Η Προέλευση των Ελλήνων. Από τους Πελασγούς στους Δωριείς

Transcript

1 Η Προέλευση των Ελλήνων Θεωρητικά προβλήματα και το ζήτημα της γλώσσας Από τους Πελασγούς στους Δωριείς Αρχαιολογικά δεδομένα, πολιτισμικές μεταβολές και θεωρίες μεταναστεύσεων

2 Γλώσσα Με βάση τα δεδομένα γλώσσας και γραφής, η απαρχή της εμφάνισης του ελληνικού πολιτισμού θα πρέπει να συμπίπτει με την εμφάνιση της πρώτης γραφής που καταγράφει την ελληνική γλώσσα Η υιοθέτηση αυτής της γραφής (Γραμμική Β) τοποθετείται τουλάχιστον στο 1400 π.χ. αλλά η εμφάνιση της ελληνικής γλώσσας πιθανότατα είναι προγενέστερο φαινόμενο. Υλικός Πολιτισμός Στην Προϊστορία, λόγω απουσίας γραπτών πηγών, το μοναδικό δεδομένο προς εξέταση είναι ο υλικός πολιτισμός. Ερωτήματα: α) Υπάρχει υλικός πολιτισμός της προϊστορίας, ο οποίος να έχει εθνικά χαρακτηριστικά, και να μπορεί να αποδοθεί σε Έλληνες; β) Υπάρχουν αλλαγές στον υλικό πολιτισμό σε δεδομένες χρονικές στιγμές, που να μπορούν να αποδοθούν στην έλευση των Ελλήνων; Ποιες είναι αυτές και πότε χρονολογούνται;

3 Χρονολογικός Πίνακας της Προϊστορικής Κατοίκησης στον Ελληνικό Χώρο Εποχή του Λίθου Παλαιολιθική Μεσολιθική Νεολιθική Εποχή του Χαλκού Πρώιμη (Πρωτοχαλκή) Μέση (Μεσοχαλκή) Ύστερη (Υστεροχαλκή) π.χ π.χ π.χ π.χ π.χ π.χ. Περίοδοι πολιτισμικών μεταβολών

4 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Η επαφή των μυκηναίων με το μινωικό ανακτορικό σύστημα είχε αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός μυκηναϊκού ανακτορικού συστήματος Ιωλκός Ορχομενός Θήβα Μυκήνες Αθήνα Τίρυνθα Πύλος Σπάρτη

5 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος

6 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος

7 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Διοικητική λειτουργία => Αρχεία Γραμμικής Β

8 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Λατρευτική λειτουργία => Ιερά

9 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Αποθήκευση-Διαχείριση => Αποθήκες με πίθους

10 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Έδρα άνακτα (wa-na-ka) και αξιωματούχων

11 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Έδρα άνακτα (wa-na-ka) και αξιωματούχων

12 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Έξαρτημένοι ειδικευμένοι τεχνίτες

13 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ανάκτορα: Έξαρτημένοι ειδικευμένοι τεχνίτες

14 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Ο οικονομικός πλούτος και η πολιτική δύναμη προβάλλονται με τον ενταφιασμό σε μνημειώδεις θολωτούς ταφους

15 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Αλλά και βασιλείς (qa-si-re-u) (τοπάρχες) που προβαλουν τη δύναμή τους με πλούσιους ενταφιασμούς σε μνημειώδεις θολωτούς ταφους. Βαφειό Σπάρτη Πόρος Κεφαλονιά

16 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Πολιτική οργάνωση και Κοινωνική Ιεραρχία: Ι wa-na-ka άναξ ra-wa-ke-ta στρατιωτικός αρχηγός (άγω λαό) ΙΙ e-qe-ta ακόλουθοι ειδικών αποστολών qa-si-re-u βασιλεύς, τοπάρχης te-re-ta αξιωματούχος, τελεστής ko-re-te τοπικός αρχηγός σε κοινότητα ΙΙΙ da-mo δήμος, λαός, χωρικοί και τεχνίτες IV do-e-ro, do-e-ra δούλος, δούλη

17 Μυκηναϊκή Γλώσσα & Γραμμική Γραφή Β Τι έδειξε η αποκρυπτογράφηση της γλώσσας της Γραμμικής Β : 1) Η κάθοδος των Δωριέων το π.χ. ως «πρώτη έλευση των Ελλήνων» καταρρίπτεται αφού η ελληνική γλώσσα μιλιέται και γράφεται στον ελληνικό χώρο ήδη από το 1400 π.χ. 2) Οι Μυκηναίοι δανείστηκαν αρκετά (όχι όλα) τα σύμβολα από ένα ξένο και προγενέστερο σύστημα γραφής (Μινωική Γραμμική Α ). 3) Η Μινωική γλώσσα ήταν διαφορετική, και γι αυτό η Γραμμική Α δεν ήταν κατάλληλη για να αποδώσει τη Μυκηναϊκή γλώσσα (δεν διακρίνονται λ & ρ, δίφθογγοι, μακρά & βραχέα, απουσία τελικού ς) 4) Οι Μυκηναίοι δεν επεξεργάστηκαν τη μινωική γραφή ώστε να καλύπτει τις ανάγκες της ελληνικής γλώσσας τους, ίσως γιατί βασική επιδίωξη δεν ήταν η συστηματική γραφή της γλώσσας τους αλλά η εξυπηρέτηση της ανακτορικής διοίκησης

18 Μυκηναϊκή Γλώσσα & Γραμμική Γραφή Β 5) Παρά τις τοπικές μικροδιαφορές, η γλώσσα της Γραμμική Β δεν έχει διαλέκτους. Πιθανές ερμηνείες: α) Δεν υπήρχαν διάλεκτοι στη Μυκηναϊκή Ελλάδα, σε αντίθεση με την Αρχαϊκή-Κλασική Ελλάδα β) Υπήρχαν διάλεκτοι στη Μυκηναϊκή Ελλάδα, αλλά η Γραμμική Β αντιστοιχεί σε ένα τυποποιημένο, τεχνητό, ίσως αρχαΐζον γλωσσικό ιδίωμα που χρησιμοποιούνταν από τον άνακτα και την ανακτορική ελίτ και προοριζόταν μόνο για τις ανάγκες της ανακτορικής διοίκησης 7) Η ερμηνεία (β) είναι περισσότερη πιθανή και ενισχύεται από το γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί πινακίδες Γραμμικής Β εκτός ανακτόρων (πλην Ίκλαινας). 8) Επομένως, η Γραμμική Β δεν αντιστοιχεί στο σύνολο των διαλέκτων & ιδιωμάτων που μπορεί να υπήρχαν στη Μυκηναϊκή Ελλάδα

19 Μυκηναϊκή Γλώσσα & Γραμμική Γραφή Β 9) Η γλώσσα της Γραμμικής Β μοιάζει περισσότερο με τη γλώσσα των ομηρικών επών, έχει κάποιες ομοιότητες με την αρκαδοκυπριακή διάλεκτο, αλλά κανένα δωρικό στοιχείο. Πιθανές ερμηνείες: α) Οι Δωριείς μετανάστευσαν νότια (1200 π.χ.), κατέστρεψαν τα μυκηναϊκά ανάκτορα & έφεραν τον πολιτισμό(;) τους και τη διάλεκτό τους (απορριπτέα) β) Η δωρική διάλεκτος είναι το γλωσσικό ιδίωμα μια κατώτερης και υποτελούς στον άνακτα τάξης που εξεγέρθηκε το 1200 π.χ. και κατέστρεψε τα ανάκτορα (Chadwick) 10) Σύμφωνα με την ερμηνεία (β) η δωρική διάλεκτος δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με ένα δωρικό φύλο, αλλά με μία κοινωνική ομάδα, στην οποία οφείλεται η πτώση του ανακτορικού συστήματος, και η οποία κυριάρχησε αμέσως μετά

