ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ- ΚΑΨΑΛΗ-ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ ΔΡΑΜΑ «Μελέτη Πτυχιακής Εργασίας για το Πρώην Στρατόπεδο Καψάλη - Γιαννιτσών»

Transcript

1 Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΓΡ. ΧΑΤΖΗΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ- ΚΑΨΑΛΗ-ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ «Μελέτη Πτυχιακής Εργασίας για το Πρώην Στρατόπεδο Καψάλη - Γιαννιτσών» Οι Σπουδάστριες: Καρά Ντιλμπέρ Κυργερίδου Σοφία ΔΡΑΜΑ ` ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 Γενικά στοιχεία Error! Bookmark not defined. 3. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 9 4. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ Τοπίο Αντικείμενο της Αρχιτεκτονικής Τοπίου Αναγνώριση τοπίου Αισθητική Τοπίου Ο σχεδιασμός στην Αρχιτεκτονική Τοπίου ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. Error! Bookmark not defined. Error! Bookmark not defined. Error! Bookmark not defined. Error! Bookmark not defined. Error! Bookmark not defined. 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗ Αβιοτικό Περιβάλλον Γεωμορφολογία και τοπία Γεωλογικές και Εδαφικές συνθήκες Κλιματικές και Υδρογραφικές συνθήκες Βιοτικό Περιβάλλον Βλάστηση, Χλωρίδα (ζώνες βλάστησης, σύνθεση, δομή κλπ.) Πανίδα Ασθένειες προσβολές εντόμων, άλλοι κίνδυνοι Ανθρωπογενές Περιβάλλον Δημογραφία, Ιστορία και Πολιτισμός (αρχαιολογικοίθρησκευτικοί χώροι κλπ.) 79 defined. defined. Νεότερα Δημογραφικά Στοιχεία. Error! Bookmark not defined. «Ιστορική εξέλιξη του πληθυσμού της πόλης των Γιαννιτσών.» Error! Bookmark not Ιστορία Error! Bookmark not defined. Πολιτισμός Error! Bookmark not defined. Πληθυσμός και μεταβολές αυτού από το 1971 έως και το 1991 Error! Bookmark not Διοικητικό καθεστώς 89 2

3 Απόψεις του πληθυσμού (ζήτηση αναψυχής, ανάγκες κλπ.) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ - ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΚΑΨΑΛΗ Στόχοι, Κριτήρια αξιολόγησης εκτίμησης του Στρατοπέδου Υφιστάμενες Χρήσεις, Προβλήματα και Περιορισμοί Προτεινόμενες χρήσεις Αποτελέσματα αξιολόγησης του Στρατοπέδου Καψάλη ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ Γενικές αρχές, αναδρομή υφιστάμενης κατάστασης και θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης Σχέδιο διαχείρισης και σχεδιασμού, χρόνος αναθεώρησης Πλαίσιο λειτουργίας και φορέας διαχείρισης - σχεδιασμού του Στρατοπέδου Καψάλη ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΚΑΨΑΛΗ Το Στρατόπεδο Καψάλη Περιβάλλοντας Χώρος Κυκλοφορία, Κίνηση του ήλιου, Χώροι στάθμευσης γύρω από το Στρατόπεδο, Είσοδοι στο χώρο Ανάλυση ευρύτερης περιοχής Χώροι Πρασίνου Δυνατά και αδύνατα σημεία στο χώρο επέμβασης, Κτιριακές εγκαταστάσεις, Υλικά, Γειτονικοί Οδοί και Οικοδομικά τετράγωνα ΑΝΑΛΥΣΗ-ΣΥΝΘΕΣΗ-ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΚΑΨΑΛΗ Κεντρική Ιδέα Σχεδιασμού Μελέτης Σχέδιο Γενικής Οργάνωσης Τομές του Σχεδίου Γενικής Οργάνωσης Λεπτομέρειες του χώρου Σχέδιο Φύτευσης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 138 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I-Χάρτες 124 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II-Εικόνες 124 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III-Σχέδια 124 3

4 4

5 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία που ακολουθεί, συντάχθηκε στα πλαίσια της: «Πτυχιακής Εργασίας» του Α.Τ.Ε.Ι. Καβάλας, παράρτημα Δράμας, τμήματος Αρχιτεκτονικής τοπίου, από τις σπουδάστριες Καρά Ντιλμπέρ, Κυργερίδου Σοφία. Ο σκοπός, ο οποίος μας οδήγησε στην συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας, είναι η δημιουργία και η παράδοση της τελικής εργασίας πτυχιακής εργασίας, με την οποία ολοκληρώνουμε τις σπουδές μας στο τμήμα της Αρχιτεκτονικής Τοπίου και θα μας κατατάξουν στην κοινωνία σαν ακαδημαϊκούς πολίτες της Ελλάδας. Το θέμα της πτυχιακής εργασίας έγινε υπό την επίβλεψη του καθηγητή κ. Γρηγόρη Χατζηφιλιππίδη. Το θέμα ασχολείται με την ανάπλαση και διαμόρφωση της περιοχής του πρώην Στρατοπέδου Καψάλη, στην πόλη των Γιαννιτσών αλλά και δύο γειτονικών τμημάτων του χώρου, όπως ενός χώρου στάθμευσης και ενός μικρού γηπέδου ποδοσφαίρου. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η αξιολόγηση και η εκτίμησή και η διατύπωση προτάσεων για την ανάπλαση του χώρου του Στρατοπέδου με τον σωστό σχεδιασμό, για την αειφορική διαχείρισή του. Ολοκληρώνοντας, θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλους όσους μας βοήθησαν στην πραγματοποίηση της εργασίας, τον καθηγητή του τμήματος κ. Γρ. Χατζηφιλιππίδη, ο οποίος είναι υπεύθυνος καθηγητής για την πολύ σημαντική καθοδήγησή του, την καθηγήτρια του Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού κα. Δέσποινα Ζαβράκα για την πολύ σημαντική καθοδήγησή της και για τις πολύτιμες γνώσεις που μας μετέφερε. Διότι, χωρίς αυτούς δεν θα υφίστατο η παρούσα εργασία. Καθώς επίσης την Δημαρχεία Γιαννιτσών, συγκεκριμένα το Τμήμα Πρασίνου (την κα. Κορίνα Παπαδοπούλου) και την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου (όλους τους υπαλλήλους, κυρίως τον κ. Θωμά Αλμαλιώτη) για τα στοιχεία που μας εμπιστεύτηκε και για τις πολύτιμες πληροφορίες. Την Δημοτική Βιβλιοθήκη Γιαννιτσών καθώς επίσης τον κ. Δημ. Χατζηβρέττα (συνταξιούχο φιλόλογο και λαογράφο), για τις ιστορικές πληροφορίες που μας εμπιστεύτηκε. Το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Γιαννιτσών και συγκεκριμένα την κ. Μαρία Τριανταφυλλίδου (Αρχαιολόγο Ιστορικό). Τέλος τον κ. Σωτ. Δούνα για την πολύτιμη βοήθειά του (συλλογή στοιχείων από κλιματολογικά, γεωμορφολογικά κ.ά. χαρακτηριστικά). 5

6 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα στρατόπεδα εξυπηρετούσαν στρατιωτικούς σκοπούς. Τα τελευταία χρόνια όμως έχουν χάσει τη σημασία τους, διότι, έχουν αμβλυνθεί αρκετές από τις διμερείς διαφορές με τους γείτονές μας και έτσι πολλές στρατιωτικές μονάδες, κλείνουν. Έτσι λοιπόν, μεγάλης έκτασης χώροι, μένουν ανεκμετάλλευτοι. Οι χώροι είναι χρήσιμοι για πολλούς και διάφορους σκοπούς. Λόγω της θέσης και της έκτασης, που καταλαμβάνουν οι χώροι των στρατοπέδων, εξυπηρετούν πολλούς σκοπούς. Όπως, συνήθως βρίσκονται σε κάποιο ακριανό σημείο της πόλης όπου βρίσκονται και σε κοντινή απόσταση από το κέντρο. Έτσι, ώστε να μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση και να συνδέονται. Όλοι οι χώροι των στρατοπέδων, έχουν μεγάλη έκταση κατά κύριο λόγο. Αφού φιλοξενούν μεγάλο αριθμό κτιριακών όγκων και πολλά άρματα και γενικά στρατιωτικό εξοπλισμό. Οι δημόσιοι χώροι και οι χώροι πρασίνου, είναι λιγοστοί μέσα στις πόλεις. Οι πόλεις στην χώρα μας, κατακλύζονται από τσιμέντο και μπετό. Ανοικοδομούνται και χτίζονται κτίρια και πολυκατοικίες ακόμα και σε εκτάσεις που προοριζόταν για άλλους σκοπούς. Ακόμη και τους λιγοστούς χώρους πρασίνου, που έχουν δημιουργηθεί μέσα στις πόλεις, οι πολίτες δεν τους συντηρούνε και δεν τους φροντίζουνε. Το πράσινο και γενικά οι χώροι πρασίνου και αναψυχής δίνουν «πνοή» και αλλάζουν την μορφή των πόλεων. Υπάρχει ανάγκη από τον κόσμο, για να γίνει ανάπλαση στους χώρους αυτούς. Εφόσον έχουν εγκαταλειφθεί και δεν χρησιμοποιούνται πια από την Υπηρεσία του Στρατού. Κατάλληλες χρήσεις που μπορούν να προταθούν, για να αλλάξουν χρήσεις οι χώροι των πρώην στρατοπέδων, είναι δημόσια κτίρια, νοσοκομεία, σχολεία, να δοθούν στους πολίτες για κατοικία εργατικές κατοικίες, πάρκα, εκθεσιακοί χώροι, εκκλησία-μέγαρο, κλπ.. Η συγκεκριμένη περιοχή, έχει ανάγκη από ένα μεγάλο πάρκο που θα εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς και θα συνδέεται με την τριγύρω περιοχή. Έτσι λοιπόν, επιλέγουμε από τις παραπάνω χρήσεις και προτείνουμε, για τον χώρο του πρώην στρατοπέδου του Μακεδονομάχου Καψάλη, να γίνει ανάπλαση και να δημιουργηθεί ένα πάρκο. Η μελέτη του τοπίου θεωρείται η διερεύνηση της καταλληλότητας του για κοινωνική χρήση μέσα στο πλαίσιο των συνθηκών που δημιούργησαν και διαμόρφωσαν αυτό το τοπίο. Το νέο τοπίο είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που συνδέονται με έναν νέο τρόπο ζωής, που βασίζεται όμως πάνω σε προηγούμενες βασικές επιλογές και θέλει να απαντήσει τις προσδοκίες των ανθρώπων που το κατοικούν ή το χρησιμοποιούν. Έτσι λοιπόν η μελέτη του τοπίου δεν είναι μόνο <<τεχνική>> αλλά αποτελεί μέρος μιας διαδικασίας προγραμματισμού-επέμβασης της διαμόρφωσης του χώρου, που εκφράζει τα οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά ή θεσμικά στοιχεία της κοινωνίας. Το τοπίο δεν είναι τέχνη. Το τοπίο δεν είναι θεωρία. Το τοπίο δεν είναι τεχνική. Δεν υπάρχει τοπίο, υπάρχουν τοπία, κήποι και πάρκα, πλατείες, αυλές, δρόμοι και παραλίες, αγροί, λόφοι, αμπέλια και δάση. Υπάρχει το σπίτι που γεννιέσαι και η γλώσσα που μιλάς. Υπάρχει ένας πολιτισμός ευαίσθητος και διαρκής συγχρόνως. αυτός των τοπίων. (Ανανιάδου Τζημοπούλου Μ.) 6

7 Ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο απλώς σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη. Ή κάπως καλύτερα, ο Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει: «Το ελληνικό τοπίο δεν είναι το σύνολο των βουνών και των λιμνών, αλλά η προβολή της ψυχής του λαού μας πάνω στο τοπίο». (Οδυσσέας Ελύτης) Ως τοπίο ορίζεται το υπαίθριο περιβάλλον, φυσικό ή τεχνητό, το οποίο μπορεί άμεσα να γίνει αντιληπτό από κάποιον που παρατηρεί, επισκέπτεται η χρησιμοποιεί το περιβάλλον αυτό. Τοπίο είναι οτιδήποτε μας περιβάλει και δημιουργεί μέσω της παρατήρησης, μια αντίληψη του περιβάλλοντος, ο υπαίθριος φυσικός χώρος. Διακρίνεται από τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά του, που τον καθιστούν αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης (μαγευτικό τοπίο, μοναδικό τοπίο, υπέροχο τοπίο, νησιώτικο τοπίο κ.α.). (Ελευθεριάδης 2006) Στις αστικές περιοχές τα δέντρα αποτελούν τον άμεσο συνδετικό κρίκο του ανθρώπου με την φύση. Εκεί όπου η επιφάνεια της γης καλύπτεται με κάθε είδους πλακοστρώσεις, τσιμέντο και άσφαλτο, η θέα των πράσινων φύλλων, των διαφόρων σχημάτων και υφών, καθώς και η σκιά που προσφέρουν τα δέντρα, αποτελούν αναζωογονητικές εμπειρίες. Τα σχήματα των σκιών που δημιουργούνται από τα δέντρα είναι οπτικά ευχάριστα και βοηθούν στην ψυχολογική διάσπαση του σκληρού και άγονου περιβάλλοντος που δημιουργούν τα κτίρια. Η βασικότερη αρχή στην σχεδίαση των ανοικτών αστικών περιοχών είναι η ιδιαίτερη βαρύτητα στην χρησιμοποίηση των διαφόρων κλιμάκων, έτσι ώστε να επιτευχθεί η σύζευξη ανθρώπου και κατασκευών κατά τον ομαλότερο τρόπο. Ο τρόπος και ειδικότερα η πυκνότητα ή και άναρχη δόμηση των σημερινών πόλεων της χώρας μας, σαν συνέπεια της συρροής και συγκέντρωσης μεγάλου αριθμού κατοίκων, δημιούργησαν ένα ακατάλληλο και σχεδόν εχθρικό περιβάλλον διαβίωσης για τον άνθρωπο. Ο κατάλληλος σχεδιασμός και η διαχείριση του τοπίου κρίνεται καθοριστικός για την σωστή λειτουργία και χρήση του με σκοπό την μέγιστη παραγωγικότητά του. (Ανανιάδου Τζημοπούλου Μ.) 7

8 Θέση-Ιδιοκτησιακό καθεστώς-χρήσεις γης Γενικά στοιχεία Τα Γιαννιτσά βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού Πέλλας, σε υψόμετρο 40μ. Είναι χτισμένα στους πρόποδες χαμηλών λόφων, βόρεια της περιοχής της αποξηραμένης λίμνης των Γιαννιτσών. Ιδρύθηκαν σε στρατηγική θέση ανάμεσα στην πεδιάδα και το όρος Πάικο, στο σταυροδρόμι των βασικών οδικών αξόνων των Βαλκανίων με κυρίαρχη την Εγνατία οδό. Τα εύφορα εδάφη του σημερινού Δήμου εκτείνονται ως τις νότιες απολήξεις του βουνού Πάικο και στα νότια του ποταμού Λουδία ως τα όρια με το νομό Ημαθίας. Η πόλη των Γιαννιτσών, με σαφείς τάσεις πληθυσμιακής ανάπτυξης, αντιμετωπίζει προς το παρών σοβαρό πρόβλημα πρασίνου, παρά το γεγονός ότι, περιμετρικά αλλά και μέσα σε αυτήν, υπάρχουν σε ικανοποιητικό αριθμό ελεύθεροι χώροι, διαμορφωμένοι και μη, οι οποίοι θα μπορούσαν να δεχθούν την ενδεδειγμένη βλάστηση.(διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Ο χώρος του στρατοπέδου «Καψάλη» δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει στρατιωτικούς σκοπούς και κυρίως την κάλυψη και απόκρυψη των στρατοπέδων ως και των κάθε είδους στρατιωτικών εγκαταστάσεων στο συγκεκριμένο χώρο. Λόγω της εγγύτητας με το σημερινό κέντρο ( μ. περίπου), μπορεί να αποτελέσει τμήμα της πόλης και στοιχείο ανασυγκρότησης του κέντρου. Από ιδιοκτησιακή άποψη η έκταση είναι δημόσια. Ο χώρος του Στρατοπέδου Καψάλη, ανήκει στο Δήμο Γιαννιτσών και στην Υπηρεσία Στρατού (Υπουργείο Εθνικής Αμύνης). Το Στρατόπεδο έχει υψόμετρο 40m περίπου και σταμάτησε να λειτουργεί από το 2003 μέχρι και σήμερα. Βασική σημασία του στρατοπέδου είναι η εξυπηρέτηση στρατιωτικών σκοπών. 8

9 Επιτρέπει στο σημερινό κέντρο να οργανωθεί και ιεραρχηθεί σε μια νέα βάση, κύρια εμπορική και ψυχαγωγική, με την δυνατότητα περισσότερων πεζοδρομήσεων. Ένα κέντρο για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Επιτρέπει την δημιουργία ενός αστικού πάρκου, δίπλα στο κέντρο, με χρήσεις πολιτισμού και κοινωφελείς. Επιτρέπει την ανάδειξη και την προβολή των μουσουλμανικών μνημείων, δηλαδή της ιστορίας της πόλης και της πολεοδομίας της.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 9

10 3. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας είναι η ανάλυση, η μελέτη, η διαμόρφωση και τέλος η ανάπλαση του χώρου του πρώην Στρατοπέδου, σε ένα Πάρκο. Η αφορμή, μας δόθηκε από το γεγονός ότι στον συγκεκριμένο χώρο, δεν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, όπως η κατάλληλη διαμόρφωση, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο από μία εικόνα απογοήτευσης, την εικόνα της εγκατάλειψης στο χώρο. Ένας χώρος, ο οποίος κάποτε λειτουργούσε προς εξυπηρέτηση του εθνικού συμφέροντος, παραμένει σήμερα χέρσος και εγκαταλελειμμένος. Από την άλλη μεριά, οι ανάγκες σε αναψυχή του πληθυσμού των Γιαννιτσών και όχι μόνο είναι μεγάλες, ιδιαίτερα σε καινοτόμες ιδέες. Σκεφτόμαστε, μετά από την ανάλυση και την καταγραφή του υπό μελέτη χώρου, να προχωρήσουμε στο σχεδιασμό ενός μεγάλο πάρκου στο χώρο, από την ανάγκη για ανάπλαση του χώρου, ο οποίος βρίσκεται γύρω από κατοικημένη περιοχή της πόλης και απέχει πολύ λίγο από το κέντρο της, ώστε να ομορφύνει το τοπίο της περιοχής και για τους μόνιμους κατοίκους της περιοχής αλλά και για τους επισκέπτες. Στόχος μας είναι η περιοχή να σχεδιαστεί με βάση την λειτουργικότητα, την αισθητική αλλά και της αρχές της αρχιτεκτονικής τοπίου ώστε να εξυπηρετεί και να καλύπτει της ανάγκες των κατοίκων της περιοχής αλλά και όσων την επισκέπτονται στο συγκεκριμένο τμήμα της πόλης των Γιαννιτσών. Κατά τον σχεδιασμό θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ως προς το περιβάλλον, ώστε να μην προκαλέσουμε ζημιές που μπορεί να είναι και ανεπανόρθωτες για το τοπίο και το περιβάλλον. Οι σύγχρονες απαιτήσεις για την αναβάθμιση των πόλεων, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και του δομημένου χώρου των κατοίκων, απαιτεί και επιβάλει την εξεύρεση νέων χώρων. Τέτοιοι χώροι προέκυψαν πρόσφατα, μέσα από το Νόμο 2745/99 «περί σύστασης Υπηρεσίας για την Αξιοποίηση και Μετεγκατάσταση των Στρατοπέδων» (ΥΑΜΣ) εκτός αστικών κέντρων. Τα στρατόπεδα αποτελούσαν τους μοναδικούς πολεοδομικούς θύλακες αερισμού, πρασίνου και ελπίδας αποσυμφόρησης των πόλεων, ιδιαίτερα δε, όταν αυτά βρίσκονταν πού κοντά στα σημερινά αστικά κέντρα. Ο Νόμος 2745/99 προσδιορίζει, ότι προϋπόθεση για την αξιοποίησή τους είναι το 50% να πολεοδομηθεί και το 50% παραχωρείται για κοινόχρηστο πράσινο και κοινωφελείς εξυπηρετήσεις (άρθρο 3, παρ. 2). Η εποχή της αρχικής εγκατάστασης των στρατοπέδων στις ελληνικές πόλεις χαρακτηρίζονταν από οικιστικές συγκεντρώσεις που ήταν σαφώς μικρότερου μεγέθους από τις σημερινές και από όρια αστικού χώρου πού περιορισμένα σε σχέση με αυτά που καταγράφονται σήμερα. Η εγκατάσταση των στρατοπέδων έγινε τότε στην περιφέρεια ή έξω από τα όρια του αστικού χώρου, σε θέσεις οι οποίες, πέρα από την εξυπηρέτηση αυτών καθ εαυτών των αναγκών των στρατοπέδων, ήταν και συμβατές με τις χρήσεις γης της συγκεκριμένης κάθε φορά περιοχής. Με την εξέλιξη της μεταπολεμικής ανάπτυξης (συγκεντρωτισμός, αστυφιλία κλπ), οι πόλεις εξαπλώθηκαν με ραγδαίους και κατά το πλείστον ανεξέλεγκτους ρυθμούς. Άμεση συνέπεια αυτής της εξέλιξης ήταν ο εγκλωβισμός των στρατοπέδων 10

11 μέσα στον αστικό ιστό των πόλεων και στις περισσότερες περιπτώσεις σε άμεση γειτνίαση με χρήσεις ασύμβατες με το σκοπό, τη λειτουργία και τις ανάγκες των στρατοπέδων. Παράλληλα, οι ανεξέλεγκτοι ρυθμοί εξάπλωσης των πόλεων ελαχιστοποίησαν τη δυνατότητα έγκαιρης επέμβασης της πολιτείας για τη διασφάλιση γης, απαραίτητης τόσο υπό μορφή ελεύθερων χώρων αναψυχής και πρασίνου, όσο και για την κάλυψη αναγκών κοινωνικού εξοπλισμού γης στον αστικό χώρο, η αξία της οποίας σήμερα έχει καταστήσει την απόκτησή της από την πολιτεία απαγορευτική. Οι σύγχρονες απαιτήσεις για την αναβάθμιση των πόλεων και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων απαιτεί και επιβάλλει την απομάκρυνση των στρατοπέδων, τόσο γιατί οι χρήσεις τους δεν είναι συμβατές με τη χρήση της κατοικίας που συνήθως τα περιβάλλει, όσο και γιατί με την απομάκρυνσή τους αναμένεται να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την απόκτηση χώρων για την ανάπτυξη σε αυτούς χρήσεων πρασίνου, αναψυχής, κοινωφελών εξυπηρετήσεων και κατοικίας υψηλών προδιαγραφών. 11

12 4. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Για την ολοκλήρωση της πτυχιακής εργασίας χρησιμοποιήθηκαν βιβλιογραφικές πηγές, σχετικές με την περιοχή μελέτης και μας παρείχαν αρκετές γενικές, ιστορικές κλπ. πληροφορίες. Τρείς μελέτες, εκ των οποίων οι δύο αφορούσαν την περιοχή του στρατοπέδου και η άλλη αφορούσε την ευρύτερη περιοχή των Γιαννιτσών αλλά και βιβλία σχετικά με την επιστήμη της αρχιτεκτονικής τοπίου. Κατ αρχήν, επισκεφθήκαμε τον χώρο μελέτης, για να κάνουμε μία συλλογική αποτύπωση του χώρου και των στοιχείων που υπάρχουν μέσα σε αυτόν. Απαραίτητη κρίθηκε η συλλογή φωτογραφικού υλικού για την αποτύπωση και χρησιμοποίηση του χώρου στη συνέχεια. Στο πρώτο στάδιο της έρευνάς μας, πραγματοποιήθηκε η ανάλυση του χώρου μελέτης, για την καλύτερη κατανόησή του. Έτσι, λοιπόν αναλύσαμε όλους τους παράγοντες και τα στοιχεία που υπάρχουνε μέσα στο χώρο του πρώην στρατοπέδου. Έγινε η εκτίμηση και η καταγραφή των κτιρίων, της βλάστησης, των υλικών του εδάφους κλπ.. Συγκεκριμένα, επιτελέσαμε την αναγνώριση των φυτών (κυρίως δένδρων και θάμνων) και τα οποία φυτικά είδη, ακολουθούν και αναφέρονται σε επόμενο κεφάλαιο. Στη συνέχεια πραγματοποιήσαμε την εκτίμηση των κτιρίων του χώρου. Παρατηρήσαμε την υφιστάμενη κατάστασή τους και στη συνέχεια αποφασίσαμε για το ποια κτίρια πρέπει να διατηρηθούν και ποια όχι. Μελετήσαμε τα υλικά του εδάφους, τα οποία ήταν κατά κύριο λόγο, πατημένο χώμα, αγριόχορτα με βότσαλα και σε μερικά σημεία υπήρχε άσφαλτος. Στο χώρο υπάρχουν δύο (2) κύριες είσοδοι, η μία στην βόρεια και η άλλη στην νότια πλευρά του πρώην στρατοπέδου, όπου διευκόλυναν την πρόσβαση στο χώρο. Οι υψομετρικές διαφορές του εδάφους είναι πολύ μικρές και η κλίση του εδάφους, όπως αναφέρεται και παρακάτω, δεν ξεπερνάει το 2%. Στο δεύτερο στάδιο ακολούθησε, η πρώτη κεντρική ιδέα, δηλαδή το ιδεόγραμμα. Το οποίο όμως εξελίχθηκε αρκετά, ώσπου να φθάσει στην τελική του μορφή (τελικό ιδεόγραμμα). Στη συνέχεια, περάσαμε στο σχέδιο της γενικής οργάνωσης-κάτοψης του χώρου. Δηλαδή στον σκελετό, στη μορφή και στην χάραξη του υπό μελέτη στρατοπέδου. Η χάραξη είχε σαν κεντρική ιδέα, κυκλική μορφή για τον σχεδιασμό του χώρου. Αφορμή στάθηκε ο τροχός ή αλλιώς ρόδα, από τα τροχοφόρα άρματα του Στρατού. Το πρόγραμμα στο οποίο υλοποιήθηκε το σχέδιο της πτυχιακής εργασίας, είναι το σχεδιαστικό πρόγραμμα AutoCAD. Η τελική μορφή του σχεδιασμού, αποτελείται από πολλούς ομόκεντρους κύκλους, οι οποίοι διακόπτονται και σχηματίζουν διάφορες ζώνες, από κύκλους και τόξα, στο εσωτερικό του χώρου, για την δημιουργία του καινούργιου πάρκου. Στο επόμενο στάδιο, μετά δηλαδή την περάτωση του σχεδίου γενικής οργάνωσης του χώρου, σχεδιάσαμε τις τομές. Για να αντιληφτούμε καλύτερα τον χώρο. Επίσης, για την κατανόηση του σχεδίου, κρίθηκε απαραίτητο να πραγματοποιηθούν τρείς (3) λεπτομέρειες από τον χώρο καθώς και δύο τομές σε κάθε λεπτομέρεια. Η κατασκευή κάποιων κομματιών σε τρισδιάστατα μοντέλα, όπως και κάποια σκίτσα, είναι απαραίτητα για μία σωστότερη αντίληψη του χώρου. Έπειτα, ακολούθησαν κάποια σχέδια, όπως το φυτευτικό σχέδιο και το σχέδιο άρδευσης για τον χώρο, έτσι ώστε να γίνει μία σωστή και ολοκληρωμένη πρόταση, για την έκταση που καταλαμβάνει το πρώην στρατόπεδο Καψάλη. Ελπίζουμε ότι η πρόταση μας, θα γίνει αρεστή από τους 12

13 υπεύθυνους και η υλοποίησή της, θα ευχαριστήσει πολύ κόσμο. Διότι το πάρκο, θα παρέχει αρκετά στοιχεία, από όσα είδη λείπουν από την περιοχή. Θα προσφέρει, ανάπαυση και αναψυχή σε όλες τις ηλικίες. Δραστηριότητες για τους μικρούς μας φίλους, κάτι που λείπει από την σημερινή ζωή των παιδιών στις πόλεις. Αυτό επιτυγχάνεται με την ζώνη του παιχνιδιού, αλλά και με τα κτίρια, της τέχνης, της γλυπτικής κλπ.. Καθώς επίσης, δραστηριότητες για τις μεγαλύτερες ηλικίες, με την ζώνη της υπαίθριας αγοράς, των εκδηλώσεων και του μικρού αμφιθεάτρου. Γενικά, είναι ένας νέος πνεύμονας πρασίνου. Πιστεύουμε ότι θα μπορέσει να αποτελέσει πόλο έλξης, στο δυτικό άκρο και σε κοντινή απόσταση, από το κέντρο της πόλης των Γιαννιτσών, τόσο για τους κατοίκους όσο και για τους επισκέπτες. Παρακάτω παρατίθενται έννοιες και ορισμοί, οι οποίες σχετίζονται με το τοπίο, την αρχιτεκτονική τοπίου, τα πάρκα και γενικά ότι μπορεί να αναλυθεί και να εξηγηθεί σε αυτό το κείμενο. 13

14 Αρχιτεκτονική Τοπίου Εξέλιξη της Κηποτεχνίας και Αρχιτεκτονικής του Τοπίου Οι διαφορετικές ερμηνείες και χρήσεις του χώρου οδήγησαν σε διαφορετικές ιδέες σχεδιασμού του, από άποψη αισθητικής, πολιτιστικής χροιάς ή χώρων απόλαυσης - αναψυχής. Το σημερινό τεχνητό τοπίο πηγάζει από τις εντυπώσεις του παρελθόντος, συνειδητές ή ασυνείδητες, ιστορικών χώρων, τοπίων, πάρκων και κήπων οι οποίοι δημιουργήθηκαν για διαφορετικούς από τους σημερινούς λόγους. Ακόμα και αυτοί οι λόγοι προήλθαν από τις εντυπώσεις του κόσμου: το κλασσικό από τη συμμετρία του τεχνητού τοπίου, το ρομαντικό από το φυσικό τοπίο. Εκτός από τις αξίες και τα κίνητρα των διαφόρων πολιτισμών, ορισμένοι γεωγραφικοί και λειτουργικοί παράγοντες επηρέασαν την μορφή και την έκταση της δημιουργίας του τεχνητού τοπίου. Το κλίμα, η τοπογραφία, το έδαφος, το νερό και η διαθεσιμότητα των φυτικών υλικών έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην τελική μορφή του. Ένας άλλος κύριος παράγοντας που ίσχυσε σε κάθε ιστορική περίοδο υπήρξε η διαθεσιμότητα των οικονομικών και ανθρωπίνων πηγών, γεγονός που επιβεβαιώνεται από απλούστατους χώρους σε κοινωνίες που πάλευαν για την επιβίωση τους και σύνθετους οργανωμένους χώρους-κήπους σε κοινωνίες όπου οι βασικές ανάγκες είχαν ικανοποιηθεί, με αποτέλεσμα να υπάρχει διαθέσιμος χρόνος και ενέργεια για άλλες δημιουργικές ασχολίες. Στη συνέχεια παρατίθενται οι διάφορες τάσεις της Κηποτεχνίας και Αρχιτεκτονικής του Τοπίου, όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, καθώς και τα διάφορα στοιχεία που επέδρασαν επάνω τους, για μια χρονική περίοδο από το 2500 π.χ. μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα.(σπιτάλας Ν. 2000) Μέχρι το 1850 ήταν γνωστή ως Αρχιτεκτονική Κήπων η κηποτεχνία. Ο όρος Αρχιτεκτονική Τοπίου χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Gilbert Laing Meason το 1828 αλλά αναφερόταν περισσότερο στην τέχνη της καλαισθησίας των κτιρίων και στην προσαρμογή τους στο φυσικό περιβάλλον. Το 1858 για πρώτη φορά, ο Frederick Law Olmsted και ο Calvet Vaux συμμετείχαν και κέρδισαν τον διαγωνισμό για τον σχεδιασμό του Central Park της Νέας Υόρκης, αυτοαποκαλούμενοι ως Landscape Architects. Από τότε ο όρος απέκτησε την σημερινή του ερμηνεία και ο Frederick Law Olmsted θεωρείται ο πατέρας της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Σήμερα οι Αρχιτέκτονες Τοπίου έχουν εκτείνει τις δραστηριότητες τους στους δημόσιους χώρους εμπλέκοντας τα Τοπία με την Αρχιτεκτονική συμπεριλαμβάνοντας στον χώρο δράσης τους σχεδιασμό πόλεων, συγκοινωνιακές και κυκλοφοριακές μελέτες, σχεδιασμό κήπων και πάρκων, δασοπονία, γεωπονία, καθώς και εξόρυξη μεταλλευμάτων, αποκατάσταση υποβαθμισμένων τοπίων. Η Αρχιτεκτονική Τοπίου είναι πλέον αναγνωρισμένο επάγγελμα και εκπροσωπείται από την IFLA την διεθνή Ομοσπονδία Αρχιτεκτόνων Τοπίου. Στην Ελλάδα ο όρος άρχισε να γίνετε γνωστός τα τελευταία χρόνια αλλά παρόλα αυτά ο κόσμος δεν είναι ακόμα εξοικειωμένος και αμφισβητεί την αναγκαιότητα του επαγγέλματος. Η αρχιτεκτονική τοπίου είναι ένας επιστημονικός κλάδος και αν και τίθεται υπό αμφισβήτηση από κάποιους, αυτή έχει καθιερωθεί και ως τέχνη, δηλαδή είναι η 14

15 επιστήμη και η τέχνη που ασχολείται με τη μελέτη, τον σχεδιασμό και την διαχείριση-διευθέτηση του δομημένου και φυσικού τοπίου. Την θέση αυτή την κέρδισε μέσα στο πλαίσιο των εικαστικών τεχνών διότι: Έχει την ικανότητα για υπέρβαση, δηλαδή μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο από αυτό που δείχνει η πραγματικότητα, Αναπτύσσει τη δική της σχεδιαστική γλώσσα, τόσο σε επίπεδο σύνταξης όσο και λεξιλογίου, Αντικατοπτρίζει και απεικονίζει τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, Χρησιμοποιεί ευρύτατη επιλογή ζωντανών (χλωρίδα, πανίδα), ανόργανων δομικών αλλά και γεωμορφολογικών στοιχείων.(ελευθεριάδης 2006) Αν και υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ της Αρχιτεκτονικής και της Αρχιτεκτονικής τοπίου, μολαταύτα υφίστανται μεγάλες οντολογικές διαφορές μεταξύ τους. κυρίως στον τρόπο με τον οποίο οι δύο επιστημονικοί κλάδοι χρησιμοποιούν το υλικό τους κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού. Αρχιτεκτονική Δημιουργεί νέες ανύπαρκτες ως τώρα πραγματικότητες, κάνοντας χρήση υλικών χωρίς κάποιο αισθητικά αντιληπτό σχήμα (τούβλο, τσιμέντο, μέταλλο, άμμο κ.ά.). Αρχιτεκτονική Τοπίου Η επιστήμη και η τέχνη που ασχολείται με τη μελέτη, το σχεδιασμό και τη διαχείριση - διευθέτηση του δομημένου και του φυσικού τοπίου. Δημιουργεί ένα νέο κόσμο κάνοντας χρήση υλικών τα οποία κατέχουν τη δική του φυσική μορφή, το οποίο μπορεί να είναι το αντικείμενο της αισθητικής εκτίμησης (πέτρες, φυτά. φλοιός κ.ά.) και λύνει πάντα κάποιο κοινωνικό πρόβλημα. Ο αρχιτέκτων τοπίου μπορεί να ασχολείται με τη προστασία, διατήρηση και βελτίωση του φυσικού και δομημένου τοπίου αλλά και τη δημιουργία τεχνητού τοπίου κάθε κλίμακας. Οι ικανότητες και δεξιότητες για σχεδιασμό και κατασκευή τεχνητού τοπίου σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους πρέπει να τον χαρακτηρίζει. Αυτός πρέπει να σχεδιάζει και να εφαρμόζει σχέδια δημιουργίας ή βελτίωσης, από κήπους και πάρκα μιας πόλης έως Εθνικούς Δρυμούς και φυσικά χερσαία οικοσυστήματα, και ακόμα σχεδιασμού και εφαρμογής χωροταξικών μελετών περιφερειακής ανάπτυξης. Γενικά, ο αρχιτέκτων τοπίου πρέπει να μπορεί να χρησιμοποιεί, αφού τα γνωρίσει, όχι μόνο φυτικά υλικά, αλλά και δομικά υλικά για τις υπαίθριες κατασκευές, όπως: χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων, πεζόδρομοι, διάδρομοι, αίθρια, πλακόστρωτα, πέργολες, υδάτινες κατασκευές, βρύσες, δίκτυα ηλεκτροφωτισμού, άρδευσης, ύδρευσης, αποχέτευσης κ.ά.. Έτσι, η Αρχιτεκτονική τοπίου ως επιστήμη και τέχνη πρέπει να αξιοποιεί και να συνθέτει γνώσεις, στοιχεία και πληροφορίες από τη Δασοπονία, τη Γεωπονία, την Πολεοδομία, την Αρχιτεκτονική, τη Μηχανική, αλλά και οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες, ώστε να παρέχει στους χρήστες (άτομα ή κοινωνικές ομάδες και σύνολα) ένα λειτουργικά άριστο και αισθητικά ευχάριστο αστικό, περιαστικό και φυσικό τοπίο. Εκτός από την Αρχιτεκτονική τοπίου και άλλες επιστήμες, όπως: η Γεωγραφία, η Οικολογία, η Ψυχολογία, η Κοινωνιολογία, η Σημειολογία κ.ά. 15

