ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Διερεύνηση της επίδρασης των ψυχοκοινωνικών παραγόντων στο στρες της υπογονιμότητας και στην έκβαση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής καθώς και της επίδρασης του τρόπου σύλληψης στα επίπεδα στρες στη κύηση- προτάσεις υποστηρικτικής φροντίδας Kλεάνθη Κ. Γουρουντή ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ, 2011

2

3 ii Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Φ. Αναγνωστόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Γ. Βασλαματζής, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ Γ. Αλεξιάς, Επίκουρος Καθηγητής Ψυχοκοινωνιολογίας της Υγείας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Εξεταστική Επιτροπή Γ. Ποταμιάνος, Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Σ. Στυλιανίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κ. Λυκερίδου, Καθηγήτρια Μαιευτικής, ΤΕΙ Αθήνας Κ. Στεφανίδης, Επίκουρος Καθηγητής Μαιευτικής- Γυναικολογίας, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ

4 iii ΠΕΡΙΛΗΨΗ H έρευνα αυτή μελετά το στρες κατά τη διάρκεια της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και κατά την διάρκεια της κύησης μετά από επιτυχημένη προσπάθεια εξωσωματικής γονιμοποίησης. Πιο συγκεκριμένα, οι βασικοί, αντικειμενικοί σκοποί της μελέτης ήταν η διερεύνηση: α) των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ στρεσογόνου γεγονότος (υπογονιμότητα και εξωσωματική γονιμοποίηση), ατομικών χαρακτηριστικών (χαρακτηριστικά προσωπικότητας) και γνωστικών δομών (γνωστική εκτίμηση, αίσθηση ελέγχου), συμπεριφοράς (στρατηγικές αντιμετώπισης), εξωτερικών παραγόντων (κοινωνική υποστήριξη) και ψυχικής υγείας των υπογόνιμων γυναικών χρησιμοποιώντας ένα πολυπαραγοντικό μοντέλο ανάλυσης, β) της επίδρασης των επιπέδων του ψυχολογικού στρες στην έκβαση της θεραπείας υπογονιμότητας, εφόσον ελεγχθούν οι υπόλοιποι βιολογικοί και ιατρικοί παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν την έκβαση της θεραπείας και γ) η διερεύνηση της επίδρασης του τρόπου σύλληψης (IVF ή φυσική σύλληψη) στα επίπεδα ανησυχιών και άγχους κατά τη διάρκεια της κύησης μετά από επιτυχημένη προσπάθεια εξωσωματικής γονιμοποίησης, εφόσον ελεχθούν οι δημογραφικοί και βιολογικοί παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τα επίπεδα ανησυχιών και άγχους στην κύηση. Ως βάση για τη μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκε η γνωστική θεωρία αλληλεπίδρασης για το στρες των Lazarus και συνεργατών του. Το δείγμα των υπογόνιμων γυναικών συνίστατο από 160 υπογόνιμες γυναίκες που υποβάλλονταν σε εξωσωματική γονιμοποίηση ενώ το δείγμα των εγκύων γυναικών αποτέλεσαν 67 έγκυες γυναίκες με ηλικία κύησης από 11 η έως 14 η εβδομάδα που υποβάλλονταν σε προγεννητική εξέταση ρουτίνας. Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη χρήση ερωτηματολογίων μέτρησης του στρες της υπογονιμότητας (Fertility Problem Inventory, FPI), του άγχους (STAI), της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας (CES-D), της συναισθηματικής δυσφορίας (POMS), των ανησυχιών της κύησης (Cambridge Worry Scale), της προσωπικότητας (Εysenk Personality Questionnaire, EPQ), της αισιοδοξίας (LOT-R), της αντίληψης ελέγχου (Illness Perception Questionnaire- Revised, IPQ-R), της εκτίμησης των γεγονότων ζωής (Appraisal of Life Event scale, ALE), της