20 Ηπ. Ελλάδα - Υστεροχαλκή ΙΙΙΑ-Β ( ) Ανακτορική Μυκηναϊκή περίοδος Τελικό Συμπέρασμα: Το τέλος των μυκηναϊκών ανακτόρων περί το 1200 π.χ. δεν οφείλεται στην κάθοδο ελληνόφωνων Δωριέων αλλά σε ενδογενή κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος λόγω εσωτερικών συγκρούσεων και κοινωνικών αναταραχών Η αμέσως προηγούμενη φάση πολιτισμικής μεταβολής είναι η μετάβαση από τη Μεσοχαλκή στην Υστεροχαλκή περίοδο, γνωστή και ως Πρώιμη Μυκηναϊκή περίοδος ή Περίοδος των Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.)

21 Ηπ. Ελλάδα Μεσοχαλκή ( π.χ.) Τα βασικά χαρακτηριστικά της Μεσοχαλκής περιόδου ( π.χ.) στην Ηπειρωτική Ελλάδα είναι: 1) Μικροί οικισμοί, χωρίς αστικά χαρακτηριστικά 2) Φτωχοί τάφοι 3) Απουσία έργων κοινής ωφέλειας (πλατείες, αγωγοί, πηγάδια, κεντρικοί δρόμοι) Απότομη αλλαγή το 1600 π.χ. με την εμφάνιση πλούσιων τάφων στις Μυκήνες. Είναι οι λεγόμενοι Λακκοειδείς Τάφοι των Μυκηνών

22 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Λακκοειδείς Τάφοι Μυκηνών

23 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Λακκοειδείς Τάφοι Μυκηνών

24 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Κτερίσματα: περ αντικείμενα, εξαιρετικού πλούτου και τέχνης:

25 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.)

26 Πλούσια Κτερίσματα

27 Υστεροχαλκή Ι-ΙΙ ( ): Πρώιμοι Μυκηναϊκοί Χρόνοι, Περίοδος Λακκοειδών Τάφων Πλούσια Κτερίσματα

28 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.)

29

30

31 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Οι Λακκοειδείς Τάφοι των Μυκηνών αποτέλεσαν τη βάση για τη θεωρία της καθόδου ελληνικών φύλων (Αχαιοί) από το βορρά με επιχειρήματα: 1) Την απότομη αλλαγή στον πλούτο και το είδος των κτερισμάτων σε σχέση με την προγενέστερη περίοδο (Μεσοχαλκή: πχ)

32 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Οι Λακκοειδείς Τάφοι των Μυκηνών αποτέλεσαν τη βάση για τη θεωρία της καθόδου ελληνικών φύλων (Αχαιοί) από το βορρά με επιχειρήματα: 2) Τη χρήση του ταφικού εθίμου της επιτύμβιας στήλης και του νεκρικού προσωπείου, τα οποία είναι βόρειας προέλευσης

33 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Οι Λακκοειδείς Τάφοι των Μυκηνών αποτέλεσαν τη βάση για τη θεωρία της καθόδου ελληνικών φύλων (Αχαιοί) από το βορρά με επιχειρήματα: 3) Την εισαγωγή αντικειμένων από κεχριμπάρι βαλτικής προέλευσης

34 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Οι Λακκοειδείς Τάφοι των Μυκηνών αποτέλεσαν τη βάση για τη θεωρία της καθόδου ελληνικών φύλων (Αχαιοί) από το βορρά με επιχειρήματα: 4) Την εισαγωγή χρυσών αντικειμένων με βροχοειδή διακόσμηση, η οποία έχει παράλληλα ή επιρροές από τα Καρπάθια Όμως η κατάσταση είναι σαφώς πιο σύνθετη και οι τάφοι δεν περιέχουν μόνο αντικείμενα βόρειας προέλευσης ή επιρροών

35 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 1) Έντονος πολεμικός χαρακτήρας Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Β

36 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) 1) Έντονος πολεμικός χαρακτήρας

37 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.)

38 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή και φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Κρήτη Τριμερές ιερό κρητικού τύπου Χταπόδι θαλάσσιου ρυθμού

39 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή και φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Κρήτη Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α Αρχάνες Κρήτη

40 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή και φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Κρήτη Χρυσά ενώτια (Κρητικού τύπου) Τοιχογραφία Θήρας

41 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή και φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Κρήτη Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α Κνωσός Κρήτη

42 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή αλλά ελλαδική τεχνοτροπία και θεματογραφία Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α Αγ. Τριάδα Κρήτη

43 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Πολλά έχουν έντονη κρητική επιρροή αλλά ελλαδική τεχνοτροπία και θεματογραφία Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α (πολεμικό θέμα) Κνωσός (θρησκευτικό θέμα)

44 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 2) Κάποια ξίφη είναι κρητικού τύπου και φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Κρήτη 2) Άλλα ξίφη είναι ελλαδικού-μυκηναϊκού τύπου και έχουν κατασκευαστεί στην Ηπειρωτική Ελλάδα

45 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 3) στα εγχειρίδια => τεχνική νίελο ανατολικής προέλευσης => θεματολογία ελλαδική, μινωική, ανατολική Ναυτίλοι: κρητικό θέμα Νειλωτικό τοπίο: ανατολικό θέμα Σκηνή κυνηγιού: ελλαδικό θέμα

46 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 4) αυγά στρουθοκαμήλου => πρώτη ύλη ανατολικής προέλευσης => τεχνική και θέμα κρητικά Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α

47 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 5) Εισαγωγές από Μικρά Ασία Αργυρό ελαφόσχημο ρυτό χεττιτικού τύπου Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Α

48 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Χαρακτηριστικά των τάφων και των κτερισμάτων: 6) Εισαγωγές από Βαλτική Κεχριμπάρι από τη Βαλτική Μυκήνες Ταφικός Κύκλος Β

49 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Συνοψίζοντας σχετικά με τα κτερίσματα: Με βάση την τεχνοτροπία, τη θεματολογία και την τεχνολογία κατασκευής τους υπάρχουν κτερίσματα που: α) έχουν κατασκευαστεί και εισαχθεί από Κρήτη, Αν. Μεσόγειο και Β. Ευρώπη β) έχουν κατασκευαστεί στην Ηπ. Ελλάδα από εισηγμένα υλικά γ) έχουν κατασκευαστεί στην Ηπ. Ελλάδα με ντόπια υλικά αλλά είναι κρητικής επιρροής δ) έχουν κατασκευαστεί στην Ηπ. Ελλάδα και ανήκουν σε ντόπιους μυκηναϊκούς τύπους