16 ασχολούνται με το τοπίο, η κάθε μια τους από συγκεκριμένη δική της θέση και άποψη και όχι με μια ολοκληρωμένη μελέτη και σχεδίαση, όπως η Αρχιτεκτονική τοπίου.(ελευθεριάδης 2006) Τοπίο Το τοπίο (εικόνα-εντύπωση) ενός τόπου, ως σύνθετο μορφολογικό αποτέλεσμα, υποστηρίζει ο Μωραΐτης (2000). Συγκροτείται από ένα πλήθος επιμέρους μοναδιαίων μορφών (μορφημάτων), μονάδων πράξεων, δραστηριοτήτων και συμπεριφορών (πραξημάτων) καθώς και χρονικών στοιχείων (φρονημάτων). Τόσο τα επιμέρους αυτά μοναδιαία στοιχεία, που «απεικονίζουν» έναν τόπο όσο και ο τρόπος οργάνωσης, σύνδεσης και συσχέτισης τους μέσα στην εικόνα-εντύπωση (τοπίο) του τόπου, φορτίζονται από ιδιαίτερες ποιότητες (ψυχομετρικά μεγέθη ως οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν ένα τοπίο και αποδίδουν τον αισθητικό χαρακτηρισμό, π.χ. ευαισθησία, ονειροπόληση, πολυπλοκότητα ή απλότητα κ.ά.) με διάφορους, κάθε φορά, βαθμούς συμμετοχής της κάθε ποιότητας στη συνολική ποιοτική απόδοση αυτής της εικόνας. Το τοπίο, διατείνεται ο Δασκαλοθανάσης, αποτελεί μια ιστορικά απόδοση νοήματος στην αναπαράσταση του ανθρώπινου περιβάλλοντος, δηλαδή ορίζει τη συγκεκριμένη σχέση που ο άνθρωπος συγκροτεί με το περιβάλλον του σε μια στιγμή της ιστορικής του πορείας. Η πρόσληψη της φύσης ως τοπίου, αν και προϋποθέτει την απομόνωση ενός τμήματος της. που γίνεται αντιληπτό ως τοπίο, όμως παραπέμπει μονίμως στην ενότητα της φύσης από την οποία έχει αποσπαστεί. Τοπίο: Ως τοπίο ορίζεται το υπαίθριο περιβάλλον, φυσικό ή τεχνητό, το οποίο μπορεί άμεσα να γίνει αντιληπτό από κάποιον που παρατηρεί, επισκέπτεται ή χρησιμοποιεί το περιβάλλον αυτό. Τοπίο είναι οτιδήποτε μας περιβάλλει και δημιουργεί μέσω της παρατήρησης μια αντίληψη του περιβάλλοντος, ο υπαίθριος φυσικός χώρος. Διακρίνεται από τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά του, που τον καθιστούν αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης (μαγευτικό τοπίο, μοναδικό τοπίου, υπέροχο τοπίο, νησιώτικο τοπίο κ.ά.). (Ελευθεριάδης 2006) Η λέξη και η έννοια Αναφέρθηκε παραπάνω πως η φύση και ο τόπος γίνεται τοπίο. Ως τοπίο, από πολλούς, ορίζεται το υπαίθριο περιβάλλον, φυσικό ή τεχνητό, το οποίο μπορεί άμεσα να γίνει αντιληπτό από κάποιον που παρατηρεί, επισκέπτεται ή χρησιμοποιεί το περιβάλλον αυτό. Τοπίο είναι οτιδήποτε μας περιβάλλει και δημιουργεί μέσο της παρατήρησης μια αντίληψη του περιβάλλοντος. Ας δούμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στη λέξη «τοπίο» (landscape). Oι αρχαίοι Έλληνες δεν την χρησιμοποιούσαν. Οι Ευρωπαίοι πρώτα χρησιμοποίησαν τον όρο αυτό. Οι ρίζες των λέξεων land και scape είναι γερμανικής προέλευσης και εισήχθησαν στη Βρετανία τον 5ο μ.χ. αι. από διάφορα γερμανικά φύλα που εγκαταστάθηκαν εκεί και επανεισήχθησαν εκεί πάλι το 18ο αι. Στα γερμανικά είναι landschaft και στα ολλανδικά landscap (Τερκενλή 1996). Προς το τέλος του 20ού αι. 16

17 έχει γίνει ευδιάκριτος διαχωρισμός μεταξύ του σχεδιασμού του τοπίου (landscape design) και της ζωγραφικής του τοπίου (landscape painting). Λέξεις που χρησιμοποιούνται για το τοπίο σε άλλες γλώσσες είναι: Landscape στα αγγλικά, Landscahaft στα γερμανικά και Paysage στα γαλλικά. Όσον αφορά την ετυμολογία των λέξεων, στα αγγλικά, ο όρος landscape πρωτοεμφανίστηκε το 1598, αποδίδοντας το ολλανδικό landschap, που, όπως και το γερμανικό landschaft, έχει ως πρώτο συνθετικό τη λέξη χώρα και ως δεύτερο, λέξη που αναφέρεται σε κίονα ή στύλο. Παρομοίως, τα λατινογενή, paesaggio ή και paysage. Μέρος του τοπίου είναι η «σκηνή», η οποία είναι ορατή από ένα σημείο (σημείο ή θέση παρατήρησης ή θέση θέας) κοιτάζοντας προς μία κατεύθυνση. Ειδικοί επιστήμονες υποστηρίζουν πως ο όρος «τοπίο» εστιάζει στις οπτικές ιδιότητες ή χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, τα οποία περιλαμβάνουν φυσικά και τεχνητά στοιχεία και φυσικούς και βιολογικούς πόρους τα οποία μπορεί να εντοπισθούν οπτικά. Όμως, στη λέξη «τοπίο» έχουν κατά καιρούς αποδοθεί πολλές έννοιες και διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας του. Η έννοια του τοπίου, από ορισμένους, διατυπώνεται προς δύο κατευθύνσεις ως εξής: «Μία συγκεκριμένη, ότι αποτελεί δηλαδή ένα τρισδιάστατο περιβάλλον μέσα στο οποίο ο άνθρωπος ζει, εργάζεται, κινείται ή περνά το χρόνο του (landscape of engagement) και μία αφηρημένη, σύμφωνα με την οποία, το τοπίο δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτό που οι αισθήσεις καταγράφουν, το παρατηρούμενο τοπίο (observational landscape)». (Ανανιάδου - Τζημοπούλου 2001) Το τοπίο είναι η φύση που παρουσιάζεται καθώς τη θεωρεί ένας ευαίσθητος και αισθαντικός παρατηρητής, υποστηρίζει ο Ritter (Simmel κ.ά. 2004). Αυτός αναφέρει: «Τοπίο δεν είναι τα χωράφια έξω από την πόλη, το ποτάμι ως όριο. συγκοινωνιακό μέσο ή αναψυχικός πόρος, τα βουνά, τα λιβάδια και οι στέπες. Τοπίο γίνονται τα παραπάνω μόνο όταν ο άνθρωπος στραφεί προς αυτά χωρίς πρακτικό (χρηστικό) σκοπό, υπό την έννοια μιας "ελεύθερης απολαμβάνουσας θεώρησης, για να είναι ο ίδιος ως άνθρωπος στη φύση». Και συνεχίζει πως: «με την έξοδο ενός τέτοιου παρατηρητή στη φύση αυτή αλλάζει πρόσωπο. Οτιδήποτε χρησιμοποιείται ή είναι έρημος και άχρηστο και οτιδήποτε παρέμενε για αιώνες απαρατήρητο και δεν το πρόσεχε κανένας ή ήταν κάτι ξένο και απωθητικό, τώρα γίνεται μεγάλο, υπέροχο και όμορφο: μετατρέπεται αισθητικά σε τοπίο». Από άλλους (Eckbo 1975) υποστηρίζεται πως το τοπίο έχει πολλές διαστάσεις: Το φυσικό τοπίο μας περιβάλλει στο χώρο και στο χρόνο και είναι αποτέλεσμα της αντίδρασης «άνθρωπος - φύση». Το κοινωνικό τοπίο μας εκφράζει τις τοπικές εθνικές και παγκόσμιες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων με τους οποίους ζούμε. Το οικονομικό τοπίο ορίζει το πόσο καλά ζούμε. Το πολιτιστικό τοπίο ενσωματώνει τη δημιουργική συνεισφορά των καιρών μας στην παγκόσμια πολιτιστική ιστορία. Πολλά τοπία εμπεριέχουν ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία ή θέσεις όπου συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι κ.ά. δούλεψαν.(ελευθεριάδης 2006) Το φυσικό τοπίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, «είναι αυτό που συντίθεται από έδαφος, πετρώματα, νερό. Βλάστηση, αέρα, ουρανό, ήλιο, ανθρώπινες κατασκευές κ.ά.» και οι επεμβάσεις και δραστηριότητες του ανθρώπου σε αυτό είναι μικρής έντασης και ήπιες. π.χ. δασικό, λιβαδικό. αλπικό τοπίο κ.ά. Είναι αυτό που 17

18 μας περιβάλλει συνεχώς και είναι αποτέλεσμα της επίδρασης ανθρώπινων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών αξιών πάνω στα οικοσυστήματα των φυσικών τοπίων. Τεχνητό, κατά τους λεξικογράφους, σημαίνει ότι αυτό στο οποίο αναφερόμαστε έχει κατασκευαστεί ως απομίμηση πράγματος που υπάρχει στη φύση και είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας. Περίπου η ίδια έννοια αποδίδεται και στο δομημένο, ήτοι: αυτό που φτιάχτηκε, κατασκευάστηκε ή παρασκευάστηκε, π.χ. το δομημένο περιβάλλον, τεχνητό ή δομημένο τοπίο. Οικισμοί, πολεοδομικά συγκροτήματα, δρόμοι, βιομηχανίες, αγροτικές καλλιέργειες κ.ά. αποτελούν δομημένα τοπία ή περιβάλλοντα.(ελευθεριάδης 2006) Ως τοπίο το οποίο μπορεί να εναρμονισθεί με το περιβάλλον του και να διαμορφωθεί σύμφωνα με τις ανάγκες, λειτουργικότητα ή αισθητική μπορεί να θεωρηθούν: Οι αστικές περιοχές, οι περιαστικές περιοχές, οι δασικοί πόροι, οι παραθαλάσσιες (παραλίμνιες, παραποτάμιες) περιοχές. Οι αστικές περιοχές Οι εξωτερικοί υπαίθριοι χώροι εντός κατοικημένων περιοχών έχουν τον χαρακτήρα που αρμόζει σ' αυτές. Μεταξύ δομημένων χώρων και μη δρόμου υπάρχει μια πληθώρα χώρων. Η ύπαρξη των ενδιάμεσων αυτών χώρων (κήπων, πεζοδρομίων, πρασίνου, κτλ) ορίζει τον χαρακτήρα των αστικών περιοχών. Οι περιαστικές περιοχές Οι υπαίθριοι χώροι των περιαστικών περιοχών μορφοποιούνται διαφορετικά από αυτούς των αστικών περιοχών. Λειτουργικότητα αλλά και αισθητική είναι τα χαρακτηριστικά των χώρων αυτών. Το χρώμα συμβάλει σοβαρά. Οι δασικοί πόροι Η ικανότητα και καταλληλότητα του δασικού περιβάλλοντος κρίνεται από την συγκεκριμένη δραστηριότητα αλλά εξαρτάται από μία σειρά παραγόντων: Το κλίμα, την ύπαρξη ανοιχτών χώρων, την προσπελασιμότητα, την κλίση του εδάφους, την παρουσία νερού. Τα δάση κατατάσσονται από άποψη δυνατότητας αναψυχής σε: Αισθητικά δάση και δάση αναψυχής, εθνικούς δρυμούς, εθνικούς υγρότοπους, διατηρητέα μνημεία της φύσης, παρθένα φύση, φυσικά αποθέματα. Οι παραθαλάσσιες περιοχές Η ιδιαιτερότητα αυτών των περιοχών με την έντονη παρουσία του γαλάζιου δίνει την δυνατότητα δραστηριοτήτων αναψυχής και ανάπαυσης. Το κλίμα, το έδαφος και η καταλληλότητα και καθαρότητα του νερού ορίζουν τον χαρακτήρα των περιοχών αυτών.(σπιτάλας Ν. 2000) 18

19 Αντικείμενο της Αρχιτεκτονικής Τοπίου Οποιαδήποτε εγκαταλελειμμένη περιοχή μέσα στο αστικό είτε στο φυσικό περιβάλλον καθώς και όλες οι υποβαθμισμένες ή κατεστραμμένες περιοχές, οι οποίες απαιτούν άμεση αποκατάσταση, αυτές αποτελούν αντικείμενο μελέτης της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Εάν εξαιρέσουμε τα κτήρια, τους δρόμους, τις αγροτικές εκτάσεις, τις δασικές εκτάσεις και τα λιγοστά τοπία στα οποία δεν έχει παρέμβει ο άνθρωπος θα διαπιστώσουμε πως πρόκειται για ένα μεγάλο τμήμα ανοικτών χώρων. Βασικοί κανόνες της Αρχιτεκτονικής του τοπίου Η κυριαρχία των τεσσάρων (κυρίαρχων) στοιχείων του τοπίου εξαρτάται από επτά σταθερούς παράγοντες που αποτελούν τους βασικούς κανόνες της αισθητικής προβολής του φυσικού τοπίου. Τέσσερα είναι τα κυρίαρχα στοιχεία των τοπίων: Η μορφή (form), η γραμμή (line), η υφή (texture) και το χρώμα (color). Η μορφή Μορφή είναι ο όγκος των αντικειμένων με εμφάνιση σε δύο ή τρεις διαστάσεις. Στην περίπτωση των δύο διαστάσεων την ονομάζουμε σχήμα, ενώ μορφή είναι η γενική ορολογία. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί όπως τα Μετέωρα αποτελούν μορφές. Ομάδες δέντρων ή και φυτών σε οριζόντια ή κατακόρυφη θέση εμφανίζονται ως σχήματα και κατατάσσονται σε κατηγορίες όπως κωνικές, ομπρελοειδείς, κ.τ.λ.. Η γραμμή Ως γραμμή ορίζεται η τομή δύο επιφανειών. Αυτή επεκτείνεται προς μία κατεύθυνση και στην περίπτωση αυτή μία σειρά αντικειμένων είναι διατεταγμένη συνεχώς. Η όχθη, οι γραμμές μεταφοράς ρεύματος, ο δρόμος, οι χιονοδρομικές πίστες, κ.τ.λ. είναι παραδείγματα γραμμών. Η ευθεία γραμμή εκδηλώνει ένταση, τραχύτητα και προτρέπει σε άμεση κίνηση. Η ελαφρά καμπύλη ή κυματοειδής είναι χαλαρή και προτρέπει σε αργή κίνηση. Η κυρτή γραμμή είναι ασταθής και υποδηλώνει διαταραγμένη δραστηριότητα. Γραμμές δημιουργούνται από σειρές θάμνων ή σειρές δέντρων. Η υφή Η υφή διακρίνεται ως λεία ή λεπτή, τραχιά ή ανώμαλη και μέση. Οι λείες και στιλπνές επιφάνειες αντανακλούν περισσότερο το φως. Η απόσταση δίνει διαφορετική εντύπωση στην αντίληψη της υφής. Η λεπτή υφή της χλόης είναι αντίθετη με την τραχιά υφή ενός κάκτου και την μέση υφή ενός θάμνου. Το χρώμα Το χρώμα στο οποίο αναφερθήκαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, εκφράζεται με τον τόνο (φωτεινό ή σκοτεινό), την ένταση ή λαμπρότητα (καθαρότητα) και την χροιά ή απόχρωση (πράσινο, κίτρινο κ.τ.λ.). Το χρώμα δίνει την δυνατότητα στον άνθρωπο να διαφοροποιήσει και να διαχωρίσει τα αντικείμενα που βλέπει έστω και αν είναι όμοια στην μορφή, στην υφή και στην γραμμή. Τα φύλλα, τα άνθη και οι καρποί είναι 19

20 πηγές χρωμάτων, τα οποία στις διάφορες εποχές εκδηλώνονται ή εμφανίζονται με διαφορετικό χρώμα. Κάθε χρώμα έχει διαφορετική επίδραση στον άνθρωπο. Τα παραπάνω κυρίαρχα στοιχεία στην οπτική εμπειρία συσχετίζονται βάση ορισμένων κανόνων οι οποίοι όταν χρησιμοποιούνται για τα παραπάνω στοιχεία του τοπίου βοηθούν τόσο στην αναγνώριση και την κατανόηση των θεμελιακών αρχών του τοπίου όσο και στη διαχείριση του. Αυτοί οι κανόνες ή αρχές είναι: η αντίθεση, η διαδοχή, η αξονική διάταξη, η σύγκλιση, η συγκυριαρχία, η πλαισίωση, η ισορροπία. Η αντίθεση Αντίθεση δημιουργείται με διαφορετικών μεγεθών ή υφής αντικειμένων. Οι έντονες αντιθέσεις γίνονται ευκολότερα αντιληπτές από τον παρατηρητή. Η διαδοχή Η διαδοχή εξασφαλίζει αισθητική ευχέρεια στον κινούμενο παρατηρητή. Αυτή μπορεί να γίνει ως γραμμική (δέντρα ψηλά εναλλασσόμενα με χαμηλά) ή χρωματική (εναλλασσόμενα χρώματα). Ακόμη μπορεί να είναι διαδοχή μορφών και τοπίων. Η αξονική διάταξη Αυτή είναι ισχυρή και δίνει κατεύθυνση ή επέκταση. Χρησιμοποιείται για να προβληθούν εντυπωσιακά τεχνητά ή φυσικά μνημεία. Η προσοχή του παρατηρητή οδηγείται στο τέρμα του εστιακού χώρου. Η σύγκλιση Είναι ένα σημείο όπου συναντώνται κυρίαρχα στοιχεία, γεωλογικοί σχηματισμοί, γραμμές και χρώματα. Η συγκυριαρχία Συγκυριαρχία εμφανίζεται όταν υπάρχουν δύο ή και περισσότερες μορφές ή αντικείμενα σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Υπάρχει συμμετρική συγκυριαρχία ή τελείως ασύμμετρη. Η πλαισίωση Ένα τοπίο αναδεικνύεται περισσότερο όταν πλαισιώνεται και περιορίζεται από άλλες χαρακτηριστικές μορφές όπως απόκρημνοι βράχοι, όχθες ποταμών ή λιμνών, δεντροστοιχίες κ.τ.λ.. Η ισορροπία Ισορροπία εμφανίζεται όταν είναι κατανεμημένες ισοδύναμα οι τεχνητές και φυσικές μορφές σε κάθε πλευρά ενός κυρίαρχου άξονα, από πλευράς ποσότητας, ποικιλίας και ποιότητας. 20

21 Αναλογίες και κλίμακα Κλίμακα ονομάζουμε τις σχέσεις μεγέθους μεταξύ των συστατικών στοιχείων του κήπου και καθενός ξεχωριστά, σε σύγκριση με ένα σταθερό μέγεθος. Αυτό το μέγεθος είναι συνήθως το ύψος του ανθρώπινου σώματος. Όταν η κλίμακα είναι δυσανάλογη, τότε δημιουργείται ένα σκηνικό που δεν ικανοποιεί ούτε τις ανάγκες, ούτε την ψυχολογική διάθεση. Ένας άνθρωπος μόνος, μέσα σε μια άδεια πλατεία αισθάνεται κατάθλιψη και άγχος. Κι' αυτό, γιατί η κλίμακα της πλατείας προβλέπει την κυκλοφορία πλήθους ανθρώπων κι έτσι το μέγεθος της διαιρείται δια του αριθμού των ανθρώπων που κυκλοφορούν. Για τον αντίστροφο λόγο, δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τα μέτρα ενός ιδιωτικού κήπου, για την κατασκευή ενός δημοσίου κήπου. Η κλίμακα επίσης, επηρεάζεται επίσης και από τα μέγεθος των συστατικών μονάδων του συνόλου π.χ. ένας χώρος για παιδιά, θα έχει πλακοστρώσεις με πλάκες μικρότερου μεγέθους από το συνηθισμένο κ.τ.λ..(σπιτάλας Ν. 2000) Αναγνώριση τοπίου Εκτίμηση τοπίου Η εκτίμηση του τοπίου απέκτησε νομικό υπόβαθρο μόλις κατά τη δεκαετία του 1990 σε διάφορα κράτη και το 2000 η Ε.Ε. ψήφισε τη σύμβαση για το τοπίο. Για την εκτίμηση του τοπίου απαιτείται η συλλογή πληροφοριών και στοιχείων περιγραφής της υπάρχουσας κατάστασης. Η συλλογή πληροφοριών περιλαμβάνει εργασία γραφείου (εδώ συγκαλείται η αναζήτηση πληροφοριών στο internet, η βιβλιογραφική ανασκόπηση και η εύρεση σχετικών χαρτών όπως τοπογραφικού, δρόμων, οικισμών, προστατευόμενων περιοχών και αρχαιολογικών χώρων, δασικοί χάρτες, γεωλογικοί χάρτες και χάρτες εδαφών, χάρτης σχεδίου πόλεως και κάθε σχετικού χάρτη) και εργασία πεδίου (λήψη φωτογραφιών, σχεδιαστικές αποτυπώσεις, φυτοληψίες και αναγνώριση των ειδών, προφορικές συνεντεύξεις, ιστορικές πληροφορίες και γενικά συλλογή καινούριων στοιχείων που δεν είναι έτοιμα από άλλους με σκοπό την πληρέστερη περιγραφή της περιοχής ενδιαφέροντος). Σε κάθε περίπτωση πρέπει να περιγράφονται οι χρήσεις γης τόσο στην περιοχή όπου θα ξεκινήσει το έργο μεταβάλλοντας την υπάρχουσα μορφή και χρήση του τοπίου όσο και την ευρύτερη περιοχή του έργου π.χ. η λεκάνη απορροής όπου ανήκει η περιοχή ενδιαφέροντος. Όσον αφορά τις χρήσεις γης εκτός από επιτόπια έρευνα πεδίου, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν αφετηρία το Corine 2000 που περιγράφει τον τύπο της εδαφοκάλυψης σε όλη την ΕΕ και αν είναι δυνατόν και πιο λεπτομερείς οικολογικά προσανατολισμένες κατηγορίες εδαφοκάλυψης όπως προκύπτουν από τους δασικούς χάρτες και φυτοκοινωνιολογικές ταξινομήσεις της βλάστησης εάν η περιοχή ενδιαφέροντος ανήκει σε περιοχή του δικτύου οικοτόπων. Κατά την εργασία πεδίου ξεκινάμε με τη περιγραφή και τον χαρακτηρισμό του τοπίου. Ακολουθεί ένα τυποποιημένο έντυπο περιγραφής του τοπίου από την Αγγλία προσαρμοσμένο για τα ελληνικά τοπία. Ακολουθούν κάποιες οδηγίες όσον 21

22 αφορά τη συμπλήρωση του εντύπου περιγραφής του τοπίου. Στο έντυπο αυτό δεν ασκούμε κριτική και να αποφεύγουμε τη γλαφυρότητα. Είμαστε αντικειμενικοί και απλά περιγράφουμε αυτό που παρατηρούμε. Για τα επιμέρους τμήματα: Σύντομη περιγραφή του τοπίου Περιγράφουμε τα κυρίαρχα στοιχεία που συγκρατούν το τοπίο και τις μεταξύ τους σχέσεις και μεταβάσεις στις τρεις ζώνες ευαισθησίας (κοντινή μ, μέση μ, μακρινή>5000μ). Περιγράφουμε το πόσο έντονο είναι το ανάγλυφο και αντικείμενα που τραβούν την προσοχή. Σχεδιάγραμμα ερμηνευτικής ανάλυσης του τοπίου Εδώ χωρίζουμε αυτό που φαίνεται στη φωτογραφία σε ομοιογενείς κλάσεις ταξινόμησης του τοπίου με ευδιάκριτες οριογραμμές που περικλείουν κάθε κλάση. Με άλλα λόγια, απλοποιούμε σχηματικά το τοπίο στα κύρια τμήματα που το χαρακτηρίζουν. Τα τμήματα που διακρίνουμε μπορούμε να τα αριθμήσουμε και να αναφερθούμε σε αυτά στην παράγραφο της σύντομης περιγραφής που προηγείται. Δυνατά και αδύνατα σημεία Αναφερόμαστε στα θελκτικά και απωθητικά στοιχεία του τοπίου και προτείνουμε δράση βελτίωσης. Μπορούμε να κατατάξουμε το τοπίο σε τρεις κλάσεις: τμήματα που πρέπει να διατηρηθούν, τμήματα όπου χρειάζεται αποκατάσταση και τμήματα που χρειάζονται βελτιώσει. Τα τμήματα αυτά μπορούν να χρωματιστούν διαφορετικά στο σχεδιάγραμμα ερμηνευτικής ανάλυσης του τοπίου. (Μουφλής Γ.,2006, Αποκατάσταση υποβαθμισμένων περιοχών, Δράμα) 22

23 Αξιολόγηση τοπίου Αξιολόγηση τοπίου: Η εκτίμηση της αξίας με συγκεκριμένα κριτήρια. Κυρίως, όταν αναφερόμαστε στην αισθητική του τοπίου, η αξιολόγηση απευθύνεται στο αντιληπτό μέρος του τοπίου, δηλαδή όπως οι χρήστες το βλέπουν, το αντιλαμβάνονται και το απολαμβάνουν (σκηνική, αισθητική αξία). Το οποίο όμως σχετίζεται με τη βιοποικιλότητα, την οικολογική ισορροπία (όπως αναφέρθηκε παραπάνω) αλλά και με την οικονομία. Επίσης, η προτίμηση για ένα τοπίο προκύπτει από το πολιτιστικό υπόβαθρο κάθε χρήστη. Η αξιολόγηση του τοπίου σε χρηματικές μονάδες βοηθάει την ορθολογική λήψη απόφασης ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις. Οπωσδήποτε είναι επιθυμητό τα αποτελέσματα της αξιολόγησης να είναι συγκρίσιμα με άλλες αξίες. Οι μέθοδοι αξιολόγησης του τοπίου εμπίπτουν σε διάφορες κατηγορίες όπως: διαισθητικές εκτιμήσεις, εντελώς υποκειμενικές από τον αξιολογητή. απογραφές των μεταβλητών του τοπίου, χρήσιμες για τον αξιολογητή. υποκειμενικές βαθμολογήσεις των στοιχείων του τοπίου από μέρος των χρηστών - παρατηρητών. αξιολογήσεις με προτιμήσεις του κοινού, όπως βαθμολογία της οπτικής ποιότητας και τεχνικές της ενδεχόμενης αξίας.(ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Ποιότητα Τοπίου Ποιότητα του τοπίου: Βαθμός υπεροχής ή κατωτερότητας του αντικειμένου σε σύγκριση με κάποια πρότυπα (στάνταρτ), ο οποίος προσδιορίζεται από ένα μεγάλο εύρος μεταβλητών (περιβαλλοντικών, οικολογικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, ψυχολογικών). Επομένως, η «ποιότητα» εμπεριέχει μια σαφή χροιά «αντικειμενικότητας». Η ποιότητα του τοπίου εκτιμάται από ειδικούς με βάση συγκεκριμένα κριτήρια (τοπιοκεντρική διαδικασία) με απογραφή και ανάλυση. (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Αξία Τοπίου Αξία του τοπίου: Έννοια με περισσότερο υποκειμενικό χαρακτήρα, αποτελεί δε πιο δόκιμο όρο από την «ποιότητα» σε ότι αφορά τις προτιμήσεις του κοινού και σχετίζεται με το νόημα που εισπράττει κάθε άτομο από το τοπίο. Η αξιολόγηση του τοπίου εστιάζεται στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται το τοπίο (ανθρωποκεντρική διαδικασία). Η αξία του τοπίου εξαρτάται από την ποιότητα του, η αξιολόγηση γίνεται ακόμα πιο πολύπλοκη. Διότι ποιότητα είναι μια συνεχής παρόρμηση που το περιβάλλον προκαλεί σε αυτές. Αυτή είναι που δημιουργεί τον κόσμο που ζούμε, ολόκληρο τον κόσμο της. (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Σχεδίαση τοπίου Σχεδίαση τοπίου: Η τέχνη της σχεδίασης υπαίθριων χώρων. Η σχεδίαση του τοπίου (landscape design) ως γνωστικό αντικείμενο σχετίζεται με τη διατήρηση, προστασία και βελτίωση των τοπιακών πόρων προς όφελος των παρουσών και 23

24 των μελλοντικών γενεών, συνήθως σε επίπεδο ενός τοπίου με μια ειδική αναφορά στη θέαση. (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Σχεδιασμός τοπίου Σχεδιασμός τοπίου: Η τέχνη του σχεδιασμού και προγραμματισμού υπαίθριων χώρων-τοπίων. Ο σχεδιασμός τοπίου (landscape planning) ως γνωστικό αντικείμενο σχετίζεται με τη διατήρηση, προστασία και βελτίωση των τοπιακών πόρων προς όφελος των παρουσών και των μελλοντικών γενεών, σε επίπεδο στρατηγικής και συνήθως μακροχρόνια. Άλλος ορισμός δίνεται για το σχεδιασμό ως «μια διαδικασία η οποία χρησιμοποιεί επιστημονικές και τεχνητές πληροφορίες για τη μελέτη ώστε να οδηγηθούμε σε μια συμφωνία σ' ένα βεληνεκές επιλογών». (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Αισθητική Τοπίου Αισθητική: Η αντίληψη ως προς το ωραίο, κλάδος της Φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος Alex Baumgarten το 1790 έπλασε τον όρο από τον ελληνικό όρο «αισθητικός» που σημαίνει αισθητήρια αντίληψη» και ασχολείται με την κατά αίσθηση γνώση και κυρίως με την έρευνα της αίσθησης του καλού. Ο όρος έγινε μετά παγκόσμιος με τον Σίλερ και επικράτησε στους άλλους. Αισθητική είναι: η επιστήμη που έχει ως αντικείμενο το ωραίο (το καλό), την τέχνη και τα συναισθήματα που πηγάζουν από αυτά, ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ασχολείται με τη φύση και τα κριτήρια αξιολόγησης του ωραίου, η περιγραφή και εξήγηση των καλλιτεχνικών φαινόμενων και της αισθητικής εμπειρίας με μεθόδους άλλων επιστημών (Ψυχολογίας. Ιστορίας. Κοινωνιολογίας), η ιδιαίτερη θεωρία ή αντίληψη για το ωραίο ή την τέχνη, η αντίληψη που διαμορφώνει κανείς για το ωραίο άτομο ή ομάδα ατόμων, η συνολική αντίληψη περί του ωραίου που χαρακτηρίζει ένα χώρο ή πολιτισμό, η «το καλόν εν τη φύσει και τη τέχνη εξετάζουσα επιστήμη, άλλως καλαισθητική, η ειδικότερα καλολογία».(λεξικό Δημητράκου).(Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) Η αισθητική μπορεί να ορισθεί ως κλάδος τις Φιλοσοφίας που σχετίζεται με την ομορφιά στην τέχνη και τη φύση ή ως το φιλοσοφικό σύστημα που έχει σχέση με τον προσδιορισμό τις ποιότητας. Ομορφιά είναι η ευχαρίστηση που αναφέρεται στην ποιότητα του πράγματος (Litton, 1976). Η αισθητική ορίζεται ως η επιστήμη που ασχολείται με το ωραίο και το καλό στην καλλιτεχνική αντίληψη περί του ωραίου, που χαρακτηρίζεται ένα χώρο ή πολιτισμό. (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) 24

25 Ο προσδιορισμός τις αισθητικής του τοπίου παραμένει πολύ δύσκολο πρόβλημα. Οι ειδικοί δε συμφωνούν ακόμα και στην ορολογία. Στην χώρα χρησιμοποιούμε όρους, τις ομορφιά τις φύσης, ομορφιά του δάσους, η ομορφιά του τοπίου, δασική αισθητική, δασικό τοπίο, κτλ.. Στην μελέτη τις αισθητικής του τοπίου, το πρόβλημα, κατά τον Breedlove (2001), είναι στο πως οι άνθρωποι βιώνουν τη σχέση μεταξύ της ζωής και του κόσμου των φυσικών διεργασιών. Η έκφραση αυτού του βιώματος είναι η αισθητική. Ο Σωκράτης και ο Πλάτων πρώτοι αναφέρθηκαν στην αισθητική. Αρμονίες και σχέσεις μουσικής και μαθηματικών αργότερα περιγράφηκαν ως αισθητικήκατανοήθηκαν και ερμηνεύτηκαν από τον Πλάτωνα. Πολύ αργότερα ο φιλόσοφος Alexander Baumgarten το 1790 έπλασε τον όρο αισθητική από τον ελληνικό όρο αισθητικός που σημαίνει αισθητήρια αντίληψη. Από τότε, πολλοί προσπάθησαν να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της αισθητικής. Άλλη γνώμη είναι η σύνδεση της αισθητικής με την ευαισθησία της τέχνης ή της μελέτης ή θεωρίας της ομορφιάς και της ψυχολογικής ανταπόκρισης αυτής. Πολλοί μελετητές συμπεραίνουν ότι η αισθητική δεν μπορεί να ορισθεί ή ταξινομηθεί πέρα από το ατομικό επίπεδο. Και αυτό το επίπεδο εξαρτάται από το πολιτιστικό υπόβαθρο, το επίπεδο της μόρφωσης, τον συναισθηματικό κόσμο του καθενός, της προσωπικές θεωρήσεις. Η ανάλυση του τοπίου είναι ένα πλατύ και μερικές φορές συγκεχυμένο πεδίο εργασίας που περιλαμβάνει διαφορετική δραστηριότητες, σχετικές με τους οπτικούς πόρους (Litton 1979). Εδώ μπορεί να περιλαμβάνονται: - Απογραφές των φυσικών οπτικών στοιχείων και οι σχέσεις τους. - Ποιοτικές και ποσοτικές αξιολογήσεις ή εκτιμήσεις. - Αναφορές για την αισθητική του τοπίου σε μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων. - Αναγνώριση των στόχων του σχεδιασμού σχετικά με το τοπίο. Από άλλους ειδικούς το περιεχόμενο της ανάλυσης δίνεται διαφορετικά. Ο Shafer (1978) υποστηρίζει πως η ανάλυση του τοπίου πρέπει να περιλαμβάνει: - Τα στοιχεία του τοπίου: βλάστηση, νερό. γεωμορφολογία κ.ά.. - Τη διεργασία της παρατήρησης του τοπίου. - Τους μεταβλητούς παράγοντες: κίνηση, φως, ατμοσφαιρικές συνθήκες, εποχή, απόσταση παρατήρησης, θέση παρατηρητή, κλίμακα, χρόνο. 25

26 Τα παραπάνω στοιχεία του τοπίου πρέπει να αναλυθούν σε σχέση με τις επιδράσεις τους πάνω στη διεργασία παρατήρησης. όπως αυτές φαίνονται δια μέσου των κυρίαρχων χαρακτηριστικών μορφής, γραμμής, χρώματος και υφής. Για να φανεί από μια ανάλυση ποιο στοιχείο του τοπίου είναι κυρίαρχο, πρέπει να μελετηθούν οι «αρχές» ή «βασικοί παράγοντες» (principles) του τοπίου, όπως: αντίθεση, ακολουθία, αξονισμός. σύγκλιση, συγκυριαρχία και πλαισίωση (βλέπε Πίνακα). θεμελιώδεις έννοιες Κυρίαρχα στοιχεία Βασικοί κανόνες - (αρχές) Μεταβλητοί παράγοντες Ιδιαίτερος Χαρακτήρας Μορφή Αντίθεση Κίνηση Ποικιλότητα Γραμμή Διαδοχή Φωτισμός Εναλλαγή ή απόκλιση Χρώμα Αξονική διάταξη Ατμοσφαιρικές συνθήκες * Βασικοί συνθετικοί τύποι τοπίου Υφή Σύγκλιση Εποχή του έτους Πανοραμικό τοπίο Συγκυριαρχία Κλίμακα αναλογιών Εστιακό τοπίο Πλαισίωση Χρόνος παρατήρησης Στεγασμένο τοπίο Ισορροπία Θέση παρατήρησης Χαρακτηριστικών μορφών τοπίο Απόσταση παρατήρησης Έγκλειστο τοπίο Λεπτομερειακό τοπίο Εποχικό / Εφήμερο τοπίο Πίνακας. Θεμελιώδεις έννοιες, κυρίαρχα στοιχεία, βασικοί κανόνες (αρχές) τοπίου και μεταβλητοί παράγοντες που επηρεάζουν την αισθητική τοπίου (Litton 1968). (Ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) 26

