Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η Τ Ο Υ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Υ Ο Π Τ Ι Κ Ο Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Ω Ν Μ Ε Σ Ω Ν

Transcript

1 i s s n α Π ρ ι Λ Ι ο σ - Α Υ Γ Ο Υ Σ Τ Ο σ Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η Τ Ο Υ Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Υ Ο Π Τ Ι Κ Ο Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Ω Ν Μ Ε Σ Ω Ν [διατιθεται δωρεαν] IN TITOYTO O TIKOAKOY TIKøN ME øn η «τοποθέτηση προϊόντος» και η ΕΕ η τρίτη διάσταση της τηλεόρασης έρχεται... kindinevei i elliniki glossa apo ta «γκρίκλις»? το έγκλημα στο διαδίκτυο η ουδετερότητα του διαδικτύου επικοινωνώντας (σ)την Ευρώπη η Oδύσσεια του ψηφιακού βιβλίου στον κυβερνοχώρο

2 Σε μια εποχή κατά την οποία οι τύχες μας κρίνονται από και με την ελαφρότητα μετεφηβικής εκδρομικής ομάδας, δε θα μπορούσε να αναμένει κανείς ότι η κατάσταση στα ελληνικά ΜΜΕ και δη τα οπτικοακουστικά, θα ήταν καλύτερη. Το ευτύχημα για εμάς που εργαζόμαστε στο Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, είναι ότι έχουμε αντίβαρα στην επικρατούσα ελαφρότητα: παρακολουθούμε τη διεθνή πραγματικότητα ελπίζοντας ότι κάποια στιγμή δεν μπορεί - θα ληφθούν σοβαρά υπ όψιν τα διεθνώς τεκταινόμενα. Και δεν κουραζόμαστε να επισημαίνουμε τις παθογένειες στα οπτικοακουστικά Μέσα στη χώρα μας. Η «τοποθέτηση προϊόντος», για παράδειγμα, που μας απασχολεί σ αυτό το τεύχος, ρυθμίζεται από την Οδηγία για τις Yπηρεσίες Oπτικοακουστικών Μέσων, Οδηγία που θα έπρεπε να είχε ενσωματωθεί στο εθνικό δίκαιο από το Δεκέμβριο του Το αξιοσημείωτο είναι πως σχέδιο νόμου με την ενσωμάτωση της Οδηγίας είναι έτοιμο από τον Ιούλιο του Παραδόθηκε στην κυβέρνηση, εξέφρασαν γι αυτό αντιρρήσεις οι τηλεοπτικοί σταθμοί (γιατί εκτός της Οδηγίας περιλάμβανε και διατάξεις που θα πάτασσαν τη φοροδιαφυγή και τις απάτες με τα τηλεπαιχνίδια και τις τηλεπωλήσεις - πράγμα που, προφανώς, δεν το ήθελαν) και η κυβέρνηση αποφάσισε να τους κάνει το χατίρι, φοβούμενη όχι το πολιτικό κόστος, που δεν υπήρχε (ως πολιτικό κόστος νοείται η λαϊκή αντίδραση), αλλά τα κανάλια. Το σχέδιο νόμου έγινε προεδρικό διάταγμα χωρίς τις «ενοχλητικές» για τους τηλεοπτικούς σταθμούς δεσμεύσεις και η τύχη του έκτοτε αγνοείται. Η Παιδεία στα ΜΜΕ είναι άλλη μία από τις εμμονές του Ινστιτούτου. Στο τεύχος αυτό ασχολούμαστε μόνον και ειδικά με την κινηματογραφική παιδεία με αφορμή το γεγονός ότι στη Γαλλία μελετώνται ήδη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση μαζί με τα λογοτεχνικά έργα και κινηματογραφικές ταινίες. Η γλώσσα και τα «γκρίκλις» στο διαδίκτυο εξετάζονται με ψυχραιμία στο τεύχος αυτό, αν και προσωπική μου άποψη είναι πως τα «γκρίκλις» χρησιμοποιούνται από ανθρώπους που δεν ξέρουν ούτε αγγλικά, ούτε ελληνικά, (εννοώ τη σύνταξη και την ορθογραφία της γλώσσας μας). Ο ελληνικός κινηματογράφος και η πορεία του (μια άλλη από τις εμμονές τα τελευταία χρόνια του ΙΟΜ, που έχει οργανώσεις ημερίδες για τη χρηματοδότηση του κινηματογράφου από την τηλεόραση και τον ψηφιακό κινηματογράφο) μας απασχολεί και σ αυτό το τεύχος (βλ. και Συχνότητες τ. 07) καθώς μάλιστα διαφαίνεται ο κίνδυνος η παρούσα συγκυρία των όποιων «διακρίσεων» να καλύψει το γεγονός ότι ο ελληνικός κινηματογράφος στηρίζεται σ ένα σύστημα ενισχύσεων πεπαλαιωμένο κατ εικόνα και ομοίωσιν του πελατειακού συστήματος, που στο επίπεδο της πολιτικής μας έχει οδηγήσει στην επιτήρηση. Ροδόλφος Μορώνης Πρόεδρος Διευθυντής ΙΟΜ

3 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: ιστορια τασεισ παιδεια KINDINEVEI I ELLINIKI GLOSSA APO TA «ΓΚΡΙΚΛΙΣ»? ΣΗ ΤΡΙΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑ Η «ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ & Η ΕΕ ΗΣ ΕΡΧΕΤΑΙ TO EΓΚΛΗΜΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Η ΟΥΔΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ 48 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΩΝΤΑΣ (Σ)ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 68 ΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ ΤΗ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Σ περιεχόμενα Eκδότης Ροδόλφος Μορώνης Αρχισυντάκτης Πολυδεύκης Παπαδόπουλος Επιστημονικός Σύμβουλος Στέλιος Παπαθανασόπουλος Σύμβουλος Έκδοσης Αλέξανδρος Πρίφτης Συντακτική Ομάδα Eιρήνη Ανδριοπούλου, Ελένη Ζώντου, Πέπη Καλογήρου, Χρυσούλα Λιάτσου, Κωνσταντίνος Παπαβασιλόπουλος, Δήμητρα Στεφανάτου Design & DTP Δημήτρης Στεβής (sidheog72@yahoo.com) ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ, Φραγκούδη 11 & Αλ. Πάντου, Καλλιθέα, Αθήνα τηλ.: fax: iom@iom.gr http:

