Επιστήμη και Λογοτεχνία. Εισαγωγικά θα ήθελα να τονίσω ότι όπου αναφέρω τέχνη, εννοώ την έκφρασή της που μας ενδιαφέρει εδώ, δηλαδή την Λογοτεχνία.

Transcript

1 Επιστήμη και Λογοτεχνία Εισαγωγικά θα ήθελα να τονίσω ότι όπου αναφέρω τέχνη, εννοώ την έκφρασή της που μας ενδιαφέρει εδώ, δηλαδή την Λογοτεχνία. (1. Το ίδιο θέμα από διαφορετικές σκοπιές: Μια λογοτεχνική και δύο επιστημονικές). Θα σας διαβάσω τρία αποσπάσματα: το ένα από ένα βιβλίο λογοτεχνίας και τα άλλα δύο από επιστημονικά βιβλία (οικονομικά και ψυχολογία): Εσείς θα δείτε πως οι επιστημονικές ιδέες αντιδανείζονται με την λογοτεχνία γεφυρώνοντας τις δύο δραστηριότητες του πνεύματος. Πρώτα από το βιβλίο των οικονομικών 1 Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο κόσμος ο οποίος μας απασχολεί συνεχώς αλλάζει. Ο κόσμος μας είναι μη εργοδικός, δηλαδή ζούμε και μαθαίνουμε σε συνθήκες αβεβαιότητας, με όρια στη γνώση και στην πρόβλεψη, με βάση πάντα τις αναπαραστάσεις και τις εικόνες του παρελθόντος, χωρίς παράλληλα να μπορούμε να αναπτύξουμε τέλειες στρατηγικές. Τα οικονομικά ασχολούνται περισσότερο με το ζήτημα της κατανομής των πόρων παρά με την οικονομική εξέλιξη και ότι συμβαίνει στη χρονική τροχιά μεταξύ των σημείων της ισορροπίας της οικονομίας. Παρ όλα αυτά, μια τροχιά ισορροπίας σηματοδοτεί πολλαπλά επίπεδα αποφάσεων. Η πολυπλοκότητα του οικονομικού συστήματος συνδέεται με την επίτευξη του σημείου ισορροπίας της οικονομίας. Σε ένα πολύπλοκο σύστημα, η οικονομία δε βρίσκεται απαραίτητα σε ισορροπία, καθώς οι οικονομικά δρώντες μεταβάλλουν συνεχώς τις στρατηγικές τους και τη συμπεριφορά τους». 1 Πετράκης Π.Ε. (2018) Γενική Οικονομική Ανάπτυξη και Μεγέθυνση. Εκδόσεις Quaestor 1