27 Οι θεμελιώδεις έννοιες της Αισθητικής Οι τρεις θεμελιώδεις έννοιες οι οποίες επηρεάζουν την αισθητική εντύπωση του ανθρώπου είναι: Ο χαρακτήρας του τοπίου (characteristic landscape), η ποικιλότητα του τοπίου (variety) και η εναλλαγή ή η απόκλιση του τοπίου (deviation). Το χρώμα εμπεριέχεται στις παρακάτω ιδιότητες: Ο χαρακτήρας του τοπίου Είναι η ολοκληρωμένη εντύπωση που δημιουργείται από την ιδιαίτερα σύνθεση των οπτικών των στοιχείων και που επηρεάζουν τον παρατηρητή από άποψη μορφής. γραμμής, χρώματος και υφής. Η συνολική αυτή εντύπωση διακρίνεται από τον LΙΤΤΟΝ σε επτά βασικούς συνθετικούς τύπους τοπίου: Πανοραμικό τοπίο, τοπίο χαρακτηριστικών μορφών, έγκλειστο τοπίο, εστιακό τοπίο, στεγασμένο τοπίο, λεπτομερειακό τοπίο, εποχικό ή εφήμερο τοπίο. Η ποικιλότητα του τοπίου Η ποικιλότητα του τοπίου αναφέρεται σε τοπία τα οποία είναι πλούσια σε διάφορα αντικείμενα. Αυτή προέρχεται από τις γεωμορφολογικές και φυσιογραφικές συνθήκες, τη βλάστηση, το νερό και τις διάφορες επεμβάσεις του ανθρώπου ή και από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές, χιονοθύελλες, ανεμοθύελλες, κτλ.) Συνήθως, οι παρατηρητές δεν προτιμούν ούτε μεγάλη ποικιλία ούτε παντελή έλλειψη ποικιλίας. Η εναλλαγή ή η απόκλιση του τοπίου Ο κάθε επιστήμονας θα πρέπει να αποφεύγει τις σοβαρές αλλαγές στο χαρακτήρα του τοπίου με επεμβάσεις όπως εγκατάσταση λατομείων, εκχερσώσεις θαμνώνων για δασική καλλιέργεια ή λιβάδια, δασώσεις, κ.τ.λ..(σπιτάλας Ν. 2000) Ο σχεδιασμός στην Αρχιτεκτονική Τοπίου Η Αρχιτεκτονική Τοπίου κατά τον σχεδιασμό διαμορφώνει και σχεδιάζει ένα τοπίο. Η διαδικασία της οργάνωσης του χώρου καθορίζεται από τα επίπεδα της γης και του ουρανού. Αισθητικά το αποτέλεσμα είναι πιο αποδεκτό όταν η μορφή και το σχήμα του διαμορφωμένου χώρου, μιμείται το σχήμα του περιβάλλοντα χώρου, σε μικρότερη κλίμακα. 27

28 Κατά τον σχεδιασμό το τοπίο θα πρέπει να αναβαθμίζει και όχι να υποβαθμίζει τη ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Πρέπει να είναι δυναμικά και όχι στατικά τοπία. Όταν δημιουργούμε ή όταν επανασχεδιάζουμε ένα χώρο, θα πρέπει να ικανοποιεί τις ανάγκες και τις επιθυμίες αυτών που πρόκειται να τον χρησιμοποιήσουν. Οι κυριότεροι παράγοντες που θα μας κατευθύνουν σ αυτήν την δημιουργία είναι οι εξής: οι προϋποθέσεις που έχει ο συγκεκριμένος χώρος οι λειτουργίες που πρόκειται να προσφέρει και οι προσωπικές προτιμήσεις και επιθυμίες. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να εκφράσουμε τα παραπάνω σαν, αυτό που έχουμε, αυτό που χρειαζόμαστε, και αυτό που μας αρέσει. Ο σχεδιασμός του χώρου επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες όπως είναι το μέγεθος, ο χαρακτήρας, το στυλ του τοπίου - χώρου κ. ά. Σε αντίθεση με το τοπίο, ο χώρος του πάρκου δεν παραμένει στατικός, ακόμα και σε χρονικό διάστημα μίας εβδομάδας. Κύρια, αυτό το χαρακτηριστικό της αλλαγής, είναι η ουσία και η αίσθηση του χώρου. Συγκεκριμένα φυτά μπορεί να είναι φανταστικά μία εποχή και τελείως διακριτικά σε άλλη. Ακόμη και μετά τη δημιουργία του χώρου του πάρκου, χρειάζεται μια συνεχή προσπάθεια για τη διατήρηση του και την ανάδειξη του.(σπιτάλας Ν. 2000) Η σπουδαιότητα του σχεδιασμού Μολονότι αρκετή από την ευχαρίστηση που προσδίδει ένα πάρκο είναι αποτέλεσμα κάποιων "απρόβλεπτων" καταστάσεων, ένας λεπτομερής και προσεχτικός σχεδιασμός είναι καθοριστικός για την εξασφάλιση ενός σωστού αποτελέσματος. Καθορίζοντας τουλάχιστον το βασικό πλαίσιο της δουλειάς που χρειάζεται ένα πάρκο (χώρος), προτού γίνουν οποιεσδήποτε αλλαγές, βοηθάει στην αποφυγή σφαλμάτων. Τροποποιήσεις μπορούν φυσικά να γίνουν αργότερα, αλλά η τοποθέτηση μόνιμων κατασκευών θα πρέπει να καθοριστεί από την αρχή. Μόνιμες κατασκευές θεωρούνται τα πλακόστρωτα, οι τοίχοι, τα δέντρα κ.α.. Η σχεδίαση του πάρκου πρέπει να γίνεται ολοκληρωμένη και όχι αποσπασματικά στα διάφορα τμήματα που τον αποτελούν. Ο σχεδιασμός σαν μια ενότητα βοηθάει στη δημιουργία της αίσθησης της συνέχειας, έτσι ώστε τα μεμονωμένα στοιχεία που αποτελούν το πάρκο, δεν παρουσιάζονται ενδιαφέροντα από μόνα τους μέσα στο χώρο, παρά μόνο όταν εξετάζονται όλα μαζί σα σύνολο. Ο σχεδιασμός πρέπει να είναι μία λογική διαδικασία για τη δημιουργία ενός σχεδίου το οποίο να συνδυάζει το λειτουργικό και επιθυμητό μαζί με το πραγματικό και εφικτό. Ο αρχικός προϋπολογισμός για την κατασκευή καθώς και την απαιτούμενη εργασία για τη μετέπειτα συντήρηση του πάρκου, είναι στοιχεία που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπ' όψιν κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού. Ο σχεδιαστής ενός τοπίου είναι συνδεδεμένος με την εφαρμογή της τέχνης, όπως και ένας διακοσμητής άλλων χώρων. Όλες οι εκφράσεις της τέχνης, συμπεριλαμβανομένης και της κηποτεχνίας, καθοδηγείται από πολλές βασικές αρχές. Αυτές οι αρχές του σχεδιασμού έχουν εφαρμοστεί από καλλιτέχνες για αιώνες και εξακολουθούν ακόμη και 28

29 σήμερα να είναι επίκαιρες για τους σπουδαστές όπως ήταν και για τους αρχαίους Έλληνες. Ο σχεδιασμός αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο διάφορα αντικείμενα τοποθετούνται με τεχνητό τρόπο έτσι ώστε να επιτύχουν ένα συγκεκριμένο σκοπό. Συνήθως ο τρόπος αυτός της τοποθέτησης είναι λειτουργικός και οπτικά ευχάριστος. Το κάθε σχέδιο αξιολογείται αισθητικά με βάση τα στοιχεία του χρώματος, της υφής, της μορφής και της γραμμής. Η αξιολόγηση αυτή γίνεται με κριτήρια που έχουν καθιερωθεί στην ανθρώπινη συνείδηση από αρκετά χρόνια πριν και ονομάζονται αρχές σχεδιασμού. Οι αρχές αυτές είναι η απλότητα, η ισορροπία, η αναλογία, ο ρυθμός, η εστίαση και η αρμονία. Η σημασία, η οποία αποδίδεται σε κάθε μία από αυτές ποικίλλει ανάλογα με τον κύριο σκοπό του σχεδιασμού. Όταν ένας σχεδιασμός είναι πετυχημένος, συνήθως χαρακτηρίζεται ως κατάλληλος, λειτουργικός και όμορφος. Οι αρχές του σχεδιασμού έχουν εφαρμογή σε κάθε ένα από τα στοιχεία του σχεδιασμού καθώς και στις μεταξύ τους σχέσεις. Έτσι. μιλάμε για ισορροπημένο χρώμα καθώς και για ισορροπημένη μορφή. Η καλλιτεχνική εφαρμογή αυτών των αρχών είναι η βάση της αισθητικής επιτυχίας.(σπιτάλας Ν. 2000) Απλότητα του σχεδιασμού Η πρώτη αρχή του σχεδιασμού είναι η απλότητα. Για την εφαρμογή αυτής της αρχής ο σχεδιαστής θα πρέπει πρώτα να κατανοήσει το χώρο που πρόκειται να σχεδιάσει και στη συνέχεια να προχωρήσει στην υλοποίηση των ιδεών του. Για παράδειγμα, ένας ιδιοκτήτης έχει ένα σπίτι πολύ στολισμένο εξωτερικά ή επιθυμεί τη χρήση πολλών διαφορετικών φυτών, ανθέων και γλυπτών. Σε περιπτώσεις σαν αυτές είναι καθήκον του σχεδιαστή να δημιουργήσει απλότητα στο χώρο, έτσι ώστε να προσφέρει ένα χώρο για ξεκούραση και ηρεμία. Η απλότητα μπορεί να εκφραστεί με πολλούς τρόπους. Η επανάληψη των ίδιων φυτών, των κατασκευαστικών υλικών ή του χρώματος είναι ο πιο εύκολος τρόπος για να κρατήσεις ένα τοπίο απλό. Δεν είναι απαραίτητο, όπως μερικοί πιστεύουν, να χρησιμοποιείται ένας μεγάλος αριθμός φυτών για να είναι καλά διαμορφωμένος ο χώρος ενός σπιτιού. Δημιουργώντας "μάζα" φυτών είναι ένας άλλος τρόπος για την εισαγωγή της απλότητας. Η μέθοδος αυτή δίνει στο τοπίο και μία αίσθηση ενότητας καθότι κάθε φυτό δεν συναγωνίζεται από μόνο του με τα άλλα για να τραβήξει την προσοχή μας. Η χρήση της απλότητας πρέπει να γίνεται με γνώση και προσοχή έτσι ώστε να μην δημιουργείται ένα ανιαρό και μονότονο τοπίο. Ο σχεδιασμός μπορεί να είναι απλός, αλλά με ποικιλία φυτών και άλλων κατασκευών που να συνθέτουν ένα ιδανικό εξωτερικό χώρο για χρήση και απόλαυση.(σπιτάλας Ν. 2000) Ισορροπία Η δεύτερη αρχή του σχεδιασμού είναι η ισορροπία. Για την κατανόηση της αρχής αυτής θα πρέπει να φανταστούμε ένα εξωτερικό χώρο κομμένο στη μέση και τοποθετημένο πάνω σε κλίμακα. Αν και οι δύο πλευρές του χώρου αυτού 29

30 προσελκύουν την όραση του παρατηρητή ισότιμα, τότε ο σχεδιασμός είναι σωστά ισορροπημένος. Η ισορροπία, υπονοεί, εισάγει την αίσθηση της σταθερότητας. Η όραση μας συνηθίζει στο ισορροπημένο υλικό και ως αποτέλεσμα μας δημιουργείται ανησυχία και ταραχή όταν παρατηρούμε αντικείμενα τα οποία εμφανίζονται ασταθή, ή ΕΙΝΑΙ έτοιμα να "καταρρεύσουν". Η ισορροπία εφαρμόζεται σε σχέση με μία κάθετη διεύθυνσηάξονα. Πετυχαίνεται έτσι αυτόματα με τη συμμετρική τοποθέτηση αντικειμένων γύρω από ένα κεντρικό κάθετο άξονα. Η ισορροπία πετυχαίνεται επίσης και σε μία ασύμμετρη διάταξη με τον κατάλληλο χειρισμό του όγκου, της απόστασης και του χώρου. Προσοχή πρέπει να δοθεί στο γεγονός, ότι στο σχεδιασμό μας ενδιαφέρει η ψευδαίσθηση της ισορροπίας που δημιουργείται παρά η πραγματική φυσική ισορροπία. Τα στοιχεία του σχεδιασμού είναι τα οπτικά χαρακτηριστικά όλων των αντικειμένων. Αυτά είναι το χρώμα το οποίο μπορεί να περιγράφει με βάση τις αποχρώσεις, την αξία και την ένταση, η υφή που αναφέρεται στην οπτική επίδραση των διαφόρων επιφανειών, η μορφή το οποίο αναφέρεται στο σχήμα και στην κατασκευή ενός τρισδιάστατου αντικειμένου και στην γραμμή που καθορίζει τα όρια του σχήματος.(σπιτάλας Ν. 2000) 30

31 Αστικός Σχεδιασμός Ως αστικό τοπίο θεωρείται η εικόνα που εμφανίζει κάθε δομημένο περιβάλλον. Αυτό αποτελείται από κτίρια και ελεύθερους χώρους όπως δρόμοι, πάρκα, κτλ. Επίσης, στην διαμόρφωση του τοπίου συμβάλουν οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις και το μικροκλίμα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μορφής του αστικού τοπίου είναι: α) Η χρήση της γης και η διαθεσιμότητα του χώρου. Αυτή είναι ο τρόπος της εντατικής δόμησης, της εμπορικής ή βιομηχανικής δραστηριότητας που ως αποτέλεσμα έχει τον περιορισμένο διαθέσιμο χώρο για πράσινο και δενδροκάλυψη. Η ανάπτυξη των φυτών και δένδρων επί του εδάφους όπως και υπό το έδαφος (ριζικό σύστημα, κτλ) είναι δύσκολη. β) Τις κλιματικές συνθήκες. Το κλίμα των πόλεων επηρεάζεται από την ρύπανση, την πυκνότητα της δόμησης και την προτεραιότητα σε χώρους πρασίνου. Οι αστικοί χώροι αποτελούν χώρους συλλογικούς, δημοσίας δραστηριότητας, χώρους επικοινωνίας. Προσφέρουν ευκαιρίες για την πραγματοποίηση κοινωνικών επαφών, συναντήσεων. Φιλοξενούν μια ή περισσότερες δραστηριότητες στον ίδιο ή διαφορετικούς χώρους. Βοηθούν να δέχεται ο άνθρωπος ερεθίσματα που τον συμφιλιώνουν με το περιβάλλον και τέλος γίνονται σημεία αναφοράς και προσανατολισμού μέσα στην πόλη. Ο σχεδιασμός αστικού χώρου επηρεάζεται και κατευθύνεται από την έρευνα και καταγράφει τις ιδιαιτερότητες της τοποθεσίας και του περιβάλλοντα χώρου όχι για να ισοπεδώσει τις δημιουργικές προθέσεις του μελετητή αλλά για να καθοδηγήσει τον σχεδιασμό. Για να φιλτράρει την "ανάγνωση" του χώρου.(σπιτάλας Ν. 2000) Το αστικό περιβάλλον που ζει ο άνθρωπος τον επηρεάζει εργασιακά, πολιτιστικά και πνευματικά. Στο περιβάλλον αυτό σημαντικό ρόλο έχει η αισθητική και η λειτουργική αξία των επιμέρους στοιχείων του γενικότερου αστικού τοπίου (κτήρια, δένδρα, κ.α.). Σήμερα στις σύγχρονες πόλεις, η βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων τους, αποτελεί το πρωταρχικό μέλημα όλων των ασχολούμενων με τους τρόπους πολεοδόμησης του αστικού περιβάλλοντος. Στη βελτίωση των συνθηκών ζωής από αισθητικής και λειτουργικής πλευράς σημαντικό ρόλο κατέχει η χρήση δενδροστοιχιών και πάρκων. Τα δένδρα μέσα στις πόλεις συνεισφέρουν σημαντικά στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων τους, επηρεάζοντας θετικά την ψυχική και φυσική τους κατάσταση και δίνοντας ένα αίσθημα ασφάλειας προσεγγίζοντας τον άνθρωπο με τη φύση.(ελευθεριάδης Ν. 2002) Οι αστικοί χώροι αποτελούν σημαντικό μέρος του αστικού ιστού. Οι αστικοί υπαίθριοι χώροι, συμπληρώνουν το δομημένο περιβάλλον. Ένας δρόμος ή μια πλατεία ορίζεται τις περισσότερες φορές από την εξωτερική επιφάνεια των κτιρίων. Η έλλειψη αυτών των ελεύθερων χώρων οδηγεί στην ιδέα χρησιμοποίησης κάθε είδους λύσης για δημιουργία χώρων παιδιάς, ανάπαυσης, πρασίνου και κήπων. Βασικά αντικείμενα είναι: Περίπτερα, κιόσκια, φωτιστικά, καθιστικά, ταχυδρομικά κουτιά, τηλεφωνικοί θάλαμοι, κρίνες, κάλαθοι αχρήστων, στάσεις λεωφορείων κ.λ.π.. 31

32 Βασικές αρχές είναι: Αρμονική αναφορά κλίμακας Προτίμηση υλικών τοπικής προέλευσης Χρήση χρωμάτων Υλικά με αντοχή στο χρόνο Σωστή τοποθέτηση των αντικειμένων. Οι χώροι πρασίνου Στο αστικό πράσινο περιλαμβάνονται εκτάσεις: Μικρής κλίμακας όπως: κήποι, πλατείες, χώροι στάθμευσης, εμπορικά κέντρα, οικιστικοί χώροι. Μεσαίας κλίμακας (τρία περίπου στρέμματα) όπως: πάρκα, πράσινο οικισμών, δρόμους, πεζοδρόμους, αυλές σχολείων και ευαγών ιδρυμάτων, εργοστασίων, κτλ., γήπεδα γκολφ. Μεγάλης κλίμακας όπως: περιαστικά δάση και άλση, αγροτικά άλση, δασικές περιοχές, μεγάλα έργα υποδομών (δρόμοι, κτλ.), επανάχρηση λατομείων ή μεταλλείων. Η συμβολή της βλάστησης στην αισθητική του αστικού τοπίου είναι πολύ σημαντική και συμβάλει στο οπτικό ερέθισμα. Η αρμονική συνύπαρξη του πρασίνου, δένδρων, φυτών και θάμνων με τα δομικά στοιχεία έχει θετική επιρροή στον άνθρωπο. Οι χωροτάκτες θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και τον χώρο πρασίνου στις ρυθμιστικές χωροταξικές μελέτες. Η κλίμακα, το σχήμα και το μέγεθος θα πρέπει να είναι σχετικά με αυτά του ανθρώπου. Τόσο οι δρόμοι όσο και τα πάρκα δρουν θετικά στον ψυχισμό του ανθρώπου. Η επιλογή του φυτικού υλικού θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με την χρήση. Η πυκνή βλάστηση επιβάλλεται όταν αυτό χρησιμοποιείται ως φράκτης, ενώ προκαθορισμένες αποστάσεις ορίζονται στο σχέδιο φύτευσης ενός δρόμου, πεζοδρόμου ή άλλου χώρου. Ο σχεδιασμός του πρασίνου πρέπει να εναρμονίζεται με το δομημένο περιβάλλον. Ένα σχέδιο φύτευσης σε πυκνοδομημένη περιοχή με πολλές κατασκευές φαίνεται λιτό ενώ αντίθετα αυτό φαίνεται σύνθετο και νατουραλιστικό σε μια λιγότερο δομημένη περιοχή. Τα πάρκα προσφέρουν λειτουργικότητα, αναψυχή, αισθητική και οξυγόνωση στο περιβάλλον. Η πολλαπλή χρήση, οι ευκολίες, η συντήρηση και τα υλικάκατασκευές είναι θέματα που κάνουν τα πάρκα χρήσιμα. Υπάρχουν τριών ειδών πάρκα: Τα πάρκα αναψυχής ( στρέμματα) με πολλές δραστηριότητες όπως αθλητικές εγκαταστάσεις, λίμνες, χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων, κτλ και είναι αναγκαίο ανά κατοίκους σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές. Τα πάρκα γειτονιάς (5-10 στρέμματα) είναι αναγκαία για κάθε κατοίκους. Οι δραστηριότητες αφορούν παιδιά 5-15 ετών, πισίνα, κ.α. Τέλος, τα πάρκα προσχολικής ηλικίας (παιδικές χαρές) μπορεί να είναι μεγέθους έως και ενός στρέμματος. Αυτά βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τις κατοικίες. Οι παιδικές χαρές λειτουργούν ως κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον των παιδιών μέσα στον αστικό χώρο. Η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και γι' αυτό θα πρέπει οι χώροι αυτοί να περιλαμβάνουν παιχνίδια άσκησης, συμβολικά παιχνίδια, παιχνίδια κανόνων και κατασκευών που αποτελούν και τα στάδια ανάπτυξης του. Παρατηρήθηκε ότι η συμπεριφορά των παιδιών σε μεγάλες επιφάνειες είναι διαφορετική. Οι παιδότοποι με δραστηριότητες περιπετειών συμβάλλουν περισσότερο στη διανοητική ανάπτυξη απ' ότι οι σύγχρονοι ή οι 32

33 παραδοσιακοί. Η αγωγή του παιδιού γίνεται με περιβαλλοντικά παιχνίδια, με δημιουργία χώρων ανάλογων με τον καθημερινό και εξοπλισμό για την δυνατότητα άσκησης και παρατήρησης. Απαραίτητη είναι η μεγάλη ποικιλία παιχνιδιών τόσο για την κινητική όσο και για την διανοητική και κοινωνική του ανάπτυξη. Πρέπει να δίνουν τη δυνατότητα στο παιδί να παρεμβαίνει δημιουργικά σύμφωνα με τις προσωπικές του ανάγκες και επιλογές σε φυσικό ή τεχνητό περιβάλλον. Η οργάνωση του χώρου θα πρέπει να είναι συνέχεια του αστικού ιστού.(σπιτάλας Ν. 2000) Μελέτη του αστικού τοπίου - τοποθεσίας Στις θεωρίες που γενικά αναπτύχθηκαν για τους ελεύθερους χώρους και το αστικό τοπίο για πολύ κυριάρχησε ο όρος "πράσινοι χώροι" (Espaces verts). Αυτοί ορίσθηκαν ως υπαίθριες εγκαταστάσεις στη διάθεση του αστικού πληθυσμού μέσα ή σε άμεση επαφή με την πόλη. Ταξινομήθηκαν κατά κατηγορίες ανάλογα με: - τη χρήση που προορίζονταν - τη συχνότητα χρήσης τους - τη χωρητικότητα τους - την επιφάνεια ή το μέγεθος τους - την περιοχή που εξυπηρετούν (κατοικία, γειτονιά, συνοικία, πόλη) και την ακτίνα επιρροής του. Ονομάσθηκαν: Χώροι παιχνιδιού ή περιπέτειας, πλατείες μνημειακές και μη, χώροι αναψυχής και ελεύθερου χρόνου, κήποι και πάρκα, παραλίες και πεζόδρομοι. Ή ακόμη χώροι "ειδικής χρήσης" όπως π.χ. γήπεδα αθλοπαιδιών, βοτανικοί και ζωολογικοί κήποι, νεκροταφεία κ.τ.λ. Χαρακτηρίστηκαν ως χώροι αστικοί και περιαστικοί (δάση, περιοχές αγροτικές, γραφικές σε γειτνίαση με τις πόλεις και ελεγμένης ανάπτυξης και αξιοποίησης). Τους αποδόθηκαν διάφοροι προορισμοί: προστασία, αναψυχή, ανάπαυση, επαφή με τη φύση, κοινωνικές σχέσεις, ψυχική υγεία. Ανάμεσα σε αυτές τις ταξινομήσεις βρίσκονται και οι γνωστές από τον Soulier με πολεοδομική κατεύθυνση: - Με βάση την πρακτική της συντήρησης, της ιδιοκτησίας και της διοικητικής ευθύνης απέναντι τους. - Με βάση τις τέσσερις βασικές λειτουργίες της πόλης, και το διαχωρισμό σε περιοχή κατοικίας, εργασίας και δραστηριοτήτων, αναψυχής κυκλοφορίας. Σ' αυτή την περίπτωση, οι χώροι δείχνονται μ' ένα πράσινο χρώμα στο χάρτη ή τα αντίστοιχα σχέδια των πόλεων που κρίνονται με βάση το μέγεθος (τ.μ.) και τη συνέχεια του. Διαφορετική είναι η αντιμετώπιση του αστικού τοπίου και της τοποθεσίας κατά την άποψη περί "ελεύθερων χώρων" στην πόλη που στηρίζεται από τη μια μεριά στην έννοια του ανοικτού χώρου και από την άλλη στη συμπεριφορά μέσα στο χώρο. Ορίστηκαν ως ελεύθεροι χώροι σε μια αστική περιοχή οι υπαίθριοι χώροι που είναι ανοικτοί στις ελεύθερα διαλεγμένες και αυθόρμητες δραστηριότητες, 33

34 τις μετακινήσεις, ή ακόμη την οπτική εξερεύνηση για ένα σημαντικό αριθμό ατόμων της πόλης. Δεν συνδέονται εύκολα με ιδιοκτησία, χρήση, σχήμα ή μορφή και τυπολογία χώρου και περιλαμβάνουν χώρους πράσινους και μη. Χώροι που έχουν ιδιαίτερη αξία για την πόλη μπορούν να είναι κατάλληλα διαμορφωμένοι σύμφωνα με τις ανάγκες των ίδιων των κατοίκων. Η αξία αυτή προκύπτει από τα εξής χαρακτηριστικά: - Αποτελούν χώρους συλλογικούς, δημόσιας δραστηριότητας, χώρους επικοινωνίας. - Προσφέρουν ευκαιρίες για πραγματοποίηση κοινωνικών επαφών, συναντήσεων, γνωριμιών. - Φιλοξενούν μια ή περισσότερες δραστηριότητες στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χρόνους. - Δίνουν τη δυνατότητα στα άτομα να συμμετέχουν ενεργητικά, με ένα τρόπο που συχνά τους απαγορεύεται στους κλειστούς χώρους. Επιτρέπουν δηλαδή την επιλογή και την δυνατότητα ακολουθήσουν τα άτομα τις προτιμήσεις τους με ένα ελάχιστο κοινωνικού ή οικονομικού καταναγκασμού. -Αποτελούν χώρους ξεκούρασης και διαφορετικών ερεθισμάτων από αυτούς της συνηθισμένα πολυθόρυβης, πυκνοκατοικημένης και συνήθως πόλης με μεγάλο αριθμό αυτοκινήτων. -Βοηθούν το άτομο στην κατανόηση του περιβάλλοντος του και στον προσανατολισμό του μέσα στην πόλη. -Επιτρέπουν την αίσθηση του ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος και προσφέρουν τη δυνατότητα επαφής με στοιχεία της φύσης, που ο κάτοικος, στις περισσότερες πόλεις, έχει σήμερα αποστερηθεί. Παράλληλα με αυτή την κοινωνική και φυσική χρησιμότητα τους στην πόλη, σε επίπεδο καθαρής φυσιολογίας. -Συμβάλλουν στην εξυγίανση του αστικού περιβάλλοντος, όταν λειτουργούν σαν φυσικά ανοίγματα και εφ' όσον διαθέτουν τα κατάλληλα κάθε φορά σε είδος και ποσότητα φυτά. Ανάμεσα στις δύο τάσεις που προαναφέρθηκαν υπάρχει σαφής διαφορά: Η πρώτη, κλασσική στην πολεοδομία του διαχωρισμού κατά ζώνες, αναφέρεται σε πράσινους χώρους υιοθετώντας κριτήρια όπως: ηλικία των χρηστών, διαχωρισμός των αναγκών τους, διαχωρισμός χώρων με διαφορετικό προορισμό, διάκριση με βάση τις διαφορετικές λειτουργίες της πόλης και παράγει σταθερές προδιαγραφές, αρχές, μετρώντας ποσοτικά τις επιφάνειες, υπολογίζοντας αποστάσεις, κατασκευάζοντας τις ανάγκες σαν πρότυπο. Η δεύτερη, που ενδιαφέρεται για τους ελεύθερους χώρους, ως χώρους επικοινωνίας, χώρους κοινωνικής δραστηριότητας, στηρίζει τις αρχές της, κάθε φορά, στη χρήση, τη συμπεριφορά, τις ανταλλαγές στον αστικό υπαίθριο χώρο. Η υπόθεση είναι παλιά. Ήδη ο Eugene Henard είναι ανάμεσα στους πρώτους που συνέλαβε την πόλη ως διαδικασία επικοινωνίας. Όταν η λέξη "επικοινωνία" αναφέρεται στη διαδικασία του να γίνονται από κοινού σκέψεις και να ανταλλάσσονται ιδέες, συλλογισμοί, αισθήματα, πληροφορίες. 34

35 Στα πλαίσια της παραπάνω άποψης η μελέτη για το σχεδιασμό των αστικών υπαίθριων χώρων ανάγεται στη μελέτη του αστικού τοπίου-τοποθεσίας ως χώρου οικειοποιημένου, που έχει υποστεί συγκεκριμένες και διαφορετικές χρήσεις από ένα μεγάλο αριθμό του αστικού πληθυσμού. Στη μελέτη χώρων που λέγονται "ελεύθεροι" αλλά που δεν είναι, γιατί έχουν συγκεκριμένη λειτουργία, πρωταρχικό ρόλο να παίξουν στην καθημερινή ζωή της πόλης προκειμένου να φιλοξενούν, να δέχονται τους κατοίκους, προκείμενα να μη παραμένουν άδειοι, "κενοί" χώροι. Η ανάγκη μιας μεθοδικής προσέγγισης και όχι μιας μεθόδου μελέτης, του αστικού τοπίου ή τοποθεσίας προς διαμόρφωση είναι απαραίτητη. Δεν έχει σχέση με τα περί συστηματοποίησης των λειτουργιών μέσα στην πόλη. Ούτε ακόμη με υποθετικές αξίες κατά τον περιβαλλοντικό ντετερμινισμό πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορά. Πολύ περισσότερο δεν νοείται και δεν είναι μια αναλυτική διαδικασία σχεδιασμού. Αυτή η προσέγγιση εννοείται ως μεθοδικό πέρασμα από μια προϋπάρχουσα κατάσταση, πραγματική και συγκεκριμένη, σε μια νέα, προτεινόμενη. Επηρεάζεται από θεωρητικά και ιδεολογικά στοιχεία σε όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Εξειδικεύοντας το γενικό μοντέλο που προαναφέρθηκε περιλαμβάνει: - Την ανάγνωση των συλλογικών δραστηριοτήτων που συμβαίνουν σαν αστικό χώρο μελέτης. Την ανάγνωση του ίδιου του χώρου σε σχέση με αυτές. - Τις σχέσεις αυτών των δραστηριοτήτων με την καθημερινή ζωή των κατοίκων (από τον ιδιωτικό προς το δημόσιο χώρο) και με την ίδια τους την απασχόληση (είδος, τόπος, χρόνος, σχέση με το περιβάλλον). - Την πρόταση διαμόρφωσης των ελεύθερων χώρων, με τρόπο που να εξυπηρετούν τις προϋπάρχουσες δραστηριότητες και άλλες νέες, που προβάλλονται πάνω στο χώρο με βάση ειδικές υποθέσεις. Αυτές μπορεί να προκύπτουν από την ανάλυση, φυσική και κοινωνική κάτω από τη γενικότερη υπόθεση της μέγιστης χρησιμοποίησης αυτών των χώρων από τους ίδιους του τους κατοίκους.(σπιτάλας Ν. 2000) 35

36 Βασικές Αρχές σχεδιασμού αστικών υπαίθριων χώρων Η βασική υπόθεση για την αντιμετώπιση των αστικών υπαίθριων χώρων στηρίζεται: 1. Στην αναγκαιότητα για τη χρησιμοποίηση τους, για καθημερινή χρήση και εξυπηρέτηση σε αυτούς συγκεκριμένων αναγκών των κατοίκων της πόλης. 2. Στην δυνατότητα να αποτελούν χώρους κοινωνικούς, χώρους συλλογικούς, χώρους δημόσιας δραστηριότητας. Χώρους επαφών και ανθρώπινης επικοινωνίας. Κάτω από αυτή τη σκοπιά, μετρικά στοιχεία και κατανομές, μερικά μόνο είναι χρήσιμα, σαν δείκτες της γενικής κατάστασης μιας πόλης σε ελεύθερους χώρους και ειδικότερα ίσως ως προς την φυσιολογική αποτελεσματικότητα των χώρων αυτών. Η ίδια τους η οργάνωση, που ως ένα μεγάλο βαθμό καθορίζει και καθορίζεται από τον τρόπο που χρησιμοποιούνται και λειτουργούν, είναι σημαντική και οφείλει να διαφέρει κάθε φορά ανάλογα με τις τοπικές φυσικές και κοινωνικές ειδικές συνθήκες. Μερικές υποθέσεις και αρχές σχεδιασμού αστικών υπαίθριων χώρων αποτελούν τα παρακάτω. Οι χώροι αυτοί πρέπει να: 1. Ικανοποιούν πραγματικές ανάγκες. Να επιτρέπουν δηλαδή με την οργάνωση τους συγκεκριμένες δραστηριότητες των κατοίκων της περιοχής ή της πόλης ανάλογα. 2. Να είναι χώροι καθημερινής διαβίωσης, χρησιμοποιούμενοι για όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα γίνεται, μέσα στην ημέρα και τις εποχές. 3. Να μπορεί να τους οικειοποιηθεί ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων, τους αναγνωρίζεται δηλαδή η ανάγκη μιας δημοκρατικής αξίας κατά τη χρησιμοποίηση τους. 4. Για την ικανοποίηση των παραπάνω είναι επιτακτική η ανάγκη πολυλειτουργικότητας τους και μάλιστα τόσο περισσότερο όσο μικρότερος είναι ο αριθμός τους για μια πόλη. 5. Να αποτελούν την κατάλληλη υποδομή ώστε να μπορούν να φιλοξενήσουν διάφορες δραστηριότητες της πόλης, ακόμη και μελλοντικές. Αυτό οδηγεί στην αναγκαιότητα της ευελιξίας κατά την οργάνωση και χρησιμοποίηση του ελεύθερου χώρου. 6. Να είναι ανοιχτοί, ευπρόσιτοι, ενταγμένοι στον ιστό και τη ζωή της πόλης συσχετισμένοι μεταξύ τους φυσικά και λειτουργικά. 7. Να φαίνονται και να είναι αποτέλεσμα του φυσικού (οικολογικού και κοινωνικού) δυναμικού του τόπου. 8. Να αποτελούν πλέγμα μέσα στην πόλη. Δεν θα έπρεπε να είναι διακεκριμένοι, ξεκομμένοι χώροι όπως συνήθως γίνεται. Αλλά θα έπρεπε να περνούν και να διαχέονται παντού μέσα στην πόλη και τη ζωή της. Χωρίς ρήξη ανάμεσα σε κατασκευασμένο και πράσινο. Σε συνέχεια και σύνδεση των κτισμένων με τους ελεύθερους χώρους.(σπιτάλας Ν. 2000) 36

37 Έτσι, που η καθημερινή διαδρομή να ήταν περίπατος και οι χώροι αυτοί τόποι ζωής και κοινωνικής δραστηριότητας. Πρόκειται για βασικές υποθέσεις που επιβεβαιώνονται και προκύπτει ακόμη πιο επιτακτική η ανάγκη για ικανοποίηση τους στην ελληνική πραγματικότητα. Σε αυτή την κατανόηση βοηθά η συσχέτιση με ορισμένα συμπεράσματα για το είδος και την οργάνωση των ελεύθερων χώρων στην πόλη μας, πολλά από τα οποία ισχύουν και για άλλες ελληνικές πόλεις. Οι ελεύθεροι χώροι στις ελληνικές πόλεις είναι λιγοστοί. Το ποσοστό (3-4 τ.μ. ανά κάτοικο) για τα πολεοδομικά συγκροτήματα είναι πάρα πολύ χαμηλό. Για την Αθήνα και τις πόλεις άνω των κατοίκων ισχύει 2.8 τ.μ. ανά κάτοικο.(σπιτάλας Ν. 2000) Τα αστικά περιβάλλοντα είναι ανθρωπογενή οικοσυστήματα. Σε πολλές περιπτώσεις είναι τοπιακά απαράδεκτοι τόποι με πολύ λίγο πράσινο (Αθήνα 2,55% και Θεσσαλονίκη 2,73% σε σύγκριση με την Ουάσιγκτον 50%, βλέπε Διάγραμμα). Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία (1999) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, η Αθήνα παραμένει η πόλη με τη μικρότερη αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο. Διάγραμμα. Πράσινο στις πόλεις του κόσμου.(ελευθεριάδης Ν., 2006, Αισθητική του τοπίου, Δράμα) 37