4 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ιστορία τάσεις παιδεία 4 ταινιοθηκη τησ ελλαδοσ 10 τασεισ & προοπτικεσ ελληνικου κινηματογραφου 14 η κινηματογραφικη παιδεια στην εκπαιδευση

5 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ταινιοθήκη της ελλάδος ένα παράθυρο στον κινηματογράφο της Ελένης Ζώντου* Η ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΈΑΣ ΤΗΣ, ΜΑΡΊΑ ΚΟΜΝΗΝΟΎ, ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΉΤΡΙΑ ΣΤΟ ΤΜΉΜΑ ΕΜΜΕ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΊΟΥ ΑΘΗΝΏΝ ΜΙΛΆ ΣΤΗΝ ΕΛΈΝΗ ΖΏΝΤΟΥ Περίπου ένα χρόνο μετά την μεταστέγαση της Ταινιοθήκης της Ελλάδος στο πλήρως αναδιαμορφωμένο κτίριο της Λαΐδας, στο κλείσιμο μίας πρώτης σεζόν πλούσιας σε δραστηριότητες με προβολές, φεστιβάλ, αφιερώματα και άλλες πρωτοβουλίες, αλλά και εν μέσω μίας δύσκολης οικονομικής κρίσης που επηρεάζει εκ βαθέως την ελληνική κοινωνία και τους πολιτιστικούς θεσμούς της, όπως η Ταινιοθήκη, η κυρία Μαρία Κομνηνού Γεν. Γραμματέας του Δ.Σ. της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα ΕΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθύντρια του Εργαστηρίου Οπτικοακουστικών Μέσων μιλά στις Συχνότητες και στην Ελένη Ζώντου. 4 * Ερευνήτρια MME του ΙΟΜ

6 ένα σύντομο ιστορικό της ταινιοθήκης Η 9η Οκτωβρίου 2009 σηματοδοτεί το αίσιο τέλος μία πορείας, μακράς και δύσκολής, που ξεκίνησε πάνω από μισό αιώνα πριν, το 1950, από τη Κινηματογραφική Λέσχη Αθηνών που ιδρύθηκε από την Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου και την ιστορική πρώτη προβολή της ταινίας «Το Κοράκι» του Ανρί Κλουζό. Το μεράκι και η αγάπη για τον κινηματογράφο, οι τακτικές προβολές ταινιών, οι συζητήσεις και οι αναλύσεις, η συγκέντρωση αρχειακού υλικού έστω και στην κουζίνα της μανιώδους συλλέκτριας και μετέπειτα γενικής γραμματέως και πρόεδρου της ταινιοθήκης Αγλαΐας Μητροπούλου, οδήγησαν, περίπου 10 χρόνια μετά, στην θεσμοποίησή της με το Βασιλικό Διάταγμα 105/1963, όταν συστήνεται Ίδρυμα με την επωνυμία «Αρχεία Ταινιών Ελλάδος - Ταινιοθήκη της Ελλάδος». Αυτή, η αναγνώριση όμως δεν έλυσε ζητήματα ζωτικά για την λειτουργία του Ιδρύματος και τη συνέχιση του έργου του. Η χρηματοδότηση δεν ήταν ανάλογη, ενώ, όπως διηγείται η Γεν. Γραμματέας του Δ.Σ. της Ταινιοθήκης κα Μαρία Κομνηνού, στην περίοδο της δικτατορίας, λόγω του ανοίγματος σε πιο πρωτοποριακά ρεύματα με ταινίες αιχμής δεν έλειψαν τα προβλήματα. Το θέμα της στέγασης ήταν άλλο ένα από τα προβλήματα της Ταινιοθήκης. Από την ίδρυσή της έως το 2008, στεγαζόταν στην Οδό Κανάρη, στο Μέγαρο Δεληγιώργη, κτίριο με περιορισμένες υποδομές, που δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες και της προδιαγραφές μίας σύγχρονης ταινιοθήκης του 21ου αιώνα. Η πυρκαγιά του 1997 δημιούργησε ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα. Ωστόσο, τα σχέδια μεταφοράς των εγκαταστάσεων δε στάθηκε δυνατόν να καρποφορήσουν για πολλά χρόνια, έως ότου, χάρη στις προσπάθειες των ανθρώπων της αλλά και πολιτικών προσώπων, εξασφαλίσθηκε η ένταξη του έργου στο Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Ετσι, αγοράστηκε το κτίριο της Λαϊδας, στη συμβολή της Ιεράς Οδού με τη Μεγάλου Αλεξάνδρου, στην ανανεωμένη γειτονιά του Κεραμεικού. Βάσει μίας εξαιρετικής μελέτης των αρχιτεκτόνων Νίκου Μπελαβίλα και Βάσως Τροβά και με προϋπολογισμό 7,5 εκ. (συγχρηματοδότηση Γ ΚΠΣ, Ε.Ε. ΥΠΠΟ), το εγκαταλελειμμένο κτίριο της Λαίδας, παραδομένο για χρόνια σε βιομηχανικές δραστηριότητες, μεταμορφώθηκε σε ένα κόσμημα στην καρδιά της Αθήνας, που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις καλύτερες ευρωπαϊκές ταινιοθήκες. Πλέον, και κατόπιν της επαναδιαμόρφωσης, το κτίριο διαθέτει τ.