50 Ερμηνείες Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Θεωρία Βόρειας προέλευσης Μερικά στοιχεία (νεκρικά προσωπεία, κεχριμπάρι, νεκρικές στήλες με άρματα) έχουν ευρωπαϊκή προέλευση. Οι νεκροί ηγεμόνες προέρχονταν από την κεντρική ή βόρεια Ευρώπη αλλά σταδιακά υιοθέτησαν αιγαιακά πολιτισμικά στοιχεία. Αντεπιχειρήματα 1) Τα άρματα είναι ανατολικό στοιχείο (Αίγυπτος, Μεσοποταμία) 2) Αν υπήρχε μετακίνηση ανθρώπων και πολιτισμικών στοιχείων από τη Β. Ευρώπη στις Μυκήνες θα έπρεπε να είχε αφήσει ίχνη σε ενδιάμεσες περιοχές (Μακεδονία, Θεσσαλία, Βοιωτία)

51 Ερμηνείες Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Θεωρία Κρητικής προέλευσης (Παμμινωισμός Evans) Η μινωική προέλευση πολλών κτερισμάτων υποδηλώνει ότι οι νεκροί ηγεμόνες ήταν Κρήτες που εισέβαλαν και κατέκτησαν την Αργολίδα Αντεπιχειρήματα 1) Πράγματι πολλά από τα κτερίσματα είναι εισηγμένα από την Κρήτη, πολλά άλλα όμως είναι ελλαδικού τύπου και κατασκευής 2) Οι τάφοι και τα ταφικά έθιμα είναι ελλαδικού τύπου χωρίς ίχνος κρητικής επιρροής.

52 Ερμηνείες Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Θεωρία αυτόνομης ανάπτυξης (Wace) Στις πρώιμες φάσεις του (ΜΧ ΙΙΙ-ΥΧ Ι) ο μυκηναϊκός πολιτισμός έχει έντονες κρητικές επιρροές. Αλλά οι ηγεμόνες των λακκοειδών τάφων ήταν μυκηναίοι, όχι κρητικοί Είναι η πιο πιθανή θεωρία όμως απομένει να εξηγηθεί η συγκέντρωση τόσο μεγάλου πλούτου σε τόσο λίγους τάφους.

53 Ερμηνείες Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Θεωρία αγροτικού πλεονάσματος: 1) Αργολίδα είναι εξαιρετικά εύφορη περιοχή. 2) Μια αναδυόμενη κοινωνική ομάδα των πολεμιστών πέτυχε να ελέγξει για όφελός της την αγροτική παραγωγή 3) Το αγροτικό πλεόνασμα οδήγησε στον ξαφνικό πλουτισμό Όμως το αγροτικό πλεόνασμα δεν εξηγεί: 1) Την εισαγωγή τεράστιων ποσοτήτων πολύτιμων προϊόντων και υλών (χρυσός, άργυρος, κεχριμπάρι, χαλκός, ελεφαντοστό) από Κρήτη, Β. Ευρώπη και Αν. Μεσόγειο 2) Και άλλες περιοχές είναι εύφορες (Βοιωτία, Αχαΐα, Θεσσαλία) χωρίς να παρατηρούνται παρόμοια φαινόμενα

54 Ερμηνείες Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Θεωρία ειδική σχέσης με Κρήτη: Η κυριαρχία των κρητικών τύπου κτερισμάτων (εισηγμένων και ντόπιων απομιμήσεων) υποδηλώνει μιας ειδική σχέση της Ηπ. Ελλάδας με την Κρήτη. Ποια μορφή μπορεί να έχει αυτή η σχέση; 1) Εμπόριο κασσίτερου 2) Εμπόριο χρυσού

55 A/ Κασσίτερος Σε όλη τη ΜΧ η Κρήτη εισήγαγε κασσίτερο από τη Μ. Ασία και τη Μ. Ανατολή. Η διακίνηση γινόταν σε μία κυκλική θαλάσσια οδό: Κρήτη Αίγυπτος Κύπρος Συροπαλαιστίνη Τουρκία

56 A/ Κασσίτερος Στα τέλη της ΜΧ η περιοχές αυτές βρίσκονται σε μεγάλη αναταραχή λόγω πολέμων. Μ. Ασία: Άνοδος Χετταίων Αίγυπτος: Εισβολή των Υξώς Η πρόσβαση των Κρητών στις πηγές κασσίτερου ανακόπτεται Χετταίοι Υξώς

57 A/ Κασσίτερος Εναλλακτικές πηγές κασσίτερου: Καρπάθια, Αυστρία, Ιταλία, Αγγλία Οι νέοι δρόμοι του κασσίτερου προς την Κρήτη περνούν από την Ηπ. Ελλάδα Οι πολεμιστές των Μυκηνών κατάφεραν να λειτουργήσουν ως ενδιάμεσοι διακινητές του κασσίτερου, ανταλλάσσοντάς τον με κρητικά προϊόντα Χετταίοι Υξώς

58 Β/ Χρυσός Στα τέλη της ΜΧ αρχίζει η εκμετάλλευση των μεταλλείων χρυσού στα Καρπάθια Οι πολεμιστές των Μυκηνών εξασφαλίζουν πρόσβαση σε μεγάλες ποσότητες χρυσού Ο πλούτος τους επιτρέπει να αναπτύξουν προνομιακές σχέσεις και να εισάγουν πολύτιμα αντικείμενα από την Κρήτη

59 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Συνοψίζοντας: 1) Η ερμηνεία του πλούτου των Λακκοειδών Τάφων με θεωρίες περί άφιξης των πρώτων Ελλήνων από το βορρά έχει πλέον ξεπεραστεί 2) Γύρω στο 1600 π.χ. αναδύεται στην Αργολίδα μία ξεχωριστή κοινωνική ομάδα, μία άρχουσα τάξη, η οποία αντλεί τη δύναμή της: α) από την στρατιωτική της υπεροχή, ιδιαίτερα σε μία εποχή γεμάτη αναταραχές και πολέμους (οχυρώσεις, απεικονίσεις μαχών) β) από τις εμπορικές σχέσεις και την πρόσβαση σε πρώτες ύλες από τη Βόρεια Ευρώπη (κεχριμπάρι, χρυσός, κασσίτερος), και πολύτιμα αντικείμενα από την Αν. Μεσόγειο (Κρήτη, Αίγυπτο, Μικρά Ασία)

60 Περίοδος Λακκοειδών Τάφων (1600 π.χ.) Συνοψίζοντας: 3) Η Περίοδος των Λακκοειδών Τάφων αλλά και η προγενέστερη ΜΧ περίοδος ( π.χ.) θεωρούνται φάσεις διαμόρφωσης του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Παρατηρείται πολιτισμική συνέχεια σε πολλές κατηγορίες του υλικού πολιτισμού 4) Είναι εύλογο, χωρίς όμως να μπορεί να αποδειχθεί, ότι η γλώσσα των κατοίκων της ΜΧ και ΥΧ Ι είναι ίδια με των Μυκηναίων της Γραμμικής Β, και επομένως ελληνική 5) Επομένως, η ελληνική γλώσσα αποτυπώθηκε μεν το 1400 π.χ. (Γραμμική Β) αλλά είναι εύλογο και πολύ πιθανό να έχει εμφανιστεί και διαμορφωθεί μερικούς αιώνες νωρίτερα (μεταξύ π.χ.) Η αμέσως προηγούμενη περίοδος δραστικών πολιτισμικών μεταβολών είναι το τέλος της Πρώιμης Εποχής Χαλκού (2200 π.χ.)