38 Στους περιαστικούς χώρους οι δείκτες είναι 18 τ.μ. ανά κάτοικο μέσα στην πόλη, και τ.μ. ανά κάτοικο εκτός πόλεως, με εξαίρεση τις δενδροστοιχίες, τα γήπεδα αθλοπαιδιών, τους χώρους ειδικής χρήσης. Περιαστικά, οι δυνατότητες και διέξοδοι υπάρχουν για την Θεσσαλονίκη (π.χ. δάση) μόνο που και γι' αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα. Χρειαζόταν ειδική "μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων" από την χάραξη τμημάτων της περιφερειακής οδού, καθώς και "μελέτη σχεδιασμού του δάσους" στην προοπτική της φυσικής και κοινωνικής εξυπηρέτησης της πόλης. Αυτοί οι χώροι όμως, οι περιαστικοί, δεν αντικαθιστούν τις ελλείψεις ελεύθερων χώρων μέσα στην πόλη. Είναι ανισοκατανεμημένοι και κατά περιοχές ανύπαρκτοι. Από στοιχεία έρευνας, (Σ.Ε.Ε.Σ.Θ., 1978) αναφέρονται για την ανατολική Θεσσαλονίκη: 0-0,5 τ.μ. ανά κάτοικο, ενώ στο κέντρο της πόλης 2,43 τ.μ. ανά κάτοικο. Το υψηλότερο ποσοστό εμφανίζεται στο Δήμο Καλαμαριάς 6.78 τ.μ. ανά κάτοικο. Κατά μια πρόχειρη ιεράρχηση των αναγκών, όπου συνεκτιμήθηκαν α) η έλλειψη ελεύθερων χώρων και β) ειδικότερα προβλήματα κατά περιοχές όπως μόλυνση, πυκνοκατοίκηση, γειτνίαση με βιομηχανία, φυσικό περιβάλλον, βρέθηκε η εξής κλίμακα από περισσότερο σε λιγότερο προβληματικούς δήμους και κοινότητες: Κατατεμαχίζονται σε μικρά κομμάτια και είναι έτσι οργανωμένοι που λειτουργούν μόνο στη βάση της κατ' ανάγκη χρησιμοποίησης των λιγοστών ανοιγμάτων στην πόλη και όχι γιατί προσφέρουν πραγματικές εξυπηρετήσεις. Οι ελλείψεις αυτές τόσο σε ελεύθερους χώρους όσο και στο είδος της οργάνωσης τους φάνηκαν πιο έντονα στις μέρες των σεισμών. Οι διαμορφωμένοι ελεύθεροι χώροι διακρίνονται σε νησίδες οδικής κυκλοφορίας, πλατείες, πάρκα γειτονιάς (ως προς τις νόρμες χαρακτηρισμένα έτσι) και τελευταία σε κάποιους πεζόδρομους.(σπιτάλας Ν. 2000) Ανάλυση της τοποθεσίας Υποστηρίχθηκε η υπόθεση ότι ο σχεδιασμός αστικών υπαίθριων χώρων οφείλει να στοχεύει στη διαμόρφωση τους ως: Χώροι πολυδύναμοι, συλλογικών δραστηριοτήτων, που στον ίδιο ή διαφορετικούς χρόνους θα χρησιμοποιούνται με τον ίδιο ή διαφορετικούς τρόπους από πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους, που προφανώς τους αντιλαμβάνονται μέσα από τα δικά τους ενδιαφέροντα. Η ανάλυση της τοποθεσίας, κάτω από το φίλτρο αυτής της υπόθεσης, μελετά την υπάρχουσα κατάσταση, για να αναδείξει διαφορετικές ανάγκες και δυνατότητες προκειμένου για μια πρόταση διαμόρφωσης του χώρου. Με λιγότερους κατά το δυνατό καταναγκασμούς, με λιγότερη κατά το δυνατό "διακοσμητική" διάθεση (δυστυχώς συχνά τους αντιμετωπίσανε έτσι αυτούς τους χώρους πολλά τα παραδείγματα γύρω μας). Με περισσότερη διάθεση χρησιμοποίησης, επέμβασης πάνω τους κατά τις δυνατότητες που προσφέρουν. Η ποσοτική αντιμετώπιση τους και οι διάφοροι προσδιορισμοί θεωρητικών αναγκών όπως η επιφάνεια, αριθμός χρηστών, απόσταση εξυπηρέτησης, συχνότητα 38

39 χρήσης τους οδήγησαν στην τυποποίηση επιφανειών έτσι που οι ελεύθεροι χώροι της πόλης να είναι: οι παιδότοποι, οι πεζόδρομοι, τα πάρκα γειτονιάς, συνοικίας, οι πλατείες, οι μεγάλοι δημόσιοι κήποι. Δηλαδή ξεκομμένοι, κλειστοί στον εαυτό τους χώροι και όχι η συνέχεια του φυσικού ανοιχτού χώρου που κυλά παντού μέσα στην πόλη κάνοντας την ν' αναπνέει φυσικά και κοινωνικά. Αποτέλεσμα: Μονοτονία αστικού τοπίου, συχνά αχρησία (παρά μόνο για την αναγκαστική κίνηση εξυπηρέτησης) ή δισχρησία.(σπιτάλας Ν. 2000) Εξέλιξη του Σύγχρονου Αστικού Τοπίου Τρεις σχολές υποκίνησαν το σχεδιασμό τοπίου του 18 ου αιώνα και καθιερώθηκαν: Ο δυτικός κλασικισμός από το ιταλικό baroque ή την γαλλική μοναρχία την οποία οι περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις αντέγραψαν και ανταγωνίστηκαν. Η σχολή της Κίνας, με τις αρχές του άτυπου που τόσο μπερδεύτηκαν με αυτές της Αγγλίας ώστε να γίνει γνωστή ως άγγλο κινέζικη σχολή. Και η σχολή της Αγγλίας, με την επανάσταση εναντίον του κλασικισμού στο τοπίο, αν και όχι στην αρχιτεκτονική και την έκφραση σε χώρο μιας τελείως νέας εποχής. (Πηγή από βιβλίο Αρχιτεκτονική Τοπίου-Σχεδιασμός Αστικών Χώρων / Ανανιάδου-Τζημοπούλου Μ.) Αν ο 18 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την επιστροφή του ενδιαφέροντος για τη φύση και από τη θεωρία του γραφικού, ο 19 ος αιώνας είναι η αφετηρία για την αληθινή μεταμόρφωση των αστικών υπαίθριων χώρων και η εποχή που αυξήθηκαν και αναπτύχθηκαν. Με τη βιομηχανική επανάσταση και την άναρχη διόγκωση των πόλεων, η γνωστή φιλολογία της κοινωνικής προστασίας αλλά και οι κρατικές ενέργειες έδωσαν, εκτός από κείμενα για μια ιδανική πόλη, όπως του J. B. Godin, Ch. Fournier, E. Cabet, μεγάλα έργα πολεοδομίας, όπως αυτά στο Παρίσι υπό την διοίκηση του Prefer Haussmann επί Ναπολέοντα ΙΙΙ, που ακόμη σημαδεύουν το αστικό τοπίο. Με το σχεδιασμό του Central Park της Ν. Υόρκης από το ΡL. Olmsted ξεκίνησε μια κίνηση για τα πάρκα και την υπαίθρια αναψυχή στις ΗΠΑ με σχεδιαστικό ύφος τη "φύση" μέσα στα πάρκα. Αυτό είχε τις ρίζες του στην κίνηση που διαμορφώθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα στη βιομηχανική Αγγλία. Τότε μια ψυχολογική αντίδραση των Άγγλων ήταν να κινηθούν προς το ρομαντισμό. Χρησιμοποιώντας την οικονομική ευμάρεια ξεγλιστρούσαν με τις οικογένειες τους στην ύπαιθρο. Εκεί προσκαλούσαν ειδικούς να σχεδιάσουν τις αυλές και κήπους τους από τους οποίους ζητούσαν να αποφεύγουν σχέδια με άξονες, κύκλους, τετράγωνα και άλλα γεωμετρικά σχήματα, τα οποία τονίζουν την εμφάνιση των πόλεων. Επιθυμούσαν κήπους με φυσικές γραμμές και κατασκευές προσαρμοσμένες στο ανάγλυφο. Τα δένδρα αφηνόταν να αναπτυχθούν στις φυσικές τους μορφές. Κάτω από την παραπάνω πραγματικότητα αναπτύχθηκε ο σχεδιασμός και η αρχιτεκτονική του "προσωπικού κήπου" (Ρersonal garden). Όμως στις ΗΠΑ ο Olmsted αναλογιζόμενος ότι δεν μπορεί όλος ο πληθυσμός να πηγαίνει στην ύπαιθρο, προσπάθησε να "μεταφέρει" την ύπαιθρο, μέσα στην πόλη. Έτσι, άρχισαν να αναπτύσσονται τα δημόσια πάρκα. Ο αστός μιας μεγάλης πόλης χρήστης ενός 39

40 δημόσιου πάρκου αφήνει την πόλη πίσω και πηγαίνει στο πάρκο, μια αναπαράσταση της φύσης. Ένα πάρκο, όμως, που θα θυμίζει φύση δεν μπορεί να φιλοξενεί ευκολίες και κατασκευές για δραστηριότητες υπαίθριας αναψυχής και κυρίως αθλοπαιδιές. Οπωσδήποτε οι αρχιτέκτονες τοπίου πριν σχεδιάσουν πρέπει να ξεκαθαρίσουν το σκοπό τους που θα εξυπηρετεί το πάρκο. Ο σκοπός του πρέπει να καθοριστεί ως εξής: Να εξυπηρετεί τις επιδιώξεις των σχεδιαστών. Σύμφωνα με τις ανάγκες του κοινού. Σύμφωνα με την ικανότητα του τόπου (θέση, κλίση, έκθεση κ.ά.). Τα φυτά που θα χρησιμοποιηθούν θα πρέπει να έχουν σημαντικά λειτουργικά και αισθητικά χαρακτηριστικά αλλά και να είναι "φθηνά" ως προς την κατανάλωση νερού, λιπασμάτων περιποιήσεων κ.ά. Τα χαρακτηριστικά των χρηστών και το είδος των αναγκών της αναψυχής που επιθυμούν πρέπει να διερευνηθούν. Πριν από το σχεδιασμό πρέπει να γίνουν απογραφές. Κατάλληλη μέθοδος είναι η "μέθοδος παρατήρησης". Τα πάρκα διακρίνονται σε κατηγορίες σύμφωνα με την κλίμακα και τη συνεισφορά τους (Laurie, 1975), αυτά παραθέτονται πιο κάτω: Πάρκα προσχολικής ηλικίας είναι οι μικρότερες μονάδες. Αυτά πρέπει να βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τις κατοικίες που θα εξυπηρετούν. Η έκταση αυτών των μίνι πάρκων πρέπει να είναι έως 1 στρέμμα. Πάρκα γειτονιάς για παιχνίδι και αναψυχή παιδιών ηλικίας 5-14 ετών. Η έκταση πρέπει να είναι 5-10 στρέμματα. Η απόσταση των πάρκων από τις κατοικίες μ. Αυτά τα πάρκα πρέπει να περιλαμβάνουν πράσινα ανοίγματα, πισίνες κ.α. Ένα τέτοιο πάρκο μπορεί να δέχεται τα παιδιά μιας γειτονιάς κατοίκων. Πάρκα αναψυχής τα οποία δίνουν την ευκαιρία στους κατοίκους της πόλης να φύγουν από το θόρυβο, τη σκόνη, την κυκλοφορία κ.α. Παρέχουν πολλές ευκαιρίες για ενεργητική και παθητική αναψυχή. Το εμβαδόν τους πρέπει να είναι μεγάλο (από στρέμ.), ώστε να φιλοξενηθούν οι διάφορες δραστηριότητες, όπως αθλητικά κέντρα, γήπεδα γκολφ, λεμβόπλοια, χώρος στάθμευση αυτοκινήτων κ.α. Ένα τέτοιο πάρκο θα πρέπει να διατίθεται για κάθε κατοίκους.(πηγή από βιβλίο Αρχιτεκτονική Τοπίου- Σχεδιασμός Αστικών Χώρων / Ανανιάδου-Τζημοπούλου Μ.) 40

41 Αρχές του σχεδιασμού Ως αρχές σχεδιασμού ενός πάρκου μπορούν να αναφερθούν: Κάθε τι πρέπει να έχει ένα σκοπό. Ο σχεδιασμός πρέπει να γίνεται για το κοινό. Η ικανοποίηση των λειτουργικών και αισθητικών αξιών. Η μελέτη της αισθητικής πρέπει να περιλαμβάνει τις επιδράσεις στο τοπίο και τη προσαρμογή του σχεδιασμού. Τα λειτουργικά θέματα για μελέτη πρέπει να ικανοποιούν τις τεχνικές και οικονομικές απαιτήσεις. Ανάγκη του χρώματος στο δομημένο περιβάλλον Η βαθμιαία μετατόπιση του ανθρώπου από το φυσικό στο τεχνητό περιβάλλον φαίνεται να είναι αναπόφευκτη. Η αστικοποίηση, η πληθυσμιακή κρίση, η υπέρογκη αύξηση της αξίας της γης και το κυκλοφοριακό δεν επιτρέπουν πια στον μεμονωμένο ιδιοκτήτη την πολυτέλεια ενός κήπου με δένδρα. Ίσως, ακόμη μελλοντικότερα, οι άνθρωποι όχι μόνον θα ταξιδεύουμε στο διάστημα αλλά θα ζουν εκεί, όπως μέσα στους ωκεανούς και τις θολοσκεπές πολιτείες. Είτε το θέλουμε είτε όχι, η ζωή μας θα γίνεται όλο και πιο πολύπλοκη και πιο τεχνητή. Το φως, όμως και το χρώμα, θα είναι πάντα απαραίτητα για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, που ζουν και κινούνται μέσα στο δομημένο περιβάλλον, γιατί επηρεάζουν τον βιολογικό κύκλο φυτών και ζώων. Η αποδημία των πουλιών και το ζευγάρωμα των θηλαστικών είναι συνάρτηση της διάρκειας της ημέρας. Η ακτινοβολία κινητοποιεί τις αδενικές εκκρίσεις, τον μεταβολισμό, την ορμονική λειτουργία, τους κτύπους της καρδιάς και την όρεξη. Ήρθε η ώρα στη ζωή της ανθρωπότητας που οι μελετητές καλούνται να αντιμετωπίσουν πρωτόφαντα προβλήματα: τον περιβαλλοντικό έλεγχο, την ακτινοβολία και την επίδραση του τεχνητού φωτός και χρώματος που δεσπόζουν πια πάνω στην ζωντανή ουσία. Το χρώμα στο δομημένο περιβάλλον εξυπηρετεί πολύ σπουδαίους σκοπούς: Στο τομέα της όρασης μπορεί να εξαλείψει το θάμπωμα από το οπτικό πεδίο. Στον συγκινησιακό τομέα μπορεί να σπάσει την μονοτονία και να δημιουργήσει μια ενδιαφέρουσα αλλαγή ρυθμού. Εάν είναι ζεστό και χαρούμενο, προσελκύοντας την προσοχή του ανθρώπου τον ενθαρρύνει σ ένα εξωστρεφή δραστηριότητα. Αντίθετα τα ψυχρά και μουντά χρώματα βοηθούν την συγκέντρωση σ οπτικές και διανοητικές εργασίες. Στον κοινωνικοπολιτιστικό τομέα βοηθά την έκφραση των θεσμών και συμβατικοποιημένων δραστηριοτήτων ενός λαού, της δεοντολογίας, της κοσμοαντίληψης και της τυπικής προσωπικότητας του. Σαν έγχρωμο υλικό ή χρωστική ύλη βελτιώνει τις ιδιότητες των δομικών υλικών προς όφελος της άνεσης και της αισθητικής των κτιρίων.(σπιτάλας Ν. 2000) 41

42 Παράλληλα, θα πρέπει να μελετηθούν αρκετοί παράγοντες, έτσι ώστε να δοθούν οι απαραίτητες πληροφορίες, για να γίνει περισσότερο κατανοητή η παρούσα πτυχιακή εργασία. Όλα αυτά κρίνονται απαραίτητα να αναφερθούν και να μελετηθούν, για την καλύτερη έρευνα του προβλήματος. Τέτοιοι παράγοντες είναι: η ιστορία της περιοχής και του στρατοπέδου, το κλίμα, η βλάστηση, η πανίδα. Όμως, ας εξηγήσουμε καλύτερα, τους παράγοντες και τα στοιχεία, τα οποία μας ενδιαφέρουν. Το αβιοτικό περιβάλλον, όπως είναι η γεωμορφολογία, οι γεωλογικές και εδαφικές συνθήκες, καθώς και οι κλιματικές και υδρογραφικές συνθήκες. Το βιοτικό περιβάλλον, δηλαδή η βλάστηση χλωρίδα, η πανίδα και κάποιες ασθένειες και προσβολές εντομών, καθώς και άλλοι κίνδυνοι που ενδεχομένως θα υπάρξουνε ή υπάρχουν είδη. Στη συνέχεια, θα μελετήσουμε το ανθρωπογενές περιβάλλον, δηλαδή θα αναφερθούμε στην δημογραφία, στην ιστορία, στον πολιτισμό κλπ..επίσης, θα αναφέρουμε στοιχεία, για την ιστορική εξέλιξη του τόπου, την αρχαιολογία, τις μεταβολές του πληθυσμού και το διοικητικό καθεστώς της περιοχής των Γιαννιτσών, καθώς και το ιδιοκτησιακό καθεστώς του στρατοπέδου Καψάλη. Θα αξιολογήσουμε και θα εκτιμήσουμε τον χώρο του στρατοπέδου, τις υφιστάμενες χρήσεις του, τα προβλήματα και τους περιορισμούς. Έπειτα, από όλη την διαδικασία της αναφοράς και αξιολόγησης, θα περάσουμε στο κομμάτι των προτάσεων. Δηλαδή, στις προτεινόμενες χρήσεις, στην απομάκρυνση μέρους της υπάρχουσας βλάστησης και γενικά κάποιους χειρισμούς που θα κριθούν απαραίτητοι να υλοποιηθούν, για την σωστή σχεδίαση και διαχείριση του χώρου, του στρατοπέδου Καψάλη. 42

43 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η πόλη των Γιαννιτσών και η ίδρυσή της Τα Γιαννιτσά μέχρι το 1430 μ.χ. δεν αναφέρονται σε καμιά πηγή. Τη χρονιά αυτή ο Ι. Αναγνώστης στο χρονικό του για την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους αναφέρει ότι ο Σουλτάνος Μουράτ που ήρθε στα Γενητζά για κυνήγι διέταξε όλους τους Τούρκους των Γενητζών να πάνε να κατοικήσουν στη Θεσσαλονίκη και σχεδόν ερήμωσε τον τόπο ο τόπος αυτός είναι πέρα για πέρα πεδιάδα, μια μέρα μακριά και τον κατοίκησαν πολλοί Τούρκοι είτε γιατί είναι πλούσιος είτε γιατί βιάστηκε αυτός, που τον πρωτοδιάλεξε, για να κατοικήσουν. Η έλλειψη πηγών σχετικά με την πόλη των Γιαννιτσών είναι η βασική αιτία που πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι ιδρύθηκαν από Τούρκο στρατηγό τον Γαζή Εβρενός, ο οποίος στο διάστημα είχε καταλάβει τη Θράκη και μεγάλο μέρος της Μακεδονίας, είχε δε φθάσει μέχρι τη Βέροια. Ο Εβρενός λοιπόν διάλεξε την τοποθεσία που βρισκόταν κοντά στη λίμνη κι είχε μεγάλη έκταση, για να συγκεντρώνει τα πολυάριθμα στρατεύματά του. Η περιοχή που κτίστηκε η πόλη έχει και μεγάλη στρατηγική σημασία γιατί βρίσκεται πάνω στους δρόμους που οδηγούν από τη Θεσσαλονίκη στην Έδεσσα και από τα Γιαννιτσά στη Βέροια και από κει στην Αθήνα. Ακόμη η ύπαρξη της λίμνης και του βουνού Πάικου, που περιτριγυρίζουν την περιοχή, κάνουν την πόλη απρόσβλητη κι από βορρά κι από νότο. Οι Τούρκοι κάτοικοι της πόλης γρήγορα αυξήθηκαν και στα 1430 ξεπέρασαν κατά πολύ τους χίλιους. Στη μαρτυρία του ο Ι. Αναγνώστης παρατηρούμε ότι υπονοείται η ύπαρξη χριστιανικού πληθυσμού, γιατί η πόλη έχει πολλούς Τούρκους, κατά συνέπεια θα είχε και χριστιανούς. Μήπως πριν ακόμη κυριευθεί η Θεσσαλονίκη (1430) και συγκεκριμένα πριν το 1385 τα Γιαννιτσά ήταν ένα μικρό και ασήμαντο χωριό στο οποίο εγκαταστάθηκε ο Γαζή Εβρενός με τους στρατιώτες του κι από τότε έγινε σημαντικό Τουρκικό κέντρο; Αυτό υποστηρίζει ο Η. Βουτιερίδης. Αναφέρει ότι ο Εβρενός Μπέης εισήλθε στη Μακεδονία και μαζί με τις άλλες πόλεις, κατέλαβε και το Βαρδάρι που εξηγείται από τον Αξιό Βαρδάρη που οι απόγονοι του Εβρενός το έκαμαν πρωτεύουσά τους. Είναι φυσικό να επηρέασε στη δημιουργία της παράδοσης αυτής η Πέλλα, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τα Γιαννιτσά. Το μόνο επιβεβαιωμένο είναι ότι τα μνημεία της Πέλλας χρησιμοποιήθηκαν ως υλικό για να κτιστούν πολλά σπίτια και τζαμιά των Γιαννιτσών. Τέτοιο υλικό έχει επισημανθεί κι από πολλούς περιηγητές Ευρωπαίους που πέρασαν από τα Γιαννιτσά κατά τον 18 ο αιώνα. (Χατζής Χ. 2003) 43

44 Τα Γιαννιτσά στα Βυζαντινά χρόνια Στην περιοχή των Γιαννιτσών υπήρχαν δύο Κάστρα, τα οποία όταν ήρθαν οι Τούρκοι ως κατακτητές τα κατέστρεψαν και έχτισαν τα Γιαννιτσά. Τα Γιαννιτσά όπως τα ξέρουμε, ως ενιαία πόλη, είναι μια πόλη Οθωμανική που χτίστηκε γύρω στα 1380 με το όνομα: "νέος τόπος". Ότι η πόλη των Γιαννιτσών χτίστηκε γύρω στο 1380 το ξέρουμε από ένα λουτρό, το λουτρό του Εβρενός που βρέθηκε δίπλα στον τάφο του Γαζή Εβρενός πηγαίνοντας προς την Παλιά Αγορά. Εκεί, δίπλα στο λεγόμενο οικόπεδο του Καϊάφα, υπάρχει ένα μικρό λουτρό που είναι το παλαιότερο μνημείο των Γιαννιτσών. Χρονολογείται γύρω στα και από αυτό φαίνεται ότι οι Τούρκοι ήσαν από τότε στην περιοχή (Εικ.1). Η πρώτη σαφής μαρτυρία για τα Γιαννιτσά είναι γύρω στο Ο ιστορικός Ιωάννης Αναγνώστης αναφέρει πως όταν κατακτήθηκε η Θεσσαλονίκη από τους Τούρκους, επειδή είχε ερημώσει, ο Σουλτάνος έφερε χίλιες τουρκικές οικογένειες από τα Γιαννιτσά και κατοίκησαν την Θεσσαλονίκη. Εικ.1: Τα λουτρά του Καϊάφα (φωτογραφία περίπου ) Υπέθεσα, ότι πρέπει να υπήρχε μια Βυζαντινή πόλη η οποία λεγόταν Βαρδάριον. Οι Βυζαντινοί εγκατέστησαν στην πόλη μεταξύ των άλλων τους λεγόμενους Βαρδαριώτες για να αντιμετωπίσουν τις Σλαβικές επιδρομές. Η υπόθεση όμως αυτή ούτε επαληθεύτηκε αλλά ούτε και διαψεύστηκε. Επειδή δεν ξέρουμε πώς ήταν ο οικισμός, πρέπει να αναζητήσουμε το κέντρο του σε δύο τόπους. Ο πρώτος τόπος έχει σχέση με την Εγνατία Οδό που περνάει από την Παλιά Αγορά. Το δεύτερο κέντρο πρέπει να το αναζητήσουμε στην περιοχή του μεγάλου πάρκου του Φιλίππειου. Εκείνος ο Λόφος σε μια παλιά φωτογραφία που σώζεται έχει πολλά παράξενα σπασίματα, που δείχνουν ότι πρέπει να υπάρχουν κάποιες κατασκευές αλλά αν δεν γίνουν ανασκαφές δεν μπορούμε να ξέρουμε τι κατασκευές είναι (Εικ.3). Έτσι λοιπόν δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για κάτι Βυζαντινό στα Γιαννιτσά. Για το μόνο που μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι το μέρος αυτό αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον στα Βυζαντινά χρόνια εξαιτίας του θέματος των Σλάβων. Τα Γιαννιτσά είναι ένας τόπος, για τον οποίο κατά καιρούς, διάφοροι Σλάβοι Ιστορικοί έχουν πει ότι σ'αυτό το μέρος είχαν πρωτοεγκατασταθεί σλαβικές φυλές. Κάνοντας μια ανάλυση των ιστορικών πηγών που έχουν διασωθεί, προκύπτει ότι η 44

45 περιοχή των Γιαννιτσών δέχτηκε κάποιους εποίκους, που δεν ήταν όμως σλάβοι στην καταγωγή, αλλά πρόσφυγες από όλη τη Βαλκανική χερσόνησο, τους οποίους το Βυζαντινό κράτος εγκατέστησε βόρεια της τότε λίμνης των Γιαννιτσών και τους είχε κατά κάποιον τρόπο "φόρου υποτελείς". Εικ.3: Φωτογραφία-κάρτα που δείχνει την αγορά-χώρο δημοτικών καταστημάτων-με φόντο το λόφο του Φιλίππειου πριν φυτευθεί και γίνει πάρκο. Η Διοίκηση στο Βυζάντιο ήταν διαφορετική από ότι στην Τουρκοκρατία. Δεν γνωρίζουμε τίποτα για την διοίκηση των Γιαννιτσών αλλά μπορούμε να υποθέσουμε πώς ήταν. Υπήρχαν δύο μορφές διοίκησης: η εκκλησιαστική και η πολιτική. Εκείνο που γνωρίζουμε για τις ασχολίες των κατοίκων του οικισμού είναι ότι έφτιαχναν τούβλα, διάφορα πλεχτά από λυγαριές και μέχρι το 19ο αιώνα έκαναν εξαγωγή βδέλας. Λόγω της ελονοσίας ο τόπος ήταν πολύ αραιοκατοικημένος. Για την παιδεία στα Βυζαντινά Γιαννιτσά δεν ξέρουμε τίποτα. Επί τουρκοκρατίας όμως ήταν κέντρο πολύ σοβαρής Οθωμανικής παιδείας. Άποψη των Γιαννιτσών από τον κάμπο στις αρχές της δεκαετίας '60.(Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, 2008) 45

46 Το όνομα της πόλης Την ετυμολογία του ονόματος των Γιαννιτσών προσπάθησαν πολλοί να εξηγήσουν. Οι πρώτοι που στα νεώτερα χρόνια ασχολήθηκαν είναι ο Γ. Μυστριώτης, ο Γ. Χατζηδάκης και ο Γ. Οικονόμου. Και οι τρεις γράφουν ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους (1913). Ο Μυστριώτης υποστηρίζει ότι οι Τούρκοι αφού μπήκαν στη Μακεδονία παρατήρησαν ότι οι Πελλαίοι έμοιαζαν με τους Ίωνες της Μ. Ασίας για αυτό τους ονόμασαν Γιουνάνηδες, δηλαδή Ίωνες «κατά ταύτα Γιανητσά είναι λέξις συγκεκομμένη αντί Γιουνανητσά και σημαίνει πόλιν των Ιώνων ήτοι των Ελλήνων». Πιο κάτω αναφέρει ότι μερικοί γράφουν Γενητσά και νομίζουν ότι σημαίνει νέα πόλη, αλλά αυτό ίσως είναι προϊόν της άγνοιας της ιστορίας της πόλης. Προσθέτει ότι αν ήταν πιθανότερη η άποψη αυτή πάλι σώζεται το κύριο μέρος της γνώμης μου, γιατί το όνομα νέα πόλη δηλώνει ότι μέχρι τα χρόνια που κτιζόταν από τους Τούρκους νέα πόλη σωζόταν η Πέλλα που ήταν παλιά. Ο Χατζηδάκης, κορυφαίος γλωσσολόγος και καθηγητής πανεπιστημίου, συμπεραίνει ότι το όνομα Γιαννιτσά δε φαίνεται να πλάσθηκε από τους Τούρκους, αλλά ότι παραλήφθηκε από αυτούς έτοιμο και μεταβλήθηκε κατά τους φωνητικούς νόμους της γλώσσας τους σε Γενιτζέ. Προήλθε από το όνομα Γιάννης και είναι Ελληνικό: α) γιατί το όνομα Γιαννιτσά καθώς και άλλα όμοια, λέγονται κι αλλού και β) ο σχηματισμός αυτού και των άλλων ομοίων μπορεί να ερμηνευτεί από την ελληνική γλώσσα, π.χ. το όνομα Γιαννιτσά, όνομα συνοικισμού ή φρουρίου ήταν σε χρήση στην Πελοπόννησο πριν την κατάκτηση της από τους Τούρκους. Ιαννιτζά (επί Παλαιολόγου) κείται στην επαρχία Καλαμών όπου και τα Γιαννιτσάνικα. Ο πληθυντικός, τα Γιαννιτσά, ερμηνεύτηκε όπως το Φιλιατρόν, τα Φιλιατρά. Ακόμη το κύριο όνομα Ιωάννης, Γιάννης, λαμβάνει ποικίλες μορφές στις κατά τόπους χρήσεις, δηλαδή λέγεται όχι μόνο Γιαννίτσης, Γιαννίτσιος, Γιαννίτσος αλλά και Γιαννιτσάς και Γιαννιτσέας. Μπορεί λοιπόν να υποτεθεί ότι βάση είναι το Γιαννίτσης και Γιαννίτσος, το Γιαννιτσά, το Γιαννιτσάς ή Γιαννιτσέας. Ο Οικονόμου, που τότε ήταν έφορος αρχαιοτήτων Μακεδονίας, δε συμφωνεί με τον Χατζηδάκη και δίνει νέα ερμηνεία στο όνομα. Υποστηρίζει ότι η τοπωνυμία έχει την αρχή της στην Τουρκική γλώσσα, γιατί «όχι μακράν της κωμοπόλεως των Γενιτσών κείται η Μητρόπολη τους, που φέρει το όνομα Εσκιτζέ (εσκί = αρχαίος, παλαιός) δηλαδή παλαιόπολη σε αντίθεση προς το Νεάπολη, το Γενιτζέ. Και στη συνέχεια τονίζει, ότι η κατάληξη είναι Τουρκική φαίνεται κι από άλλα παραδείγματα όπως του Σερφιτζέ, της τουρκικής ονομασίας των Σερβίων και του Γκουμεντζέ της Γουμέντζης. Ότι το Εκιτζέ συνδέεται προς το Γενιτζέ φαίνεται καθαρά και από τα σλαβικά ονόματα των πόλεων αυτών, γιατί το μεν Γενιτζέ ονομάζεται Πάζαρ, το δε Εσκιτζέ Βέτι-Πάζαρ, δηλαδή παλαιό παζάρι. Έτσι και η Θρακική Ξάνθη καλείται υπό των Τούρκων Εσκιτζέ σε αντίθεση προς το κοντινό Καρασσού Γενιτζέ». Ο Χατζηδάκης απαντάει στις απόψεις και των δυο, όμως νομίζω ότι δεν είναι χρήσιμο να αναφέρω τα επιχειρήματα του σχετικά με τη θεωρία του Μυστριώτη. Στη θεωρία του Οικονόμου έχει τις ακόλουθες αντιρρήσεις: α) Το όνομα της πολίχνης προφέρει ο λαός στο ουδέτερο γένος και στο πληθυντικό, τα Γιαννιτσά και όχι Γενιτζέ β) Τα ονόματα άλλων πόλεων εκφωνούνται από τους Έλληνες με το ηχηρό φθόγγο τζ πρβλ. Γκουμεντζέ, Εσκιτζέ. Μέχρι δε τον ιθ' αιώνα δε διέστειλαν οι Έλληνες με τη γραφή τους τους δυο αυτούς φθόγγους, το άηχο από το ηχηρό τζ, γι' αυτό και ο Ι. Αναγνώστης στο 46

47 χρονικό του γράφει κάτοικοι Γενητζών κι όχι Γενητσών. Εκτός από τους γλωσσικούς, τυπικούς και φωνητικούς λόγους κι άλλοι λόγοι κάνουν αδύνατη την προέλευση του ονόματος από την Τουρκική γλώσσα. 1) Η ύπαρξη παρόμοιων ονομάτων πριν από την κατάκτηση. 2) Το γεγονός ότι οι Τούρκοι όταν κατακτούσαν τις ελληνικές περιοχές δεν συνήθιζαν να κτίζουν πόλεις, αλλά μάλλον να καταλαμβάνουν τις οικήσεις και τις κτίσεις των χριστιανών. 3) Η μετατροπή χριστιανικών ναών σε τζαμιά (της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Αθανασίου). Ο Αν. Χατζής υποστηρίζει ότι ΥΕΝΙCΕ στη σλαβική γλώσσα σημαίνει ποτάμι. Όμως ο Β. Δημητριάδης υποστηρίζει «ότι λέξη με τέτοια έννοια δεν μπόρεσα να βρω σε καμιά σλαβική γλώσσα και προσθέτει ότι και άλλες πόλεις που ονομάζονται ΥΕΝΙCΕ βρίσκονται κοντά σε ποτάμια όπως ΖΑGRΑ ΥΕΝΙCESI κοντά στο ποτάμι Τούντζα (Θράκη) και ΚΙΖΙL ΑGΑC VΕΝΙCΕSI στην Α. Θράκη. Συνοικισμός με την ονομασία Γενιτσά υπήρχε στην Όσσα στα 1779 και ΥΕΝΙCΕ κοντά στο Σαγγάριο ποταμό, έξω από τις Ευρωπαϊκές κτήσεις του Οθωμανικού κράτους. Ο ίδιος συμπεραίνει ότι αν η λέξη ΥΕΝΙCΕ είναι τουρκική θα πρέπει να παράγεται από τη λέξη ΥΕΝΙ που θα πει νέος και την κατάληξη ce, που όμως σε καμιά τουρκική γραμματική δεν αναφέρεται ως κατάληξη που χρησιμοποιείται για να σχηματίζει τοπωνύμια και καταλήγει «η κατάληξη ce-ca- είναι η περσική λέξη ce-ca που σημαίνει «τόπος» και πέρασε στα Τουρκικά ως δεύτερο συνθετικό τοπωνυμιών». Ο Ζ. Μολοσσός γράφει «Γενιτσιέ - Βαρδάρ = Νεάπολις Αξιού ή Νέα Πέλλα Σερβιστί Σλανίτσα ή Γιανιτσά από του Κακογιάννη και σκυλογιάννη αρχηγού των Βουλγάρων, κατακτητού αποθανόντος εις πολιορκίαν Θεσσαλονίκης το 1225». Δηλαδή η πόλη των Γιαννιτσών πήρε το όνομα της από τον Βούλγαρο ηγεμόνα Ιωάννη Ασάν, ο οποίος είχε κατορθώσει να επηρεάζει τις αποφάσεις του Έλληνα ηγεμόνα της Θεσσαλονίκης. Είναι η εποχή που οι Φράγκοι κατέλυσαν το βυζαντινό κράτος. Ο DELACOYLONCΗΕ παίρνοντας αφορμή από μια επιγραφή που βρήκε και στην οποία υπήρχε η λέξη Μητρόπολη έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα σκέψη. Όπως ξέρουμε τον 9ο αιώνα μ.χ. στη Μακεδονία υπήρχαν σλαβικές μητροπόλεις, μια απ' αυτές ήταν της Δρουγουβιτίας που την ταυτίζει με αυτήν της Σκλαβίτσης με έδρα τα σημερινά Γιαννιτσά που ονομαζόταν Δρουγουβιτία πριν καταληφθεί από τους Τούρκους. Το κύριο πρόβλημα λοιπόν σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος Γιαννιτσά είναι αν η ονομασία είναι ελληνική ή τουρκική. Προϋπήρχε ελληνικό χωριό που το κατέλαβαν οι Τούρκοι ή οι τούρκοι ίδρυσαν νέα πόλη που της έδωσαν το όνομα Γενητζέ; Η πρώτη άποψη, δηλαδή ότι προϋπήρχε Ελληνικό χωριό φαίνεται επικρατέστερη γιατί α) οι Έλληνες ποτέ δεν πρόφεραν Γενιτζέ. Η αναφορά του Αναγνώστη δεν αποτελεί εξαίρεση γιατί κατά τον Χατζηδάκη οι φθόγγοι τσ και τζ άρχισαν να διαχωρίζονται τον ιθ' αιώνα. Ο Leake άλλωστε μιλάει για διπλή προφορά του ονόματος Ιαννιτζά και Γιαννιτζά. Β) η γνώμη του Μολοσσού γ) η ύπαρξη τοπωνυμιών στον ελληνικό χώρο με παραπλήσια ονομασία πριν την Τουρκοκρατία και δ) η γνώμη του ΚΙΕL που υποστηρίζει ότι VENICΕ σημαίνει μάλλον νέος αλλά όχι εντελώς νέος όπως ήταν η πόλη Λάρισα που ονομάσθηκε VΕΝΙSΕΗΙΕ. (Χατζής Χ. 2003) 47