5 iv εκτίμησης των τρόπων αντιμετώπισης προβλημάτων (COPE-Brief), της κοινωνικής υποστήριξης (Social Support Questionnaire-SF, SSQ) και της μέτρησης της συζυγικής ικανοποίησης (ENRICH). Tρία ερωτηματολόγια (FPI, ALE, ENRICH) δεν ήταν σταθμισμένα στα Ελληνικά οπότε έγινε η μετάφραση και η στάθμιση τους. Οι στατιστικές αναλύσεις έγιναν με τη χρήση των στατιστικών πακέτων SPSS και LISREL και περιλάμβαναν μονοπαραγοντικές και πολυπαραγοντικές αναλύσεις. Η Επιστημονική Επιτροπή Έρευνας του νοσοκομείου Έλενα Βενιζέλου ενέκρινε το πρωτόκολλο διεξαγωγής της έρευνας. Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης υποδεικνύουν ότι τα επίπεδα στρες, άγχους και κατάθλιψης των υπογόνιμων γυναικών δεν διέφεραν από τα αντίστοιχα επίπεδα του γενικού πληθυσμού και συσχετίζονταν στατιστικώς σημαντικά με την ηλικία και τη διάρκεια της υπογονιμότητας. Επίσης τα ευρήματα που προέκυψαν από την πολυπαραγοντική ανάλυση έδειξαν ότι μετά τον έλεγχο της επίδρασης των βιοϊατρικών παραγόντων, το υψηλό ψυχολογικό στρες και το άγχος επηρέαζαν αρνητικά την θετική έκβαση της κύησης μετά από εξωσωματική γονιμοποίηση (OR = 0.964, p = 0.011, OR = 0.889, p = 0.006). Ως εκ τούτου, οι γυναίκες με υψηλότερα επίπεδα στρες είχαν μικρότερα ποσοστά επιτυχίας σε σχέση με τις γυναίκες με τα χαμηλότερα επίπεδα στρες. Επιπρόσθετα, οι μεταβλητές που σταθερά αποτέλεσαν προβλεπτικούς παράγοντες του στρες, άγχους, καταθλιπτικής συμπτωματολογίας και συναισθηματικής δυσφορίας ήταν η πρωτογενής εκτίμηση της υπογονιμότητας ως ένα στρεσογόνο γεγονός (β = 0.256, p = 0.002, β = 0.375, p = 0.000, β = 0.182, p= 0.026, β = 0.220, p = 0.007, αντίστοιχα), η μη υιοθέτηση στρατηγικών αντιμετώπισης εστιασμένων στην αξιολόγηση του προβλήματος (β = , p = 0.009, β = , p = 0.030, αντίστοιχα) η υιοθέτηση στρατηγικών αντιμετώπισης εστιασμένων στην αποφυγή (β = 0.244, p = 0.003, β = 0.224, p = 0.006) τα χαμηλά επίπεδα σεξουαλικής ή/και συζυγικής ικανοποίησης (β = , p=0.029, β = , p = 0.002, β = , p = 0.043) και η χαμηλή αντίληψη του προσωπικού ελέγχου (β = 0.156, p = 0.040). Παρατηρήθηκε ότι οι ανεξάρτητοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες εξήγησαν από 49% έως 55% της διακύμανσης των εξαρτημένων μεταβλητών του ψυχολογικού στρες. Τέλος, τα ευρήματα που προέκυψαν από την πολυπαραγοντική ανάλυση υπέδειξαν ότι μετά τον έλεγχο της επίδρασης των βιοϊατρικών και ψυχολογικών παραγόντων, ο τρόπος σύλληψης επηρέαζε τα επίπεδα άγχους και ανησυχιών στη κύηση (β = 0.331, p = 0.038). Παρατηρήθηκε δηλαδή ότι οι

6 v γυναίκες που έμειναν έγκυες μετά από εξωσωματική γονιμοποίηση είχαν υψηλότερα επίπεδα στρες σε σχέση με τις γυναίκες που έμειναν έγκυες με φυσικό τρόπο. Eπιπρόσθετα, παρατηρήθηκε ότι τα υψηλά επίπεδα ανησυχιών και άγχους στην κύηση συσχετίζονταν σημαντικά με το χαμηλό οικονομικό επίπεδο και το ιστορικό αποβολής. Τα συμπεράσματα της μελέτης συζητούνται στα πλαίσια εφαρμογής μεθόδων υποστηρικτικής φροντίδας, παρεμβάσεων μείωσης του ψυχολογικού στρες και συμβουλευτικής, σε υπογόνιμες γυναίκες που υποβάλλονται σε θεραπεία υπογονιμότητας και σε έγκυες γυναίκες που υποβλήθηκαν σε εξωσωματική γονιμοποίηση, από επαγγελματίες υγείας.