61 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 1) Αποτελεσματικότερα εργαλεία => αποτελεσματικότερη εργασία => κοινωνική διαφοροποίηση => κοινωνική ανισότητα

62 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 2) Αποτελεσματικότερα όπλα => αλλαγές σε πόλεμο-οχυρώσεις => δυνατότητα επιβολής => κοινωνική ανισότητα

63 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 3) Σύνθετη τεχνολογία => τεχνολογική εξειδίκευση => κοινωνική διαφοροποίηση => κοινωνική ανισότητα Σε αντίθεση με την τεχνολογία λίθινων εργαλείων και πήλινων αγγείων η οποία απαιτούσε περιορισμένη εξειδίκευση

64 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 4) Σπανιότητα πηγών => θαλάσσια ταξίδια => εμπόριο => κοινωνική διαφοροποίηση => κοινωνική ανισότητα

65 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 5) Για πρώτη φορά κατασκευή αντικειμένων με σημαντική υλική αξία λόγω: α) Σπανιότητας μετάλλων (ελάχιστες απομακρυσμένες πηγές) β) Δυσκολίας εξόρυξης (ανακάλυψη πηγών, γαλαρίες) γ) Δυσκολίας κατεργασίας (εκκαμίνευση, κραμάτωση, σφυρηλάτηση, μήτρες)

66 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Εντατικοποίηση χρήσης μετάλλων 6) Για πρώτη φορά φορητά αντικείμενα αξίας => συσσώρευση και αποθήκευση πλούτου => κοινωνική διαφοροποίηση => κοινωνική ανισότητα

67 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 1) Πρώτοι μεγάλοι οικισμοί με πρωτο-αστικά χαρακτηριστικά: α) οχυρωμένοι με ισχυρά τείχη, προτειχίσματα και προμαχώνες Παλαμάρι Σκύρου Τροία Πολιόχνη Λήμνου

68 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 1) Πρώτοι μεγάλοι οικισμοί με πρωτο-αστικά χαρακτηριστικά: β) με πολεοδομική οργάνωση, δρόμους, πλατείες, οικοδομικά τετράγωνα, κοινωφελή έργα Πολιόχνη Λήμνου

69 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 1) Πρώτοι μεγάλοι οικισμοί με πρωτο-αστικά χαρακτηριστικά: γ) με μνημειακά κτίρια, δημόσιου χαρακτήρα Σιταποθήκη «Βουλευτήριο» Πολιόχνη Λήμνου

70 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 2) Ανάπτυξη θαλάσσιων επικοινωνιών: α) Απεικονίσεις μακρών πολύκωπων πλοίων Κρήτη Κυκλάδες Κυκλάδες

71 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 2) Ανάπτυξη θαλάσσιων επικοινωνιών: β) Παναιγαιακή Κοινή: αντικείμενα με διάδοση σε όλο το Αιγαίο Ένα «Διεθνές Πνεύμα» που εκδηλώνεται με την ευρεία διάδοση αντικειμένων υψηλής συμβολικής και αισθητικής αξίας όπως...

72 Το «Διεθνές Πνεύμα» Μαρμάρινα αγγεία Χάλκινα & αργυρά εγχειρίδια Μαρμάρινα ειδώλια Οστέινες χρωματοθήκες Διακοσμημένη κεραμική (σαλτσιέρες)

73 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 3) Κοινωνική διαφοροποίηση: διαφοροποίηση στους τάφους Ελάχιστοι τάφοι περιέχουν κτερίσματα υψηλής ποιότητας και αξίας => άτομα με εξέχουσα κοινωνική θέση λόγω ιδιαίτερων ικανοτήτων, δεξιοτήτων ή υλικού πλούτου

74 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους α) Μνημειώδη, με πολλά δωμάτια και πολύπλοκη διαρρύθμιση β) Διώροφα, με εξώστες στον όροφο γ) Οχυρωμένα Κολώνα Αίγινα Λευκή Οικία

75 Ηπ. Ελλάδα Πρώιμη Εποχή Χαλκού (2300 π.χ.) 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους α) Μνημειώδη, με πολλά δωμάτια και πολύπλοκη διαρρύθμιση β) Διώροφα, με εξώστες στον όροφο γ) Οχυρωμένα Κολώνα Αίγινα Λευκή Οικία

76 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους α) Μνημειώδη, με πολλά δωμάτια και πολύπλοκη διαρρύθμιση β) Διώροφα, με εξώστες στον όροφο γ) Οχυρωμένα Λέρνα Ναύπλιο

77 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους α) Μνημειώδη, με πολλά δωμάτια και πολύπλοκη διαρρύθμιση β) Διώροφα, με εξώστες στον όροφο γ) Οχυρωμένα Λέρνα, Οικία Κεράμων

78 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους δ) Σφραγίσματα (αποτυπώματα σφραγίδων σε πηλό) => Έλεγχος παραγωγής και διακίνησης => Διοίκηση

79 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους δ) Σφραγίσματα (αποτυπώματα σφραγίδων σε πηλό) => Έλεγχος παραγωγής και διακίνησης => Διοίκηση Ο ιδιοκτήτης της σφραγίδας έλεγχε την πρόσβαση στο περιεχόμενο του σφραγισμένου κιβωτίου, αγγείου, σάκου, καλαθιού ή δωματίου

80 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά 4) Κοινωνική ιεραρχία: Κτίρια με Διαδρόμους α) Μνημειώδη, με πολλά δωμάτια και πολύπλοκη διαρρύθμιση β) Διώροφα, με εξώστες στον όροφο γ) Οχυρωμένα Λέρνα, Οικία Κεράμων

81 Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) Πολιτισμικά χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικά της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού σε όλο το Αιγαίο: 1) Πρώιμη αστικοποίηση (μεγάλοι οικισμοί με δρόμους, πλατείες, οχυρώσεις, έργα κοινής ωφέλειας, δημόσια κτίρια) 2) Σημασία θαλάσσιων επικοινωνιών (παράλιοι οικισμοί, ομοιώματα & παραστάσεις πλοίων, θαλάσσια διακίνηση αγαθών) 3) Σύνθετη κοινωνική οργάνωση (δημόσια μνημειώδη κτίρια, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες οικισμοί) 4) Κοινωνική ανισότητα (ταφικά κτερίσματα, σφραγίσματα και έλεγχος σε αποθηκευμένα προϊόντα και αγαθά) 5) Παν-Αιγαιακή κοινή (αντικείμενα που ανταλλάσσονταν και διακινούνταν σε μεγάλες αποστάσεις).

82 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Νέα στοιχεία που υποδηλώνουν πολιτισμική αλλαγή το 2200 π.χ. : 1) Εγκατάλειψη των Κτιρίων με Διαδρόμους 2) Ευρεία διάδοση αψιδωτών κτιρίων 3) Ενταφιασμοί εντός οικισμών και νέος τύπος τάφου (τύμβος) 4) Εισαγωγή και χρήση ταχύστροφου κεραμικού τροχού 5) Εμφάνιση νέων κεραμικών τύπων

83 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Η εμφάνιση των νέων πολιτισμικών στοιχείων συνδυάζεται με καταστροφές στο τέλος της ΠΕ ΙΙ, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της Λέρνας. 1) Η Οικία των Κεράμων καταστρέφεται από φωτιά, εγκαταλείπεται & καλύπτεται με τύμβο

84 Πρωτοχαλκή ΙΙΙ Ηπειρωτική Ελλάδα Η εμφάνιση των νέων πολιτισμικών στοιχείων συνδυάζεται με καταστροφές στο τέλος της ΠΕ ΙΙ, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της Λέρνας. Λέρνα ΙV ΠΕ ΙΙΙ 1) Η Οικία των Κεράμων καταστρέφεται από φωτιά, εγκαταλείπεται & καλύπτεται με τύμβο

85 2) Αψιδωτές οικίες κτίζονται γύρω από τον τύμβο. Οι Αλλαγές του 2200 π.χ.