48 Η πόλη κατά την Τουρκοκρατία Πότε έγινε η κατάληψη της περιοχής των Γιαννιτσών από τους Τούρκους; Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις από τους ιστορικούς. Άλλοι τοποθετούν την κατάκτηση των Γιαννιτσών από τους Τούρκους με επικεφαλής τον Γαζή Αχμέτ Εβρενός Μπέη το 1362 και άλλοι το Σίγουρα καταλήφθηκε από τους Τούρκους πριν πέσει στα χέρια τους η Θεσσαλονίκη (1430) και η Κωνσταντινούπολη (1453), τον καιρό του Σουλτάνου Μουράτ Α'. Πώς προήλθε το όνομα της περιοχής των Γιαννιτσών; Μετά τα πρόσφατα ανασκαφικά ευρήματα στο νότιο τμήμα της περιοχής των Γιαννιτσών έχει καταρριφθεί η άποψη ότι τα Γιαννιτσά τα ίδρυσαν οι Τούρκοι. Όμως η ιστορία των Γιαννιτσών τουλάχιστον από την άποψη της ονομασίας της περιοχής, αρχίζει συγχρόνως με την Τουρκοκρατία. Διότι από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας αναφέρεται για πρώτη φορά το τοπωνύμιο Γιαννιτσά σε διάφορους τύπους. Ποιες απόψεις υπάρχουν σχετικά με το όνομα; Αρκετοί υποστηρίζουν ότι το όνομα της πόλης αρχικά ήταν τουρκογενές δηλαδή Γενιτζέ (νέα πόλη) ή Γενιτζέ Βαρδάρ. Σύμφωνα με τα επιχειρήματα του γερμανού ιστορικού Χάμμερ ο Τούρκος στρατηγός Εβρενός Μπέη ίδρυσε πάνω στο ερειπωμένο κάστρο του Βαρδαρίου μια νέα τουρκική πόλη το Γενιτζέ Βαρδάρ. Ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι η προέλευση του τοπωνυμίου είναι ελληνική. Το υποστήριξε με τεκμήρια ο μεγάλος γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις. Είπε ότι το όνομα της πόλης προέρχεται έμμεσα από το γνωστό αντρικό όνομα Γιάννης (ο Γιάννης-ο Γιαννίτσης-ο Γιαννιτσάς-τα Γιαννιτσά) όπως ήταν συνήθεια στα ύστερα βυζαντινά χρόνια. Επίσης υποστήριξε ότι οι Τούρκοι στα πρώτα εκείνα χρόνια των κατακτήσεων τους, δεν είχαν την ευκαιρία και δυνατότητα να βαπτίζουν ή να μεταβαπτίζουν πόλεις. Τί εθνικότητας ήταν οι κάτοικοι την εποχή της τουρκοκρατίας; Διαφορετικές είναι οι απόψεις σχετικά και με την εθνικότητα των κατοίκων της περιοχής, δηλαδή αν ήταν αμιγώς τουρκική πόλη. Οι πληροφορίες που μας δίνουν οι δύο Τούρκοι συγγραφείς που πέρασαν από τα Γιαννιτσά το 17ο αιώνα, ο Χατζή-Κάλφας και ο Εβλιγιά-Τσελεμπή, παρουσιάζουν τα Γιαννιτσά ως καθαρά τουρκική πόλη. Αλλά σύμφωνα με άλλες πληροφορίες, προερχόμενες από τα Βενετικά αρχεία, η πόλη κατοικούνταν όχι μόνο από μουσουλμάνους αλλά και από Έλληνες. Αυτές οι πληροφορίες είναι κατά έναν αιώνα περίπου παλαιότερες. Επίσης σύμφωνα με παλιά στατιστικά δεδομένα κατοικούνταν και από λίγους Εβραίους. Στους μεταγενέστερους αιώνες της τουρκοκρατίας όλες οι πληροφορίες μιλούν για χριστιανούς και μουσουλμάνους κατοίκους και μόνο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κάποιοι ξένοι περιηγητές κάνουν λόγο για Σλάβους ή Βουλγάρους. Αυτός ο μικτός πληθυσμός της πόλης σύμφωνα με τις πολυπληθείς πληροφορίες, σε όλο το διάστημα των 5 αιώνων της τουρκοκρατίας, κυμαινόταν από ως

49 Τι γλώσσες μιλούσαν οι κάτοικοι την εποχή της τουρκοκρατίας; Οι μουσουλμάνοι τα τουρκικά. Οι χριστιανοί κάτοικοι της πόλης σύμφωνα μ'όλες τις ενδείξεις ήσαν δίγλωσσοι, στην καθημερινή τους κουβέντα για λόγους ευκολίας είχαν συνηθίσει να χρησιμοποιούν ένα σλαβοφανές γλωσσικό ιδίωμα, ενώ ήξεραν και τα ελληνικά. Αυτό το διαπιστώνουμε από λίγες σωζόμενες γλωσσικές μαρτυρίες που έχουμε από τα παλιά Γιαννιτσά (επιγραφές σε εικόνες της εκκλησίας, σε σταυρούς και άλλες) που είναι γραμμένες στα ελληνικά. Πώς ήταν η οικονομία της πόλης την εποχή της τουρκοκρατίας; Στηριζόταν κυρίως στη γεωργική παραγωγή με κύρια προϊόντα τον καπνό, τα δημητριακά, τα αμπέλια. Υπήρχε επίσης σηροτροφία. Ανάμεσα στα επαγγέλματα, μπορούμε να αναφέρουμε αυτά που σχετίζονται με την παλιά λίμνη (ψαράδες, ψαθάδες). Από τότε ακόμη το παζάρι γινόταν κάθε Πέμπτη και ήταν το μεγαλύτερο της Μακεδονίας. Ενώ η εμποροπανήγυρη-ζωοπανήγυρη γινόταν στις αρχές Οκτωβρίου και συγκέντρωνε εμπόρους και επισκέπτες όχι μόνον από την Μακεδονία αλλά και τις άλλες περιοχές της Βαλκανικής. Τι σημασία είχαν για τους Τούρκους τα Γιαννιτσά; Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Τουρκοκρατίας τα Γιαννιτσά θεωρούνταν από τους μουσουλμάνους και κυρίως από τους φανατικούς Γιουρούκους, ως ιερή πόλη. Αυτό οφειλόταν στο ότι ήταν θαμμένος στην πόλη ο μεγάλος τους πολέμαρχος Γαζή Αχμέτ Εβρενός Μπέη σε μεγαλοπρεπές μαυσωλείο και ο σεβαστός τους σεΐχης Ιλαχή. Επειδή, από τη μια ήταν ιερή πόλη των Τούρκων και από την άλλη βρισκόταν σε σπουδαία στρατηγική θέση δηλαδή ανάμεσα στο Βουνό Πάικο, στη λίμνη των Γιαννιτσών και στο δρόμο Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου, οι Τούρκοι διατηρούσαν πάντοτε σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις και αποτελούσε αξιόλογο στρατηγικό κέντρο. Για αυτούς τους λόγους στη μάχη των Γιαννιτσών (1912) οι Τούρκοι αντέταξαν εδώ λυσσώδη αντίσταση.(ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, 2008) Στη συνέχεια παρατίθενται εικόνες από διάφορα μουσουλμανικά μνημεία της πόλης των Γιαννιτσών. Δύο εξ αυτών βρίσκονται μέσα στο χώρο του εγκαταλελειμμένου στρατοπέδου Καψάλη, τον οποίο έχουμε για μελέτη. 49

50 Το τζαμί του ποιητή Ιλαχή (γύρω στο 1490). Προς τιμή του έχτισε ο Αχμέτ- Μπέης Εβρενόσογλου το τζαμί αυτό και τα λουτρά (βρίσκονται στο σημερινό στρατόπεδο Καψάλη). Λεπτομέρεια από το Ρολόϊ. Η επιγραφή σημαίνει: Ο Σερίφ Αχμέτ, από τη γενιά του Γαζή Εβρενός που ήταν ένδοξος ηγέτης έχει δαπανήσει πάντοτε τις καλύτερες προσπάθειες για το βακούφι που τιμά τον πρόγονό του. Τώρα έκανε Ρολόϊ για να γνωστοποιεί την ώρα, αλλά το έκτισε έτσι ώστε να είναι απόδειξη του πεντάκολπου Ισλάμ. Η ανταμοιβή του, ήταν να το παρουσιάσει με αγνές προθέσεις ως δώρο στον πατέρα του και στην μητέρα του και στις ψυχές των Γαζήδων. Αυτό το χρονογράφημα θέλει να πει: "Βλέπετε, δεν υπάρχει λέξη γι'αυτό το ωραίο, υπέροχο Ρολόι. Έτος 1167(1753)". Τάφος-τουρπές-του Αχμέτ- Μπέη Εβρενόσογλου (γιου του Γαζή Εβρενός περίπου στο 1490) (50μ. από το ρολόϊ, νότια του Αγίου Γεωργίου). 50

51 Το Μαυσωλείο του Γαζή Εβρενός (πρώην εκκοκκιστήριο Εφαρμοστίδη) στο οποίο θάβονταν και οι απόγονοι του, ήταν τόπος προσκυνήματος για τους Οθωμανούς.(Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, 2008) Ο Γαζή Εβρενός και η οικογένεια του Ο Γαζή Εβρενός ήταν στρατηγός του Σουλτάνου Μουράτ Β. Υπάρχει διαφωνία ως προς την καταγωγή του, άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν Έλληνας που αλλαξοπίστησε κι άλλοι ότι ήταν τουρκικής καταγωγής. Ο Η. Βoυτιερίδης υποστηρίζει ότι ήταν βυζαντινός στρατηγός και φρούραρχος της Προύσης, όταν την πολιορκούσε ο σουλτάνος Οσμάν. Δέκα χρόνια, , αντιστάθηκε γενναία στις επιθέσεις των Τούρκων, έκανε μάλιστα και μερικές εξόδους καταστρεπτικές για τον εχθρό. Ανάμεσα στο χρονικό διάστημα κατέλαβε πολλές πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας κι έφθασε μέχρι τη Βέροια. Όπως λένε οι παραδόσεις, ο Εβρενός κατάκτησε με μια μόνο εκδρομή όλη τη Μακεδονία και με έφοδο κυρίεψε τη Θεσσαλονίκη. Ο Εβρενός ήταν στα Γιαννιτσά τράβηξε προς νότο και ξανανεβαίνοντας στο βορρά διέγραψε ένα κύκλο και σταμάτησε στη Colacia, που ήταν στην αριστερή όχθη του Αξιού, εκεί άφησε τη ράβδο του με την οποία όριζε τα σύνορα. Είχε διαπεράσει 96 χωριά και η παράδοση λέει ότι θα έφθανε πιο μακριά κι απ' τη Θεσσαλονίκη αν δεν ξεγελιότανε από το λάλημα ενός πετεινού που ανάγγειλε την αυγή πιο μπροστά. Η περιοχή αυτή αποτελούσε βακούφι του Εβρενός και η οικογένεια του είχε το αξίωμα του υπαλλήλου που ήταν αρμόδιος για την είσπραξη της σουλτανικής δεκάτης (istira). Οι γιοί του Ισά Μπέης και Αλής διακρίθηκαν στους κατακτητικούς αγώνες των Τούρκων. Ο Ισά Μπέης πήρε μέρος σε πολλές μάχες κι έκανε επιδρομές με άλλους αρχηγούς στην Αλβανία, στη Σερβία, στην Πελοπόννησο και στην Τρανσυλβανία. Γύρω στα 1480 μ.χ. πέθανε. Ο Αλή Μπέης πήρε μέρος το 1430 μ.χ. στην πολιορκία της Θεσσαλονίκης, το 1441 πολιόρκησε το Βελιγράδι και πέθανε λίγο μετά την εκστρατεία του στη Βλαχία το Γενικά η οικογένεια του Γαζή Εβρενός ήταν η πιο ένδοξη στην Ελλάδα και το 1912 ζούσε ο 33ος απόγονος της. Σ' ένα χειρόγραφο που δημοσίευσε ο Βασδραβέλλης αναφέρεται η ακόλουθη παράδοση: «Αίτιος της κτίσεως της Ναούσης έγινε ο Χατζή Αχμέτ Εβρενέζογλου από τον οποίο κατάγονται οι γενιές του Σελήμ πασά, Αχμέτ Μεζή, Ισούφ Μπέη και ο Χασάν Μπέης, ο Γιαννιτσιώτης που πέθανε πρόσφατα. 51

52 Έτσι ο Εβρενέζογλου, ως ένας από τους επίσημους, με 18 αυταπαρνηστές ξεκίνησε για τη Μακεδονία. Έφθασε στις Σέρρες όπου ησύχασαν λίγες ημέρες. Ήταν άοπλοι, μόνο μια ράβδο ξύλινη είχαν για βοήθεια στην οδοιπορία τους. Στη θέση Ουβά των Σερρών (πολύ επίπεδο μέρος) έμπηξαν τη ράβδο τους όρθια στη γη κι αποκοιμήθηκαν, όταν ξύπνησαν είδαν τα ραβδιά τους να έχουν βλαστήσει στην κορυφή τους (Οθωμ. Μύθος). Ο Εβρενέζογλου τους 13 από τους 18 τους έστειλε στα μέρη εκείνα, αυτός με τους υπόλοιπους έφθασαν στη Θεσσαλονίκη, στη θέση Μπεστσινάρ (πέντε πλατάνια) που πήρε το όνομα από τα πέντε δένδρα που φυτεύτηκαν προς τιμή των 5 αυταπαρνηστών. Όταν έμαθε ο τότε Σουλτάνος την πρόοδο του Αχμέτ Εβρενέζογλου έφθασε μέσα σε λίγες μέρες, χωρίς θόρυβο και μεγάλες πομπές στα Γιαννιτσά. Ο Εβρενέζογλου με το γιο του και το δάσκαλο του και μ' όσους άλλους μπόρεσε, βγήκε να προϋπαντήσει το Σουλτάνο μέχρι την τοποθεσία Μπάνια (χάνι Μπάνια 2,5 χιλιόμετρα μετά την Πέλλα), που λέγεται τώρα, εκεί λένε ο γιος του Εβρενέζογλου νέος και ζωηρός χόρευε το άλογο του μπροστά στο βασιλιά και άργησε λίγο να προσκυνήσει, τότε αυτός είπε στον πατέρα πολύ ελεύθερη ανατροφή έλαβε ο υιός και αυτό εστάθη αιτία και κατόπιν επότισε τον νεανίαν με το σερμπέτι ευγενοοθωμανιστί λεγόμενο δηλητήριο». Ο Ζ. Σαββόπουλος σε δημοσίευμα στην εφημερίδα «Ηχώ του Κάμπου» (1976) υποστηρίζει ότι το κεφάλι το έθαψε στα Τουρκικά μνήματα που ήταν στο λόφο πίσω από το Πνευματικό κέντρο στο μέρος που ονομαζόταν μέχρι πρόσφατα Καρλίμπαμπα. (Χατζής Χ. 2003) Η ακμή της πόλης των Γιαννιτσών και η «χρυσή» εποχή της Ο Γαζή Εβρενός με τους στρατιώτες του εγκαταστάθηκε στα Γιαννιτσά. Οι Τούρκοι που ακολούθησαν τον Εβρενός και τους γιους του στις κατακτήσεις ονομάζονται γιουρούκοι του Εβρενός. Φαίνεται ότι οι νομάδες αυτοί, που κέντρο ιερό είχαν το Γενιτζέ - Βαρδάρ, εγκαταστάθηκαν στο έδαφος της Μακεδονίας μετά το 1387 μ.χ.. Προτίμησαν τις εύφορες περιοχές ή τις αραιοκατοικημένες κι εγκαταλειμμένες από τους μεγαλοκτηματίες και από τους άλλους κατοίκους, οι οποίοι τρομοκρατημένοι προσπαθούσαν να βρουν κάποιο ήσυχο μέρος και συνηθέστερα τα βουνά. Τα θεμέλια της χρυσής εποχής τα έβαλε ο ίδιος ο κατακτητής. Το έργο του το συνέχισε ο γιος του Ισά Μπέης. Μέχρι το 1450 μ.χ. τα Γιαννιτσά παραμένουν τόπος συγκέντρωσης στρατιωτών, έχουν δηλαδή στρατιωτικό χαρακτήρα. Όπως ξέρουμε το 1430 έπεσε η Θεσσαλονίκη στους Τούρκους, στην πολιορκία της πήραν μέρος ο Σουλτάνος Μουράτ και ο Αλή Μπέης. Η πρώτη μνεία της πόλης των Γιαννιτσών ανάγεται σ' αυτήν την εποχή. Ο Ι. Αναγνώστης στο χρονικό του για την άλωση της Θεσσαλονίκης ενώ περιγράφει τα επακόλουθα της άλωσης λέει «Τα υπόλοιπα σπίτια και σχεδόν όλους τους ναούς όρισε να δοθούν στους ξενομερίτες που θα προτιμήσουν τη Θεσσαλονίκη από τον τόπο τους και στους Τούρκους που ξεσηκώθηκαν και ήρθαν από τα Γιαννιτσά. Ο τόπος αυτός είναι όλος πεδινός, μια μέρα μακριά απ' τη δυτική πλευρά της πόλης και τον κατοίκησαν πολλοί Τούρκοι ή γιατί είναι πλούσιος ο τόπος ή γιατί βιάστηκε αυτός που τον πρωτοδιάλεξε για να κατοικήσουν. Τον καιρό που ο Μουράτ ήταν στη 52

53 Θεσσαλονίκη πήγε σ' αυτόν τον τόπο, άγνωστο σε μένα γιατί, ίσως για να σεργιανίσει και να κυνηγήσει άγρια ζώα, προστάζει τους κατοίκους να ξεσπιτωθούν και να πάνε να κατοικήσουν στη Θεσσαλονίκη, σχεδόν ερήμωσε τον τόπο από τους κατοίκους. Την προσταγή του φυσικά, εκείνους που όρισε την εκτελούν ολοπρόθυμα σαν έφυγε αυτός. Έτσι οδήγησαν στη Θεσσαλονίκη όλους τους Τούρκους που ήταν εκεί με τη βία κι όχι με την πειθώ. Σύμφωνα με τη διαταγή του τους έδωσαν άλλα σπίτια αντί για τα δικά τους.» Στα επόμενα χρόνια ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε πολύ. Από τα μέσα του 15ου αιώνα ο στρατιωτικός χαρακτήρας υποχωρεί κι η πόλη γίνεται κέντρο γραμμάτων και τεχνών. Τον ίδιο καιρό κύριος της πόλης είναι εγγονός του Γαζή Εβρενός Αχμέτ Μπέης, που ήταν σπουδαίος στρατιωτικός αρχηγός. Η εποχή αυτή μπορεί να ονομαστεί χρυσή περίοδος της πύλης των Γιαννιτσών. Κατά την περίοδο αυτή ιδρύθηκαν στην πόλη πολλά τζαμιά, σχολεία, φτωχοκομεία κι άλλα κοινωφελή έργα. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για το πότε και ποιος έκτισε τα έργα αυτά. Οι περιηγητές που πέρασαν από την πύλη μας ήρθαν σε κατοπινή περίοδο και κύρια ενδιαφέρονταν για την αρχαία εποχή. Τα Γιαννιτσά ήταν πρωτεύουσα Κάζα (επαρχίας) και ανήκε στο βιλαέτιο Θεσσαλονίκης. Το 1520 έγινε απογραφή των σπιτιών της πόλης. Έτσι η πόλη έχει 739 σπίτια τούρκικων οικογενειών, 25 χριστιανικών οικογενειών και 24 σπίτια εβραϊκών οικογενειών. Αν σε κάθε σπίτι έμενε μια πενταμελής οικογένεια η πόλη θα πρέπει να είχε γύρω στις 4000 χιλ. κατοίκους. Σε περίπτωση όμως που σε κάθε σπίτι ο αριθμός της οικογένειας ξεπερνάει τα 5 άτομα αντίστοιχα και ο αριθμός των κατοίκων της πόλης αυξάνεται. Ο Τούρκος γεωγράφος CΑΖΙ CELΕΒΙ γύρω στα 1640 περιγράφει την πόλη σαν ένα τόπο με πολλά τεμένη, λουτρά κι αναφέρει τα ευσεβή ιδρύματα του Ισά Μπέη και του Αχμέτ. Ο ΕVILIA CELΕΒΙ καθώς πηγαίνει στην Κρήτη το 1667 περνάει από τα Γιαννιτσά και μένει αρκετές μέρες στην πόλη. Αυτός περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα μνημεία της πόλης και τους Τούρκους κατοίκους της «έχει 17 συνοικίες, 1500 πέτρινα σπίτια, αρχοντικά σκεπασμένα με κεραμίδια, με αμπέλια και κήπο μονόπατα και δίπατα, ευρύχωρα και σε απόσταση τοποθετημένα το ένα από το άλλο, το καθένα τους έχει άφθονα ζωογόνα νερά και κήπους. Έχει 17 τζαμιά, το πιο στολισμένο, εξαίσιο και με μεγαλύτερο αριθμό πιστών είναι το τζαμί του Ισκεντέρ Μπέη μέσα στην αγορά. Είναι ένας παλιός τόπος λατρείας με μολυβένιο τρούλο, έχει 6ε την ακόλουθη επιγραφή «Η ζωή του Ισκεντέρ Μπέη από τη γενιά του Εβρενός στον κόσμο αυτό τον μάταιο η καλοσύνη κι η ωφέλειά του στο λαό, στην άλλη ζωή ο μισθός του, ο παράδεισος της τρυφής». Από τα 17 τα 12 είναι μικρά συνοικιακά τεμένη και τα πιο περίφημα είναι του Γαζή Εβρενός και του Σείχη Ιλαχή. Υπάρχει όλο και όλο ένας μεντρεσές για ουλαμάδες που έχει κοσμηθεί με τρούλους σκεπασμένους με μολύβι του Γαζή. Είναι τόπος επιστημονικής διδασκαλίας και παιδεύσεως. Τα έξοδα συντηρήσεως και φωτισμού όλων των μαθητών και διδασκάλων και κάθε φιλομαθούς προέρχονται από το βακούφι. Υπάρχουν 7 σχολεία, οίκοι γνώσεως όπου διδάσκεται το αλφάβητο στα αγόρια. Ακόμη υπάρχουν τεκέδες, ιδρύματα δερβίσηδων, οδηγών του ορθού δρόμου των πιστών, 3 εστιατόρια για φτωχούς. Προσφέρεται συνέχεια τροφή σε πλούσιους και φτωχούς, εκλεκτούς και κοινούς ανθρώπους ακόμη και σε ειδωλολάτρες και εβραίους. 53

54 Υπάρχουν 740 καταστήματα στην αγορά, παζάρι και το μπεζεστένι όπου βρίσκει κανείς όλα τα πολύτιμα εμπορεύματα χωρίς δυσκολία. Το μπεζεστένι κτίστηκε από τον Αχμέτ Μπέη, είναι χτισμένο με πέτρα, σκεπασμένο με έξι τρούλους μολυβένιους σαν πολύτιμους λίθους και 4 σιδερένιες πόρτες. Τέτοιο ωραίο εργαστήρι δεν υπάρχει σε καμιά σχεδόν πόλη. Έχει 3 λαμπρά λουτρά. Στο μικρό του Σεΐχη Ιλαχή, με τη θέληση του Θεού, μπορεί ένας άνθρωπος από όποια αρρώστια κι αν υποφέρει, αν μπαίνει 40 μέρες συνέχεια στο λουτρό αυτό βρίσκει την υγεία του. Αναφέρει την εξής μαρτυρία: Λένε πως την εποχή του μακαρίτη αγίου δεν έπαιρναν καθόλου χρήματα απ' όσους έμπαιναν στο λουτρό και πως τότε δεν άναβαν φωτιά στην εστία του. Παρ' όλα αυτά από τη δυνατή ζέστη δεν μπορούσε κανείς να σταθεί μια ώρα μέσα στο λουτρό. Υπάρχουν 70 ιδιωτικά λουτρά, 9 χάνια για εμπόρους, ένα καραβάν-σεράι δωρεάν για περαστικούς ξένους. Είναι ένα από τα φιλανθρωπικά ιδρύματα του Γαζή όπου νύχτα μέρα στάθμευαν καβαλάρηδες. Ο Γαζή Εβρενός είναι θαμμένος μέσα στην πόλη κάτω από έναν όμορφο θόλο χτισμένο με πέτρα και σκεπασμένο με μόλυβο. Στο εσωτερικό του στιλπνού αυτού θόλου υπάρχουν δύο σειρές γαζήδων που πέθαναν σα μάρτυρες. Κάτω στο δάπεδο κατεβαίνουν με μια πέτρινη σκάλα με τρία σκαλοπάτια, όπου υπάρχει ακόμη ένα μαρμάρινο κιβούρι. Υπάρχει η χρονολογία 820 δηλαδή Το τιμημένο σώμα του είναι θαμμένο μέσα στο μαρμάρινο κιβούρι που είναι κάτω στο δάπεδο. Επειδή ο θόλος είναι ψηλός, οι πλευρές του έχουν κοσμηθεί με παράθυρα. Έξω στην αυλή βρίσκεται υ τόπος προσκυνήματος του Αλή Μπέη, κοντά του είναι ο τάφος του Ισά Μπέη. Τα δυο αυτά αδέλφια είναι θαμμένα στην εξωτερική πλευρά του τάφου του πατέρα τους. Ακόμη στο παλάτι αυτό της προσευχής είναι θαμμένος υ Αχμέτ Μπέης, ο Μουράτ Μπαμπά κ.ά.» Ο Τσελεμπή ανέφερε ότι τα Γιαννιτσά σπίτια τούρκικα, δηλαδή ο πληθυσμός τους κυμαίνεται γύρα) στις Ο Kiel αναφερόμενος στη χρυσή εποχή λέει ότι η πόλη έχει χιλιάδες κατοίκους. Επειδή ο Τσελεμπή δεν αναφέρει τους χριστιανούς κατοίκους καλό είναι να παραθέσουμε μια ενδιαφέρουσα πληροφορία του γραμματέα ενός Βενετού πρεσβευτή που πέρασε από τα Γιαννιτσά στα 1591 μ.χ..(χατζής Χ. 2003) Τα Λουτρά, που βρίσκονται στον χώρο του πρώην Στρατοπέδου: Στη δυτική πλευρά της πόλης, στο γήπεδο του στρατοπέδου βρίσκεται ένα λουτρό, πρέπει να απλωνόταν η πόλη προς τα εκεί. Μέσα στο στρατόπεδο διατηρείται ένας μιναρές. Είναι ένα τέμενος διαστάσεων 14 με 9,5 μέτρα και έχει δυο αίθουσες. Πρέπει να κτίστηκε στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Ο Σεΐχης Αβδουλάχ Ιλαχή, γεννήθηκε στην πόλη SIVΑΜ της δυτικής ανατολής στις αρχές του 15ου αιώνα, μετά πήγε στη Σαμαρκάνδη, στον κύκλο του Σεΐχη χότζα Ουμπαντουλλάχ, απ' εκεί πήγε στην Ινσταμπούλ το Η φήμη του έφθασε στον Εμίρη Αχμέτ Εβρενός και τον προσκάλεσε να έρθει στα Γιαννιτσά και σιγά-σιγά άρχιζε να σχηματίζεται γύρω του ένας κύκλος μαθητών. Ο Αχμέτ έκτισε ένα ειδικό κολέγιο για αυτόν και τον έκανε δάσκαλο. Ο Σεΐχης Αβδουλάχ Ιλαχή, ήταν ένας από τους πνευματικούς άνδρες της περιόδου εκείνης. Ο Kiel παρατηρεί ότι μετά την περίοδο 54

55 αυτή δεν ξαναπαρουσιάζονται μεγάλοι άνδρες που να κατάγονται από τα Γιαννιτσά. Από κει και μετά η πόλη παίρνει το ρυθμό μιας μικρής επαρχιακής πόλης.(χατζής Χ. 2003) Το τζαμί του ποιητή Ιλαχή, που βρίσκεται στον χώρο του πρώην Στρατοπέδου: Τα Γιαννιτσά ανήκουν στις πόλεις που η δημοτική αρχή αποφάσισε ότι τα μνημεία αυτά αποτελούν κομμάτι της ιστορίας του τόπου, γι' αυτό και πρέπει να αποκατασταθούν και να δοθούν σε χρήση ως στέγες πολιτισμού και τέχνης. Άλλωστε είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα από αρχιτεκτονικής άποψης, ενώ δίνουν την ευκαιρία τουριστικής ανάπτυξης και προβολής του τόπου, όπου οι κατακτητές Οθωμανοί άφησαν σημαντικής αρχιτεκτονικής μνημεία, κυρίως τζαμιά. Τα Γιαννιτσά ήταν ιερή πόλη των Τούρκων. Μέσα στην πόλη υπάρχει το μαυσωλείο του μεγάλου στρατηλάτη Γαζή Εβρενός μπέη, ο οποίος μεγαλούργησε στην εύφορη κοιλάδα των Γιαννιτσών 600 χρόνια πριν. Είναι σημαντικό, ότι ήδη η αναστύλωση του μνημείου αυτού έχει ολοκληρωθεί και πριν λίγους μήνες έγινε και επίσημα η παράδοση του στον δήμο Γιαννιτσών. Σε διαδικασία αναστύλωσης έχει μπει και ο περίφημος Πύργος του Ρολογιού, ενώ το Τζαμί Ισκεντέρ μπέη, παραμένει σε κακή κατάσταση εφόσον δεν έχει ξεκαθαρίσει το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Η κ. Πιπιλή, φωτογραφίζει και για πρώτη φορά στην διάρκεια της ερευνάς της, το Τζαμί του ποιητή Ιλαχή, που βρίσκεται μέσα στο πρώην στρατόπεδο Καψάλη, στα Γιαννιτσά, άρα απαγορεύεται η φωτογράφηση. Η ίδια αναφέρει ότι «σπάνια περίπτωση αποτελεί το Τζαμί του ποιητή Ιλαχή-κτίριο του μισού του 15ου αιώνα που χτίστηκε προς τιμήν του ηγέτη των Δερβίσηδων Ιλαχή, ο οποίος έζησε στα Γιαννιτσάγιατί φιλοξενείται μέσα στο χώρο του εγκαταλελειμμένου στρατοπέδου Μακεδονομάχου Καψάλη. Το Τζαμί Ισκεντέρ Μπέη. Τα Λουτρά, μέσα στο χώρο. Το Τζαμί του ποιητή Ιλαχή. 55

56 Είχα την τύχη να είμαι η πρώτη στην οποία δόθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας - το άδεια να το φωτογραφήσω. Μου προξένησε εντύπωση το γεγονός πως, αν και σε φυλασσόμενο χώρο, είχε εμφανέστατα τα ίχνη των σύγχρονων "χρυσοθήρων" που σκάβουν ολονυχτίς στα θεμέλια και τους τοίχους, προκαλώντας μεγάλες φθορές, πιστοί στο θρύλο που θέλει στα ισλαμικά μνημεία να βρίσκονται καλά κρυμμένοι θησαυροί. Το κομψότατο κτίσμα καταρρέει-μόνο ο μιναρές είναι αλώβητος-με πολύχρωμα σπαράγματα από την ζωγραφισμένη οροφή με φράσεις από το Κοράνι». Όλο το αφιέρωμα στα τζαμιά της Ελλάδας, δίνει μια ξεχωριστή διάσταση στην ιστορική πορεία ενός τόπου και του λαού του, σε κάθε γωνιά της χώρας, που θέλησε να ξεχάσει τον κατακτητή και άφησε τα μνημεία αυτά να καταρρεύσουν. Πολλές φορές οι χώροι χρησιμοποιήθηκαν και ως μαγαζιά ή αποθήκες με αποτέλεσμα σημαντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία να αλλοιωθούν. Ο δήμος Γιαννιτσών πια, έχει βάλει ως στόχο την αποκατάσταση αυτών των μνημείων, που αποτελούν σημαντικό και μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της πόλης. Το Τζαμί του ποιητή Ιλαχή, μπαίνει στην διαδικασία μελέτης για την δημιουργία ενός συνολικότερου πάρκου για τους κατοίκους και τους επισκέπτες στην περιοχή του πρώην στρατοπέδου, στόχος όμως που καθυστερεί λόγο γραφειοκρατίας. Το Μαυσωλείο ήδη έχει παραχωρηθεί στον δήμο, εφόσον τα έργα αποκατάστασης έχουν ολοκληρωθεί, ενώ σύντομα ξεκινά και το έργο αποκατάστασης για τον περίφημο Πύργο του Ρολογιού.(Περιοδική Έκδοση, 2008) 56

57 Ο πληθυσμός και οι συνοικίες της πόλης μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα Στην περίοδο αυτή ο τουρκικός χαρακτήρας της πόλης εξασθενίζει, λιγοστά είναι τα κτίρια που κτίζονται και δεν αναφέρονται κάτοικοι της πόλης που να ασχολήθηκαν και να διακρίθηκαν στα γράμματα και στις τέχνες. Σιγά-σιγά ο τουρκικός πληθυσμός μειώνεται, ενώ αντίθετα ο χριστιανικός πληθυσμός αυξάνεται και στα τέλη του 19ου αιώνα ο τουρκικός πληθυσμός και ο χριστιανικός είναι σχεδόν ισοδύναμοι. Ο Delacoulonche το 1859 τονίζει ότι τα Γιαννιτσά είναι η μεγάλη τουρκική πόλη μέσα στην πεδιάδα...άλλοτε ήταν πολύ σπουδαία και ακμάζουσα πόλη και το αποδεικνύουν τα 20 τζαμιά. Αλλά έχει χρόνια που μια πανώλη ανάγκασε ένα μέρος από τους κατοίκους να την εγκαταλείψουν...σχεδόν ολόκληρη χτίστηκε με υλικά παρμένα από την Πέλλα... ο Μεντρεσές των Γιαννιτσών ήταν άλλοτε ένα σημαντικό κτίριο, εδώ και μερικά χρόνια εγκαταλείφθηκε και άρχισε να γίνεται ερείπιο. Το από έκθεση ανώνυμου του Υπουργείου Εξωτερικών πληροφορούμαστε ότι η πόλη έχει 800 σπίτια τούρκικα και 500 χριστιανικά. Η περιοχή μας τον 18ο αιώνα και κυρίως στις αρχές του 19ου υποφέρει από λοιμούς και σεισμούς με αποτέλεσμα να πάθει μεγάλες καταστροφές. Το 1747 λόγω λιμού οι κάτοικοι παραπονούνται για την έλλειψη σιτηρών. Το 1817 η Έδεσσα υποφέρει από λιμό μέγα. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο πληθυσμός της πόλης πρέπει να φθάνει γύρω στις χιλιάδες, οι 6000 είναι ο χριστιανικός πληθυσμός. Οι χριστιανικές συνοικίες είναι : Κάτω Μαχαλάς, ανατολικά πλ. Μάγγου, με 99σπίτια και πολλά χωράφια, η Τζουμρά, Β.Α. της πόλης, στην περιοχή Γυμνασίου με 131 σπίτια. Η Μπουτσάβα, βόρεια της Τζουμρά, όπου έμεναν οι πιο εύποροι χριστιανοί, με 228 σπίτια και ο Επάνω Μαχαλάς ή Βαρός με 449 σπίτια, είναι η περιοχή Μητροπόλεως (σε άλλη μελέτη του αναφέρει και τη συνοικία Πόροι). Συνολικά έχουμε 10 Τουρκικές συνοικίες με 1483 σπίτια και 4 χριστιανικές συνοικίες με 925 σπίτια. Από τις ονομασίες των οδών διαπιστώνουμε ότι αναφέρονται σε σημαντικούς Τούρκους (λίγους Έλληνες), σε Δημόσια κτίρια, σε τόπους εργαστηρίων - αγορών και σε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου δρόμου. Παραστατική περιγραφή της παλαιάς αγοράς της τελευταίας περιόδου της Τουρκοκρατίας μας δίνει ο Ζ. Σαββόπουλος στην εφ. «Ηχώ του Κάμπου» (1976) «την αγορά την ρυμοτομούσαν 8 παράλληλοι δρόμοι με πολλούς καθέτους. Υπήρχε η ζωαγορά σε έκταση 50 στρεμμάτων, η αγορά πετρελαιοειδών (Γκαζανιέ), η φρουταγορά (γεμίς παζάρ), η σιταγορά (Τερκέ παζάρ) κ.α. Ακόμη τα τούρκικα καφενεία Μπαχτσέ καφεσί (Γυμνάσιο Ιντζεσίλογλου) και το Δημαρχιακό καφενείο με πολυελαίους, τσόχες και ναργιλέδες. Το μπεζεστένι στέγαζε μαγαζιά τροφίμου, μπακάλικα, χασάπικα, ψαράδικα κ.α. Ξακουστή για τα δροσερά νερά ήταν η τοποθεσία Χαλκά-Μπουνάρ». Ο Δημητριάδης αναφέρει ότι το εμπορικό κέντρο ήταν κατά μήκος της Εγνατίας οδού, όπου ήταν η ψαραγορά, η λαχαναγορά και πιο πέρα η κυρίως αγορά (μπεζεστένι). Νότια από την Εγνατία ήταν τα βυρσοδεψεία και πιο κάτω, ανάμεσα στους κήπους, ένας ανοικτός χώρος με υψηλά δένδρα γύρω όπου οι μουσουλμάνοι προσεύχονται σε έκτακτες περιστάσεις. Μπροστά στα χάνια, η παλιά βρύση με πολλούς κρουνούς. Εδώ ήταν και τα κέντρα διασκεδάσεως της πόλης. Ο Η. Βουτιερίδης που επισκέπτεται τα Γιαννιτσά το 1909 και μετά την απελευθέρωση δίνει μια ωραία περιγραφή των συνοικιών. «Μες στη χριστιανική 57