7 vi IMPACT OF THE PSYCHOSOCIAL FACTORS ON FERTILITY-RELATED STRESS AND ON THE IVF OUTCOME AND THE IMPACT OF THE CONCEPTION METHOD ON THE STRESS LEVELS DURING PREGNANCY- SUPPORTIVE CARE INTERVENTIONS ABSTRACT This research aims to study stress during assisted reproduction or during pregnancy after a successful IVF. More specifically, the main objectives of this study was to investigate: a) the relationships between a stressful event (infertility and IVF), individual characteristics (personality traits) and cognitive structures (primary cognitive appraisal, sense of control), behavioral factors (coping strategies), external factors (social support) and mental health of infertile women using a multivariate analysis model, b) the effect of the psychological stress on the outcome of infertility treatment controlling for the effects of other relevant biological and medical factors and c) the effect of mode of conception (IVF or natural conception) at the levels of worries and anxiety during pregnancy after a successful IVF attempt, controlling for the effects of relevant demographic and biological factors. The theoretical framework of this study was the cognitive theory of stress, appraisal and coping by Lazarus and his colleagues. The sample of infertile women consisted of 160 infertile women undergoing IVF, while the sample of pregnant women consisted of 67 pregnant women with gestational age from 11th to 14th weeks undergoing prenatal routine exams. Data collection was done using questionnaires measuring fertility-related stress (Fertility Problem Inventory, FPI), anxiety (STAI), depressive symptomatology (CES-D), emotional distress (POMS), worries of pregnancy (Cambridge Worry Scale), personality traits (Eysenk Personality Questionnaire, EPQ), optimism (LOT-R), perception of control (Illness Perception Questionnaire-Revised, IPQ-R), cognitive appraisal of life events (Appraisal of Life Event scale, ALE ), coping strategies (COPE-Brief), social support (Social Support Questionnaire-SF, SSQ) and

8 vii marital satisfaction (ENRICH). Three questionnaires (FPI, ALE, ENRICH) were not validated in Greek, therefore, these questionnaires were translated and validated in Greek. The statistical analyses were conducted using the statistical packages SPSS and LISREL and included bivariate and multivariate analyses. The Research Scientific Committee of Elena Venizelou Hospital approved the protocol of this survey. The findings of this study suggested that levels of stress, anxiety and depression of infertile women were similar to those of the general population and significantly correlated with age and duration of infertility. Furthermore, the findings that emerged from the multivariate analysis showed that after controlling for the effects of biomedical factors, high psychological stress adversely affected the positive outcome of pregnancy after IVF (OR = 0.964, p = 0.011, OR = 0.889, p = 0.006). Therefore, women with higher levels of stress had lower success rates compared with women with lower levels of stress. In addition, the psychosocial variables that consistently acted as predictive factors of stress, anxiety, depressive symptoms and emotional distress were the primary appraisal of infertility as a stressful event (β = 0.256, p = 0.002, β = 0.375, p = 0.000, β = 0.182, p= 0.026, β = 0.220, p = 0.007, respectively), the failure to adopt coping strategies focused on problem appraisal (β = , p = 0.009, β = , p = 0.030, respectively), adoption of coping strategies focused on avoidance (β = 0.244, p = 0.003, β = 0.224, p = 0.006), low levels of sexual and / or marital satisfaction (β = , p=0.029, β = , p = 0.002, β = , p = 0.043), and low perception of personal control (β = 0.156, p = 0.040). These independent psychosocial factors explained 49% to 55% of the variance of the dependent variables of psychological stress. Finally, the findings arose from the multivariate analyses indicated that after controlling for the effects of biomedical and psychological factors, the mode of pregnancy affected the levels of anxiety and worries during pregnancy (β = 0.331, p = 0.038). Therefore, women who became pregnant after an IVF had higher levels of stress than women who became naturally pregnant. Additionally, high levels of worries during pregnancy were significantly associated with low economical level and previous history of miscarriage. The study findings are discussed in the context of development and implementation of supportive care methods, stress reduce interventions and counseling, of infertile women undergoing fertility treatment and of pregnant women after a succesful IVF, by the health care professional.

9 viii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ iii vi viii xvii xxii xxiv ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θεωρίες του στρες Στρες, σωματική υγεία και ασθένεια Στρες και συναισθήματα Μέτρηση του στρες Υπογονιμότητα Αιτίες μείωσης της γονιμότητας Αιτίες υπογονιμότητας Ψυχολογικό στρες και υπογονιμότητα: Βιολογικός μηχανισμός Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή- Εξωσωματική γονιμοποίηση Καταστολή του άξονα και διέγερση των ωοθηκών Παρακολούθηση της ωοθηλακιορρηξίας- Λήψη των ωαρίων Γονιμοποίηση- Εμβρυομεταφορά Έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης και οι βιολογικοί παράγοντες που την επηρεάζουν. 32