86 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Η εμφάνιση των νέων πολιτισμικών στοιχείων συνδυάζεται με καταστροφές στο τέλος της ΠΕ ΙΙ, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της Λέρνας. 3) Χαρακτηριστικά αγγεία της ΠΧ ΙΙ κεραμικής εξαφανίζονται.

87 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Η εμφάνιση των νέων πολιτισμικών στοιχείων συνδυάζεται με καταστροφές στο τέλος της ΠΕ ΙΙ, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της Λέρνας. 4) Εμφανίζονται νέοι κεραμικοί τύποι

88 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Αρχαιολογικά δεδομένα και θεωρίες πληθυσιακών μετακινήσεων: Η ολική καταστροφή της Λέρνας από φωτιά και η εμφάνιση νέων πολιτισμικών στοιχείων οδήγησε στη θεωρία της καθόδου ενός νέου φύλου (Πρωτοέλληνες, Μινύες, Ίωνες). Οι Πρωτοέλληνες κατέκτησαν τις ΠΧ ΙΙ θέσεις, κατέστρεψαν τα διοικητικά κέντρα (Κτίρια με Διαδρόμους), και έφεραν μαζί τους νέα έθιμα και πολιτισμικά στοιχεία. Θεωρία με πολλά προβλήματα που στηρίζεται σε μεταγενέστερες ιστορικές πηγές και αμφισβητείται από τους αρχαιολόγους.

89 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Αρχαιολογικά Δεδομένα Το 2200 π.χ. μεγάλες αλλαγές στον υλικό πολιτισμό: αψιδωτά κτίρια, τύμβοι, κεραμικός τροχός, νέοι κεραμικοί τύποι Γλωσσολογικά Δεδομένα Μυκηναϊκή γλώσσα = ελληνική γλώσσα Όμως η ελληνική γλώσσα έχει και ένα προ-ελληνικό υπόστρωμα Θεωρία καθόδου «Πρωτοελλήνων» Έως το 2200 π.χ. στην Ελλάδα ζούσαν προελληνικά φύλα που μιλούσαν μία μη-ελληνική γλώσσα Το 2200 π.χ. «έρχονται» οι Πρωτοέλληνες. Καίνε και καταστρέφουν (Λέρνα), φέρνουν μια νέα γλώσσα (ελληνική) και νέα πολιτισμικά στοιχεία τα οποία εξελισσόμενα θα οδηγήσουν στον ελληνικό μυκηναϊκό πολιτισμό

90 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Προβλήματα: 1) Θεωρητικά προβλήματα: α) Ταύτιση υλικού πολιτισμού με έναν λαό και μια γλώσσα β) Ερμηνεία πολιτισμικών αλλαγών με μετανάστευση 2) Διαφωνίες για την προέλευση των Πρωτοελλήνων: Μικρά Ασία, Μέση Ανατολή, Βαλκάνια, Ουκρανικές στέπες(!) 3) Οι καταστροφές μπορεί να οφείλονται σε συνδυασμό παραγόντων: επαναστάσεις, επιδημίες, λοιμοί, κοινωνικές αναταράξεις, σιτοδείες, σεισμοί, οικονομικοί ανταγωνισμοί μεταξύ θέσεων 4) Μερικά από τα νέα πολιτισμικά στοιχεία (μινυακή κεραμική) είναι μάλλον αποτέλεσμα επιτόπιας εξέλιξης και όχι μεταναστεύσεων

91 Οι Αλλαγές του 2200 π.χ. Η πολιτισμική τομή του 2000 π.χ. δεν οφείλεται σε καθόδους λαών και ελληνικών φύλων, αλλά σε εσωτερική κατάρρευση ενός συστήματος διοίκησης με ενδογενή αίτια Η αμέσως προηγούμενη φάση δραστικής πολιτισμικής μεταβολής είναι η Νεολιθική Επανάσταση στη Μικρά Ασία ( π.χ.) και η Νεολιθικοποίηση του ελληνικού χώρου (7000 π.χ.)

92 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) π.χ. Χαρακτηριστικά: 1) Το π.χ. τελειώνει η τελευταία Παγετώδης περίοδος. Πάγοι λειώνουν => θάλασσα ανεβαίνει => σημερινό τοπίο. 2) Θερμότερο κλίμα => αλλαγές σε φυτά και ζώα. Τα μεγάλα ζώα εξαφανίζονται ή μεταναστεύουν βορειότερα. 3) Ο άνθρωπος αναγκάζεται να προσαρμοστεί σε νέες συνθήκες. Διατηρεί το νομαδικό τρόπο ζωής, το κυνήγι και την τροφοσυλλογή, αλλά 4) Εφαρμόζει κάποιες νέες μεθόδους και πρακτικές που προετοιμάζουν τη Νεολιθική Επανάσταση.

93 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) Λίγες θέσεις έχουν ανασκαφεί: Κέρκυρα, Αργολίδα, Αλόννησος, Κύθνος, Θεόπετρα, Πλακιάς.

94 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) Φράγχθι Αργολίδας Αλλαγές σε σχέση με ΠΛ 1) Κυνήγι: μικρότερα ζώα 2) Διατροφή: περισσότερα φυτά (φιστίκια, αμύγδαλα, καρύδια, άγριο κριθάρι & βρώμη) 3) Διατροφή: περισσότερα ψάρια ανοιχτής θάλασσας (τόνος)

95 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) Φράγχθι Αργολίδας Αλλαγές σε σχέση με ΠΛ 1) Κυνήγι: μικρότερα ζώα 2) Διατροφή: περισσότερα φυτά (φιστίκια, αμύγδαλα, καρύδια, άγριο κριθάρι & βρώμη) 3) Διατροφή: περισσότερα ψάρια ανοιχτής θάλασσας (τόνος) 4) Νεκροταφείο με περ. 20 νεκρούς (άνδρες+γυναίκες, βρέφη, παιδιά, ενήλικες) => πιο μόνιμη εγκατάσταση.

96 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) Φράγχθι Αργολίδας Εργαλεία από μηλιακό οψιανό Μαζί με οστά ψαριών ανοιχτής θάλασσας (τόνος) Επομένως, μακρινά θαλάσσια ταξίδια ως την ακατοίκητη Μήλο για προμήθεια πρώτης ύλης

97 Μεσολιθική Ελλάδα ( π.χ.) Συνοψίζοντας: 1) Η Μεσολιθική αποτελεί συνέχεια της Παλαιολιθικής, όμως 2) μέσα σε συνθήκες αλλαγών σε τοπίο, κλίμα, βλάστηση, πανίδα. 3) Ο άνθρωπος αρχίζει να προσαρμόζεται διατηρώντας πολλά στοιχεία του παλαιού τρόπου ζωής, όμως 4) ακολουθεί νέες πρακτικές που προετοιμάζουν το έδαφος για τη Νεολιθική Επανάσταση. α) Μόνιμη εγκατάσταση σε μία περιοχή (Κύθνος, Φράγχθι). β) Ίδρυση νεκροταφείων (Κύθνος, Φράγχθι). γ) Αλλαγή διατροφής: άγρια δημητριακά (Φράγχθι), ψάρια (Φράγχθι, Γιούρα), εξημέρωση αγριόχοιρου (Γιούρα). δ) Ναυσιπλοΐα και αποικισμός νησιών (Γιούρα, Κύθνος).