58 συνοικία οι δρόμοι μοιάζουν με χαντάκια. Τα σπίτια χαμηλά, κακοφτιαγμένα, ταπεινά. Ξεχωρίζει ανάμεσα από όλα το μητροπολιτικό κτίριο που είναι ένα κάπως παλιό, αλλά ευρύχωρο οικοδόμημα με επιβλητικό εξωτερικό. Δίπλα του η Ελληνική εκκλησία, μεγάλη και καλοφτιαγμένη και κοντά της τα ελληνικά σχολεία. Κτίριο στερεό, κτισμένο από πέτρα και χωρισμένο σε τμήματα αρρένων και θηλέων. Τα ελληνικά σπίτια συγκοινωνούν σχεδόν όλα το ένα με το άλλο. Έχουν κοινές αυλές ανθοφυτεμένες που χωρίζονται κάπου-κάπου με χαμηλό φράχτη και οι διάδρομοι τους είναι και δρόμοι που χρησιμεύουν δια την αναμεταξύ τους συγκοινωνία». (Χατζής Χ. 2003) 58

59 5.2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Αβιοτικό περιβάλλον Γεωμορφολογία και τοπία Με βάση τα χαρτογραφικά υπόβαθρα, που απεικονίζουν τη γεωμορφολογία και τις χρήσεις γης, η περιοχή μελέτης ορίζεται ως αυτό το τμήμα που περικλείει τις περιοχές με υψόμετρο χαμηλότερο των 200 μέτρων. Βόρεια και δυτικά της περιοχής μελέτης εκτείνονται οι ορεινοί όγκοι του Πάικου, της Τζένας, του Πίναβου, και του Βόρα, ενώ στα νότια και ανατολικά απλώνονται οι πεδιάδες της Ημαθίας και της Θεσσαλονίκης. Οι πεδιάδες της ευρύτερης περιοχής είναι η μεγαλύτερη μεταξύ των Γιαννιτσών και Σκύδρας, η οποία αποτελεί τμήμα της ευρύτερης πεδιάδας Θεσσαλονίκης Γιαννιτσών και η μικρότερη, η πεδιάδα της Αλμωπίας, περιτριγυρισμένη από ορεινούς όγκους και με μεγαλύτερο απόλυτο υψόμετρο σε σχέση με την πρώτη.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Το Στρατόπεδο βρίσκεται γεωγραφικά στο Νομό Πέλλας και συγκεκριμένα στην πόλη των Γιαννιτσών. Συνορεύει βόρεια με την Οδό Γκόνου Γιώτα, νότια με την Οδό Εικοστής Οκτωβρίου (οδικό δίκτυο το οποίο οδηγεί στην Αξό και συνδέεται με την Παλιά Επαρχιακή Οδό Γιαννιτσών-Αριδαίας, ανατολικά με την Οδό Δ. Δουβατζή. Στα δυτικά συνορεύει με την Οδό Νέα Αμπελιών (οδικό δίκτυο το οποίο οδηγεί στις Αμπελειές). Όλοι οι οδοί που διέρχονται από το στρατόπεδο ενώνουν την πόλη των Γιαννιτσών και τους οικισμούς-συνοικισμούς με τον χώρο μελέτης. Διοικητικά (όπως προαναφέραμε), η περιοχή μελέτης ανήκει στο Δήμο των Γιαννιτσών καθώς επίσης και στην Εθνική Υπηρεσία Στρατού. Γεωμορφολογικά η περιοχή του Στρατοπέδου Καψάλη της πόλης των Γιαννιτσών, αποτελείται από πεδινές εκτάσεις με ομαλό, επίπεδο ανάγλυφο και πολύ μικρές κλίσεις, που δεν υπερβαίνουν το 2%. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Τόσο στο χώρο επέμβασης όσο και στον ευρύτερο χώρο δεν υφίστανται θέσεις πλημμυρίζουσες ή ολισθησιγενείς και το έδαφος δεν εμφανίζει διαβρώσεις, με άλλα λόγια δεν υφίστανται θέσεις με ακραίες συνθήκες. Λόγω της κοντινής απόστασης από τους χώρους αναφοράς (οικισμός, συνοικισμούς, τουριστικές επιχειρήσεις), η περιοχή ανήκει στην κοντινή ζώνη (0-1km). 59

60 Γιαννιτσά 09/05/ Βόρεια Το συγκεκριμένο στρατόπεδο το οποίο βρίσκεται στη πόλη των Γιαννιτσών του Νομού Πέλλας και πιο συγκεκριμένα το στρατόπεδο αυτό ανήκει στην Υπηρεσία του Στρατού, δεν είναι ενεργό και δεν λειτουργεί από το 2003, δηλαδή εδώ και 6 περίπου χρόνια. Το τοπίο είναι πεδινό και παρατηρούνται τρεις ζώνες ευαισθησίας: 1 η ζώνη 0-1Km είναι η κοντινή ζώνη υπάρχουν στρατιωτικές εγκαταστάσεις, η βλάστηση και τα συρματοπλέγματα του στρατοπέδου, 2 η ζώνη είναι 2-5 Km και είναι οι κατοικίες και 3 η ζώνη είναι των 5 Km είναι οι συνοικισμοί της πόλης, τα γύρω κοντινά χωριά και ο ουρανός. Καθώς, γύρω από το τοπίο υπάρχουν τέσσερις κύριοι δρόμοι κυκλοφορίας, οι οποίοι συνδέουν την περιοχή με την πόλη και τα γύρω χωριά. Διατήρηση 3 η ζώνη ευαισθησίας Υπάρχουσα βλάστηση με δένδρα εντός του Στρατοπέδου Καψάλη Αποκατάσταση 2 η ζώνη ευαισθησίας Με χαμηλή βλάστηση εδαφοκάλυψη και δρόμο προσπέλασης Δυνατά σημεία: Είναι οι δρόμοι, κεντρικοί οδοί που συνδέουν το χώρο με την πόλη και τα γύρω χωριά, οι οποίοι είναι καλοί και η πρόσβαση στο χώρο είναι εύκολη. Επίσης,υπάρχουν σε κοντινή απόσταση, ακριβώς δίπλα κατοικίες και οικισμοί χωριά. Αδύνατα σημεία: Υπάρχουν είδη, αλλά δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια η βλάστηση στοχώρο μελέτης. Διότι, δεν υπάρχει μεγάλη ποικιλία από φυτικά είδη στο χώρο. Βελτίωση 1 η ζώνη ευαισθησίας Συρματοπλέγματα περίφραξης και θαμνώδης βλάστηση Στρατοπέδου Καψάλη Οι προτάσεις διατήρησης αποκατάστασης, ανάδειξης και βελτίωσης του χώρου είναι να βελτιωθεί η βλάστηση στο χώρο, η οποία δεν είναι απόλυτα επαρκής. Θα πρέπει όμως, να διατηρηθεί η φυσικότητα της βλάστησης. Επιτρέπει την δημιουργία ενός αστικού πάρκου, δίπλα στο κέντρο, με χρήσεις πολιτισμού και κοινωφελείς. Επιτρέπει την ανάδειξη και την προβολή των μουσουλμανικών μνημείων, δηλαδή της ιστορίας της πόλης και της πολεοδομίας της. 60

61 ΑΜΠΕΛΕΙΕΣ ΝΕΟΣ ΜΥΛΟΤΟΠΟΣ ΠΕΝΤΑΠΛΑΤΑΝΟΣ ΑΞΟΣ Η ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΚΑΨΑΛΗ 1 η Ζώνη: 0-1 Km 2 η Ζώνη: 2-5 Km ΠΑΡΑΛΙΜΝΗ 3 η Ζώνη: >5 Km Οι τρεις Ζώνες Ευαισθησίας του Τοπίου. Η πρόσβαση στην περιοχή είναι μεγάλη και εύκολη. Γίνεται αποκλειστικά μέσω των τεσσάρων κύριων οδών (Γκόνου Γιώτα, Εικοστής Οκτωβρίου, Δ. Δουβατζή και Νέα Αμπελειών) καθώς και των παράδρομων που οδηγούν σε αυτές, για την πρόσβαση στο χώρο. Η πρόσβαση γίνεται κυρίως με τα πόδια (περπατώντας), με Ι.Χ.-αυτοκίνητο και με λεωφορεία. 61

62 Γεωλογικές και Εδαφικές συνθήκες Γεωλογία Την υπό μελέτη περιοχή, καθώς και την ευρύτερη, καταλαμβάνουν οι παρακάτω γεωλογικοί σχηματισμοί: Τεταρτογενές (ολόκαινο): Νεότερες αποθέσεις που προέρχονται από τις πλημμύρες του ποταμού Αξιού και καλύπτουν σχεδόν όλη την περιοχή. Πλειστόκαινο: Κατώτερο σύστημα αναβαθμίδων, χαλίκια και άμμος κάτω από αργιλώδες κάλυμμα της αναβαθμίδας. Νεογενές: Εναλλαγές χαλαρών άμμων και συνεκτικών κροκαλοπαγών, μάργων, μαργαϊκών ασβεστόλιθων και καστανών αμμούχων αργίλων που φέρουν αραιές κροκάλες και διαστρώσεις από μαργαϊκό υλικό. Τα βαθύτερα μέλη των σχηματισμών αυτών αποτελούνται από εναλλαγές συνεκτικών κροκαλοπαγών, μαργαϊκών ψαμμιτών-κροκαλοψαμμιτών και ενστρώσεων μαργαϊκών ασβεστόλιθων μικρού πάχους. Οι κροκάλες των κροκαλοπαγών είναι πεπλατυσμένες, χαλαζιακές, γνευσιακές και ασβεστολιθικές, ενώ το συνδετικό υλικό αργιλομαργαϊκό. Μέσα στους μαργαϊκούς κροκαλοψαμμίτες βρέθηκαν απολιθώματα σπονδυλωτών που δεν προσδιορίστηκαν.(διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Ιδιότητες-Κατανομή εδαφών (Υπόμνημα Γεωγραφικού χάρτη) Σύμφωνα με τις ισοϋψείς καμπύλες, μπορούμε να χωρίσουμε τα εδάφη της περιοχής των Γιαννιτσών σε τρεις (3) μεγάλες κατηγορίες: 1. Εδάφη λοφωδών περιοχών, με υψόμετρο μέτρα. 2. Εδάφη των πεδινών περιοχών, με υψόμετρο μέτρα. 3. Εδάφη χαμηλών περιοχών, με υψόμετρο 0-10 μέτρα. Οι κυριότερες μεγάλες ομάδες των εδαφών είναι: 1. Εδάφη λοφωδών περιοχών, με υψόμετρο μέτρα. a) XERALFS. Κυρίως Palexeralfs και Haploxeralfs. Είναι τα γνωστά κόκκινα Μεσογειακά εδάφη, βρίσκονται ως επί το πλείστον σε όξινα μητρικά υλικά και σε λίγες περιπτώσεις σε βασικά μητρικά υλικά και είναι σχετικά διαβρωμένα ως διαβρωμένα, ανάλογα βέβαια με την κλίση και το ανάγλυφο της περιοχής. Έχουν μέτρια βαρεία ως βαρεία μηχανική σύσταση, είναι αρκετά βαθιά, έχουν συγκέντρωση σε άργιλο, καθώς και σε ορισμένες περιπτώσεις συγκέντρωση ανθρακικού ασβεστίου, όταν το μητρικό υλικό είναι ασβεστούχο. Τα εδάφη αυτά είναι κατάλληλα για όλες τις καλλιέργειες με την προϋπόθεση ύπαρξης αρδευτικού νερού. b) OCHREPTS. Κυρίως Xerochrepts, είναι εδάφη με οχρικό επίπεδο και καμβικό ορίζοντα, είναι ελαφρά ως μέτρια διαβρωμένα και έχουν μεγάλη 62

63 ποικιλομορφία μηχανικής σύστασης, από βαρεία, μέτρια βαρεία, ως μέτρια ελαφρά και είναι βαθιά ως μέτρια βαθιά, ανάλογα με την κλίση και το βαθμό διάβρωσης. Το μητρικό υλικό είναι κυρίως όξινο και σε ορισμένες περιπτώσεις βασικό, με κάποια συγκέντρωση ασβεστίου που δημιουργεί καλσικό ορίζοντα σε κάποιο βάθος, το οποίο κατά κύριο λόγο εξαρτάται από την προέλευση των εδαφών. c) ORTHENTS. Κυρίως Xerorthents, είναι αβαθή εδάφη, τα οποία προήλθαν από την έντονη διάβρωση άλλων κατηγοριών εδαφών, που επηρεάστηκαν λόγο των σχετικά μεγάλων κλίσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εξουδετερωθεί κυρίως ο επιφανειακός ορίζοντας και μέρος του υπεδάφους. Πρόκειται για εδάφη χωρίς γενετικούς ορίζοντες, με μεγάλη ποικιλομορφία μηχανικής σύστασης και συγκέντρωση ανθρακικού ασβεστίου σε πολύ μικρό βάθος από την επιφάνεια όταν το υλικό είναι ασβεστούχο. 2. Εδάφη πεδινών περιοχών, με υψόμετρο μέτρα. Τα εδάφη των περιοχών αυτών ανήκουν στις ίδιες μεγάλες ομάδες που ανήκουν κι εκείνα των λοφωδών, παρουσιάζουν όμως αρκετές διαφορές. Οι κλίσεις τους είναι πιο ήπιες, είναι ελάχιστα διαβρωμένα, έχουν μεγαλύτερο βάθος, η συγκέντρωση ανθρακικού ασβεστίου, όταν πρόκειται για εδάφη που σχηματίστηκαν από ασβεστούχα μητρικά υλικά, βρίσκεται βαθύτερα από την επιφάνεια και έχουν ξεκαθαρισμένους γενετικούς ορίζοντες. 3. Εδάφη χαμηλών αλλουβιακών, κολλουβιακών αποθέσεων, με υψόμετρο 0-10 μέτρα. a) FLUVENTS. Κυρίως Xerofluvents, είναι αλλουβιακά και κολλουβιακά εδάφη, νέας σχετικής ηλικίας. Τα εδάφη αυτά δεν έχουν καλά ανεπτυγμένα εδαφογενετικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, είναι βαθιά, πολύ λίγο διαβρωμένα, με μεγάλη ποικιλομορφία μηχανικής σύστασης. Σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, παρουσιάζουν προβλήματα στράγγισης και υπόγειας στάθμης, ενώ είναι κατάλληλα για όλες τις καλλιέργειες. b) OCHREPTS. Κυρίως Xerochrepts, είναι εδάφη νέας σχετικά ηλικίας, χωρίς ανεπτυγμένα εδαφογενετικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Εμφανίζουν καμβικό ορίζοντα, είναι βαθιά, έχουν μεγάλη ποικιλομορφία μηχανικής σύστασης και είναι κατάλληλα για όλες τις καλλιέργειες. c) XERALFS. Κυρίως Palexeralfs και Haploxeralfs, βρίσκονται σε όξινα μητρικά υλικά, έχουν αργιλικό ορίζοντα, είναι βαθιά και ελαφρά διαβρωμένα. Έχουν μέτρια βαρεία ως βαρεία μηχανική σύσταση και είναι κατάλληλα για όλες τις καλλιέργειες, πλην των τεύτλων. d) XERERTS. Κυρίως Chromoxererts, είναι τα γνωστά Grumosol εδάφη, βρίσκονται σε βασικά και όξινα μητρικά υλικά και περιέχουν περισσότερο από 35% άργιλο του τύπου μοντμοριλλονίτη. Όταν είναι υγρά διογκώνονται και γίνονται πολύ κολλώδη και πλαστικά. Αντίθετα, όταν είναι ξηρά γίνονται πολύ σκληρά και συστελλόμενα σχηματίζουν ρωγμές με άνοιγμα 4-5 cm στην επιφάνεια και σε βάθος μέχρι και cm. Είναι γόνιμα εδάφη, αλλά με δεσμευτικούς παράγοντες φυσικών ιδιοτήτων και καλλιεργητικών φροντίδων. 63

64 Ιδιότητες-Κατανομή εδαφών (Υπόμνημα Εδαφολογικού χάρτη) Η ταξινόμηση των εδαφών έγινε σύμφωνα με τη μηχανική τους σύσταση, την περιεκτικότητα τους σε άργιλο σε βάθος 25-90cm, τις επικρατούσες συνθήκες στραγγίσεως, την υδατοπερατότητα και το ενεργό πορώδες και η περιγραφή τους ακολουθεί το σύστημα κατά F.A.O. Διακρίνουμε τρεις κατηγορίες ανάλογα με την περιεκτικότητα σε άργιλο σε βάθος 25-90cm: 1) Άργιλος 15%. 2) Άργιλος 15-35%. 3) Άργιλος 35%. Σύμφωνα με τις συνθήκες στράγγισης για τη χρονική περίοδο Νοεμβρίου- Μαρτίου, τα εδάφη διακρίνονται σε: 1) Ελάχιστα στραγγιζόμενα, όταν το βάθος της στάθμης του υπεδάφιου νερού είναι μικρότερο των 50cm. 2) Ατελώς στραγγιζόμενα, όταν η στάθμη του υπεδάφιου νερού κυμαίνεται από cm. 3) Μετρία στραγγιζόμενα, όταν η στάθμη του υπεδάφιου νερού κυμαίνεται από cm. 4) Καλά στραγγιζόμενα, όταν η στάθμη του υπεδάφιου νερού έχει βάθος μεγαλύτερο των 175cm. Τέλος, συναρτήσει της υδατοπερατότητας και του ενεργού πορώδους, γίνεται διαχωρισμός του υπεδάφους σε τέσσερις κατηγορίες (υδρολογικές κατηγορίες): Κατηγορία Ενεργό Πορώδες % Υδατοπερατότητα m/day ,5-1, ,0-2, ,0-4, ,0 Σύμφωνα με την εδαφολογική ανάλυση του κ. Νικολάου Μέμμου, στην περιοχή της πρώην λίμνης Γιαννιτσών, υπάρχουν οι παρακάτω ομάδες εδαφών: 64

65 FLUVIAL SOILS (Je): Πρόκειται για λουβιακά επίπεδα εδάφη, ποτάμιας ή χειμαρρικής προελεύσεως, βαθιά, με δομή κυβοειδή υπογωνιώδη. Η περιεκτικότητά τους σε ανθρακικό ασβέστιο κυμαίνεται μεταξύ 7-16%, η δομή και το πορώδες τους ευνοούν την ανάπτυξη των ριζών, ενώ η παραγωγικότητα τους είναι καλή και οι συνθήκες στράγγισης που επικρατούν ευνοϊκές. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Οι γενικές ιδιότητες των εδαφών του Δήμου Γιαννιτσών έχουν ως εξής: Υφή: Η μηχανική σύσταση των εδαφών της υπό μελέτης περιοχής είναι αργιλοπηλώδης, ιλυοαργιλώδης, κυρίως όμως αργιλώδης. Η περιεκτικότητα σε άργιλο σχετίζεται με το ανάγλυφο της περιοχής και τον τρόπο εναποθέσεως του υλικού. Γενικώς, εδάφη πλούσια σε άργιλο είναι συγχρόνως πλούσια σε οργανική ουσία και ανθρακικό ασβέστιο. Διηθητικότητα: Τα εδάφη της περιοχής έχουν μέτρια διηθητικότητα, περίπου 6,3cm/ώρα. Κλίση: Κυμαίνεται γύρω στο 0,5 τοις χιλίοις για την περιοχή της πρώην λίμνης Γιαννιτσών. Δομή: Η δομή είναι κυβική, πρισματική και καλά ανεπτυγμένη. Βάθος εδάφους: Τα εδάφη της περιοχής είναι βαθιά και δεν υπάρχει εδαφικός ορίζοντας ή πέτρωμα που να εμποδίζει τη διείσδυση του ριζικού συστήματος και του νερού. Διάβρωση - Τοξικότητα: Δεν παρατηρούνται. Αλατότητα: Δεν παρατηρείται, παρά μόνο σε μερικές εκατοντάδες στρέμματα της περιοχής της μελέτης, γι αυτό άλλωστε και η χρήση εδαφοβελτιωτικών στην περιοχή είναι πολύ περιορισμένη. Ταξινόμηση: Ανήκουν στις υποομάδες CALCIC GLEYSOL, HISTIC GLEYSOL, VERTIC CAMBISOLS και FLUVISOLS, είναι πλούσια σε οργανική ουσία, έχουν ph λίγο πάνω από 7, περιεκτικότητα σε ασβέστιο περίπου 8-10% και είναι κατάλληλα για αρδευόμενες καλλιέργειες.(διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 65

66 Κλιματικές και υδρογραφικές συνθήκες Κλιματικές συνθήκες Πληροφορίες για τα κλιματικά στοιχεία της περιοχής παίρνουμε από τον πλησιέστερο Μετεωρολογικό Σταθμό Κρύας Βρύσης (υψόμετρο 6,7μ.), που παρακολουθείται από την Περιφερειακή Διεύθυνση Εγγείων Βελτιώσεων και προσιδιάζει περισσότερο στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής του Δήμου Γιαννιτσών. Βροχόπτωση: Η ετήσια βροχόπτωση στην περιοχή ποικίλει από 342mm μέχρι 677mm, ο δε μέσος όρος έχει τιμή 484mm, για το διάστημα από 1987 μέχρι 1997 (ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1).(Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1: Ύψος βροχής ( mm ) ΜΗΝΕΣ ΕΤΗ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μ.Ο ΠΗΓΗ: Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ.) ΣΥΝ ΟΛΑ

67 Θερμοκρασία: Η μέση ετήσια θερμοκρασία ανέρχεται σε 14 ο C, η δε μέση μέγιστη του Ιουλίου σε 31 ο C. Η μέση ελάχιστη του Ιανουαρίου φθάνει σε 1 ο C.(ΠΙΝΑΚΕΣ 3.2,3.3,3.4).(Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) ΠΙΝΑΚΑΣ 3. 2:Μέση μηνιαία θερμοκρασία αέρα ( ο c ) ΕΤΗ ΜΗΝΕΣ Μ.Ο. Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΥΣ , , , , , , , , , , ,3 Μ.Ο ΠΗΓΗ:Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ) ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3:Μέση μέγιστη μηνιαία θερμοκρασία αέρα ( ο c ) ΕΤΗ ΜΗΝΕΣ Μ.Ο. Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΥΣ , , , , , , , , , , ,2 Μ.Ο ΠΗΓΗ: Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ) 67

68 ΠΙΝΑΚΑΣ 3.4: Μέση ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασία αέρα ( ο C) ΕΤΗ ΜΗΝΕΣ Μ.Ο. Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΥΣ , , , , , , , , , , ,3 Μ.Ο ΠΗΓΗ: Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ) Ηλιοφάνεια: Η μέση ετήσια ηλιοφάνεια υπερβαίνει τις ώρες, με 365 ώρες τον Ιούλιο και 112 ώρες το Δεκέμβριο. Το εύρος μεταβολής των τιμών διάρκειας ηλιοφάνειας, χωριστά για κάθε μήνα, κυμαίνεται από 84 ώρες για το μήνα Ιούλιο μέχρι 183 ώρες για το μήνα Οκτώβριο. Έτσι μπορεί να λεχθεί ότι οι τιμές ηλιοφάνειας τον Ιούλιο παρουσιάζουν τη μικρότερη μεταβλητότητα από έτος σε έτος, σε αντίθεση με τους μήνες Οκτώβριο και Ιανουάριο που οι τιμές τους παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη μεταβλητότητα. Άνεμοι: Στην ευρύτερη περιοχή της πεδιάδας Θεσσαλονίκης επικρατούν κυρίως οι Βόρειοι και οι Νότιοι ή Νοτιοανατολικοί άνεμοι. Οι Βόρειοι άνεμοι ακολουθούν την κοιλάδα από βορρά και παίρνουν την αντίστοιχη ονομασία: Βαρδάρης, Καρατζοβίτης. Ο πλέον ανεμώδης μήνας είναι ο Φεβρουάριος και οι περισσότερο νήνεμοι μήνες είναι ο Οκτώβριος και ο Νοέμβριος. Τα μέγιστα της ημερήσιας ταχύτητας κυμαίνονται από m/sec, καμιά φορά όμως φθάνουν μέχρι 20-30m/sec, οπότε παρατηρούνται θύελλες. Η ταχύτητα του Βαρδάρη είναι συνήθως 8-10 m/sec και δεν παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις κατά τη διάρκειά του. Συνήθως έρχεται απότομα, αποκτά τη μέγιστη τιμή του τις θερμές ώρες, διαρκεί ώρες και σταματά απότομα. Κατά τους θερινούς μήνες μεγάλη συχνότητα παρουσιάζει η θαλάσσια αύρα. Αυτή σημειώνεται συνήθως κατά το μεσημέρι, αποκτά τη μέγιστη τιμή της γύρω από τις 4μ.μ. και διακόπτεται περί τις 8μ.μ. Η συνήθης ταχύτητα της δεν ξεπερνά τα 3 m/sec, ενώ η μέγιστη πλησιάζει τα 6-7 m/sec. Αντίθετα προς το Βαρδάρη που είναι δυσάρεστα αισθητός από όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, η θαλάσσια αύρα προκαλεί πτώση της θερμοκρασίας, ύψωση της σχετικής υγρασίας και είναι ευάρεστη στους ζωντανούς οργανισμούς. 68

69 mm Εξάτμιση: Η εξάτμιση κυμαίνεται από 796mm ως 1133mm, ο δε μέσος όρος έχει τιμή 934mm, για το διάστημα (ΠΙΝΑΚΑΣ 3.5). Η περίοδος με τη μεγαλύτερη εξάτμιση είναι αυτή των μηνών Μαΐου Σεπτεμβρίου. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) ΠΙΝΑΚΑΣ 3.5: Στοιχεία εξατμισιμέτρου ( mm ) ΕΤΗ ΜΗΝΕΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΣΥΝΟΛΑ Μ.Ο ΠΗΓΗ: Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ) Από την επεξεργασία των δεδομένων των πινάκων 1 και 5 προκύπτει το διάγραμμα 3.1, στο οποίο αποτυπώνεται η ανάγκη για άρδευση των καλλιεργειών την περίοδο Μαΐου-Σεπτεμβρίου. Διάγραμμα: 3.1 ΣΧΕΣΗ ΥΨΟΥΣ ΒΡΟΧΗΣ - ΕΞΑΤΜΙΣΗΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΜΗΝΕΣ ΥΨΟΣ ΒΡΟΧΗΣ ΕΞΑΤΜΙΣΗ 69

70 70 Ομίχλη: Πυκνή ομίχλη σπάνια διαρκεί ολόκληρο το 24ωρο. Παρατηρείται συνήθως τους χειμερινούς μήνες από Νοέμβριο μέχρι Φεβρουάριο. Είναι πυκνότερη τις πρωινές ώρες και διαλύεται προς το μεσημέρι με την άνοδο της θερμοκρασίας. Σχετική Υγρασία: Η μέση σχετική υγρασία του αέρα είναι 72% για την περίοδο , παρουσιάζει μέγιστο μέσο όρο το μήνα Δεκέμβριο με 81% και ελάχιστο μέσο όρο τον Ιούλιο με 59% (ΠΙΝΑΚΑΣ 3.6). (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) ΠΙΝΑΚΑΣ 3. 6: Μέση σχετική υγρασία αέρα (%) ΕΤΗ ΜΗΝΕΣ Μ.Ο. ΕΤΟΥΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ , , , , , , , , , , ,9 Μ.Ο ΠΗΓΗ: Μετεωρολογικός Σταθμός Κρύας Βρύσης (6,7μ) Ως γενικό συμπέρασμα των κλιματικών συνθηκών μπορούμε να πούμε ότι η θερμοκρασία αέρα παρουσιάζει κατά τη διάρκεια του έτους μια απλή διακύμανση με μέγιστο τον Ιούλιο και ελάχιστο τον Ιανουάριο. Οι βροχές πέφτουν αργά το φθινόπωρο

71 και την άνοιξη. Έτσι, κατά μεν τους χειμερινούς και εαρινούς μήνες δημιουργείται πρόβλημα απομάκρυνσης των πλεοναζόντων νερών για την προστασία των καλλιεργειών από υπερβολική υγρασία, το δε καλοκαίρι με την έντονη εξάτμιση χρειάζεται συμπληρωματικό νερό άρδευσης για την ανάπτυξη και απόδοση των εαρινών καλλιεργειών.(διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Στην περιοχή δεν υπάρχουν υδρολογικά στοιχεία από αυτά που αναφέρονται στις προδιαγραφές. Υπάρχει μόνο ο ποταμός Λουδίας σε απόσταση 6-7 Km περίπου από την πόλη των Γιαννιτσών.(Κωνσταντινίδης Κ., 1989.) Ο ποταμός Λουδίας ανήκει στην κεντρική Μακεδονία και συγκεκριμένα στον Νομό Πέλλας, χωρίζει βέβαια τον Νομό Ημαθίας από το Νομό Θεσσαλονίκης. Πηγάζει από το όρος Πάικο και κατευθύνεται Νότιο, Νότιο-Δυτικά, εκβάλλει στον Θερμαϊκό κόλπο. Έχει υπερθαλάσσιο ύψος, ελάχιστο 0 m και μέγιστο 3 m. Έχει μήκος 75 Km και ο τύπος του Υγροτόπου Λουδία έχει τον χαρακτηρισμό «Ποταμός συνεχούς ροής (Μ)*.(Κωνσταντινίδης Κ., 1989.) Οι εκβολές των ποταμών στο Δέλτα και οι απορροές τους στον Θερμαϊκό Κόλπο.(Γεράκης, Π.Α., Τσιούρης Σ. και Τσιαούση Β., 2007.) Ο χαρακτήρας του μεσογειακού βιοκλίματος χαρακτηρίζεται ως ασθενής μέσο μεσογειακός με αριθμό βιολογικώς ξηρών ημερών κατά τη θερμή και ξηρή περίοδο μεταξύ 40 και 75 ημερών. Σύμφωνα με τον Χάρτη Βιοκλιματικών Ορόφων, η περιοχή ανήκει στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο (με βάση τις τιμές του βροχοθερμικού πηλίκου του Emberger), με χειμώνα ήπιο και μέση ελάχιστη θερμοκρασία ψυχρότερου μήνα μεταξύ 3 και 7 C.(Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 71

72 Τόσο το ύψος της βροχής όσο και η μέση θερμοκρασία κατά τη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου ευνοούν την ανάπτυξη στην περιοχή. Όπως φαίνεται από τα στοιχεία αυτά οι επικρατούντες άνεμοι είναι νότιοι. Προς την κατεύθυνση αυτή υπάρχουν κατοικημένες περιοχές.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 72

73 Βιοτικό περιβάλλον Το στρατόπεδο «Καψάλη», μαζί με τις φυσικές του ομορφιές και τους χώρους αναψυχής του, ήταν γνωστό και για την ποικιλία της χλωρίδας και της πανίδας του. Σήμερα λίγα από αυτά που υπήρχαν κάποτε σώζονται, σχηματίζουν όμως ένα μοναδικό και αξιόλογο πράσινο τοπίο μέσα στην πόλη. Σύμφωνα με τον Σ. Ντάφη, ο οποίος χρησιμοποιεί τις ανώτερες φυτοκοινωνικές μονάδες του συστήματος του Brown Blanquet, που ακολουθεί την ταξινόμηση της βλάστησης της ΝΑ Ευρώπης, που έγινε από τον Horvat με μικρές μόνο αποκλίσεις, η περιοχή μελέτης κατατάσσεται στην Παραλιακή, Λοφώδης και Υποορεινή περιοχή με Ευμεσογειακή Ζώνη Βλάστησης (0 300m).(Ντάφης Σ., 2002.) Α ΠΑΡΑΛΙΑΚΗ, ΛΟΦΩΔΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΟΡΕΙΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕ ΕΥΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΖΩΝΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ(0-300m) Β ΥΠΟΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ-ΠΑΡΑΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΖΩΝΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ( m) Γ ΖΩΝΗ ΔΑΣΩΝ ΟΞΥΑΣ( m) Δ ΖΩΝΗ ΨΥΧΡΟΒΙΩΝ-ΚΩΝΟΦΟΡΩΝ( m) Ε ΕΞΩΔΑΣΙΚΗ ΖΩΝΗ ΥΨΗΛΩΝ ΟΡΕΩΝ(2600m +). (Μουφλής Γ.,2006, Αποκατάσταση υποβαθμισμένων περιοχών, Δράμα.) 73

74 Βλάστηση Χλωρίδα (ζώνες βλάστησης, σύνθεση, δομή κτλ.) Η βλάστηση εντός του στρατοπέδου, προέρχεται κατά κύριο λόγο από αναδασώσεις και συνίσταται από ένα μεγάλο πλήθος δενδρωδών κωνοφόρων δασικών ειδών, κυρίως Πεύκης και φυλλοβόλων πλατύφυλλων κυρίως αείλανθου καθώς και κάποια λίγα είδη Κυπαρισσιών. Αυτή εγκαταστάθηκε εκεί ώστε παράλληλα με την προστατευτική επίδραση, που ασκεί στο έδαφος, να παρέχει συγχρόνως και τις κάθε είδους αισθητικές, υγιεινές και αναψυχικές επιδράσεις της, ως ένας ζωντανός και λειτουργικός πνεύμονας της πόλης των Γιαννιτσών. Πεύκα (Pinus sp.) Αείλανθος (Ailanthus altisima) Κυπαρίσσια (Cupressus sp.). (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Χαρακτηριστικό της βλάστησης, στο χώρο του στρατοπέδου, είναι: Η ελλιπής ποικιλότητα δενδρωδών ειδών. Η ακαταλληλότητα ορισμένων από αυτά, ως φυτοστοιχείων στη σύνθεση ενός πάρκου. Η υποβαθμισμένη κατάσταση της υγείας τους. Η ύπαρξη μικρών και μεγάλων κενών χώρων σε ακατάλληλες θέσεις. Η παντελής έλλειψη στοιχείων καλλωπισμού. Η ακατάλληλη δομική συγκρότηση. Η απουσία θαμνωδών ειδών. Συνέπεια των προηγούμενων είναι: Η αντιαισθητική και μονότονη εμφάνιση. Η απουσία λειτουργικότητας. Η δύσκολη προσπέλαση. Ο κίνδυνος ατυχημάτων σε επισκέπτες και διαβάτες. Η δημιουργία οικολογικού περιβάλλοντος ακατάλληλου για αναψυχή και συναφείς δραστηριότητες. Η ελλιπής προστασία του εδάφους. Η στέρηση του χαρακτήρα ενός χώρου σε αντιπροσωπευτική τοποθεσία της πόλης. Η μη ικανοποίηση των αναμενόμενων λειτουργιών του συγκεκριμένου χώρου. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 74

75 Πανίδα Έχει καταγραφεί ένας αξιόλογος κατάλογος θηλαστικών στην ευρύτερη περιοχή του Στρατοπέδου, όπως είναι: Η αλεπού (Vulpes vulpes), Η αγριόγατα (Felix silvestris), Ο αγριόχοιρος (Sus scrofa), Ο λαγός (Lepus europaeus), Το ζαρκάδι (Capreolus capreolus) και Ο Ασβός (Meles meles) Το αγριοκάτσικο (Rupicapra rupicapra) (Τζένα Πίνοβο), για το οποίο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρείται προστατευόμενο είδος και συναντάται σε πολύ λίγα μέρη στην Ελλάδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η ορνιθοπανίδα, η οποία περιλαμβάνει απειλούμενα είδη αρπακτικών όπως είναι: Ο Γυπαετός (Gypaetus barbatus), Το Όρνιο (Gyps fulvus), Ο Ασπροπάρης (Neophron percnopterus), Ο Φιδαετός (Circaetus gallicus), Ο Χρυσαετός (Aquila chrysaetos), Ο Σταυραετός (Hieraaetus pennatus), Ο Πετρίτης (Falco peregrines), Η Μεσοτσικλιτάρα (Dendrocopos medius), Ο Λευκονώτης (Dendrocopos leucotos), Η Πετροπέρδικα (Alectoris graeca), Ο Βασιλαετός (Aquila heliaca), Η Χαλκοκουρούνα (Coracias garrulus), Το Γεράκι (Grus grus), Το Ορτύκι (Coturnix coturnix) Το Τρυγόνι (Streptopelia turtur) Ο Κούκος (Cuculus canorus) Η Κουκουβάγια (Athene noctua) Ο Γκιώνης (Otus scops) Το Χελιδόνι (Hirundo daurica) Το Αηδόνι (Luscinia megarhynchos) Το Σπουργίτη (Passer domesticus) Η Καρδερίνα (Carduelis carduelis). Τέλος, η πανίδα του Στρατοπέδου «Καψάλη» χαρακτηρίζεται και από κάποια τρωκτικά και εντομοφάγα είδη, όπως είναι: Η Νυφίτσα (Spermophilus citellus citellus) Ο Σκίουρος (Sciurus vulgaris) Οι Αρουραίοι (Microtus guentheri) και Ο Σκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor). 75