2 Το βιβλίο ψυχολογίας 2 «Οτιδήποτε και αν νομίζουμε για αυτές τις αλλαγές στη θέαση των πραγμάτων, δε μπορούμε να αλλάξουμε το γεγονός της ύπαρξής τους. Όταν υπάρχει μία αξιοσημείωτη αλλαγή στην ατομική κατάσταση συνείδησης, αλλάζουν επίσης και τα συναφή ενεργοποιημένα περιεχόμενα του ασυνείδητου. Και όσο περισσότερο απομακρύνεται το συνειδητό από ένα ορισμένο σημείο ισορροπίας, τόσο περισσότερο δυναμικά και συνεπώς επικίνδυνα γίνονται τα ασυνείδητα περιεχόμενα που αγωνίζονται για την αποκατάσταση της ισορροπίας». Τώρα η Λογοτεχνία 3 Μετά το τέλος της παρουσίασης, ο Αριστείδης πλησίασε έναν καλοσυνάτο κύριο, ο οποίος έδινε σχετικές πληροφορίες σε μια ομάδα νέων παιδιών. Του συστήθηκε, ζητώντας συγγνώμη για τη διακοπή, και είπε ότι θα ήθελε να του υποβάλει ένα ερώτημα που του γεννήθηκε ενώ παρακολουθούσε την κοσμική παρουσίαση του σύμπαντος: «Εάν για οποιονδήποτε λόγο ο δορυφόρος αποκλίνει της τροχιάς του, υπάρχει πιθανότητα να επανέλθει σ αυτήν ή θα χαθεί στο διάστημα;» Ο ειδικός τον άκουσε με προσοχή και ήταν πολύ απλός και πειστικός στην απάντησή του «Μόνο τυχαία θα επιστρέψει στον αρχικό του προορισμό». «Όταν κοιτάζουμε μέσα μας και κοιτάζουμε στο σύμπαν υπάρχει η ίδια απεραντοσύνη. Σ αυτό η ευσταθής ισορροπία είναι σπάνιο πράγμα». Μία κοινή έννοια διατρέχει και τα τρία κείμενα που είναι λογοτεχνικού και επιστημονικού χαρακτήρα: Το σημείο ισορροπίας, οι δυνάμεις που επηρεάζουν σ αυτό, και η διαδικασία επανισορρόπησης προς αυτό. Είναι αρχέγονα ερωτήματα που έχουν γεννηθεί από το απόλυτο ερωτηματικό της φυσικής και πνευματικής ισορροπίας και 2 G.G. Jung Η Ψυχολογία της Μεταβίβασης. Εκδόσεις Ιάμβλιχος 3 Πετράκης Π.Ε. (2017) Να το Πεις της Νύχτας σου. Εκδόσεις Ροπή 2

3 των διαταραχών της. Μαζί και η αγωνία της επιστροφής στο σημείο ισορροπίας που διακαώς ψάχνουμε. Πώς όμως συνδέεται ο λογοτεχνικός και ο επιστημονικό λόγος στο μυστήριο της πνευματικής ζωης; (2. Ο Συνδυασμός Τέχνης και Επιστήμης). Το ερώτημα για τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής έχει τεθεί αμέτρητες φορές. Θα συμφωνήσουμε ότι δεν έχει απαντηθεί ακόμη ικανοποιητικά. Το βέβαιο όμως είναι ότι έτσι όπως μας έχει δοθεί, η ζωή μας ταλαιπωρεί πολύ. Μας προκαλεί πολύ πόνο, απογοητεύσεις και άλυτα προβλήματα. Για να την υποφέρουμε, καταφεύγουμε στα καταπραϋντικά μέσα. Υπάρχουν ίσως τρία είδη τέτοιων μέσων: - δραστικοί αντιπερισπασμοί που μας κάνουν να υποτιμούμε τη μιζέρια μας, - υποκατάστατα ικανοποίησης που τη μειώνουν και - τέλος όπως σημειώνει ο Freud στο «Η Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό», το τρίτο καταπραϋντικό είναι «οι ναρκωτικές ουσίες που μας κάνουν να μην την αισθανόμαστε. Κάποιο από αυτά κάποια στιγμή μας γίνεται απαραίτητο». Στην πρώτη περίπτωση κατατάσσεται η επιστημονική δραστηριότητα. Η σοβαρή σύνταξη του μυαλού και η ανακάλυψη νέων δρόμων σε ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο, δίνουν ικανοποίηση και απάντηση στην ανθρώπινη υπόσταση. Στην δεύτερη περίπτωση τα υποκατάστατα ικανοποίησης που προσφέρει η Τέχνη, είναι ψευδαισθήσεις εναντίον της πραγματικότητας. Ως εκ τούτου ψυχικώς εξίσου δραστικά, χάρη στον ρόλο που διεκδικεί η φαντασία στην ψυχική ζωή. Γι αυτό και η δύναμή της είναι μεγαλύτερη. 3