10 ix Ψυχολογικό στρες και έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης Βιολογικός μηχανισμός επίδρασης του ψυχολογικού στρες στην έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης Στρες, γνωστική διεργασία και στρατηγικές αντιμετώπισης των στρεσογόνων καταστάσεων Η έννοια της γνωστικής διεργασίας Η έννοια των στρατηγικών αντιμετώπισης τους στρες Γνωστική διεργασία, στρατηγικές αντιμετώπισης του στρες και υγεία Ρυθμιστικοί ψυχολογικοί παράγοντες στη σχέση στρες και ψυχικής υγείας Κοινωνικοδημογραφικοί παράγοντες Κοινωνική υποστήριξη Κοινωνική υποστήριξη ως ρυθμιστικός παράγοντας τους στρες Αντίληψη-αίσθηση ελέγχου Ο έλεγχος ως ρυθμιστικός παράγοντας του στρες Προσωπικότητα Η έννοια της προσωπικότητας Θεωρίες προσωπικότητας Εξωστρέφεια- εσωστρέφεια Νευρωτισμός Αστάθεια Συναισθηματική Σταθερότητα Ψυχωτισμός Γνωστικές πλευρές της προσωπικότητας- Αισιοδοξία Νευρωτισμός, εξωστρέφεια και αισιοδοξία ως ρυθμιστικοί παράγοντες του στρες Περιγραφή του θεωρητικού πλαισίου Eπίδραση της IVF στα επίπεδα ανησυχιών, άγχους και κατάθλιψης στην κύηση. 71

11 x Eπίδραση του ψυχολογικού στρες ως παράγοντας κινδύνου στη κύηση. 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Στρες και υπογονιμότητα Aνασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με την σχέση του ψυχολογικού στρες και της έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με το ρόλο των ψυχοκοινωνικών παραγόντων στην συναισθηματική αντίδραση των υπογόνιμων γυναικών στο στρες Μεθοδολογία συστηματικής ανασκόπησης Κριτήρια ένταξης και αποκλεισμού μιας μελέτης και αξιολόγηση μεθοδολογικής ποιότητας των μελετών Αναζήτηση βιβλιογραφίας Ευρήματα αναζήτησης Ευρήματα ανασκόπησης Δημογραφικά στοιχεία και ο ρόλος τους στο στρες της υπογονιμότητας Στοιχεία προσωπικότητας και ο ρόλος τους στο στρες της υπογονιμότητας Γνωστική εκτίμηση και ο ρόλος της στο στρες της υπογονιμότητας Αντίληψη του ελέγχου της υπογονιμότητας και της θεραπείας και ο ρόλος τους στο στρες της υπογονιμότητα Στρατηγικές αντιμετώπισης και ο ρόλος τους στο στρες της υπογονιμότητας

12 xi Κοινωνική υποστήριξη- Συζυγική και σεξουαλική ικανοποίηση και ο ρόλος της στο στρες της υπογονιμότητας 2.6. Eπίδραση της τρόπου σύλληψης στα επίπεδα ανησυχιών, άγχους και κατάθλιψης στην κύηση Σύνοψη και μεθοδολογική αξιολόγηση των μελετών Σύνοψη και μεθοδολογική αξιολόγηση των μελετών που διερεύνησαν τη σχέση μεταξύ ψυχολογικού στρες και έκβασης εξωσωματικής γονιμοποίησης Σύνοψη και μεθοδολογική αξιολόγηση μελετών που διερεύνησαν την σχέση μεταξύ ψυχοκοινωνικών παραγόντων και ψυχολογικού στρες Συμπέρασμα και μεθοδολογική αξιολόγηση των μελετών που διερεύνησαν την επίδραση της τρόπου σύλληψης στα επίπεδα στρες στη κύηση Στόχος, σκοποί και υποθέσεις της παρούσας έρευνας. 133 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Σχεδιασμός και τόπος διεξαγωγής της έρευνας Διαδικασία IVF Δείγμα έρευνας και διαδικασία συλλογής δεδομένων Δείγμα υπογόνιμων γυναικών και διαδικασία συλλογής δεδομένων Δείγμα εγκύων γυναικών και διαδικασία συλλογής δεδομένων Όργανα συλλογής δεδομένων Ψυχομετρικά εργαλεία έρευνας. 145