76 Καθώς και ερπετά όπως: Οχιά (Vipera ammodytes) Οχιά (Vipera berus) Χελώνα (Τestudo hermani) Χελώνα (Τestudo graeca). (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Ασθένειες, προσβολές εντόμων, άλλοι κίνδυνοι Από τον οργανικό κόσμο Αναμφίβολα ο άνθρωπος άσκησε και ασκεί άμεσα ή έμμεσα τη μεγαλύτερη επίδραση στο δάσος, επηρεάζοντας ανάλογα με τις ανάγκες του την δασική βλάστηση και ως εκ τούτου αποβαίνει ο κύριος συντελεστής της κατάστασης σε όλες τις μορφές της ανάπτυξης του χώρου. Εκχερσώσεις Λόγω των μικρών κλίσεων που επικρατούν στην περιοχή του στρατοπέδου το έδαφος δεν προσφέρεται για γεωργική καλλιέργεια, διότι βρίσκεται πολύ κοντά στο κέντρο της πόλης, κατά συνέπεια δεν υπάρχει κίνδυνος από τις εκχερσώσεις. Άλλωστε παλιές μικροθέσεις αγροτικών εκτάσεων έχουν εγκαταλειφθεί από αρκετά χρόνια και ήδη δασώνονται σταδιακά. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Πυρκαγιές Κατά τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια δεν είχαμε καμία πυρκαγιά στο χώρο. Κατά το παρελθόν όμως θα πρέπει να υπήρξαν κάποιες πυρκαγιές στον τριγύρω χώροπεριοχή. Σκόπιμη είναι όμως η σύνταξη μελέτης αντιπυρικής προστασίας του χώρου του Στρατοπέδου. Υπόλοιποι κίνδυνοι Η ρύπανση του αέρα δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στην πόλη, ούτε η τοξικότητα των αλάτων είναι σοβαρό πρόβλημα για όλες τις περιοχές της. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 76

77 Από τον ανόργανο κόσμο Ζημιές από ανέμους, χιόνια, παγετούς κ.λ.π. δεν παρατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε σε μεγάλη έκταση ξήρανση μεγάλου αριθμού δέντρων Πεύκης όπως και σε άλλες περιοχές. Επιβάλλεται με οποιαδήποτε κόστος κατά την άποψή μας η υλοτομία και απομάκρυνση των αποξηραμένων δέντρων Πεύκης, διότι ο κίνδυνος προσβολής δευτερογενώς από έντομα και μύκητες είναι σημαντικός. Ζημιές περαιτέρω από διάβρωση, παράσυρση κ.λ.π. του εδάφους από χειμαρικά φαινόμενα δεν παρατηρούνται λόγω της ικανοποιητικής υδρονομικής προστασίας της δασοκάλυψης. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 77

78 Ανθρωπογενές Περιβάλλον Δημογραφία, Ιστορία και Πολιτισμός (αρχαιολογικοί - θρησκευτικοί χώροι κλπ.) Νεότερα Δημογραφικά Στοιχεία. «Ιστορική εξέλιξη του πληθυσμού της πόλης των Γιαννιτσών.» Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία ο πληθυσμός της πόλης των Γιαννιτσών κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας κυμαινόταν από έως και κατοίκους. Ωστόσο, στις αρχές του 19 ου αιώνα η πόλη γνώρισε σημαντική ακμή. Ο πληθυσμός της έφθασε τους κατοίκους, ενώ καταμετρήθηκαν περίπου σπίτια, 17 τζαμιά, 7 τούρκικα σχολεία και πολυάριθμα καταστήματα. Το 1839 έπεσε χολέρα στην πόλη και αποδεκατίστηκε ο τούρκικος πληθυσμός κατά 80%, με αποτέλεσμα τη δραματική μείωση του πληθυσμού της πόλης και τη δημιουργία μεγάλης οικονομικής κρίσης. Στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα την πόλη κατοικούσαν κάτοικοι από τους οποίους οι ήταν μουσουλμάνοι και οι χριστιανοί. Τη χρονική περίοδο της απελευθέρωσής της, η πόλη δεν ξεπερνούσε τους κατοίκους εκ των οποίων το 60% ήταν μουσουλμάνοι και το 40% χριστιανοί. Ακολούθησε ανταλλαγή πληθυσμών και οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την πόλη, ενώ ταυτόχρονα εγκαταστάθηκαν σε αυτή Έλληνες από τη Θράκη, την Ανατολική Ρωμυλία, τον Πόντο και τον Καύκασο. Έτσι, ο πληθυσμός της πόλης άρχισε να αυξάνει σταδιακά και σύμφωνα με την απογραφή του 1940 έφθασε να έχει κατοίκους, ενώ την ίδια εποχή οι Αμπελειές είχαν 699 κατοίκους και το Μελίσσι υπαγόταν στην κοινότητα Μυλοτόπου η οποία αριθμούσε κατοίκους. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 78

79 Ιστορία Είναι γενικά γνωστό ότι δεν υπάρχουν προϊστορικά, αρχαία και βυζαντινά Γιαννιτσά ως μια ενιαία πόλη, όπως για παράδειγμα ισχύει για τη Βέροια. Αντίθετα, στην περιοχή των Γιαννιτσών υπήρχαν πολλοί μικροί οικισμοί για τους οποίους δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα και την ονομασία τους. Σύμφωνα με ιστορικά κυρίως παρά με ανασκαφικά δεδομένα πρέπει να υπήρξε μια βυζαντινή πόλη με την επονομασία Βαρδάριον. Ωστόσο, δεδομένη θεωρείται η ύπαρξη ενός οικισμού στην περιοχή ο οποίος αργότερα καταστράφηκε από τους Τούρκους για να κάνουν τα Γιαννιτσά προσκυνηματικό τόπο. Αυτός ο οικισμός πρέπει να ήταν εμπορικό κέντρο, καθώς από εκεί περνούσε η Εγνατία οδός. Σπουδαία ήταν η σημασία της λίμνης των Γιαννιτσών κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Από πολύ νωρίς οι Βούλγαροι Κομιτατζήδες επισήμαναν το στρατηγικό χαρακτήρα της περιοχής. Η πόλη των Γιαννιτσών, λόγω της θέσης της κοντά στη λίμνη, προσέφερε πολλά στον Μακεδονικό Αγώνα. Πολλοί Γιαννιτσώτες εντάχθηκαν και πολέμησαν στα ελληνικά ανταρτικά σώματα. Άλλοι προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ως οδηγοί, μεταφορείς και πράκτορες των καπεταναίων της λίμνης. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου η Πέλλα, πρωτεύουσα τότε του Μακεδονικού κράτους, ήταν κτισμένη στις βόρειες όχθες της λίμνης του Λουδία, περιβαλλόμενη από απρόσιτα τέλματα, ενώ ο ποταμός Λουδίας που ήταν πλωτός, με «ανάπλουν 120 σταδίων», επέτρεπε την επικοινωνία με τη θάλασσα. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, η αβαθής λίμνη των Γιαννιτσών (όπως ονομάστηκε η λίμνη του Λουδία αργότερα), με εκτεταμένα έλη και πυκνή βλάστηση, κατελάμβανε όλο το κεντρικό τμήμα της πεδιάδας της Θεσσαλονίκης. Η εκβολή του Αξιού βρισκόταν στα νότια του Καλοχωρίου, και του Αλιάκμονα στα βόρεια της Μεθώνης. Σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων οι δύο ποταμοί πλημμύριζαν και κατέκλυζαν μεγάλο μέρος της πεδιάδας. (Γεράκης, Π.Α., Τσιούρης Σ. και Τσιαούση Β., 2007.) Η λίμνη των Γιαννιτσών και τα έλη του Λουδία αποξηράνθηκαν και αποδόθηκαν στη γεωργία. Ο Λουδίας μετατράπηκε σε τάφρο που οδηγούσε πλέον τα νερά του στραγγιστικού δικτύου της πρώην λίμνης στον Θερμαϊκό κόλπο. Τα υλικά που εξακολουθούσαν να εναποθέτουν οι ποταμοί μετά το τέλος των εγγειοβελτιωτικών έργων δημιούργησαν τις εκβολές του Λουδία όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, ένα μωσαϊκό υγροτόπων από τα σημαντικότερα της Ευρώπης, με πολλαπλές αξίες για τον άνθρωπο. Ο Λουδίας, τέλος, είναι περισσότερο τεχνητή τάφρος παρά φυσικός ποταμός και εκβάλλει μεταξύ του Αξιού και του Αλιάκμονα.(Κωνσταντινίδης Κ., 1989.) 79

80 «Η αποξήρανση της Λίμνης των Γιαννιτσών και ο Ποταμός Λουδίας.» Μετά τη μελέτη της αποτροπής της εισροής πλημμυρικών νερών του Αξιού και του Αλιάκμονα στη λίμνη των Γιαννιτσών, απομένει το ζήτημα της διευθέτησης των νερών των άλλων ποταμών και χειμάρρων που κατέληγαν στη λίμνη. Η διώρυγα Λουδία κατασκευάστηκε επί μήκους 39 χιλιομέτρων με πλάτος πυθμένα 11,60 m και για παροχή 150 m 2 /sec. Είχε βάθος νερού 7,40 m και κλίση ροής 0, % m. Η ανώτατη πλημμυρική παροχή υπολογίστηκε σε 335 m 2 /sec 2. Επειδή τα βροχομετρικά στοιχεία ήταν ανεπαρκή έγινε αποδεκτό ότι σε περίπτωση μεγαλύτερης πλημμυρικής παροχής θα κατακλύζεται έκταση στο κέντρο της λίμνης με αβαθή νερά για βραχύ χρονικό διάστημα. Τέτοιες πλημμύρες παρατηρήθηκαν μέχρι το Η εκσκαφή του Λουδία και των αποστραγγιστικών τάφρων της λίμνης έγιναν με πλωτά εκσκαπτικά μηχανήματα, διότι το έδαφος ακόμη και μετά την αποστράγγιση ήταν μαλακό και δεν επέτρεπε τη χρησιμοποίηση μηχανημάτων ξηράς. Για να εργαστούν όμως τα πλωτά εκσκαπτικά μηχανήματα έπρεπε να εξασφαλίσει σταθερή στάθμη του νερού της λίμνης. Για το σκοπό αυτό κατασκευάστηκε 12 Km κατάντη της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης- Βεροίας πάνω στην εκροή από τη λίμνη (Λουδίας, Καράασμακ) χωμάτινο φράγμα και κατάντη αυτού, στη δεξιά πλευρά του Λουδία, αφέθηκε μεγάλος φυσικός υπερχειλιστήρας. Για την εκσκαφή του Λουδία κατά αρχήν χρησιμοποιήθηκαν δύο εκσκαφείς επί πλωτήρων με κάδους 3,80 m 2 και βραχίονα 38 m, που μπορούσαν να μετατραπούν με βραχίονα 48 m και κάδους 2,60 m 2, αλλά τελικά για την ομαλή λειτουργία τους αποφασίστηκε να εργαστούν με κάδους μικρότερης χωρητικότητας. Εργάζονταν με Ντιζελοκίνητα ηλεκτροπαραγωγά ζεύγη (Diesel-electric). Τα μηχανήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν το έτος 1930 κατά αρχήν στη διάνοιξη της πρώτης τομής του Λουδία για την αφαίρεση των ριζών των καλαμώνων, προκειμένου στη συνέχεια να εργαστεί η βυθοκόρος προς διαμόρφωση της διατομής της κοίτης. Στη συνέχεια οι εκσκαφείς αυτοί χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του πρωτεύοντος και δευτερεύοντος στραγγιστικού δικτύου της λίμνης. Η κύρια εργασία στον Λουδία έγινε με απορροφητική βυθοκόρο με διάμετρο προπέλας εκσκαφής 55 cm που εργαζόταν με Ντιζελοκίνητα ηλεκτροπαραγωγά ζεύγη. Είχε δυνατότητα εκσκαφής μέχρι βάθους 7,80 m. Τα προϊόντα εκσκαφής αποθέτονταν και από τις δύο πλευρές του ποταμού πίσω από τα υποτυπώδη αναχώματα, που είχαν αφήσει οι πλωτοί εκσκαφείς. Προς το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνταν σωλήνες μήκους 60 m τοποθετημένοι πάνω σε πλωτήρες. Η βυθοκόρος κατασκευάστηκε στη Βενετία και από εκεί ρυμουλκήθηκε στον κόλπο της Θεσσαλονίκης τον Σεπτέμβριο του Ενώ ήταν έτοιμη να μπει από την θάλασσα στην κοίτη του Λουδία φύσηξε ξαφνικά δυνατός νότιος άνεμος, έσπασαν τα στοιχεία ρυμούλκησης και έσπασε ο ένας πάσσαλος αγκύρωσης. Η βυθοκόρος επισκευάστηκε στη Θεσσαλονίκη και μετά ένα μήνα μπήκε μέσω του Λουδία μέχρι τη λίμνη Γιαννιτσών και αφού συμπληρώθηκε το φράγμα που προαναφέραμε, άρχισε να εργάζεται από τα ανάντη προς τα κατάντη διαμορφώνοντας τη νέα διατομή της αποχετευτικής τάφρου της λίμνης, δηλαδή το Λουδία ποταμό. 80

81 Για την εκσκαφή των δευτερευουσών στραγγιστικών τάφρων του στραγγιστικού δικτύου της λίμνης μεταφέρθηκαν και οι πλωτοί εκσκαφείς που είχαν εργαστεί στην αποξήρανση των λιμνών Αρτζάν και Αματόβου. Τα πλημμυρικά νερά των ποταμών Αξιού και Αλιάκμονα κατέληγαν με υπερχείλιση στη λίμνη μέχρι το Επίσης τα νερά των χειμάρρων και ποταμών της δυτικής πλευράς της πεδιάδας εξακολουθούσαν να καταλήγουν στη λίμνη των Γιαννιτσών μέχρι το τέλος του 1934, που τελείωσε η κατασκευή της περιφερειακής διώρυγας. Ο υποβιβασμός της στάθμης της λίμνης δεν ήταν επιθυμητός εφόσον δεν είχαν συμπληρωθεί τα έργα του Αξιού, του Αλιάκμονα και της περιφερειακής διώρυγας και υπήρχαν ακόμη εισροές στη λίμνη, διότι υπήρχε κίνδυνος να διαβρωθούν οι τάφροι και να αποτελεί ιλύς στους πυθμένες τους. Από την άλλη μεριά οι χωρικοί πίεζαν την κατάσταση υποβιβασμού της στάθμης του νερού της λίμνης, για να αποδοθούν στην περίμετρο αυτής νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Κάτω από την πίεση αυτή αποκόπηκε το φράγμα που είχε κατασκευαστεί στο Λουδία 12 χιλιόμετρα κατάντη της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Βέροιας και η αποστράγγιση της λίμνης άρχισε στις 15 Ιουνίου του Μετά την αποξήρανση της λίμνης η οριοθέτησή της έδωσε στρέμματα. Ως όριο των εκτάσεων της τέως λίμνης χρησιμοποιήθηκε το όριο των καλαμώνων της λίμνης. Η περιφερειακή ισοϋψής στην όχθη της τέως λίμνης των Γιαννιτσών είναι 4 m, ενώ το χαμηλότερο επίπεδο στο Μηδέν Γιαννιτσών έχει απόλυτο υψόμετρο 0,50 m πάνω από τη μέση επιφάνεια της θάλασσας στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Από το Μηδέν των Γιαννιτσών αρχίζει και η χιλιομέτρηση του ποταμού Λουδία προς την θάλασσα. Στο σημείο αυτό συμβάλλουν ο χείμαρρος Μπαλίτσα (Όμπαρ), που φέρνει και τα νερά των πηγών της Αραβησσού, ο χείμαρρος των Γιαννιτσών και οι χείμαρροι Τσέκρε-Τσιναρλή που εκβάλλουν στον Λουδία με κοινή κοίτη. Επίσης στο σημείο αυτό συμβάλλει η κύρια στραγγιστική τάφρος της λίμνης των Γιαννιτσών, η οποία στην πραγματικότητα είναι επέκταση του Λουδία προς τα Νότιο-δυτικά, μέσα στην κυρίως τέως λίμνη Γιαννιτσών. Η έκταση των τεναγών του Λουδία που αποξηράνθηκε υπολογίζεται σε στρέμματα. Εικόνες από τον Μακεδονικό Αγώνα, στην λίμνη των Γιαννιτσών. 81

82 Εικόνες από την αποξήρανση της λίμνης των Γιαννιτσών. Πλωτός εκσκαφέας (εικ. 7) και η πρώτη φάση της αποξήρανσης όπου στο βάθος φαίνεται ο Λουδίας ποταμός (εικ. 8). (Κωνσταντινίδης Κ., 1989.) 82

83 Πολιτισμός Πολλές και αξιοσημείωτες είναι οι γιορτές και οι εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στο δήμο Γιαννιτσών κατά τη διάρκεια του έτους. Παρακάτω αναφέρονται μερικές από αυτές, οι οποίες είναι και οι πιο σημαντικές. Τον Ιανουάριο, λοιπόν, γίνεται η γιορτή των γραμμάτων η οποία διαρκεί μια μέρα και περιλαμβάνει ομιλίες σε σχολεία, καθώς και διαλέξεις από επώνυμους συγγραφείς. Στα μέσα του Φεβρουαρίου γιορτάζεται η επέτειος του Γκόνου Γιώτα, του σημαντικότερου ντόπιου αγωνιστή και ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα. Αυτή η γιορτή περιλαμβάνει καταθέσεις στεφανιών, ομιλίες για το Μακεδονικό Αγώνα, λειτουργίες κτλ. Από τον Ιούνιο μέχρι και τις 15 Σεπτεμβρίου διοργανώνεται φεστιβάλ στο οποίο λαμβάνουν χώρα πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων πανελλαδικού ενδιαφέροντος. Σημαντικότερες από αυτές είναι: η λειτουργία θερινού κινηματογράφου, μουσικές συναυλίες, παραδοσιακοί χοροί με τοπικά συγκροτήματα και θεατρικές παραστάσεις. Μέσα στο Σεπτέμβρη (φέτος 6-14 Σεπτεμβρίου) γίνεται η γνωστή Εμποροπανήγυρη η οποία μάλιστα συνδυάζεται και με μια έκθεση αγροτικών προϊόντων. Η 14 η Σεπτεμβρίου είναι ημέρα μνήμης για τα θύματα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς. Η μέρα αυτή είναι αργία και γίνεται κατάθεση στεφανιών στο ηρώο της πόλης. Τέλος, στις 20 Οκτωβρίου γίνεται η επίσημη γιορτή για την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 83

84 Αρχαιολογία Σύμφωνα με αρχαιολογικές ανασκαφές στα Γιαννιτσά και γύρω από την σημερινή πόλη διαπιστώνεται το γεγονός ότι αυτή η περιοχή κατοικείται από την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο (Τέλη 7 ης με αρχές 6 ης χιλιετίας π.χ.). Έχει μάλιστα διαπιστωθεί πως ο νεολιθικός οικισμός, ο οποίος ήρθε στο φως χάρη στην ανοικοδόμηση της περιοχής της Παλαιάς Αγοράς, είναι ανώτερος από τον αντίστοιχο του (και πολύ πιο γνωστό) οικισμό της Νέας Νικομήδειας της Βέροιας. Σημαντικοί επίσης οικισμοί βρέθηκαν κοντά σε όλα σχεδόν τα χωριά γύρω από τα Γιαννιτσά, γεγονός που φανερώνει την καταλληλότητα της λοφώδους αυτής περιοχής για εγκατάσταση και δράση του ανθρώπου. Οι προϊστορικοί αυτοί οικισμοί βρίσκονταν σε στρατηγική θέση, καθώς ήταν τοποθετημένοι ανάμεσα στην πεδιάδα και το όρος Πάϊκο, στο κέντρο μιας πολύ ευνοημένης περιοχής, που είχε ως αποτέλεσμα τη διοχέτευση πολλών πολιτιστικών επιδράσεων από τη Θεσσαλία, τα Βαλκάνια και το Αιγαίο. Έπειτα από ανασκαφές στα Γιαννιτσά αλλά και σε άλλους νεολιθικούς οικισμούς (Αμπελειές, Δαμιανό, Αρχοντικό κ.α.) ήρθαν στο φως τμήματα νεολιθικών πασσαλόπηκτων οικιών καθώς και πλήθος ευρημάτων, όπως γραπτή και εμπίεστη κεραμική, λίθινα και οστέινα εργαλεία, κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, σπόροι δημητριακών (σιτάρι μονόκοκκο και δίκοκκο, κριθάρι, κεχρί) και όσπρια (φακή, λαθούρι). Στην περιοχή νότια του Κτηνιατρείου των Γιαννιτσών βρέθηκε νεκροταφείο με τάφους της εποχής του Σιδήρου, όπου υπήρχαν πήλινα αγγεία, όπλα και χάλκινα κοσμήματα. Ο οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών, η λεγόμενη Τούμπα, που βρίσκεται νότια του συνοικισμού αυτού των Γιαννιτσών, κατοικήθηκε από την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο μέχρι και τα υστεροβυζαντινά χρόνια. Η περιοχή αυτή, έπειτα από κατάλληλη περίφραξη, αποτελεί από το 1922 αντικείμενο ανασκαφικής έρευνας. Στην πεδιάδα των Γιαννιτσών βρέθηκαν πολλοί αρχαίοι οικισμοί, γεγονός που φανερώνει ότι κατά τα κλασικά χρόνια η περιοχή ήταν ήδη πυκνοκατοικημένη. Ένας τέτοιος οικισμός που κατοικήθηκε μεν στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1400 π.χ.), αλλά που γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά τα κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια είναι και αυτός του Πενταπλατάνου Γιαννιτσών. Σε δοκιμαστικές, αλλά και σε σωστικές ανασκαφές που έγιναν τα τελευταία χρόνια στον αρχαίο αυτό οικισμό βρέθηκαν τμήματα οικιών των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων με πλούσια ευρήματα, υπόγειοι λαξευτοί διθάλαμοι τάφοι με πήλινα αγγεία, πήλινα γυναικεία ειδώλια και νομίσματα και ένα λουτρό των ρωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων. Επίσης, στην περιοχή του Αρχοντικού ανασκάφηκαν τα τελευταία χρόνια ένας ημιτελής ταφικός τύμβος με λίθινη κυκλική κρηπίδα με ύψος 4,2 μέτρα και περίμετρο 158,5 μέτρα, και ένας δεύτερος τεράστιος τύμβος (διαμέτρου 100μ. και ύψους 15μ.), στη νότια πλευρά του οποίου βρέθηκε ο μεγαλύτερος γνωστός μέχρι σήμερα μακεδονικός τάφος (πλάτους 6,7μ. και μήκους 10,3μ.). Και τα δύο ταφικά μνημεία χρονολογούνται στις αρχές του 3 ου αιώνα π.χ.. Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων χρόνων έδειξε επίσης ότι στην Παλαιά Αγορά, δηλαδή στην Τούμπα, υπήρχε ένας σημαντικός βυζαντινός οικισμός που εκτεινόταν βόρεια της Εγνατίας Οδού. Αυτό φανερώνεται από τα στρώματα κατοίκησης, όπου βρέθηκαν ευρήματα βυζαντινής κεραμικής, καθώς και νομίσματα. Στα 84

85 υστεροβυζαντινά χρόνια ο οικισμός αυτός πιθανότατα ονομαζότανε Βαρδάρι. Η ανασκαφική έρευνα στην Παλαιά Αγορά των Γιαννιτσών άρχισε το 1989 και μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές σωστικές και δοκιμαστικές ανασκαφές στα υπό ανοικοδόμηση οικόπεδα της περιοχής. Τα προβλήματα είναι κυρίως οικονομικής φύσης και λύνονται σε μεγάλο βαθμό με την πρόθυμη συμβολή του Δήμου Γιαννιτσών, ο οποίος και χρηματοδοτεί τις ανασκαφές ανάλογα με τις δυνατότητές του. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 85

86 Πληθυσμός και μεταβολές αυτού από το 1971 έως και το 1991 Σύμφωνα με τα στοιχεία των απογραφών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ο πληθυσμός της πόλης των Γιαννιτσών το 1971 ήταν Στην δεκαετία του 70 διαπιστώνουμε πως παρατηρείται μια αρκετά μεγάλη αύξηση του πληθυσμού κατά 13,1%, ενώ σημαντική αύξηση, της τάξης του 6,0%, υπήρξε και τη δεκαετία του 80. Αρκετά αύξησαν τους πληθυσμούς τους κατά το ίδιο χρονικό διάστημα ( ) και οι κοινότητες των Αμπελειών (αν και αρχικά υπήρξε ελάττωση του πληθυσμού) και του Μελισσίου, με πιο εντυπωσιακή αυτή του τελευταίου στο διάστημα , κατά το οποίο το χωριό σχεδόν διπλασίασε τους κατοίκους του (87,4% αύξηση). Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι με εξαίρεση την κοινότητα των Αμπελειών, στη δεκαετία του 70 υπήρξε σημαντική αύξηση του τοπικού πληθυσμού, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τις γενικότερες τάσεις της εποχής στην Ελλάδα, όπου κυριαρχούσε η μετανάστευση αλλά και η εσωτερική μετακίνηση προς την πρωτεύουσα και τη συμπρωτεύουσα, κυρίως λόγω της προβληματικής διάρθρωσης του γεωργικού τομέα, του χαμηλού και ασταθούς γεωργικού εισοδήματος, της υποαπασχόλησης και της ανεργίας των αγροτικών περιοχών. Φαίνεται, ωστόσο, ότι στην ευρύτερη περιοχή οι λόγοι αυτοί δεν προέκυψαν ή τουλάχιστον δεν έγιναν αισθητοί σε σημαντικό βαθμό, με αποτέλεσμα όχι μόνο τη συγκράτηση, αλλά και τη σημαντική αύξηση του αριθμού των κατοίκων της. Η επόμενη δεκαετία χαρακτηρίστηκε, τόσο πανελλαδικά, όσο και στην περιοχή μελέτης, από την συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού και την αύξηση αυτού σε ορισμένα επαρχιακά κέντρα. Όλα τα παραπάνω απεικονίζονται στους πίνακες και τα διαγράμματα που ακολουθούν, τα οποία και δείχνουν τον πληθυσμό της πόλης των Γιαννιτσών και των δύο κοινοτήτων κατά τις απογραφές των ετών 1971,1981 και 1991, όπως επίσης και τις ποσοστιαίες τιμές της κάθε μεταβολής. ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1: Συνολικός πληθυσμός κατά τις απογραφές 1971,1981 και 1991 Έτος Γιαννιτσά Αμπελειές Μελίσσι Σύνολο Πηγή : ΕΣΥΕ 86

87 ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2 : Ποσοστιαίες μεταβολές του πληθυσμού μεταξύ των τριών απογραφών Μεταβολές Γιαννιτσά 13,1% 6,0% 19,8% Αμπελειές -3,9% 20,7% 16,0% Μελίσσι 87,4% -0,2% 87,0% Σύνολο 13,9% 6,3% 21,1% Πηγή : ΕΣΥΕ 1991 Διάγραμμα 2.2: Πληθυσμός της πόλης των Γιαννιτσών κατά τα έτη 1971, 1981, Όπως όμως συμβαίνει σχεδόν πάντα, ο πραγματικός πληθυσμός μιας κοινότητας είναι διαφορετικός από τον απογραφόμενο. Έτσι, σύμφωνα με στοιχεία του δήμου Γιαννιτσών, ο πραγματικός πληθυσμός της πόλης των Γιαννιτσών πρέπει να ανέρχεται σε πάνω από κατοίκους. Στις Αμπελειές, σύμφωνα με την ίδια πηγή ο πραγματικός πληθυσμός υπολογίζεται σε άτομα, ενώ τέλος στο Μελίσσι σε άτομα. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) 87

88 Διοικητικό καθεστώς Το επίπεδο διοικητικής οργάνωσης Δήμος εισήχθη με το Νόμο 2539 του 1997 και προκύπτει από τις συνενώσεις των παλαιών Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ). Η δημιουργία των Δήμων αντανακλά την προσπάθεια της κεντρικής κυβέρνησης για την οργάνωση ισχυρότερων τοπικών διοικητικών δομών με στόχο την ουσιαστικότερη και καλύτερη αντιμετώπιση των τοπικών προβλημάτων, αλλά και την ανάδειξη και προώθηση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. (Διαχειριστική μελέτη περιφέρειας Γιαννιτσών, Δημαρχείο Γιαννιτσών.) Ο δήμος Γιαννιτσών αποτελείται από τις εξής (11) επαρχίες: προάστιο Τσαλί (Γιαννιτσά), Παραλίμνη, Μεσιανό, Αρχοντικό, Μελίσσι, Πενταπλάτανος, Ελευθεροχώρι, Αμπελειές, Ασβεσταριό, Λεπτοκαρυά και Δαμιανό Απόψεις του πληθυσμού (ζήτηση αναψυχής, ανάγκες κλπ.) Για την αναβάθμιση της γενικής εικόνας και αισθητικής του συγκεκριμένου χώρου, για την εξασφάλιση και αποτελεσματική προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος ικανού να δεχτεί επισκέπτες και περιπατητές κάθε ηλικίας απαιτείται να ληφθούν τα παρακάτω μέτρα: βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου προσπέλασης διάνοιξη μονοπατιών απομάκρυνση των φυτικών ειδών με υποβαθμισμένη υγεία απομάκρυνση των ειδών μειωμένης αισθητικής αξίας ως και διαφόρων ακατάλληλων παραβλαστημάτων και ριζοβλαστημάτων που δεν υπηρετούν τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους καλλιέργεια και περιποίηση των ειδών που κρίνονται κατάλληλα και θα παραμείνουν ως στοιχεία της μέλλουσας βλάστησης εμπλουτισμός της υπάρχουσας βλάστησης με πλατύφυλλα δενδρώδη καλλωπιστικά είδη για τη διάσπαση της μονότονης εμφάνισης των αείφυλλων ειδών εισαγωγή καλλωπιστικών και εδαφοκαλυπτικών θάμνων εισαγωγή επιλεγμένων καρποφόρων ειδών για τη δημιουργία κατάλληλου περιβάλλοντος διαβίωσης πτηνών ή και μικρών ζώων (βελτίωση οικοτόπου) καλλιεργητικές επεμβάσεις και λήψη επικουρικών μέτρων προστασίας και ομαλής εξέλιξης της βλάστησης δημιουργία θέσεων και χώρων ανάπαυσης, στάθμευσης και παρατηρητηρίων. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 88

89 Σε αυτό το σημείο, θέλουμε να τονίσουμε ότι, πρέπει μόνο να απομακρυνθούν τα φυτικά είδα με υποβαθμισμένη υγεία καθώς και τα είδη με μειωμένη αισθητική αξία. Διατηρούμε και περιποιούμαστε όμως, τα περισσότερα υγιή πεύκα που υπάρχουν στο χώρο και από εκεί και ύστερα προχωράμε με νέα μέτρα και νέες προτάσεις σε φυτικά είδη, που αντέχουν και είναι κατάλληλα για την περιοχή των Γιαννιτσών. Όπως, αναφέραμε παραπάνω προτείνουμε λύσεις για τον εμπλουτισμό της βλάστησης στο χώρο και συγκεκριμένα οι επεμβάσεις που θα ακολουθήσουνε όπως και τα είδη των δένδρων και θάμνων θα αναφερθούν και θα αναπτυχθούν σε επόμενο κεφάλαιο. Όσον αφορά τα κτίρια, θα πρέπει να εξεταστεί αρμοδίως η στατικότητα, που έχουν και αποφασίζουμε ποια κτίρια θα διατηρηθούν ανάλογα με την απόφασή μας περί της χρηστικότητάς των. Έτσι κρίνεται απαραίτητο να γκρεμιστούνκατεδαφιστούν άμεσα, για την ασφάλεια του κόσμου. 89

90 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Από τη μελέτη που πραγματοποιήσαμε διαπιστώσαμε τα εξής: Ότι το στρατόπεδο, λόγω της γειτνίασης προς το σημερινό κέντρο της πόλης των Γιαννιτσών μπορεί να αποτελέσει τμήμα της πόλης και στοιχείο ανασυγκρότησης του κέντρου και της ίδιας της πόλης, προσδίδοντας μία φυσιογνωμία. Επιτρέπει στο σημερινό κέντρο να οργανωθεί και ιεραρχηθεί σε μια νέα βάση, κύρια εμπορική και ψυχαγωγική, με τη δυνατότητα περισσότερων πεζοδρομήσεων. Βοηθά σημαντικά το σημερινό κέντρο να βρει νέους πνεύμονες πρασίνου και πολιτισμού. Επιτρέπει τη δημιουργία ενός αστικού πάρκου, δίπλα στο κέντρο, με χρήσεις πολιτισμού και κοινωφελείς. Επιτρέπει την ανάδειξη και την προβολή των μουσουλμανικών μνημείων, δηλαδή της ιστορίας της πόλης και της πολεοδομίας της και ολοκληρώνει το κύκλωμα προβολής των μουσουλμανικών μνημείων και τέλος μέσα από τις συμβατικές υποχρεώσεις, δημιουργείται ένας πρότυπος αρχιτεκτονικός οικισμός κατοικίας, με νέα μορφή και αντίληψη. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που θα έχει πολλαπλασιαστικά θετικά αποτελέσματα και θα προσδώσει μία νέα ταυτότητα στην πόλη. Βασική επιδίωξη του τρόπου της επέμβασης είναι η ποιοτική και αισθητική αναβάθμιση του χώρου, η μετεξέλιξή του σε ένα σύγχρονο, δυναμικό τμήμα της πόλης με τις κοινωνικές δραστηριότητες, τις πολιτισμικές και τις περιβαλλοντικές, με τα επίπεδα νερών, την προβολή των μνημείων, την υφή και τον χαρακτήρα των υλικών. Εξυπηρετεί πάρα πολύ η ανάπλασή του χώρου σαν πάρκο, διότι βρίσκεται πολύ κοντά σε κατοικίες και πολυκατοικίες. Έτσι λοιπόν κρίνεται σκόπιμο, η χρήση του χώρου σαν πάρκο γειτονίας για τα παιδιά και τους ενήλικες, σαν παιδική χαρά - παιδότοπος και για αναψυχή, ξεκούραση και χρησιμοποίηση για ποικίλες δραστηριότητες, αντίστοιχα από τους ενήλικες ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας. Με βάση τα πληθυσμιακά στοιχεία που εξετάστηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο, διαπιστώσαμε ότι, η πόλη των Γιαννιτσών είναι μία μικρή πόλη σε έκταση και πληθυσμό, αποτελεί δε το εμπορικό και διοικητικό κέντρο πολλών χωριών που βρίσκονται τριγύρω. Ετσι, η δημιουργία του πάρκου, πιστεύουμε ότι μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των πολιτών, διότι όπως γνωρίζουμε δεν υπάρχουν αρκετά μεγάλα (σε έκταση) πάρκα μέσα στην πόλη. Κρίνεται, λοιπόν, απαραίτητο να υπάρχει ένας χώρος που να μπορεί να εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς και ποικίλες δραστηριότητες. Έτσι, έχοντας εξετάσει όλους τους παράγοντες που συμβάλλουν στην διαχείριση του χώρου μελέτης και έχοντας όλα τα στοιχεία υπόψη μας, προτείνουμε για τον πρώην χώρου του στρατοπέδου, να πραγματοποιηθεί η ανάπλασή του σε πάρκο. Προτείνουμε και εργαζόμαστε στην σχεδίαση του χώρου, με κύκλους και ομόκεντρους κύκλους καθώς επίσης και με τόξα και καμπύλα τμήματα. Η κεντρική ιδέα πάρθηκε από την ρόδα, δηλαδή τον κύκλο, ο οποίος ήταν ο τροχός στα άρματα του Στρατού. Βάσει της λογικής του «Τροχού», προτείνουμε τον σχεδιασμό από ομόκεντρους κύκλους, οι οποίοι ανοίγουν προς όλη την έκταση του χώρου. Έτσι, πετυχαίνουμε ζωνοποίηση στον χώρο και δημιουργείται βάση της σχεδίασης, 90