98 Νεολιθική Επανάσταση ( π.χ.) Την ίδια περίοδο στη Μέση Ανατολή => Νεολιθική Επανάσταση 1) Μόνιμος συνοικισμός εγκατάλειψη νομαδικού τρόπου ζωής 2) Γεωργία εξημέρωση & καλλιέργεια φυτών περιορισμός τροφοσυλλογής 3) Κτηνοτροφία εξημέρωση και εκτροφή ζώων περιορισμός κυνηγιού Αργή διαδικασία (3000 χρόνια) με πειραματισμούς και παλινωδίες Η αλλαγή αυτή ονομάστηκε «επανάσταση» όχι λόγω ραγδαίου χαρακτήρα (3.000 χρόνια), αλλά λόγω των συνεπειών της.

99 Νεολιθική Επανάσταση ( π.χ.) Εύφορη Ημισέληνος

100 Η Νεολιθικοποίηση στον Ελλαδικό χώρο (6.800 π.χ.) Στον Ελλαδικό χώρο υπάρχει μικρή καθυστέρηση. Κνωσός (6.800), Άργισσα, Σέσκλο, Φράγχθι (6.600) Άργισσα Σέσκλο Φράγχθι Κνωσός

101 Η Νεολιθικοποίηση στον Ελλαδικό χώρο (6.800 π.χ.) Δύο θεωρίες για την εμφάνιση του νέου τρόπου ζωής στην Ελλάδα: 1) Εισαγωγή από την Ανατολή ενός «νεολιθικού πακέτου» 2) Γηγενής εμφάνιση και ανάπτυξη 2 1

102 Η Νεολιθικοποίηση στον Ελλαδικό χώρο (6.800 π.χ.) Πιο πιθανό είναι το ενδιάμεσο σενάριο 1) Κλίμα, θέση και γεωμορφολογία επιτρέπουν στον ελλαδικό χώρο να συμμετάσχει στην πρώτη φάση μετάβασης στο νεολιθικό τρόπο ζωής 2) Μερικά στοιχεία εμφανίζονται γηγενώς (Ηπ. Ελλάδα: μόνιμη εγκατάσταση, εξημέρωση αγριόχοιρου, κατανάλωση άγριων δημητριακών) 3) Μερικά άλλα εισάγονται έτοιμα με μετακινούμενους πληθυσμούς γεωργών από την Ανατολή μέσω Μικράς Ασίας (Κρήτη: εξημερωμένα αιγοπρόβατα, μονόκοκκο σιτάρι)

103 Η Νεολιθικοποίηση στον Ελλαδικό χώρο (6.800 π.χ.) Πιο πιθανό είναι το ενδιάμεσο σενάριο 4) Η διάδοση γίνεται ειρηνικά: (α) με μετακινούμενους πληθυσμούς, (β) με ανταλλαγές και διάχυση γνώσης και εμπειρίας.

104 Η Νεολιθικοποίηση και η εξάπλωση της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας (Θεωρία Renfrew) 1) Η εξάπλωση του νεολιθικού τρόπου ζωής έγινε μέσω διάχυσης ιδεών και μετανάστευσης γεωργικών πληθυσμών από Ασία προς Ευρώπη. 2) Πρόκειται για μικρές μετακινήσεις, λόγω δημογραφικών πιέσεων και κορεσμού μιας περιοχής, και όχι οργανωμένη μετανάστευση 3) Θα μπορούσαν αυτοί οι γεωργικοί πληθυσμοί να είναι οι φορείς της ινδοευρωπαϊκής γλώσσας και της εξάπλωσής της; 4) Οι γεωργικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν δυτικότερα και υπερίσχυσαν αριθμητικά των μικρών τροφοσυλλεκτικών ομάδων που κατοικούσαν έως τότε σε αυτές τις περιοχές, λόγω αποτελεσματικότερων στρατηγικών σε οικονομία και διατροφή 5) Η υπερίσχυση των νεοφερμένων γεωργικών πληθυσμών επέφερε την αντικατάσταση των υπαρχουσών μη-ινδοευρωπαϊκων γλωσσών από μια νέα πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα

105 Η Νεολιθικοποίηση και η εξάπλωση της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας 6) Ερώτημα: η γλώσσα των πρώτων γεωργών ήταν ελληνική; α) Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα οι πρώτοι γεωργοί που εγκαταστάθηκαν στην Κνωσό μετακινήθηκαν από τη Μικρά Ασία β) Πιθανώς μιλούσαν μια γλώσσα που αργότερα αποτυπώθηκε στην Γραμμική Α, η οποία είναι ινδοευρωπαϊκή αλλά όχι ελληνική 7) Επομένως οι πρώτοι γεωργοί που ήρθαν στο Αιγαίο ίσως μιλούσαν μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, αλλά αυτή δεν ήταν ελληνική 8) Αντίστοιχα, το προ-ελληνικό υπόστρωμα της ελληνικής γλώσσας μπορεί να ανάγεται στους νεολιθικούς γεωργούς που μετανάστευσαν στο Αιγαίο το 7000 π.χ. από τη Μικρά Ασία, και οποίοι μιλούσαν μια ινδοευρωπαϊκή αλλά μη-ελληνική γλώσσα Πρόκειται για μια βάσιμη θεωρία, βασισμένη σε εύλογες υποθέσεις αλλά δεν μπορεί να αποδειχθεί αρχαιολογικά & γλωσσολογικά

106 Η Νεολιθικοποίηση και η εξάπλωση της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας 1) Προβλήματα σύνδεσης εξάπλωσης της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας μέσω Νεολιθικοποίησης α) Απουσία ινδοευρωπαϊκών γλωσσών στον πυρήνα της Νεολιθικής Επανάστασης (Εύφορη Ημισέλινος)

107 Η Νεολιθικοποίηση και η εξάπλωση της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας 1) Προβλήματα σύνδεσης εξάπλωσης της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας μέσω Νεολιθικοποίησης α) Απουσία ινδοευρωπαϊκών γλωσσών στον πυρήνα της Νεολιθικής Επανάστασης (Εύφορη Ημισέλινος) β) Γενετικές μελέτες: η συνεισφορά των πρώτων γεωργών στη σύγχρονη ευρωπαϊκή γονιδιακή δεξαμενή είναι 20%, ενώ των παλαιολιθικών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών είναι 80%(!!). 2) Επομένως, αξιοσημείωτη πληθυσμιακή συνέχεια από την Ανώτερη Παλαιολιθική έως σήμερα τουλάχιστον σε γενετικό επίπεδο. 3) Θα μπορούσε και σε γλωσσική επίπεδο, δηλαδή οι πρώτοι Homo Sapiens της Ευρώπης να μιλούσαν ινδοευρωπαϊκή γλώσσα; Επόμενη υπό εξέταση περίοδος η Ανώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή η εποχή άφιξης του Homo Sapiens σε Ευρώπη ( π.χ.) και Ελλάδα ( π.χ.) και εξάπλωσής του στη Β Ευρώπη ( π.χ.)