4 Αυτό οφείλεται ότι ενώ η επιστημονική έρευνα σχετίζεται κυρίως με το πνεύμα, η τέχνη στηρίζεται κυρίως στην ενεργοποίηση του συναισθήματος. Η τρίτη περίπτωση δεν είναι άμεσου ενδιαφέροντός μας αλλά εδώ αφού στηρίζεται στην σχέση χημείας και σώματος. Όταν λοιπόν κατορθώνουμε να συνδυάσουμε την επιστήμη και την τέχνη τελικά χρησιμοποιούμε για εμάς και τους αναγνώστες μας ένα κατά πολύ ισχυρότερο καταπραϋντικό μέσο για την αντιμετώπιση της μιζέριας της ζωής: Τον συνδυασμό της Λογοτεχνίας και Επιστήμης. (3. Οι Δυνατότητες του Συνδυασμού Τέχνης και Επιστήμης) Η επιστημονική δραστηριότητα έχει ως στόχο τον εντοπισμό και την αφαιρετική παρουσίαση των θεωρητικών δυνάμεων που διαμορφώνουν την πραγματικότητα στην φυσιολογική και την παθογόνα έκφρασή τους. Αυτό γίνεται με βάση συγκεκριμένους κανόνες και μεθοδολογία η οποία διακρίνεται από συγκεκριμένη αυστηρότητα. Το ισχυρό αυτό πλαίσιο σκέψης είναι απαραίτητο όχι για να υμνήσουμε την πρόοδο της σκέψης του ανθρώπου αλλά για να εξασφαλίσουμε ότι τα συμπεράσματα που εξάγουμε, που πολλές φορές έχουν και αυτά θεωρητικό χαρακτήρα, είναι ισχυρά και έχουν υψηλό βαθμό αξιοπιστίας. Όμως η χρήση τόσο αυστηρών μεθοδολογικών στερεοτύπων μπορεί να απομακρύνει τον επιστήμονα από τον κοινωνικό περίγυρο με δύο άμεσες επιπτώσεις: (α) να διατρέχει τον κίνδυνο να αποκοπεί από τους αιμοδότητες, σε πόρους και ιδέες, της προσπάθειάς του και (β) να περικλειστεί στα χαρακώματα της επιστήμης αφήνοντας τους πραγματικά ωφελούμενους να περιδιαβαίνουν, αδιάφοροι μέσα στην άγνοιά τους, έξω από αυτά. Έτσι η επιστημονική έρευνα γίνεται άγονη προσπάθεια που δεν αρδεύει την πραγματική ζωή! Από την άλλη μεριά η τέχνη δεν διατρέχει τους κινδύνους αυτούς. Έχει τη δυνατότητα να επικοινωνεί κατευθείαν με τα άμεσα υποκείμενα 4

5 της πνευματικής δημιουργίας ανεξαρτήτως του βαθμού επιτυχίας της προσπάθειας αυτής. Έτσι οι αιμοδότες της πνευματικής προσπάθειας κινητοποιούνται άμεσα, και η διαδικασία δεν είναι ποτέ περίκλειστη από τους ενδιαφερομένους. Βεβαίως και εδώ υπάρχουν διαφορετικοί βαθμοί επιτυχίας της σχέσης κοινού και δημιουργού όπως υπάρχουν και στην τυπική επιστήμη. Όμως στην τέχνη υπεισέρχεται ο παράγοντας της αποτελεσματικότητας της προσπάθειας και του αποτελέσματος παραγωγής και ανάπτυξης της δημιουργίας. Έτσι η έννοια του μεταφυσικού ταλέντου που εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητα είναι πολύ πιο άμεσα απαιτητή. Ουσιαστικά η γνώση στην επιστήμη αντιπαρατίθεται στο ταλέντο της τέχνης, αν και όταν οι δύο δραστηριότητες μπορούν να έχουν ως εξαιρετικό κοινό παρονομαστή την ευφυΐα. Όπου αυτή υπήρξε και στους δύο τομείς, παρήχθησαν αποτελέσματα που βρέθηκαν μακράν του κοινού μέτρου. Επειδή εξάλλου η τέχνη απευθύνεται στο συναίσθημα έχει πολλή μεγαλύτερη δύναμη επιρροής από ότι η ίδια η επιστήμη με την οποία επιχειρείς να την διαχειριστείς μέσω της διανοητικής διαδικασίας. Έτσι όμως η δυνατότητα του δημιουργού που αποφασίζει να αξιοποιήσει την επιστήμη και την τέχνη μαζί διογκώνεται όταν πρόκειται να επικοινωνήσει την δημιουργία του. Όμως οι ευχέρειες ενός επιστήμονα που χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία δεν διογκώνονται μόνο λόγω διεύρυνσης των καναλιών επικοινωνίας. Οι ίδιες οι μεθοδολογίες της έρευνάς του έχουν πολύ περισσότερους βαθμούς ελευθερίας. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Ρητορικής (Rhetoric) προσέγγισης της επιστημονικής μεθοδολογίας. Χρησιμοποιείται με την μορφή ενός επιστημονικού τύπου συλλογισμού ιδίως στις κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες. Βασίζεται σε ιδέες σχετικά με την επιστήμη και τη 5