13 xii Ψυχομετρικά εργαλεία που χορηγήθηκαν στο δείγμα υπογόνιμων γυναικών Ερωτηματολόγιο Δημογραφικών Πληροφοριών και Ιατρικού Ιστορικού Ερωτηματολόγιο Άγχους του Spielberger Κλίμακα Κατάθλιψης του Κέντρου Επιδημιολογικών Ερευνών Κλίμακα Εκτίμηση της Ψυχολογικής Διάθεσης Ερωτηματολόγιο Προσωπικότητας του Eysenck Τεστ Προσανατολισμού για τη Ζωή Ερωτηματολόγιο Αντιλήψεων Ασθένειας Κλίμακα Εκτίμησης των Τρόπων Αντιμετώπισης των Προβλημάτων Ερωτηματολόγιο Κοινωνικής Υποστήριξης Ερωτηματολόγιο μέτρησης του Στρες της Υπογονιμότητας Κλίμακας Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής Ερωτηματολόγιο Συζυγικής Ικανοποίησης Ψυχομετρικά εργαλεία που χορηγήθηκαν στο δείγμα εγκύων γυναικών Ερωτηματολόγιο Δημογραφικών Πληροφοριών και Ιατρικού Ιστορικού Κλίμακα Ανησυχιών του Cambridge (Cambridge Worry Scale, CWS) Μετάφραση-Προσαρμογή ερωτηματολογίων Πιλοτική μελέτη των ερωτηματολογίων Mέθοδοι στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων Είδη δεδομένων Μεταβλητές Έλεγχος υποθέσεων και στατιστική σημαντικότητα 165

14 xiii Υπολογισμός μεγέθους δείγματος Αριθμητικά Περιληπτικά Μέτρα Ψυχομετρικές ιδιότητες ερωτηματολογίων Έλεγχος εγκυρότητας- Διερευνητική ανάλυση παραγόντων (Εxploratory factor analysis) Έλεγχος εγκυρότητας- Επιβεβαιωτική ανάλυση παραγόντων (Confirmatory factor analysis) Μονοπαραγοντικές αναλύσεις Έλεγχος ανεξαρτησίας για κατηγορικά δεδομένα, (χ 2 ) Τ-test για ανεξάρτητα δείγματα Ανάλυση διασποράς με ένα παράγοντα (One-way-ANOVA) Συσχετίσεις Πολυπαραγοντικές αναλύσεις Πολλαπλή γραμμική παλινδρόμιση Πολλαπλή λογιστική παλινδρόμηση Δεοντολογία και ηθική 181 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος υπογόνιμων γυναικών Σύγκριση συμμετεχόντων και μη συμμετεχόντων Περιγραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των υπογόνιμων γυναικών Μέτρηση του συντελεστή εσωτερικής συνοχής Διερευνητικές παραγοντικές αναλύσεις για τις κλίμακες συλλογής δεδομένων. 193

15 xiv Στάθμιση του ερωτηματολογίου μέτρησης του στρες της υπογονιμότητας (Fertility Problem Inventory) Διερευνητική ανάλυση παραγόντων στο ερωτηματολόγιο μέτρησης του στρες της υπογονιμότητας (Fertility Problem Inventory) Έλεγχος συγκλίνουσας και αποκλίνουσας εγκυρότητας του ερωτηματολογίου μέτρησης του στρες της υπογονιμότητας (Fertility Problem Inventory) Στάθμιση της Κλίμακας Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής (Appraisal of Life Event scale) Διερευνητική ανάλυση παραγόντων στην Κλίμακα Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής (Appraisal of Life Event scale) Έλεγχος συγκλίνουσας εγκυρότητας της Κλίμακας Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής (Appraisal of Life Event scale) Σχέση δημογραφικών στοιχείων με Κλίμακα Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής (Appraisal of Life Event scale) Επιβεβαιωτική ανάλυση παραγόντων στην Κλίμακα Εκτίμησης των Γεγονότων Ζωής (Appraisal of Life Event scale) Στάθμιση των κλιμακών του Ερωτηματολογίου Συζυγικής Ικανοποίησης (Evaluating and Nurturing Relationship Issues, Communication and Happiness, ENRICH Marital Inventory) Έλεγχος συγκλίνουσας εγκυρότητας των κλιμακών του Ερωτηματολογίου Συζυγικής Ικανοποίησης (Evaluating and Nurturing Relationship Issues, Communication and Happiness, ENRICH Marital Inventory) Σχέση δημογραφικών στοιχείων με κλίμακες του Ερωτηματολογίου Συζυγικής Ικανοποίησης Διερεύνηση της επίδρασης του στρες στην έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποιήσης

16 xv 4.6. Συσχετίσεις μεταξύ του ψυχολογικού στρες, άγχους και κατάθλιψης με τους δημογραφικούς και βιο-ιατρικούς παράγοντες Συσχετίσεις μεταξύ του ψυχολογικού στρες, άγχους και κατάθλιψης με τους παραγόντων όλων των ψυχολογικών ερωτηματολογίων Συσχετίσεις μεταξύ των παραγόντων των ψυχολογικών ερωτηματολογίων προσωπικότητας, γνωστικής εκτίμησης, αντίληψης ελέγχου, στρατηγικών αντιμετώπισης, συζυγικής ικανοποίησης και κοινωνικής υποστήριξης Μοντέλα Πολλαπλής Παλινδρόμησης Διερεύνηση των επιπέδων ανησυχιών, άγχους και κατάθλιψης στην εγκυμοσύνη μετά από IVF και φυσική σύλληψη Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος εγκύων γυναικών Περιγραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος των εγκύων γυναικών Μέτρηση του συντελεστή εσωτερικής συνοχής Διερεύνηση των επιπέδων ανησυχιών, άγχους και κατάθλιψης στην εγκυμοσύνη μετά από IVF και φυσική σύλληψη. 248 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κύρια ευρήματα της μελέτης Επίπεδα στρες, άγχους και κατάθλιψης στην υπογονιμότητα Σταθμίσεις ερωτηματολογίων Επίδραση του στρες στην έκβαση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής Επίδραση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων στα επίπεδα 271

17 xvi στρες των υπογόνιμων γυναικών Επίδραση του τρόπου σύλληψης στα επίπεδα στρες των εγκύων γυναικών Περιορισμοί και πλεονεκτήματα της παρούσας έρευνας Προτάσεις για κλινική πράξη και υποστηρικτική φροντίδα από τους επαγγελματίες υγείας και τη μαία Προτάσεις για μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες. 291 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA 293 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 331 Παράρτημα 1. Ερωτηματολόγια που δόθηκαν στις υπογόνιμες γυναίκες 332 Παράρτημα 2. Ερωτηματολόγια που δόθηκαν στις έγκυες γυναίκες 353 Παράρτημα 3. Εγκρίσεις από ΓΝ-Mαιευτήριο Έλενα για διεξαγωγή έρευνας 356 Παράρτημα 4. Ενημερωτικό φυλλάδιο μελέτης 358 Παράρτημα 5. Δημοσιευμένες εργασίες διδακτορικής διατριβής 360

18 xvii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1. Πίνακας 2.2. Πίνακας 2.3. Πίνακας 2.4. Πίνακας 2.5. Πίνακας 2.6. Πίνακας 4.1. Πίνακας 4.2. Πίνακας 4.3. Μελέτες που διερεύνησαν το άγχος και κατάθλιψη σε δείγματα υπογόνιμων γυναικών. Μελέτες που διερεύνησαν το στρες υπογονιμότητας σε δείγματα υπογόνιμων γυναικών. Μελέτες που διερεύνησαν τη σχέση ψυχολογικού στρες και έκβασης της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Μελέτες που διερευνούν την επίδραση των δημογραφικών στοιχείων στα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και ψυχολογικού στρες των υπογόνιμων γυναικών. Μελέτες που διερεύνησαν την επίδραση των ψυχολογικών παραγόντων στα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και στρες. Μελέτες που διερεύνησαν την επίδραση της μεθόδου σύλληψης στα επίπεδα άγχους, ανησυχιών και κατάθλιψης στη κύηση. Δημογραφικά και βιο-ιατρικά στοιχεία του δείγματος υπογόνιμων γυναικών Μέσες τιμές, τυπικές αποκλίσεις, εύρος διακύμανσης και τιμές λοξότητας-κύρτωσης των ψυχοκοινωνικών μεταβλητών και παραγόντων. Επίπεδα στρες, άγχους και κατάθλιψης στο δείγμα υπογόνιμων γυναικών Πίνακας 4.4. Συντελεστής εσωτερικής συνοχής 192 Πίνακας 4.5. Πίνακας 4.6. Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) ανάμεσα στις υποκλίμακες FPI (σύμφωνα με τους Newton et al.1999). Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) ανάμεσα στις υποκλίμακες ΑLE (σύμφωνα με τους Ferguson et al.1999)