μ. κλειστούς χώρους κατανεμημένους σε 2 επίπεδα, και 700 τ.μ. στο δώμα για τη λειτουργία υπαιθρίου κινηματογράφου. Στους χώρους αυτούς περιλαμβάνονται, αίθουσα προβολών 200 θέσεων, αίθουσα προβολών «ciné club» 60 θέσεων για τα μέλη, θερινός κινηματογράφος 250 θέσεων, μουσείο κινηματογράφου, βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο οπτικοακουστικών, οπτικοακουστικά αρχεία και χώροι γραφείων. Επιπλέον, η Ταινιοθήκη αυτή τη στιγμή διαθέτει εξαιρετικές τεχνολογικές υποδομές, που περιλαμβάνουν υπερεξελιγμένα μηχανήματα για αναλογική και ψηφιακή προβολή σε 2Κ καθώς και ικανότητα λήψης δορυφορικού σήματος. Στο νέο αυτό υπερσύγχρονο κτίριο, η Ταινιοθήκη μπορεί να αφοσιωθεί στην επίτευξη των στόχων της. Αυτοί, όπως αναφέρει στην παράπλευρη συνέντευξή η κα Μαρία Κομηνού, μπορούν να συνοψισθούν σε τρεις άξονες: στη διαμόρφωση της νέας κινηματογραφοφιλίας, στη δημιουργία της ψηφιακής βιβλιοθήκης και, τέλος, στη κινητοποίηση υποστηρικτών και πόρων για την συνέχιση του έργου της συντήρησης της κινηματογραφικής κληρονομίας της πατρίδας μας. Απ ότι φαίνεται, και παρά τις δυσκολίες που έχει αντιμετωπίσει τόσα χρόνια τώρα και που μάλλον θα αντιμετωπίσει και στο μέλλον, καθώς η έναρξή της συμπίπτει με σε μία δύσκολη συγκυρία για την χώρα η νέα Ταινιοθήκη της Ελλάδος θα καταφέρει τελικά να εκπληρώσει το όραμά της και να αποτελέσει ένα παράθυρο στον κινηματογράφο. Ε.Ζ. 5

7 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ταινιοθηκη τησ ελλαδοσ. ενα παραθυρο στον κινηματογραφο Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος βρήκε επιτέλους, από τα τέλη του 2009, το σπίτι της στον παλιό κινηματογράφο «Λαΐς». Πείτε μας λίγα λόγια για την προσπάθεια αυτή και για τις νέες, σύγχρονες υποδομές που πλέον διαθέτει. Μπορούμε να πούμε ότι η Ταινιοθήκη είχε μία δύσκολη πορεία, που συνδυάζεται με το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν υπήρχε συνείδηση της ανάγκης δημιουργίας υποδομών, σε αντίθεση με τις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ή τις πιο αναπτυγμένες δυτικές χώρες που είχαν μία παράδοση στον κινηματογράφο και γρήγορα κατάλαβαν ότι πρέπει να δημιουργηθούν αρχεία. Γεγονός είναι ότι ναι μεν υπήρξε η θεσμοποίηση από το 62, όταν η Ταινιοθήκη έγινε ίδρυμα, αλλά δεν δημιουργήθηκε και η ανάλογη χρηματοδότηση. Παράλληλα, στην περίοδο της δικτατορίας, λόγω της στάσης της Αγλαΐας Μητροπούλου και του ανοίγματος, τότε, στα πιο πρωτοποριακά ρεύματα, με προβολή κλασικών ταινιών όπως ήταν το Ποτιέμκιν, αλλά και καινούργιων τάσεων όπως ήταν ο βραζιλιανός κινηματογράφος το Cinema Nuovo, και γενικά ταινιών ας πούμε με αιχμή, υπήρξε θα λέγαμε μία ταλαιπωρία. Τελικά, άρχισε τότε να λειτουργεί η Μικρή Λέσχη η οποία απετέλεσε και ένα αγαπημένο στέκι της νεολαίας. Στην μεταπολίτευση έγιναν πάρα πολλές συζητήσεις οι οποίες όμως δυστυχώς ποτέ δεν καρποφορούσαν. Μάλιστα υπήρξε και συζήτηση να μεταφερθεί η ταινιοθήκη στο Πολεμικό Μουσείο ή ακόμη και στον χώρο που βρίσκεται το Ωδείο. Δυστυχώς όλοι αυτοί οι φορείς ήταν αμετάπειστοι και αρνητικοί. Ευτυχώς επί κυβερνήσεων Σημίτη μπόρεσε και εντάχθηκε το έργο αυτό της Λαΐδας στο Γ ΚΠΣ. Για το έργο αυτό οφείλουμε πάρα πολλές χάριτες στον πρόεδρο του Δ.Σ. κ. Νίκο Κούνδουρο, στον κ. Κώστα Λαλιώτη, στον κ. Ευάγγελο Βενιζέλο τότε υπουργό Πολιτισμού και στην τότε και νυν γενική γραμματέα κα Λίνα Μενδώνη και φυσικά στον κ. Κώστα Σημίτη, οι οποίοι αγκάλιασαν και ενέταξαν το έργο. Βέβαια όλα έγιναν βάσει μίας εξαιρετικής μελέτης των αρχιτεκτόνων κ. Νίκου Μπελαβίλα και της κα Βάσως Τροβά. Έτσι λοιπόν αυτή η περιπέτεια έληξε με τον καλύτερο τρόπο. Πρόκειται για ένα έργο που έχει κοστίσει 7,5 εκ. έχει γίνει βάσει των προδιαγραφών των καλύτερων ευρωπαϊκών ταινιοθήκων και αποτελεί ένα κόσμημα στην καρδιά της Αθήνας, στη νέα δυναμική γειτονιά του Κεραμεικού. H ταινιοθήκη αυτή τη στιγμή διαθέτει εξαιρετικές τεχνολογικές υποδομές, που περιλαμβάνουν τα πλέον καινούργια μηχανήματα για αναλογική και για ψηφιακή προβολή σε 2Κ. Ακόμη έχει την ικανότητα λήψης δορυφορικού σήματος, τόσο στις χειμερινές αίθουσες των 200 και των 60 