάγκη τον Μαρξ για να φωτίσουμε τον κόσμο μας και, ενδεχομένως, να τον αλλάξουμε. Υβόν Κινιού, Ιανουάριος