19 xviii Πίνακας 4.7. Πίνακας 4.8. Πίνακας 4.9. Πίνακας Φορτίσεις ερωτημάτων του ερωτηματολογίου FPI στους τέσσερις παράγοντες. Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) μεταξύ των παραγόντων FPI και των ερωτηματολογίων άγχους, ψυχολογικής δυσφορίας και καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Φορτίσεις ερωτημάτων του ερωτηματολογίου ALE στους δύο παράγοντες. Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) μεταξύ των παραγόντων ALE και των ερωτηματολογίων άγχους, προσωπικότητας και στρατηγικών αντιμετώπισης Πίνακας Δείκτες καλής προσαρμογής των τριών μοντέλων. 206 Πίνακας Πίνακας Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) μεταξύ των κλιμακών συζυγικής ικανοποίησης. Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) μεταξύ των κλιμακών ENRICH και των ερωτηματολογίων άγχους, προσωπικότητας, κοινωνικής υποστήριξης και γνωστικής εκτίμησης Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ δημογραφικών, βιο-ιατρικών, ψυχολογικών μεταβλητών και έκβασης της εξωσωματικής γονιμοποιήσης. 213 Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ των ανεξάρτητων μεταβλητών 215 Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής λογιστικής παλινδρόμησης; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), λόγος πιθανοτήτων (OR), 95% διάστημα εμπιστοσύνης (95% CI) και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance). 217 Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ μεταβλητών προσωπικότητας, γνωστικής εκτίμησης, στρατηγικών αντιμετώπισης και έκβασης της εξωσωματικής γονιμοποιήσης. 217 Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ του ψυχολογικού στρες, άγχους, κατάθλιψης και ψυχολογικής δυσφορίας με τα δημογραφικά 219

20 xix Πίνακας Πίνακας Πίνακας και βιο-ιατρικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Συντελεστές συνάφειας (Pearson r) μεταξύ του ψυχολογικού στρες, άγχους, κατάθλιψης και ψυχολογικής δυσφορίας με τους παράγοντες όλων των ψυχολογικών ερωτηματολογίων. Συσχετίσεις (One Way ANOVA) μεταξύ του ψυχολογικού στρες, άγχους, κατάθλιψης και ψυχολογικής δυσφορίας με τις κατηγορικές μεταβλητές προσωπικού ελέγχου, επίλυσης προβλημάτων και αναζήτηση συναισθηματικής υποστήριξης. Συσχετίσεις μεταξύ των παραγόντων των ψυχολογικών ερωτηματολογίων προσωπικότητας, γνωστικής εκτίμησης, αντίληψης ελέγχου, στρατηγικών αντιμετώπισης, συζυγικής ικανοποίησης και κοινωνικής υποστήριξης Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το στρες υπογονιμότητας; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το περιστασιακό άγχος; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη καταθλιπτική συμπτωματολογία; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη συναισθηματική δυσφορία; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF) Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με 241

21 xx εξαρτημένη μεταβλητή το στρες υπογονιμότητας; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το περιστασιακό άγχος; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη καταθλιπτική συμπτωματολογία; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη συναισθηματική δυσφορία; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF) Πίνακας Πίνακας Δημογραφικά και βιο-ιατρικά στοιχεία του δείγματος των εγκύων γυναικών Μέσες τιμές, τυπικές αποκλίσεις, εύρος διακύμανσης και τιμές λοξότητας-κύρτωσης των ψυχοκοινωνικών μεταβλητών και παραγόντων Πίνακας Συντελεστής εσωτερικής συνοχής 248 Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ δημογραφικών, βιο-ιατρικών, ψυχολογικών μεταβλητών και εγκυμοσύνης μετά από IVF και μετά από φυσική σύλληψη. Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ των ψυχολογικών μεταβλητών (εξαρτημένων μεταβλητών) Πίνακας Συσχετίσεις μεταξύ των ανεξάρτητων δημογραφικών, ιατρικών και ψυχολογικών μεταβλητών με τις εξαρτημένες μεταβλητές. 251 Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με 253

22 xxi εξαρτημένη μεταβλητή τις ανησυχίες στην κύηση; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). Πίνακας Ευρήματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή το άγχος στην κύηση; σταθμισμένος συντελεστή β (β), τυπικό σφάλμα (SE), τιμή t, τιμή p και τεστ πολυσυγγραμικότητας (tolerance, VIF). 254