ατόμων όσο και στην καλοκαιρινή, η οποία έχει υποδομή για Dolby Stereo. Η Ταινιοθήκη έχει υποδειγματικές συνθήκες προβολής, ώστε να μπορεί να επιτελεί το έργο της ως κιβωτού της κινηματογραφικής ιστορίας, κάτω από τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Ποιοι είναι πλέον οι στόχοι της ταινιοθήκης και με ποιον τρόπο επιχειρείται η επίτευξή τους; Οι στόχοι της νέας Ταινιοθήκης μπορούν να συνοψισθούν σε τρεις άξονες. Ο πρώτος άξονας είναι η διαμόρφωση της νέας κινηματογραφοφιλίας. Ο δεύτερος είναι η δημιουργία της ψηφιακής βιβλιοθήκης και ο τρίτος, κάτω από τις συνθήκες που ισχύουν αυτή τη στιγμή, αποτελεί η κινητοποίηση υποστηρικτών και πόρων για την συνέχιση του έργου της συντήρησης της κινηματογραφικής κληρονομιάς της πατρίδας μας. Η κινηματογραφοφιλία αναπτύχθηκε στην Ελλάδα, στην δεκαετία του 50 μέσα από τη νεοσύστατη τότε Κινηματογραφική Λέσχη, χάρη στη φιλία και την εκτίμηση του Henri Langlois και λειτουργούσε με πολύ στενή διασύνδεση με την γαλλική ταινιοθήκη. Όπως έχει πει ο ίδιος ο Langlois, ήτανε το μέρος όπου σκηνοθέτες σαν τον Νίκο Κούνδουρο, τον Μιχάλη Κακογιάννη και τον Γρηγόρη Γρηγορίου έρχονταν να αναπνεύσουν το φρέσκο αέρα των κινηματογραφικών ρευμάτων. Όμως, το πιο βασικό είναι ότι και εκείνη που θεωρείται η γενιά του νέου ελληνικού κινηματογράφου, όπως ο Λάκης Παπαστάθης, ο Γιάννης Σμαραγδής η Τόνια Μαρκετάκη, ο Τάκης Χατζόπουλος, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος και ο Κώστας Βρεττάκος, αναγνωρίζουν ότι η ύπαρξη της Ταινιοθήκης έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να αποφασίσουν να ακολουθήσουν τον δρόμο του κινηματογράφου τέχνης. Χαρακτηριστικά, όπως έχει πει ο Λάκης ο Παπαστάθης, μία Κυριακή πρωί γύριζε από το Άστυ όπου είχε δει τον «Κλέφτη των Ποδηλάτων», και πέρασε από έναν κινηματογράφο που έπαιζε μία ταινία της Βουγιουκλάκη. Τότε είπε: «εγώ θα είμαι με τον άλλο κινηματογράφο». Σήμερα όμως, στον 21ο πρώτο αιώνα η καλλιέργεια της νέας κινηματογραφοφιλίας είναι πολύ πιο δύσκολη αλλά και πολύ πιο εύκολη. Δύσκολη γιατί σήμερα ζούμε στην εποχή του download. Όλοι οι νέοι άνθρωποι μπορεί να κατεβάσουν από το Internet μία φρέσκια ταινία αλλά και κλασικές αν και παράνομα πολλές φορές ή να μπούνε στο YouTube. Δεν γνωρίζουν και ίσως δεν έχουν ακόμη συνειδητοποιήσει ότι παίζει πολύ μεγάλο ρόλο και η ποιότητα. Γι αυτό το λόγο η Ταινιοθήκη θέλει να δείξει την ιστορία του κινηματογράφου με ένα τέτοιο τρόπο, μέσα από τα υπέροχα καινούργια μηχανήματα που διαθέτει, ώστε να έχει μία ξανακερδισμένη απόλαυση. Συγχρόνως ακολουθεί την τάση να επενδύει μουσικά τις βουβές ταινίες και αυτή είναι μία πρωτοβουλία που γίνεται ενθουσιωδώς δεκτή από τον κόσμο, όπως διαπιστώσαμε και στις εκδηλώσεις της έναρξης και ορισμένων άλλων πρωτοβουλιών που πήραμε στη συνέχεια. Από την άλλη πλευρά, η κινηματογραφοφιλία σήμερα σημαίνει ότι ανοιγόμαστε σε νέες κινηματογραφίες. Φέτος για παράδειγμα δείξαμε Hong Kong, βραζιλιάνικο κινηματογράφο, κλασικό και καινούργιο, ισπανικό κινηματογράφο, βαλκανικό, δηλαδή έγινε άνοιγμα στον παγκόσμιο κινηματογράφο, με παλιές και νέες ταινίες. Παράλληλα έγινε άνοιγμα στις γυναίκες σκηνοθέτες και στον πειραματικό κινηματογράφο. Θεωρούμε ότι η Ταινιοθήκη, υπό την «ταμπέλα» του Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου, έχει δείξει τα τελευταία 6 χρόνια στο αθηναϊκό κοινό εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πλευρές της διεθνούς πρωτοπορίας. Αυτό το άνοιγμα σε νέες τάσεις και σε πειραματικό κινηματογράφο, σε μεικτές τεχνικές δηλαδή με video art και ψηφιακές τεχνολογίες, είναι κάτι το οποίο καλλιεργεί η Ταινιοθήκη. Πέραν από τις σημαντικές δικές της πρωτοβουλίες φιλοξένησε και σημαντικά φεστιβάλ, όπως είναι το Ψαροκόκαλο, το βίντεο art, το animation. 6