6 γνώση που βασίζονται στη μελέτη της ιστορίας, της λογοτεχνίας και της κουλτούρας. Βασίζεται στο έργο της McCloskey (1985) The Rhetoric of Economics, στο οποίο υποστηρίζει ότι τα εργαλεία της κλασικής ρητορικής και της λογοτεχνικής κριτικής είναι καταλληλότερα για την κατανόηση όσων κάνουν οι οικονομολόγοι. Έτσι η σύγχρονη Οικονομική, χρησιμοποιεί φιλολογικές μεθόδους, όπως για παράδειγμα μεταφορές, αναλογίες και διηγηματικό-αφηγηματικό λόγο, για να πείσει για την ορθότητα των οικονομικών θεωριών. Μια καλή θεωρία είναι αυτή που είναι πειστική για άλλους οικονομολόγους. Η ρητορική προσέγγιση ασκεί κριτική στο θετικισμό θεωρώντας ότι η απόρριψή του θα συνεισέφερε στην πραγματική κατανόηση της επιστημονικής πρακτικής των οικονομολόγων. (4. Επιστήμη και Λογοτεχνία την σημερινή εποχή) Ακόμα όμως και εάν υπάρχουν ικανοποιητικές δόσεις γνώσεων και ταλέντου για ένα επιτυχημένο συνδυασμό επιστήμης και τέχνης οι σημερινές κοινωνικές εξελίξεις δημιουργούν νέες απαιτήσεις. Η μεγέθυνση του συλλογικού νου του διαδικτύου υπακούει σε ιδιότυπες λογικές οι οποίες βρίσκονται μακρύτερα των σκοπών της σημερινής εκδήλωσης. Είναι βέβαιο ότι μεταβάλλονται τα θεμέλια της κοινωνικής επικοινωνίας και κατ επέκταση η δυνατότητα διάχυσης της επιστημονικής γνώσης και η δυνατότητα διάχυσης των αποτελεσμάτων της τέχνης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό ή ακόμα και την αλλοίωση της σημασίας των επιστημονικών ευρημάτων και την καταστροφή πλευρών της δημιουργίας της τέχνης και της δημιουργίας διαφορετικών εκφράσεων. 6

7 Ίσως λοιπόν η εποχή που ζούμε καλεί προς μία στενότερη συνεργασία των δύο υπέρτατων ανθρώπινων δραστηριοτήτων γιατί μόνο έτσι μπορούν να επιτελέσουν τον σκοπό της πνευματικοποίησης του ανθρώπου. Αυτός τελικά είναι και ο μοναδικός σκοπός της ζωής αφού είναι το μοναδικό που εμείς μπορούμε να προσθέσουμε στην κάθοδο μας στη γη. 7