108 Παλαιολιθική Εποχή 1) Κατώτερη Παλαιολιθική: π.χ. Εμφανίζεται στην Αν. Αφρική Είναι ο πρώτος Homo Homo Habilis Επιδέξιος Άνθρωπος Κατασκευάζει τα πρώτα εργαλεία Δεν φεύγει εκτός Αφρικής

109 Παλαιολιθική Εποχή 1) Κατώτερη Παλαιολιθική: π.χ. Homo Erectus Όρθιος Άνθρωπος Εμφανίζεται σε Α. Αφρική, εξαπλώνεται σε Ασία (μάλλον όχι στην Ευρώπη) Τα εργαλεία του είναι συνθετότερα (Αχελαίος χειροπέλεκυς) Ο πρώτος Homo που έχει φωτιά

110 Παλαιολιθική Εποχή 2) Μέση Παλαιολιθική: π.χ. Ο πιο κοντινός στο σημερινό άνθρωπο, ζούσε σε Ευρώπη, Δυτ. Ασία Εργαλεία συνθετότερα (Τεχνική Λεβαλουά) Homo Neanderthal Ταφικά έθιμα

111 3) Ανώτερη Παλαιολιθική: π.χ. Homo Sapiens Έμφρων (Σοφός) Άνθρωπος Εμφανίζεται σε Αν. Αφρική, περνά σε Ασία το π.χ. και στην Ευρώπη το π.χ. Εργαλεία περισσότερο σύνθετα Προσαρμόζεται στο περιβάλλον καλύτερα από άλλους Homo Παλαιολιθική Εποχή

112 Παλαιολιθική Οικονομία Ο άνθρωπος εξαρτάται από το κλίμα (παγετώδης περίοδος) και την αντίστοιχη χλωρίδα και πανίδα: 1) Κυνηγά ή συλλέγει την τροφή του έτοιμη από τη φύση 2) Ζει νομαδικά. Μετακινείται διαρκώς ψάχνοντας περιοχές (α) με περισσότερα ζώα, (β) με περισσότερα φυτά, (γ) με ηπιότερο κλίμα. 3) Δεν δημιουργεί χωριά, πόλεις ή μεγάλες ομάδες => Απλή Κοινωνική οργάνωση. 4) Δεν αναπτύσσει ιδιαίτερη τεχνολογία, εκτός από αυτή που σχετίζεται με το κυνήγι.

113 Κατώτερη Παλαιολιθική στην Ελλάδα 2) Αχελαία λιθοτεχνία Ελάχιστοι Χειροπελέκεις 1) Κρανίο Πετραλώνων Homo Heidelbergensis Κοκκινόπηλος Ηπείρου Παλαιόκαστρο Κοζάνης

114 Μέση Παλαιολιθική στην Ελλάδα 1) Μουστέρια Λιθοτεχνία Homo Neanderthal Πολλές νέες θέσεις: Κέρκυρα, Αχαΐα, Ηλεία, Μάνη, Εύβοια, Αλόννησος, Ιωάννινα, Άρτα, Καλαμπάκα, Λάρισα, Δράμα, Ροδόπη.

115 Μέση Παλαιολιθική στην Ελλάδα Θεόπετρα Καλαμπάκας

116 Μέση Παλαιολιθική στην Ελλάδα Θεόπετρα Καλαμπάκας Πατημασιές Neanderthal

117 Ανώτερη Παλαιολιθική στην Ελλάδα 1) Λιθοτεχνία Λεπίδων Homo Sapiens Πολλές θέσεις σε όλη την Ελλάδα: Αργολίδα, Μάνη, Εύβοια, Ιωάννινα, Λάρισα, Πήλιο, Άρτα, Κόνιτσα, Καλαμπάκα, Δράμα, Βοιωτία, Νησιά Αιγαίου Νέο στοιχείο: κατοίκηση νησιών Η άφιξη του Homo Sapiens στην Ελλάδα γίνεται με καθυστέρηση χρόνων

118 Ανώτερη Παλαιολιθική στην Ελλάδα Θεόπετρα Καλαμπάκας

119 Ανώτερη Παλαιολιθική στην Ελλάδα Θεόπετρα Καλαμπάκας Κρανίο Homo Sapiens π.χ. Εστίες

120 Ανώτερη Παλαιολιθική Σαρακινό Πηλίου Παλαιότερα Αντικείμενα Τέχνης στον Ελληνικό Χώρο Στην Ελλάδα δεν έχουν βρεθεί γυναικεία ειδώλια (αφροδίτες) και βραχογραφίες

121 Ανώτερη Παλαιολιθική Λιμενάρια Θάσου Ορυχείο Κόκκινης Ώχρας

122 Ανώτερη Παλαιολιθική Λιμενάρια Θάσου Ορυχείο Κόκκινης Ώχρας

123 Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα στην Παλαιολιθική Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η εξάπλωση της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας έγινε κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο (έξοδος του Homo Sapiens από την Αφρική). Επιχειρήματα: 1) Η Ανώτερη Παλαιολιθική είναι η μοναδική περίοδος πολιτιστικής ομοιογένειας στην Ευρώπη, και επομένως είναι συμβατή με την ιδέα ενός πληθυσμού που μιλά μόνο μία πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, πριν αυτή διασπαστεί στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες 2) Η ευρεία εξάπλωση της ινδοευρωπαϊκής συνάδει με το νομαδικό τρόπο ζωής και τις μετακινήσεις των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών 3) Γενετικές μελέτες: η συνεισφορά των πρώτων γεωργών στη σύγχρονη ευρωπαϊκή γονιδιακή δεξαμενή είναι 20%, ενώ των παλαιολιθικών κυνηγών-τροφοσυλλεκτών είναι 80%(!!). Επομένως: αξιοσημείωτη συνέχεια από την Ανώτερη Παλαιολιθική έως σήμερα σε γενετικό επίπεδο, και ίσως και σε γλωσσικό

124 Γενετικές Μελέτες Πυρήνας Κύτταρο Κυτταρόπλασμα Χρωμόσωμα Υ Πατρογραμμικό DNA Μιτοχόνδρια Μητρογραμμικό DNA Κατά την αντιγραφή: μεταλλάξεις Οι σπανιότερες μεταλλάξεις ταξινομούνται σε απλοομάδες και διαφοροποιούν πληθυσμούς Μέσω πολύπλοκων υπολογισμών οι μεταλλάξεις (απλοομάδες) μπορούν να τοποθετηθούν στο χρόνο και το χώρο

125 Γενετικές Μελέτες Έρευνες μιτοχονδριακού DNA στους σύγχρονους Ευρωπαίους: 1) U5 => άφιξη Homo Sapiens στην Ευρώπη => π.χ. = 10% 2) H, V, I, W, T, K => ενδοευρωπαϊκές μετακινήσεις Homo Sapiens από τη Ν στη Β Ευρώπη => π.χ. = 70% 3) J => άφιξη των πρώτων γεωργικών πληθυσμών από την Ασία => π.χ. = 20% Η υπαρκτή αλλά μικρή συμβολή των DNA των πρώτων γεωργών στο σημερινό Ευρωπαϊκό DNA υποδηλώνει: 1) Υπήρξε πράγματι πληθυσμιακή μετακίνηση γεωργών από την Ασία προς την Ευρωπή, αλλά 2) η νεολιθικοποίηση της Ευρώπης ήταν περισσότερο αποτέλεσμα πολιτισμικής διάχυσης και όχι πληθυσμιακής μετανάστευσης