23 xxii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Σχήμα 1.1. Σχήμα 1.2. Σχήμα 1.3. Ο ορμονικός, ωοθηκικός και ενδομητρικός κύκλος στο φυσιολογικό εμμηνορυσιακό κύκλο (Χρυσικόπουλος, 2002). Σχηματική απεικόνιση του ενδοκρινικού κύκλου της γυναίκας. Η υποθαλαμική GnRH και οι υποφυσιακές γοναδοτροπίνες (FSH, LH) προκαλούν διαχρονικά την ωρίμανση του ωοθηλακίου, ωοθηλακιορρηξία και τη δημιουργία του ωχρού σωματίου. Τα παραγόμενα από το ωριμάζον ωοθηλάκιο οιστρογόνα και από το ωχρό σωμάτιο προγεστέρονη επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την υποθαλάμο-υποφυσιακή λειτουργία (Χρυσικόπουλος, 2002). Σχηματική απεικόνιση της σάλπιγγας και της εξελικτικής πορείας της γονιμοποίησης την πρώτη εβδομάδα (Χρυσικόπουλος, 2002) Σχήμα 1.4. Μοντέλο αλληλεπίδρασης του Lazarus και Folkman (1984α). 46 Σχήμα 1.5. Σχήμα 1.6. Η σχέση των δύο διαστάσεων όπως προκύπτει από την παραγοντική ανάλυση των τεσσάρων τύπων (Eysenck, 1970). Διαγραμματική απεικόνιση του θεωρητικού μοντέλου της μελέτης Διάγραμμα 4.1. Παράλληλη ανάλυση για το ερωτηματολόγιο ALE. 202 Διάγραμμα 4.2. Παραγοντική λύση του Μοντέλου 3 με τρεις πρωτογενείς και 1 δευτερογενή παράγοντα. Τα ερωτήματα βρίσκονται μέσα στα ορθογώνια σχήματα και οι παράγοντες στα ωοειδή σχήματα. Οι φορτίσεις απεικονίζονται στη μέση των βελών που κατευθύνονται από τα ερωτήματα προς τους παράγοντες και τα σφάλματα μέτρησης βρίσκονται στα ορθογώνια κουτιά αριστερά από τα ερωτήματα. 207 Διάγραμμα 4.3. Παρουσίαση σχέσεων μεταξύ του στρες της υπογονιμότητας 223

24 xxiii Διάγραμμα 4.4. Διάγραμμα 4.5. και του αίσθησης προσωπικού ελέγχου. Παρουσίαση σχέσεων μεταξύ της ψυχολογικής δυσφορίας και της στρατηγικής εστιασμένη στην επίλυση του προβλήματος. Παρουσίαση σχέσεων μεταξύ του περιστασιακού άγχους και της στρατηγική εστιασμένης στην αναζήτηση συναισθηματικής υποστήριξης

25 xxiv ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διατριβή αποτελεί μια προσπάθεια να διερευνηθούν οι σχέσεις μεταξύ των ψυχοκοινωνικών παραγόντων και του ψυχολογικού στρες της υπογονιμότητας, η σχέση μεταξύ του στρες και της έκβασης της εξωσωματικής γονιμοποίησης και η σχέση του τρόπου σύλληψης με τα επίπεδα στρες στην εγκυμοσύνη. Πιστεύουμε ότι η διερεύνηση των παραπάνω σχέσεων θα μας βοηθήσει να διαμορφώσουμε μια πληρέστερη εικόνα για τον ρόλο των ψυχοκοινωνικών παραγόντων στην ψυχική υγεία των υπογόνιμων γυναικών, για τον ρόλο του ψυχολογικού στρες στην έκβαση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, καθώς και για την επίδραση της εξωσωματικής γονιμοποιήσης όχι μόνο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αλλά και κατά τη διάρκεια της κύησης μετά από μια επιτυχημένη προσπάθεια. Καθώς η προσπάθεια αυτή ολοκληρώνεται, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να ευχαριστήσω θερμά εκείνους που συνέβαλαν σημαντικά στη διεξαγωγή της έρευνας και την εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της διατριβής κ. Αναγνωστόπουλο Φώτη, Αναπληρωτή Καθηγητή Ψυχολογίας του τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, που έκανε δεκτό το θέμα της διατριβής μου και με τα σχόλια του συνέβαλε στον μεθοδολογικά άρτιο σχεδιασμό της έρευνας. Θα ήθελα να του εκφράσω τις ευχαριστίες μου, για όσα μου έχει απλόχερα προσφέρει το μεγάλο χρονικό διάστημα κατά το οποίο συνεργαζόμαστε. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω για την πολύτιμη και συνεχή καθοδήγηση που μου προσέφερε, τις ουσιαστικές επισημάνσεις και υποδείξεις που έκανε, τις συμβουλές που μου έδωσε, τις γνώσεις που μου μετέφερε και κυρίως για το ενδιαφέρον που επέδειξε καθ όλην τη διάρκεια του σχεδιασμού και της εκπόνησης της παρούσας διατριβής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον κ. Βασλαματζή Γρηγόρη, Αναπληρωτή Καθηγητή Ψυχιατρικής, της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και τον κ. Αλεξιά Γεώργιο, Επίκουρο Καθηγητή Ψυχοκοινωνιολογίας της Υγείας του τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου για τη συνεχή καθοδήγηση και τις εύστοχες υποδείξεις σε όλες τις φάσεις της εργασίας αυτής.