91 διαφορετικά τμήματα, καθένα από τα οποία φιλοξενεί και από μία διαφορετική δραστηριότητα. Βασικό, το οποίο πρέπει να τονιστεί είναι ότι ακλουθώντας το σωστό σχεδιασμό, ακολουθούμε και τις αρχές της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Σκοπός μας είναι να δώσει ο χώρος του πάρκου, ωφέλεια στους πολίτες της πόλης των Γιαννιτσών. Με την ζωνοποίηση, πετυχαίνουμε την σύνδεση των διαφορετικών χώρων, μεταξύ τους. Ο κεντρικός κύκλος σχεδιάζεται στο χώρο όπου βρίσκονται τα πρώην κτίρια του Στρατού. Ο καινούργιος χώρος προτείνεται να επαναχρησιμοποιηθεί και τα κτίσματα να αποκτήσουν νέες χρήσεις για δραστηριότητες για όλες τις ηλικίες, όπως εικαστικές τέχνες, ζωγραφική, γλυπτική, αγγειοπλαστική, σχολή χορού, θεατρικό εργαστήρι, ωδείο κλπ.. Εξελίσσοντας αυτόν τον κεντρικό πρώτο κύκλο, με άλλους ομόκεντρους κύκλους, έχουμε την σχεδίαση μίας πρότασης, η οποία έχει μία αρμονική ζωνοποίηση. Η πρώτη ζώνη είναι η υπαίθρια λαϊκή αγορά. Η οποία προτείνεται για ποικίλες δραστηριότητες, όπως λαϊκή αγορά, φεστιβάλ, αλλά και ως εκθεσιακός χώρος, όπως εκθέσεις βιβλίων, ανθοκομικές εκθέσεις κλπ.. Η δεύτερη ζώνη απευθύνεται στην ελεύθερη δραστηριότητα και στην ανάπαυση των πολιτών. Όπου τους δίνεται η ευκαιρία, να χρησιμοποιήσουν τον χώρο όπως εκείνοι επιθυμούν, δηλαδή για ξεκούραση, Πικ-νίκ, πεζοπορία, ανάπαυση κ.ά.. Η τρίτη ζώνη, προτείνεται για τους μικρούς μας φίλους. Καθώς προτείνουμε την σχεδίαση ενός μεγάλο παιδότοπου, ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιηθεί από πολύ μικρές ηλικίες αλλά και μεγαλύτερες ηλικίες και είναι έτσι σχεδιασμένα τα τμήματα του παιδότοπου, έτσι ώστε να έχει η κάθε ηλικία τον χώρο της. Όμως δεν σχεδιάζουμε έναν τυπικό παιδότοπο, με κλασσικά παιχνίδια, αλλά προτείνουμε έναν χώρο με έξυπνα παιχνίδια και δραστηριότητες, αφήνοντας και την φαντασία των παιδιών να αναπτυχθεί όπως τους εκφράζει μέσα στον χώρο. Στην συνέχεια κρατάμε μία τυπική πλεύση σχεδίασης γύρω από τον χώρο όπου βρίσκονται τα λουτρά και το τζαμί. Ενισχύουμε την φύτευση με είδη που είναι κατάλληλα στον χώρο και φυσικά στο κλίμα της περιοχής. Οι υπόλοιπες μεριές του χώρου, είναι πιο λυτές και έχουν φυτικά είδη που ταιριάζουν στην περιοχή και μπορούν να χρησιμοποιηθούν όπως θέλουν οι πολίτες. Το πάρκο έχει δύο βασικές εισόδους (οι οποίες είναι οι υπάρχουσες, αλλά λίγο τροποποιημένες), οι οποίες δίνουν πρόσβαση σε αυτοκίνητα, ακόμα και σε ασθενοφόρο, εάν κριθεί ανάγκη. Η πρόσβαση όμως στον χώρο μπορεί να γίνει και από άλλες μεριές του πάρκου, καθώς υπάρχει άμεση πρόσβαση από πολλούς άξονες κίνησης. Τέλος, ακριβώς κάτω από την νότια πλευρά του πάρκου υπάρχουν δύο χώροι, ένα παλιό Δημοτικό Παρκινγκ και ένα εγκαταλελειμμένο γήπεδο ποδοσφαίρου. Τα οποία όμως προτείνονται να έχουν την ίδια χρήση, αλλά με καλύτερη σχεδίαση και οργάνωση. Ο χώρος του παρκινγκ, θα χωριστεί σε δύο τμήματα, για την ευκολότερη πρόσβαση και στάθμευση των Ι.Χ.- αυτοκινήτων. Όσο για τον χώρο του γηπέδου, προτείνουμε ένα γήπεδο ποδοσφαίρου, σε μικρότερες διαστάσεις. Οι δύο αυτοί χώροι, έχουν άμεση σύνδεση με τον χώρο του πάρκου και η πρόσβαση είναι πολύ εύκολη. Μέσα από μία «εικαστική προσπάθεια» της παρέμβασης, η διαμόρφωση και εν γένει η πολιτική της ίδιας επέμβασης, ο φωτισμός, η αισθητική εικόνα του χώρου, η προβολή του και η άρθρωσή του με τον υπόλοιπο χώρο της υπόλοιπο χώρο της πόλης, καθιστούν το χώρο αυτό ένα χώρο αναφοράς για την πόλη. 91

92 Πριν και παράλληλα με την πρόταση, θα πρέπει να αναφερθούν και να πραγματοποιηθούν κάποιες ενέργειες, να αξιολογηθούν και να προταθούν κάποιες λύσεις και προτάσεις, για την καλύτερη διαχείριση και σχεδίαση του χώρου. Οι οποίες είναι αποτελέσματα των συμπερασμάτων, τα οποία προέκυψαν από την παρούσα μελέτη και ακολουθούν και συμβαδίζουν με την τελική μας πρόταση. Παρατίθενται και αναφέρονται, τα εξής: 92

93 6.1 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ- ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΚΑΨΑΛΗ Στόχοι, Κριτήρια αξιολόγησης εκτίμησης του Στρατοπέδου Στόχος της μελέτης, καθώς και τα κριτήρια αξιολόγησης του χώρου, είναι οι λύσεις που θα προταθούν για την αναβάθμιση και αποκατάσταση του τοπίου σύμφωνα με τις περιβαλλοντικές του ανάγκες και τις προτιμήσεις των κατοίκων και των επισκεπτών. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει οι προτιμήσεις κατανέμονται σε: 36% δραστηριότητες στο χώρο, 28% αναψυχή, 20% πεζοπορία και 16% άλλο.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Σύμφωνα με διάφορες έρευνες που έγιναν κατά καιρούς, οι επισκέπτες μιας περιοχής αναζητούν κυρίως δραστηριότητες όπως περπάτημα και απόλαυση όμορφων τοπίων. Οι προτιμήσεις αυτές δείχνουν το αυξημένο ενδιαφέρον των πολιτών για ένα όμορφο τοπίο. Το οπτικό τοπίο συνίσταται από πολλά στοιχεία, που αλληλοσχετίζονται, όπως έδαφος, τοπογραφική διαμόρφωση, υδάτινες μάζες, βλάστηση, ζώα καθώς και ανθρώπινες κατασκευές και δραστηριότητες. Για το λόγο αυτό είναι πολύ δύσκολο να συμβιβαστούν οι ανθρώπινες επεμβάσεις με τους επιθυμητούς χαρακτήρες του. Με την ανάλυση και την αξιολόγηση γίνεται εκτίμηση τόσο της υφιστάμενης κατάστασης, της λειτουργίας και της εξέλιξης, όσο και της αισθητικής των τοπίων. Η χρήση των κριτηρίων αξιολόγησης, πέρα από την επιμέρους αξιολόγηση της ποιότητας κάθε μονάδας τοπίου και τη συνολική ποιοτική αξιολόγηση ολόκληρης της μελετούμενης περιοχής, βοηθά στην οργάνωση, στη συγκέντρωση, στην ομαδοποίηση, στην ιεράρχηση και στην επιλογή των μέτρων επέμβασης και προστασίας του κάθε τοπίου καθώς και στην αναγνώριση κατάλληλων θέσεων, που αποτελούν πόλο έλξης των επισκεπτών. Ύστερα από την αξιολόγηση γίνεται εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης του τοπίου για την διατήρηση, την αλλαγή κ.τ.λ.. 93

94 Υφιστάμενες χρήσεις, προβλήματα και περιορισμοί Για την αναβάθμιση της γενικής εικόνας και της αισθητικής του συγκεκριμένου χώρου (το Στρατόπεδο Καψάλη και η ένταξή του στον ιστό της πόλης), για την εξασφάλιση και αποτελεσματική προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος ικανού να δεχθεί επισκέπτες και περιπατητές κάθε ηλικίας απαιτείται να ληφθούν τα παρακάτω μέτρα: βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου προσπέλασης διάνοιξη μονοπατιών απομάκρυνση των φυτικών ειδών με υποβαθμισμένη υγεία απομάκρυνση των ειδών μειωμένης αισθητικής αξίας ως και διαφόρων ακατάλληλων παραβλαστημάτων και ριζοβλαστημάτων που δεν υπηρετούν τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους καλλιέργεια και περιποίηση των ειδών που κρίνονται κατάλληλα και θα παραμείνουν ως στοιχεία της μέλλουσας βλάστησης εμπλουτισμός της υπάρχουσας βλάστησης με πλατύφυλλα δενδρώδη καλλωπιστικά είδη για τη διάσπαση της μονότονης εμφάνισης των αείφυλλων ειδών εισαγωγή καλλωπιστικών και εδαφοκαλυπτικών θάμνων εισαγωγή επιλεγμένων καρποφόρων ειδών για τη δημιουργία κατάλληλου περιβάλλοντος διαβίωσης πτηνών ή και μικρών ζώων καλλιεργητικές επεμβάσεις και λήψη επικουρικών μέτρων προστασίας και ομαλής εξέλιξης της βλάστησης δημιουργία θέσεων και χώρων ανάπαυσης, στάθμευσης και παρατηρητηρίων. Οι μεταβολές και οι χειρισμοί αυτοί οφείλουν να λαμβάνονται υπόψη στους εκάστοτε σχεδιασμούς έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 94

95 Προτεινόμενες χρήσεις Οι επεμβάσεις που θα γίνουν στο χώρο μελέτης, θα πρέπει να διέπονται από τις παρακάτω τρεις αρχές: Την αρχή της διατήρησης και προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Τις αρχές της αρχιτεκτονικής τοπίου. Την αρχή αντοχής (ορίου) του οικοσυστήματος στις διάφορες δραστηριότητες που ασκούνται σ αυτό.(άσημος Π., Σταθακόπουλος Π., 2006) Το Στρατόπεδο Καψάλη διαθέτει αρκετά παραδοσιακά και ιστορικά κτίρια (π.χ. στρατιωτικές, οθωμανικά μνημεία) που μπορεί να στεγάσουν πολεοδομικές εγκαταστάσεις ώστε να λειτουργήσουν σαν στοιχεία μνήμης και να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών για την περιοχή, ενώ ταυτόχρονα θα βοηθήσει στην αποσυμφόρηση του κέντρου της πόλης και στον καλύτερο διαχωρισμό των λειτουργιών της. Πρόκειται για την έκταση που καταλαμβάνει το στρατόπεδο Καψάλη, το οποίο θα αποδοθεί στο Δήμο, στο δυτικό τμήμα της πόλης. Η θέση αυτή δεν απέχει πολύ από το σημερινό κέντρο της πόλης, καθώς συνδέεται άμεσα μαζί του μέσω της οδού 20 ης Οκτωβρίου και της Πλατείας Γκόνου Γιώτα. Προτείνεται αρχικά η δημιουργία ενός νέου κέντρου, στο πρώην τμήμα του στρατοπέδου. Το τμήμα αυτό είναι ανεξάρτητο και βρίσκεται νότια του σημερινού στρατοπέδου όπου πρόκειται να γίνει η πολεοδόμηση. Επίσης, η δημιουργία των αθλητικών χώρων και ιδίως ενός μικρού γηπέδου ποδοσφαίρου ήταν εξίσου σημαντική: η νέα μορφή των αθλημάτων με κανόνες οδήγησε στην οργάνωση εξειδικευμένων χώρων. Οι επεμβάσεις αυτές θα πρέπει να γίνονται σε συνδυασμό με το σύνολο των χειρισμών αναβάθμισης του αστικού ιστού σε συνδυασμό με τον αστικό διάκοσμο. Οι ενέργειες προς τις κατευθύνσεις αυτές μπορούν να χωριστούν στις τρεις (3) μεγάλες ενότητες: Η αναμόρφωση των δαπέδων των δημόσιων και ελεύθερων χώρων. Ο σχεδιασμός και η τοποθέτηση νέων στοιχείων αστικού εξοπλισμού (π.χ. φωτιστικά, καθιστικά, κάδοι απορριμμάτων) και η δημιουργία φυτικών διαμορφώσεων. Επεμβάσεις επί των όψεων κτιρίων.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 95

96 Απομάκρυνση μέρους της υπάρχουσας βλάστησης Χειρισμοί Στα πλαίσια της αισθητικής αναβάθμισης και της ενίσχυσης της οικολογικής σταθερότητας της υφιστάμενης βλάστησης, ένα μέρος των φυτοστοιχείων, που τη συνιστούν, θα πρέπει να απομακρυνθεί και στη συνέχεια να αντικατασταθεί. Από την υπάρχουσα βλάστηση θα πρέπει να απομακρυνθούν: - Υπεραυξήματα θάμνων του μεσωρόφου, - Οι θαμνοομάδες ή μεμονωμένα είδη θάμνων κακής ποιότητας και υγείας, - Οι θαμνοομάδες ή μεμονωμένοι θάμνοι που συνίστανται από ανεπιθύμητα και ακατάλληλα είδη, - Τα ακατάλληλα ριζοβλαστήματα και παραβλαστήματα δέντρων και θάμνων, - Τα δέντρα που υστερούν από άποψη υγείας και ζωτικότητας, - Τα υπερήλικα άτομα που έχουν, ή σχεδόν έχουν, περατώσει το βιολογικό τους κύκλο και κινδυνεύουν από εκρίζωση ή θραύση, εγκυμονώντας κινδύνους τόσο στην παρακείμενη βλάστηση όσο και σε επισκέπτες, διερχόμενους πεζούς και τροχοφόρα, εφόσον δεν είναι δυνατό να στηριχθούν και εξασφαλισθούν, - Τα άτομα που παρεμποδίζουν σημαντικά την αρχιτεκτονική διαμόρφωση του τοπίου, - Τα δενδρώδη είδη του μεσωρόφου εφόσον η συμμετοχή τους στη μέλλουσα δομή της βλάστησης δεν εξυπηρετεί κανένα σκοπό από άποψη οικολογίας, αισθητικής και προστασίας του περιβάλλοντος, - Τα δενδρώδη είδη του υπορόφου, των οποίων η περαιτέρω εξέλιξη κρίνεται προβληματική ή δεν υπάρχει καμιά προοπτική αξιοποίησης ή προσφοράς των στη μέλλουσα δομή και σύνθεση της βλάστησης. Η απομάκρυνση, των ατόμων της υφιστάμενης βλάστησης, θα γίνει με υλοτομία, με τη χρησιμοποίηση φορητών αλυσοπρίονων και την απαραίτητη παρουσία και συμμετοχή γερανοφόρων οχημάτων για την αποφυγή ζημιών στην παρακείμενη ή απομένουσα βλάστηση. Η απότμηση της βλάστησης θα γίνεται στο επίπεδο της επιφάνειας του εδάφους για τα μη πρεμνοβλαστάνοντα είδη και τους καλλωπιστικούς θάμνους και λίγο χαμηλότερα (15-25 cm) για τα πρεμνοβλαστάνοντα (πλατύφυλλα δενδρώδη είδη). Επισημαίνεται ότι οι θέσεις, από όπου απομακρύνθηκαν τα άτομα αυτά, θα πρέπει να σημειώνονται στο έδαφος για την αποφυγή ζημιών σε τυχόν μηχανικά μέσα, που θα χρησιμοποιηθούν κατά τη μελλοντική κατεργασία του εδάφους. Τα μεγάλων διαστάσεων άτομα που γειτνιάζουν με κτήρια και άλλα δένδρα, πριν από την υλοτομία τους, θα πρέπει να αποκλαδώνονται επιμελώς, με τη συμμετοχή των γερανοφόρων οχημάτων και κατόπιν να υλοτομούνται (τμηματικός τεμαχισμός), για την αποφυγή ζημιών στα παρακείμενα άτομα. Τα προϊόντα, που θα προκύψουν από τις εκθαμνωτικές και υλοτομικές επεμβάσεις, θα πρέπει τεμαχισμένα ή μη να απομακρυνθούν και να διατεθούν ανάλογα. 96

97 Η πλέον ενδεδειγμένη περίοδος για την εκτέλεση των ανωτέρω εργασιών είναι η εποχή της ηρεμίας των χυμών, ήτοι από τα μέσα Νοεμβρίου μέχρι τέλος Φεβρουαρίου-μέσα Μαρτίου. Από τα θαμνώδη είδη, που υπάρχουν διάσπαρτα, είναι δυνατό ένας μικρός αριθμός από αυτά να παρακρατηθεί και με παρεδάφια απότμηση (κλάδευση) να ανανεωθεί. Η τελική όμως απόφαση διατήρησης θα εξαρτηθεί από την θετική ή αρνητική αντίδραση τους στην πλήρη κλάδευση. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) Αποτελέσματα αξιολόγησης του Στρατοπέδου Καψάλη Το τοπίο, δηλαδή ο χώρος του Στρατοπέδου Καψάλη της πόλης των Γιαννιτσών αξιολογήθηκε και βαθμολογήθηκε από διάφορους αξιολογητές με αντικειμενικότητα. Συμπεραίνουμε ότι ο μέσος όρος της βαθμολογίας που προέκυψε για το τοπίο είναι 128, όπου το τοπίο χρειάζεται διατήρηση, άμεση επέμβαση και βελτίωση στο χώρο του. (Σπανός Κ., ) 97

98 6.2 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡIΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ Γενικές αρχές, αναδρομή υφιστάμενης κατάστασης και θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης Οι κύριοι στόχοι της μελέτης για την περιοχή του Στρατοπέδου Καψάλη των Γιαννιτσών, έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό προτάσσεται, πέραν της προστατευτικής επίδρασης στο έδαφος, η αισθητική, η υγιεινή και η αναψυχική τους διάσταση, η οποία ασκεί καταλυτική επίδραση στα συναισθήματα και στον ψυχισμό του ανθρώπου. Επειδή η οδός αυτή προβλέπεται άμεσα να αποτελεί, ίσως τη βασικότερη μελλοντική είσοδο της πόλης γίνεται αντιληπτό ότι οι εγκαταστάσεις που καταγράφονται σήμερα και αναφέρθηκαν πιο πάνω πρέπει να διαμορφωθούν σε εκτεταμένο χώρο ενός Πάρκου Πολλαπλών Δραστηριοτήτων, με τον κατάλληλο σχεδιασμό και την κατάλληλη φυτοτεχνική διευθέτηση. Προτείνεται: Ο σχεδιασμός και η ένταξη του χώρου στο ευρύτερο πλαίσιο των προτεινόμενων αναπλάσεων και η Η ανάπλασή του, μέσω κατάλληλα διαμορφωμένων διαδρομών, με το δίκτυο των πεζοδρόμων και με την αδόμητη περιοχή στη συνοικία της Αγίας Παρασκευής στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης. Η προσπάθεια εστιάστηκε, έτσι μέσα από το σχεδιασμό να συγκεντρώσει την προσοχή της τοπικής κοινωνίας στην πιθανή εικόνα της δημόσιας αλλά και ιδιωτικής ζωής. Οι σημερινοί τρόποι παρεμβάσεων θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τη σημερινή κοινωνία, όσο και των συνθηκών ως σημείο αναφοράς. Στόχος είναι ο ελεύθερος αυτός χώρος να διασφαλισθεί και μέσα από το σχεδιασμό να παρακολουθεί τις φυσικές συνθήκες και το κλίμα του τόπου. (Εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 98

99 6.2.2 Σχέδιο διαχείρισης και σχεδιασμού, χρόνος αναθεώρησης Από την ανάλυση προκύπτει με σαφήνεια το συμπέρασμα ότι η περιοχή που εξετάζουμε παρουσιάζει σήμερα αρκετά έντονη εικόνα υποβάθμισης. Παρόλα αυτά όμως δεν της λείπουν τα δυναμικά χαρακτηριστικά εκείνα που θα μπορούσαν να δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη και αναβάθμιση τόσο της περιοχής αυτής, όσο και της ευρύτερης περιοχής της πόλης. Ένα τέτοιο σημαντικό στοιχείο είναι η μεγάλη αναξιοποίητη έκταση του στρατοπέδου, περιοχή με έντονες υψομετρικές καμπύλες σε ορισμένα σημεία, με έντονη βλάστηση, με τους στρατώνες και τα μουσουλμανικά κτίρια. Άλλα σημαντικά στοιχεία ανάπτυξης είναι η οδική σύνδεση και η εγγύτητα της περιοχής με το κέντρο της πόλης, αλλά και η εύκολη πρόσβαση από επισκέπτες εκτός πόλεως. Το στρατόπεδο Καψάλη διαθέτει αρκετά παραδοσιακά και ιστορικά κτίρια (π.χ. στρατώνες, οθωμανικά μνημεία) που μπορεί να στεγάσουν πολεοδομικές εγκαταστάσεις, ώστε να λειτουργήσουν σαν στοιχεία μνήμης αλλά και να αποτελέσουν πόλο έλξης επισκεπτών για την περιοχή, ενώ ταυτόχρονα θα βοηθήσουν στην αποσυμφόρηση του κέντρου και στον καλύτερο διαχωρισμό των λειτουργιών της πόλης. Παράλληλα με αυτό, ένα συγκρότημα κατοικιών (δίπλα στο μελλοντικό διοικητικό κέντρο) μαζί με τις απαραίτητες εξυπηρετήσεις θα βοηθούσε στη βιωσιμότητα του εγχειρήματος αυτού, ανάδειξης και αξιοποίησης του στρατοπέδου, ώστε να μην είναι ένας χώρος που απονεκρώνεται με το πέρας του ωραρίου εργασίας. Είναι απαραίτητο επίσης να δημιουργηθεί ένα οικιστικό σύνολο που να ξεχωρίζει από το σημερινό, αδιάφορο αρχιτεκτονικά και ανοργάνωτο τρόπο δόμησης της πόλης. Το σύνολο αυτό, πρέπει να εξασφαλίζει υψηλή ποιότητα οικιστικού περιβάλλοντος, ώστε να αναβαθμίσει την περιοχή και να αποτελέσει πρότυπο για τις μελλοντικές επεμβάσεις. Συγχρόνως ο άφθονος ελεύθερος χώρος που προσφέρει το στρατόπεδο, για να χρησιμοποιηθεί για εκτάσεις κοινόχρηστου πρασίνου, πλατείες και κοινωφελείς εγκαταστάσεις στοιχειοθετούν την ελπίδα αναδιοργάνωσης της πόλης. Η δημιουργία του πάρκου θα είναι ο συνδετικός κρίκος όλων των λειτουργιών και δραστηριοτήτων. Ταυτόχρονα, απαραίτητο είναι να συνδεθεί η περιοχή επέμβασης με την υπόλοιπη πόλη. Αυτό μπορεί να γίνει με ένα ευρύτερο δίκτυο διαδρομών και πεζοδρομήσεων, που θα συνδέσουν την περιοχή αυτή με το κυρίως εμπορικό κέντρο της πόλης των Γιαννιτσών, μέσω του μνημειακού άξονα της οδού Στράντζης, που θα διέρχεται μέσα από το Στρατόπεδο και θα προβάλλονται τα μνημεία μέσα από το πνεύμα και τον τρόπο που προτείνεται και προκύπτει από την πολεοδομική σύνθεση, Master Plan. 99

100 «Παραμένουσα Βλάστηση-Χειρισμοί» Οι χειρισμοί και οι καλλιεργητικές επεμβάσεις στην παραμένουσα, φυσική ή τεχνητή, βλάστηση αποσκοπούν κυρίως στην κατά το δυνατό διαμόρφωση του περιβάλλοντος εξέλιξης των ατόμων για τη διατήρηση και βελτίωση της υγείας και ζωτικότητας τους. Παράλληλα θα ληφθούν και επικουρικά μέτρα εξυγίανσης και ενίσχυσης των ατόμων, ώστε στο σύνολο της η βλάστηση να μπορέσει να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις του νέου αστικού περιβάλλοντος που θα δημιουργηθεί. Οι καλλιεργητικές επεμβάσεις, οι χειρισμοί και τα επικουρικά μέτρα, που είναι απαραίτητα, συνίστανται: - Στις κλαδεύσεις για την απομάκρυνση ξηρών μεγάλων κλαδιών. - Στις κλαδεύσεις πλάγιων κλαδιών που επηρεάζουν αρνητικά ή καταπιέζουν παρακείμενα πολύτιμα άτομα. - Σε κλαδεύσεις μορφοποίησης και εξυγίανσης των ατόμων. - Στη θεραπεία και εξυγίανση-απολύμανση πληγών. - Στην παρεδάφια κλάδευση των μικρής ηλικίας καλλωπιστικών θάμνων για περαιτέρω εξυγίανση και ανανέωση. - Στη στήριξη, κατά το δυνατόν, πολύτιμων ατόμων με μεγάλη κλίση. - Στην κάλυψη του επιπόλαιου και επιφανειακού ριζικού συστήματος ορισμένων ατόμων, με χώμα καλής ποιότητας, για τη αποφυγή πληγώσεων και ζημιών. - Στην έκχωση και απομάκρυνση παλαιών πρέμνων, που παρεμποδίζουν τη κυκλοφορία ή πρεμνοβλαστάνουν ανεπιθύμητα. - Στην κατεργασία του εδάφους, περιφερειακά των μικρής και μέσης ηλικίας ατόμων. - Στη λίπανση των μικρής και μέσης ηλικίας ατόμων (όπως περιγράφεται στο ειδικό κεφάλαιο των λιπάνσεων του εδάφους). - Στην πρόνοια άρδευσης επιλεγμένων ατόμων. Είναι απαραίτητο, η υφιστάμενη βλάστηση να εμπλουτισθεί με θαμνώδη και δενδρώδη είδη της τοπικής κατά το δυνατό χλωρίδας ή με είδη της ευρύτερης περιοχής, με ίδιες ή ανάλογες ιδιότητες και απαιτήσεις, ώστε να εξασφαλισθεί αφενός μεν η απρόσκοπτη ευδοκίμηση και μελλοντική εξέλιξη της βλάστησης και αφετέρου να μην αλλοιωθεί ο χαρακτήρας και η ταυτότητα του τοπικού περιβάλλοντος που επικρατεί.(εργαστήριο Πολεοδομικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, 2005.) 100

101 Πλαίσιο λειτουργίας και φορέας διαχείρισης σχεδιασμού του Στρατοπέδου Καψάλη Η παραπάνω διερεύνηση έδειξε ότι η περιοχή της επέμβασης έχει ανάγκη από επαναπροσδιορισμό του ρόλου της μέσα στην πόλη, που θα δώσει προοπτικές ανάπτυξης και στην ίδια την περιοχή και στην πόλη. Με τη δημιουργία αξιοποίησης του στρατοπέδου, μέσα από το πνεύμα και τον τρόπο που προτείνεται από την πολεοδομική διερεύνηση του Master Plan, η περιοχή απόκτα νέο ρόλο. Ταυτόχρονα, αλλάζει και ο ρόλος που παίζει το κέντρο της πόλης, το οποίο κρατά πλέον ως κυρίαρχο το χαρακτήρα του εμπορίου και αναψυχής. Επιτυγχάνεται έτσι και η αποσυμφόρησή του από την κυκλοφορία και η λύση του έντονου προβλήματος στάθμευσης. Η πρόταση αυτή, δίνει λοιπόν τη λύση σε διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζει η πόλη, όπως η συμφόρηση του κέντρου, το κυκλοφοριακό, η στάθμευση, η έλλειψη ελεύθερων χώρων, η δυσκολία στην εξυπηρέτηση των πολιτών λόγω διασποράς της διοίκησης. Από αρχιτεκτονική άποψη, η επέμβαση θα βοηθήσει στην αισθητική αναβάθμιση της περιοχής, της οποίας το κτιριακό περιβάλλον είναι μάλλον υποβαθμισμένο. Στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα κτιριακό συγκρότημα που θα εξασφαλίζει ποιότητα ζωής στους κατοίκους και τους εργαζομένους και θα αποτελέσει πρότυπο για μελλοντικές επεμβάσεις. Απαραίτητο για να επιτευχθεί αυτό είναι να διαφέρει ριζικά από τον τρόπο που έχει ως τώρα χτιστεί η πόλη και να σχεδιαστεί με υψηλά πρότυπα, σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις και ανάγκες. Κάποιες από αυτές τις ανάγκες είναι η ύπαρξη άφθονου ελεύθερου χώρου ανάμεσα στα κτίσματα, η δημιουργία θέσεων στάθμευσης, η εξασφάλιση σωστών συνθηκών ηλιασμού και φωτισμού. Παράλληλα, στόχος της επέμβασης είναι να μη δημιουργηθεί μια νεκρή ζώνη, αλλά η δημιουργία ενός ζωντανού συνόλου, με ανάμεικτες χρήσεις (όπως κατοικία, πολιτισμός, αναψυχή, πράσινο). Είναι γεγονός ότι η υφιστάμενη βλάστηση, εντός του χώρου του στρατοπέδου, προέρχεται από τεχνητή εγκατάσταση και εξυπηρέτησε, για πολλά χρόνια και κατά κύριο λόγο, στρατιωτικούς σκοπούς. Σήμερα, με τις προτεινόμενες διαφοροποιήσεις εκμετάλλευσης του χώρου και της ευρύτερης περιοχής, ανακύπτει το θέμα της δυνατότητας προσαρμογής της υπάρχουσας βλάστησης στις νέες συνθήκες και απαιτήσεις, όπως αυτές θα διαμορφωθούν, χωρίς μεγάλες θυσίες και περιττά έξοδα. Έτσι λοιπόν στα διάκενα, που ήδη υπάρχουν ή σε αυτά που θα δημιουργηθούν, στο καλυμμένο με κωνοφόρα δασικά είδη τμήμα της περιοχής, θα πρέπει να εγκατασταθούν διάφορα καλλωπιστικά πλατύφυλλα είδη δένδρων και θάμνων τα οποία: θα διασπάσουν τη μονότονη εμφάνιση των κωνοφόρων, 101

102 θα αυξήσουν τις δυνατότητες αξιοποίησης για αναψυχικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες, θα αναδείξουν το χώρο και θα τον καταστήσουν περισσότερο λειτουργικό, θα βελτιώσουν μακροπρόθεσμα τις εδαφικές συνθήκες, θα εμπλουτίσουν το οικολογικό περιβάλλον διαβίωσης πτηνών, μικρών ζώων και άλλων οργανισμών. Ενδεικτικά, τα κυριότερα δενδρώδη και θαμνώδη είδη που προτείνονται να εγκατασταθούν στο χώρο του Στρατοπέδου «Καψάλη», είναι: Acer negundo Acer campestres Aesculus carnea Arbutus unedo Berberis thurbergii, atrop. Cedrus atlαntica Cedrus libani Carpinus betulus Celtis australis Celtis siliquastrum Corylus colurna Cornus mas Catalpa bignonioides Caenomeles speciosa Cotoneaster lacteus Eleagnus angustifolia Fraxinus ornus Forsithia intermedia Koerleteria paniculata Liriodendron tulipifera (Φράξος καλλωπιστικός) (Φράξος πεδινός) (Ιπποκαστανιά) (Κουμαριά) (Βερβερίδα) (Κέδρος άτλαντα) (Κέδρος λιβάνου) (Γαύρος βετουλοειδής) (Κελτίδα) (Κερκίς) (Αγριοφουντουκιά) (Κρανιά) (Κατάλπη) (Τσιντόνια) (Κυδωνίαστρο) (Ελέαγνος) (Φράξος) (Φορσίθια) (Κερλετέρια) (Λιριόδενδρο) 102

103 Morus alba Nantina domestica Ostrya carpinifolia Prunus mume Prunus glandulosa Paulownia Quercus ilex Sophora japonica Tilia platyphyllos Taxus baccata Viburnum tinus Viburnum opulus (Μουριά) (Ναντίνα) (Οστριά) (Καλλωπιστική Βερικοκιά) (Καλλωπιστική Αμυγδαλιά) (Παβλόβια) (Αριά) (Σοφόρα) (Φλαμουριά Πλατύφυλλη) (Τάξος Ίταμος) (Βιβούρνο) (Βιβούρνο Χιον.). Acer negundo $ (Φράξος καλλωπιστικός) ξενικό Acer campestres $ (Φράξος πεδινός) Aesculus carnea Arbutus unedo (Ιπποκαστανιά) (Κουμαριά) Cedrus atlαntica (Κέδρος άτλαντα) ξενικό Cedrus libani (Κέδρος λιβάνου) ξενικό Carpinus betulus Celtis australis Celtis siliquastrum Corylus colurna Cornus mas (Γαύρος βετουλοειδής) (Κελτίδα) (Κερκίς) (Αγριοφουντουκιά) (Κρανιά) Catalpa bignonioides (Κατάλπη) ξενικό Chaenomeles speciosa (Τσιντόνια) 103

104 Cotoneaster lacteus Eleagnus angustifolia Fraxinus ornus (Κυδωνίαστρο) (Ελέαγνος) (Φράξος) Forsithia intermedia (Φορσίθια) ξενικό Koerleteria paniculata Liriodendron tulipifera (Κερλετέρια) ξενικό (Λιριόδενδρο) ξενικό Morus alba (Μουριά) Επιγενές Nantina domestica (Ναντίνα) ξενικό Ostrya carpinifolia Prunus glandulosa (Οστριά) (Καλλωπιστική Αμυγδαλιά) Paulownia (Παβλόβια) ξενικό Quercus ilex (Αριά) Sophora japonica (Σοφόρα) ξενικό Tilia platyphyllos Taxus baccata Viburnum tinus Viburnum opulus (Φλαμουριά Πλατύφυλλη) (Τάξος Ίταμος) (Βιβούρνο) (Βιβούρνο Χιον.). Τα είδη των δέντρων και θάμνων που προτείνονται για εγκατάσταση στο χώρο του Στρατοπέδου και μπορεί να γίνει επιλογή των δένδρων και θάμνων, από τα προαναφερόμενα είδη. Έτσι λοιπόν, προτείνονται για τον χώρο μελέτης τα εξής είδη: Platanus orientalis Πλάτανος ο ανατολικός Tilia platyphyllos - Φλαμουριά Πλατύφυλλη Olea oleaster Ελιά Pinus pinea Κουκουναριά Aesculus carnea Ιπποκαστανιά Acer campestris Σφενδάμι το πεδινό Fraxinus ornus Φράξος 104

105 Prunus mume - Καλλωπιστική Βερικοκιά Liriodendron tulipifera Λιριόδενδρο Cedrus atlαntica Κέδρος του άτλαντα Viburnum tinus Βιβούρνο Buxus sp. Πυξάρι Levandula augustifolia Λεβάντα Η δημιουργία του μεγάλου αυτού πυρήνα πρασίνου δημιουργεί τις προϋποθέσεις (ποιοτικού δείκτη) για όλη την πόλη, δηλαδή αύξηση του πρασίνου/κάτοικο. Για μεν την περιοχή επέμβασης, με κάλυψη 25% έχουμε ένα δείκτη 35 τ.μ. πράσινο/κάτοικο, η δε συνεισφορά στο σύνολο της πόλης είναι 0,5 τ.μ. πράσινο / κάτοικο. Ο χώρος θα συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη του εμπορίου, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού, του αθλητισμού και της αναψυχής για τους πολίτες της περιοχής. Το εμπόριο, καθημερινά κύρια λιανικό, βρίσκεται σε μια ακτίνα περίπου μέτρα, από το εμπορικό κέντρο, κατ επέκταση δεν υπολογίζουμε το 1,64 τ.μ./κάτοικο/εμπόριο, γιατί η προσφορά είναι μεγαλύτερη. Με την πρόταση μας, επιτυγχάνουμε να δημιουργηθεί το εμπόριο και μέσα στο χώρο μελέτης. Σε μία από τις ζώνες, προτείνεται η δημιουργία υπαίθριας λαϊκής αγοράς (όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο). Όσον αφορά την εκπαίδευση, σε απόσταση από το οικιστικό σύνολο τ.μ. και στα πλαίσια των προδιαγραφών, υπάρχουν Παιδικοί Σταθμοί, Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο τα οποία μπορούν να εξυπηρετήσουν την οικιστική ενότητα. Με την πρόταση μας, προσπαθούμε να επιτύχουμε και ένα κομμάτι της εκπαίδευσης και μέσα στο χώρο, με την επαναχρησιμοποίηση των παλιών κτιρίων (στρατώνες) ως κτίρια μάθησης τεχνών και δραστηριοτήτων εκμάθησης και εκπαίδευσης των δημοτών. Ο πολιτισμός είναι άμεσος, στον περιβάλλοντα χώρο με όλες τις πολιτιστικές εστίες που δημιουργούνται στα παλιά στρατιωτικά κτίρια. Το πιο βασικό είναι η ανάδειξη των μουσουλμανικών μνημείων, η δημιουργία άξονα σύνδεσής τους μέσα από πλατείες και νερά και η έμμεση σύνδεσή τους με την οδό Στράντζης. Τα διατηρούμενα κτίρια θα έχουν κοινωφελείς και κοινόχρηστες χρήσεις. Εξυπηρετείται από τις γύρω αθλητικές εγκαταστάσεις. Στα συγκροτήματα κατοικιών δημιουργούνται παιδικές γωνίες Α και Β τύπου στους εσωτερικούς χώρους των κατοικιών με πράσινο. Στο εσωτερικό του πάρκου, προτείνεται μία μεγάλη ζώνη για άθληση και παιχνίδι των μικρών μας φίλων και λίγο μεγαλύτερων ηλικιών. Επίσης, δίπλα στο χώρο του πάρκινγκ, προτείνονται δύο γήπεδα μικρότερων διαστάσεων, για την άθληση του κοινού. Σημαντικό ρόλο έχει και η αναψυχή του 105

106 κόσμου, η οποία επιτυγχάνεται παράλληλα με την άθληση αλλά και χρησιμοποιώντας την δεύτερη ζώνη (ελεύθερη ζώνη αναψυχή και ξεκούραση) της πρότασής μας. Καθώς και πολλές άλλες γωνιές στο εσωτερικό του πάρκου για αναψυχή, ανάπαυση, χαλάρωση και ξεκούραση. Το υγρό στοιχείο δεν παραλείπεται από την σχεδιαστική μας πρόταση και συμβάλλει θετικά στην ευεξία και στην χαλάρωση του κόσμου. 106

107 7 ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ ΚΑΨΑΛΗ 7.1. Το Στρατόπεδο Καψάλη Τοπογραφικό Σχέδιο από το Στρατόπεδο Καψάλη, όπου παρατηρείται η θέση που καταλαμβάνει στην πόλη των Γιαννιτσών. ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΚΑΨΑΛΗ ΑΠΟΘΗΚΕΣ ΟΠΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΥΡΟΜΑΧΙΚΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΑ ΟΠΛΙΤΩΝ ΟΡΧΟΣ ΟΧΗΜΑΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΠΡΑΤΗΡΙΟ ΑΡΤΟΥ ΚΑΙ ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΥ ΜΟΝΑΔΩΝ Ανάλυση Στρατιωτικών Κτιρίων εντός του Στρατοπέδου Καψάλη. 107