126 Γενετικές Μελέτες Έρευνες μιτοχονδριακού DNA στους σύγχρονους Έλληνες: 1) U5 => άφιξη Homo Sapiens στην Ελλάδα => π.χ. = 5% 2) H, T, K => ενδοευρωπαϊκές μετακινήσεις Homo Sapiens από τη Ν στη Β Ευρώπη => π.χ. = 65% 3) J => άφιξη πρώτων γεωργών από την Ασία => π.χ. = 8% Έρευνες DNA χρωμοσώματος Υ στους σύγχρονους Έλληνες έδειξε διαφορές μεταξύ Κρήτης και Ηπειρωτικής Ελλάδας στη συχνότητα των Νεολιθικών απλοομάδων μικρασιατικής προέλευσης => 1) Ενίσχυση των αρχαιολογικών δεδομένων ότι στην Κρήτη έχουμε μετανάστευση γεωργών από τη Μικρά Ασία, και όχι απλή διάχυση του Νεολιθικού τρόπου ζωής 2) Ενίσχυση (αλλά όχι επιβεβαίωση) της υπόθεσης ότι η κρητική γλώσσα που αργότερα καταγράφηκε στις πινακίδες Γραμμικής Α ήταν ινδοευρωπαϊκή, μικρασιατικής προέλευσης, αλλά όχι ελληνική

127 Γενετικές Μελέτες & Γλώσσα - Τελικές Παρατηρήσεις 1) Δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε τη γλώσσα ούτε των πρώτων Homo Sapiens που ήλθαν από την Αφρική κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική ( π.χ.), ούτε των πρώτων γεωργών που ήλθαν από τη Μικρά Ασία κατά τη Νεολιθική (6800 π.χ.) 2) Σε κάθε περίπτωση, είτε για την Παλαιολιθική είτε για τη Νεολιθική περίοδο δεν αναφερόμαστε σε μια ελληνική αλλά σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα 3) Μία απλοομάδα (γονότυπος-dna) δεν μπορεί να συγχέεται με μία φυλή (φαινότυπος) 4) Ένας λαός ή μία φυλή δεν πρέπει να ταυτίζεται με μία γλώσσα ή/και έναν υλικό πολιτισμό ή/και ένα έθνος ή/και ένα εθνωνύμιο ή.και μία εθνική συνείδηση

128 Κριτική της θεωρίας των Ινδοευρωπαίων Η θεωρία της ύπαρξης μιας κοιτίδας ενός πρωτο-ινδοευρωπαϊκού λαού της Παλαιολιθικής ή Νεολιθικής που μιλά μια πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα και κατόπιν εξαπλώνεται στην Ευρασία έχει προβλήματα: 1) Ο όρος ινδοευρωπαϊκός αναφέρεται σε μια ομάδα γλωσσών, όχι σε μία γλώσσα. Η ύπαρξη κοινών ριζών σε πολλές γλώσσες (pater, mater) δεν σημαίνει απαραίτητα την ύπαρξη μιας κοινής μητρικής πρωτογλώσσας. Άλλες εναλλακτικές: γλωσσικές επιρροές, λεκτικά δάνεια, παράλληλη εξέλιξη γλωσσών 2) Μια γλώσσα δεν πρέπει να εξισώνεται με έναν λαό. Ακόμα και αν υπήρχε μια μητρική πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, δε σημαίνει ότι αντιστοιχούσε σε έναν και μόνο πρωτο-ινδοευρωπαϊκό λαό που ζούσε σε μια περιοχή από όπου εξαπλώθηκε με μεταναστεύσεις 3) Οι μεταναστεύσεις λαών δεν είναι η μόνη και εξ ορισμού ορθή ερμηνεία για την εξάπλωση μιας γλώσσας (ή άλλων πολιτισμικών χαρακτηριστικών)

129 Τελικά Συμπεράσματα περί Ελλήνων 1) Δεν υπάρχει μία περίοδος ή ένα χρονικό σημείο κατά το οποίο μια πληθυσμιακή ομάδα με ήδη διαμορφωμένη ελληνική γλώσσα, ελληνικό πολιτισμό και ελληνική εθνική συνείδηση να εισέρχεται στον ελληνικό χώρο. Δεν υπάρχει ιστορικό φαινόμενο με το χαρακτήρα της "έλευσης των Ελλήνων" 2) Η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα μπορεί να εμφανίζεται σε Ευρώπη και Ελλάδα ήδη από την Παλαιολιθική (με τις μεταναστεύσεις του Homo Sapiens από Αφρική και Μέση Ανατολή) ή την Νεολιθική (με τις μεταναστεύσεις των πρώτων γεωργών από τη Μέση Ανατολή). 3) Αυτή η ινδοευρωπαϊκή δεν ήταν απαραίτητα ελληνική. Μάλιστα, σύμφωνα με ενδείξεις από την Κρήτη, η γλώσσα των πρώτων γεωργών της Κνωσού και των απογόνων τους (μινωική Γραμμική Α) ήταν ινδοευρωπαϊκή αλλά όχι ελληνική

130 Τελικά Συμπεράσματα περί Ελλήνων Επομένως: 1) Ελληνική φυλή: δεν υπάρχει ελληνικός φαινότυπος 2) Ελληνικό DNA: δεν υπάρχει καθαρό ελληνικό DNA. Πρόκειται για γονιδιακή δεξαμενή που αποτελείται κατά 80% από Παλαιολιθικούς, Μεσολιθικούς και Νεολιθικούς Homo Sapiens ( π.χ.). Το ίδιο και οι άλλοι Ευρωπαίοι. Δεν είμαστε καθαρότεροι γενετικά 3) Ελληνική γλώσσα: αναμφισβήτητα από το 1400 π.χ., αλλά πιθανώς προγενέστερη (τουλάχιστον από το 2000 π.χ.) 4) Ελληνικός υλικός πολιτισμός: δεν υπάρχει 5) Ελληνική εθνική αυτοσυνειδησία: με το σημερινό περιεχόμενο είναι κατασκεύασμα του 19 ου αιώνα. Στα κλασικά χρόνια μόνο έναντι κοινών εχθρών (Πέρσες). Στην προϊστορία αδύνατο να διαπιστωθεί, με εξαίρεση τους Ahhiyawa (ετεροπροσδιορισμός των Χετταίων για Μυκηναίους), και τον ιστορικό πυρήνα του Τρωικού κύκλου.

131 Η Προέλευση των Ελλήνων Από τους Πελασγούς στους Δωριείς Ένα προϊστορικό Ιστορικό Αφήγημα για τους Έλληνες Βασισμένο σε αρχαιολογικά δεδομένα, όχι σε ιστορικές πηγές Συχνά βασισμένο σε ταπεινά αρχαιολογικά δεδομένα, όχι σε μεγαλειώδη μνημεία και λαμπρά ευρήματα Έχει κενά και υπόκειται σε συνεχείς βελτιώσεις, αλλαγές ή αναθεωρήσεις είναι όμως πολύ καλύτερο από κανένα αφήγημα