8 Αυτό νομίζω είναι και ο στόχος, δηλαδή, κινηματογράφος 360 μέρες το χρόνο και όχι 15 μέρες ενός φεστιβάλ. Το δεύτερο στοιχείο που ενδιαφέρει την καινούργια Ταινιοθήκη είναι να λειτουργήσει ως μουσείο και ως ψηφιακή βιβλιοθήκη της 7ης τέχνης. Για το μουσείο υπάρχει η πρόνοια στον καινούργιο χώρο. Δυστυχώς όμως αυτή τη στιγμή τα προϋπολογισμένα χρήματα είναι το μόνο σκέλος του έργου, το οποίο δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί. Έτσι ζητούμε βοήθεια είτε από το Υπουργείο είτε από χορηγούς, προκειμένου να μπορέσουμε να στεγάσουμε τις πλούσιες συλλογές που διαθέτει η ταινιοθήκη στον ειδικά σχεδιασμένο χώρο. Γεγονός είναι ότι διαθέτουμε ένα πλούσιο απόθεμα σε συλλογές, όπως π.χ. από πρωτοκινηματογραφικές μηχανές, οι οποίες είχαν αγοραστεί από την Αγλαΐα Μητροπούλου στο Λονδίνο, και σύμφωνα με φίλους μας ειδικούς, όπως είναι ο Ian Christie, ο David Francis είναι μοναδικές. Επίσης έχει δεχθεί και από συλλέκτες, πολλές ενδιαφέρουσες μηχανές προβολής και λήψης αλλά και πολλές μηχανές επεξεργασίας ήχου από την ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Παράλληλα υπάρχουν αφίσες, βιβλία γυρίσματος, ελληνικά και ξένα, υπάρχει η προτομή του Ταρκόφσκι και ένα σωρό άλλα ενδιαφέροντα αντικείμενα που μπορούν να αποτελέσουν τόσο το αντικείμενο της έκθεσης των μονίμων συλλογών όσο και να συνδυάζονται με επιμέρους εκθέσεις. Να αναφέρω ενδεικτικά ότι φέτος δείξαμε υλικό από την μεγάλη έκθεση του Νίκου Κούνδουρου το «Στοπ Καρέ» και υλικό από την ταινία του Βαρδή Μαρινάκη «Το μαύρο λιβάδι». Επίσης σε συνεργασία με τη συλλογή Κωστάκη υπήρξε στην εκδήλωση του φεστιβάλ «Ψαροκόκαλο» παρουσίαση της ρωσικής πρωτοπορίας, ενώ στο φεστιβάλ Gay-Lesbian έγινε μία ενδιαφέρουσα έκθεση φωτογραφίας από τον Βρεττό και από τον Ρήγο. Σε ό,τι αφορά την ψηφιακή βιβλιοθήκη, η Ταινιοθήκη έχει προχωρήσει με το πρόγραμμα της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην ψηφιοποίηση 55 ωρών από την συλλογή της, αρχίζοντας από ταινίες του βωβού κινηματογράφου, όπως είναι «Περιπέτειες του Βιλάρ» και προχωρώντας σε πολύ ενδιαφέρουσες ταινίες του ομιλούντος, όπως είναι «Ο Δράκος», ταινίες ιστορικές όπως η «Άννα Ροδίτη», «Διαγωγή Μηδέν» και πολλές άλλες. Βεβαίως έχουν ψηφιοποιηθεί και αυτό που λέμε «υλικά» γύρω από τον κινηματογράφο, όπως είναι οι αφίσες, τα προγράμματα, κριτικές που είναι απαραίτητα και σημαντικά για την μελέτη του κινηματογράφου. Αυτό που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον είναι ότι αυτό το υλικό, ειδικά το μη μυθοπλαστικό, σε συνεργασία με άλλες ταινιοθήκες και με την Ευρωπαϊκή Ένωση, υπάρχει καταχωρημένο σε πολυγλωσσικές βάσεις δεδομένων, οι οποίες ξεκίνησαν από το Midas, και είναι διαθέσιμο στο Film Archives Online. Επίσης υπάρχει συνεργασία με επικεφαλής το Deuze Film Institute για μία πύλη των αρχείων στην Europeanna. Αυτές όμως είναι εργασίες που βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη. Οπότε θα λέγαμε με αυτόν τον τρόπο η ελληνική κληρονομιά έχει μία ορατότητα στο εξωτερικό. Ακριβώς. Κι εκείνο που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι μέσω αυτών των πολυγλωσσικών βάσεων δεδομένων, όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να έχουν πρόσβαση στο υλικό αλλά και 7

9 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ταινιοθηκη τησ ελλαδοσ. ενα παραθυρο στον κινηματογραφο να το ζητούν από εκείνους που έχουν τα δικαιώματα. Στόχος μας είναι αυτό το έργο να μπορέσει να επεκταθεί. Δηλαδή να μπει όσο το δυνατόν περισσότερο υλικό μπορούμε. Και βέβαια και να προχωρήσουμε και στην ψηφιοποίηση πολλών άλλων ανεξάρτητων ταινιών, οι οποίες δεν περιλαμβάνονται στο υλικό ή στις 300 ώρες που έχει ψηφιοποιήσει το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, αλλά αποτελούν μέρος της κινηματογραφικής κληρονομιάς. Έτσι λοιπόν στόχος μας είναι στην καινούργια βιβλιοθήκη της Ταινιοθήκης, ο ερευνητής είτε είναι φοιτητής, είτε ανεξάρτητος μελετητής, να έχει πρόσβαση και στο υλικό της ταινιοθήκης, 55 ώρες οι οποίες ελπίζουμε σύντομα να γίνουν πολύ περισσότερες αλλά και στις 300 ώρες που έχει ψηφιοποιήσει το ΕΚΚ. Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν ότι στην εποχή του διαδικτύου η διατήρηση της πολιτιστικής και κινηματογραφικής μνήμης αποκτά άλλη βαρύτητα; Αυτή τη στιγμή οπωσδήποτε η πολιτιστική ταυτότητα μίας χώρας πρέπει να συντηρείται και με τους νέους τρόπους. Σίγουρα η ψηφιοποίηση δεν αποτελεί πανάκεια. Πρώτα πρέπει να συντηρηθεί το υλικό στην βάση του φιλμ, το οποίο, έστω και από μία τεχνική σύμπτωση, έχει ζωή 300 χρόνων και είναι και πολύ φθηνότερο. Γιατί αυτή τη στιγμή, αφού ψηφιοποιήσεις κάποια συλλογή, μετά αντιμετωπίζεις το πρόβλημα ότι διαρκώς θα πρέπει να υπάρχει μεταφορά των φακέλων. Η ψηφιακή τεχνολογία είναι για εμπορική χρήση. Δεν έχει κάποιο άλλο ενδιαφέρον να συντηρηθεί. Καμία κληρονομιά. Από την άλλη πλευρά όμως σίγουρα, σε μία ψηφιακή εποχή πρέπει και την κληρονομιά σου να την παρουσιάζεις με τους καινούργιους τρόπους. Κι αυτό είναι κάτι που η Ταινιοθήκη επιδιώκει μέσα από διεθνείς συνεργασίες και προσπαθώντας να κάνει τα πράγματα πιο γοητευτικά και να ανοίξει την όρεξη και στην Πολιτεία να τα κοιτάξει. Το κοινό πως ανταποκρίνεται σε όλες αυτές τις πρωτοβουλίες τις ταινιοθήκης; Το κοινό ανταποκρίνεται ενθουσιωδώς. Και η έναρξη και το 6ο Πρωτοποριακό Φεστιβάλ έγιναν με τεράστια επιτυχία. Τα αφιερώματα που κάναμε είχαν, επίσης, επιτυχία. Γενικώς η Ταινιοθήκη έχει αγκαλιαστεί και από νεότερο κοινό και αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, δηλαδή να μην είναι μόνο οι νοσταλγοί των παλαιότερων δεκαετιών, αλλά κι ένα ευρύ κοινό που αγκαλιάζει τις προσπάθειές της και παρακολουθεί τις δράσεις της. Δεν θα λέγατε δηλαδή ότι τις δράσεις της ταινιοθήκης παρακολουθεί συγκεκριμένη μερίδα κοινού, θα λέγαμε οι πιο σινεφίλ; Καθόλου. Είναι ενδεικτικό ότι στον Guy Debord που είναι εξαιρετικά δύσκολος και, θα λέγαμε, δυσνόητος κινηματογράφος υπήρχαν ακόμη και όρθιοι θεατές και πολύς κόσμος έφυγε γιατί δεν υπήρχαν θέσεις. Θεωρώ ότι η Ταινιοθήκη πραγματικά δημιουργεί ένα καινούργιο κοινό. Δηλαδή διαπαιδαγωγεί τους φοιτητές του Πανεπιστημίου ΕΜΜΕ, των Καλών Τεχνών, και φυσικά των Σχολών που άπτονται της τέχνης, του κινηματογράφου, της κινούμενης εικόνας, αλλά προσελκύει και καινούργιο κόσμο και του ανοίγει το παράθυρο του κινηματογράφου. Θα λέγαμε ότι η Ταινιοθήκη είναι ένα παράθυρο στον διεθνή και στον ελληνικό κινηματογράφο. Ειδικότερα για τον ελληνικό κινηματογράφο και την προώθησή του, τι δράσεις αναλαμβάνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος; Θεωρούμε ότι η Ταινιοθήκη αποτελεί το σπίτι του ελληνικού κινηματογράφου. Σημειώνω ότι έχουμε και συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου αλλά και με Έλληνες σκηνοθέτες. Μάλιστα, φέτος υπήρξε μια πολύ δυναμική χρονιά, ξεκινώντας με τα εγκαίνια, όπου δείξαμε σε αποκαταστημένη μορφή τη «Φόνισσα» του Κώστα Φέρρη. Ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον εγχείρημα γιατί αυτή η ταινία από το 74 που πήρε το βραβείο, δεν ξαναπροβλήθηκε. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης δεν την ξανάδειξε γιατί ήθελε να κάνει κάποιες αλλαγές που ποτέ δεν έκανε. Την περασμένη χρονιά σε συνεργασία με τους τεχνικούς της Ταινιοθήκης και την Γιάννα Σπυροπούλου, που ήταν και η μοντέρ της ταινίας, κατόρθωσε να ασχοληθεί και να δείξει επιτέλους ξανά μετά από τόσα χρόνια την ταινία αυτή και στο ελληνικό και στο διεθνές κοινό. Μετά δείξαμε την «Αστέρω», αποκατεστημένη σε θαυμάσια μορφή με κάποια χρωματισμένα κομμάτια για την οποία ο Φίλιππος Τσαλακούρης συνέθεσε πρωτότυπη μουσική. Ήταν μια πολύ σημαντική πρωτοβουλία μας σε συνεργασία με την γαλλική ταινιοθήκη. Επίσης έγιναν και πολλοί θεματικοί κύκλοι. Υπήρξε ο θεματικός κύκλος που αφορούσε τα Τρομερά Παιδιά του πρώτου ρεύματος κινηματογραφοφιλίας με ταινίες των Κούνδουρου, Κακογιάννη, Μανθούλη, Ντασέν, Παπατάκη που προβλήθηκαν σε συνδυασμό με την έκθεση «Στοπ Καρέ» του Ν. Κούνδουρου. Ακολούθησε τον Ιανουάριο συνεργασία με το ΕΚΚ με ταινίες τέχνης όπως το «Ricordi mi» της Στέλλας Θεοδωράκη, η «Στρέλλα» του Πάνου Κούτρα, το «Μαύρο Λιβάδι» που συνοδεύτηκε από την έκθεση, και ο «Διαχειριστής» του Περικλή Χούρσογλου που παίχτηκαν και αγαπήθηκαν από το κοινό. Εν συνεχεία έγινε και η παρουσίαση των ντοκιμαντέρ της κίνησης Κινηματογραφιστές στην Ομίχλη, FOG, η οποία και αυτή έγινε με τεράστια επιτυχία στις αίθουσες της ταινιοθήκης. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης υπήρξε μια παρουσίαση έργων νέων δημιουργών και επίσης σε συνεργασία με το ΦΚΘ προβλήθηκε το Digital Wave. Παράλληλα οργανώθηκε το αφιέρωμα η «Αθήνα στον Κινηματογράφο» με ταινίες από την δεκαετία του 50 όπως είναι το «Κυριακάτικο Ξύπνημα» μέχρι πρόσφατες ταινίες όπως είναι «Από την άκρη της πόλης» του Γιάνναρη, ενώ πραγματοποιήθηκαν και συζητήσεις. Πιο πρόσφατα έγινε το αφιέρωμα στον κινηματογράφο της δεκαετίας του 80 όπου οι Νίκος Περράκης, Θόδωρος Μαραγκός και Νίκος Βεργίτσης παρουσίασαν τις ταινίες τους. Πρόσφατα στη Γαλλία, στο πλαίσιο της γενικής αναθεώρησης του εκπαιδευτικού συστήματος που προωθεί η κυβέρνηση ανακοινώθηκε ότι από τον Σεπτέμβριο εισάγονται στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση μαθήματα κινηματογραφικής παιδείας. Κάθε σχολείο θα διαθέτει ταινιοθήκη με περίπου 8

10 200 ταινίες, αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου. Ο τρόπος προβολής των ταινιών θα γίνεται είτε με live-streaming είτε με κατέβασμα των ταινιών από την Ταινιοθήκη του Παρισιού. Πως σας φαίνονται τέτοιου είδους πρωτοβουλίες; Πιστεύετε ότι είναι εφικτές στην ελληνική πραγματικότητα; Έχει να προτείνει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος ανάλογες δράσεις; Η Γαλλία μαζί με τις ΗΠΑ βέβαια είναι η πρώτη χώρα παγκοσμίως στην εφεύρεση, ανάπτυξη και στην διάχυσή του κινηματογράφου και βεβαίως μία χώρα που έχει πάρει στα σοβαρά την καλλιέργεια της κινηματογραφοφιλίας. Εμείς, σε συνεργασία με καθηγητές που διδάσκουν κινηματογράφο, όπως η κυρία Σωτηροπούλου μέλος του Δ.Σ. και η κυρία Αθανασάτου, και πολλούς άλλους προσπαθούμε να προωθήσουμε κάποια σχέδια. Νομίζω ότι η ταινιοθήκη σε συνεργασία με τα σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα και το Τμήμα Επικοινωνίας & ΜΜΕ αλλά και της προσχολικής εκπαίδευσης, μπορεί να συντονίσει προγράμματα που θα οδηγούν στην συγκρότηση τέτοιων διδακτικών μονάδων, ώστε να μπορέσει και ο Έλληνας μαθητής να ξεφύγει από την κακή τηλεόραση και να κατακτήσει έναν πιο ενεργητικό ρόλο στο οπτικοακουστικό πεδίο. Να είναι ένας σκεπτόμενος θεατής και όχι ένας παθητικός καταναλωτής μηνυμάτων. Έχουμε κάνει προτάσεις στο Υπουργείο Παιδείας και βρισκόμαστε σε αναμονή. Η οικονομική κρίση που ζούμε αυτή τη στιγμή επηρεάζει το έργο της Ταινιοθήκης; Δυστυχώς, η έναρξη της Ταινιοθήκης συνέπεσε με μια πολύ μεγάλη κρίση της κοινωνίας μας και της οικονομίας μας. Έχουμε κατανόηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και ελπίζουμε ότι θα δοθεί κάποιος προϋπολογισμός που θα ανταποκρίνεται τουλάχιστον στις στοιχειώδεις ανάγκες της Ταινιοθήκης, τόσο για να συντηρήσει τον καινούργιο χώρο όσο και για να συντηρεί την σημαντική συλλογή που έχει από την ιστορία και την προϊστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Ναι, το έργο της Ταινιοθήκης επηρεάζεται από την οικονομική κρίση πολύ έντονα. Είναι ευτύχημα που έχει ολοκληρωθεί πριν εισέλθει η χώρα σε τόσο μεγάλη οικονομική δυσχέρεια, αλλά σίγουρα δεν την αφήνει αλώβητη. Ποια είναι τα σχέδιά σας για το μέλλον; Τα σχέδιά μας για το μέλλον θα έλεγα ότι αυτή τη στιγμή είναι προσγειωμένα. Δηλαδή θα συνεχίσουμε τη συνεργασία μας με τις ξένες ταινιοθήκες και τις ξένες πρεσβείες για να κρατήσουμε αυτό το παράθυρο στον κόσμο, προγραμματίζουμε αφιερώματα σε Ρομέρ, Γαβρά και Γκοντάρ, προγραμματίζουμε τη συνέχεια του βραζιλιάνικου κινηματογράφου, του ισπανικού, ένα μεγάλο αφιέρωμα στην «Πόλη» και ορισμένες άλλες πρωτοβουλίες, τις οποίες θα αναγγείλουμε εν καιρώ. Επίσης επιδιώκουμε πάντα τη συνεργασία με τους Έλληνες δημιουργούς ώστε η προβολή πολλές φορές καινούργιων ταινιών να συνδυάζεται και με την αναδρομή στο έργο σημαντικών σκηνοθετών όπως είναι για παράδειγμα ο πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, που προγραμματίζουμε να δείξουμε το σύνολο του έργου του. 9

11 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ τάσεις και προοπτικές του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΊΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΈΣ ΚΑΤΕΥΘΎΝΣΕΙΣ της Ιωάννας Αθανασάτου* 10 * Διδάσκουσα Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών

12 Η δεκαετία του 90, που ήταν εποχή παγκοσμιοποίησης της κουλτούρας και της αγοράς, προκάλεσε ριζική αναθεώρηση του ρόλου των πρωτοποριών του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Δημιούργησε, ακόμη, έγερση αμφισβητήσεων ή και αδιάφορες στάσεις απέναντι στον πολιτικό ριζοσπαστισμό που αυτές δυνητικά εκπροσωπούσαν (Σταυρακάκης Γ., Σταφυλάκης Κ., 2008) Η εξέλιξη των πρακτικών αυτών σημαδεύθηκε από διαδοχικές αποδομήσεις του νεωτερικού υποκειμένου, καθώς στη θέση του ενιαίου και μοναδικού «άνδρα-λευκού-οικουμενικού» ήρωα αναδύθηκαν νέα ομιλούντα υποκείμενα της ετερότητας. Γυναίκες, έγχρωμοι, μετανάστες, μειονότητες άρθρωσαν νέους αντιθετικούς θραυσματικούς λόγους, με αξιώσεις επιμέρους αντιστάσεων και όχι μετωπικών ρήξεων με την ολότητα του συστήματος. Η άρθρωση της διαφοράς και της ετερότητας αποτελεί αιχμή της πρότασης του κριτικού μεταμοντερνισμού στην Τέχνη. Η κριτική των κυρίαρχων κοινωνικών αναπαραστάσεων, με πεδία το σύστημα σχέσεων των φύλων, τα στερεότυπα των εθνικών ταυτοτήτων, τις σχέσεις στο πλαίσιο της οικογένειας, το οικολογικό ζήτημα, τις επαναναγνώσεις της Ιστορίας, τη διαπραγμάτευση του τραύματος των πολέμων (ιδιαίτερα του Β Παγκοσμίου πολέμου και των γεγονότων που ακολούθησαν) αποτελεί το σημείο συνάντησης με τα νέα ακροατήρια. Η αμεσότητα, ο ρεαλιστικός τρόπος έκφρασης και η χρήση αρχειακού υλικού επιλέγονται από τους δημιουργούς πού θέλουν να αναφερθούν κριτικά σε καταστάσεις της κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας. Στην ελληνική παραγωγή των τελευταίων πέντε ετών ( από το 2005 μέχρι σήμερα) διακρίνουμε εκφράσεις των παραπάνω διεθνών τάσεων, όπως εμφανίζονται ιδιαίτερα στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο (Αθανασάτου Ι., 2007). Με βάση τη φιλμογραφία ταινιών μεγάλου μήκους αυτής της περιόδου, αλλά και την αξιόλογη παραγωγή ταινιών μικρού μήκους και ντοκιμαντέρ, επισημαίνουμε τρεις θεματικές περιοχές όπου επικεντρώνεται το ενδιαφέρον των δημιουργών: α. Τη διαχείριση της ιστορικής μνήμης (τραύμα, εμπειρίες πολέμων) μέσω της φιλμικής μνήμης. β. Tη διαπραγμάτευση του μεταναστευτικού ζητήματος και την περίοδο που η Ελλάδα από χώρα αποστολής, έγινε χώρα υποδοχής μεταναστών. γ. Το ζήτημα των έμφυλων σχέσεων και της οικογένειας. Πιο αναλυτικά: Ταινίες πού αφορούν την μνήμη-ιστορία. α. Η Ιστορία είχε επιστρέψει ως νοσταλγία στον ελληνικό κινηματογράφο ήδη από τις χρονιές και , μετά από μακρά απουσία (η θριαμβευτική επάνοδός της τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης δεν συνοδεύτηκε από ανάλογη συνέχεια). Οι ταινίες Πολίτικη κουζίνα του Τάσου Μπουλμέτη ( εισιτήρια) και Νύφες του Παντελή Βούλγαρη ( εισιτήρια) σηματοδοτούν αυτήν την επιστροφή κατά τρόπο αμφίπλευρο, όχι μόνον ως ενδιαφέρον των δημιουργών αλλά και ως ευρεία αποδοχή του κοινού. Τη χρονιά έχουμε δύο ακόμη ταινίες στην θεματική μνήμη-ιστορία Το λιβάδι πού δακρύζει του Θόδωρου Αγγελόπουλου και το Ένα τραγούδι δεν φτάνει της Ελισάβετ Χρονοπούλου, (η τελευταία με αναφορές στην περίοδο του αντιδικτατορικού αγώνα μέσα από το πρίσμα των σχέσεων μάνας-κόρης). 11

13 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ το ευρωπαϊκο οπτικοακουστικο παρατηρητηριο παρουσιαζεται Η Ιστορία επέστρεψε ως νοσταλγία στον ελληνικό κινηματογράφο ήδη από τις χρονιές και , μετά από μακρά απουσία. Οι ταινίες Πολίτικη κουζίνα του Τάσου Μπουλμέτη ( εισιτήρια) και Νύφες του Παντελή Βούλγαρη ( εισιτήρια) σηματοδοτούν αυτήν την επιστροφή κατά τρόπο αμφίπλευρο, όχι μόνον ως ενδιαφέρον των δημιουργών αλλά και ως ευρεία αποδοχή του κοινού. Τη χρονιά έχουμε δύο ακόμη ταινίες στην θεματική μνήμη-ιστορία: Το λιβάδι πού δακρύζει του Θόδωρου Αγγελόπουλου και το Ένα τραγούδι δεν φτάνει της Ελισάβετ Χρονοπούλου. Η τάση αυτή, με ένα μικρό διάλειμμα τις ενδιάμεσες χρονιές και , εμφανίστηκε με μεγαλύτερη ένταση το Aποκορύφωμα ήταν οι ταινίες των Θόδωρου Αγγελόπουλου Η σκόνη του χρόνου και Ψυχή Βαθιά του Παντελή Βούλγαρη. Η τάση αυτή, με ένα μικρό διάλειμμα τις ενδιάμεσες χρονιές και , εμφανίστηκε με μεγαλύτερη ένταση το Το αποκορύφωμα ήταν οι ταινίες των Θόδωρου Αγγελόπουλου Η σκόνη του χρόνου και Ψυχή Βαθιά του Παντελή Βούλγαρη. Η τελευταία ήταν μία ταινία πού πραγματεύθηκε το τραύμα του Εμφυλίου πολέμου μέσα από τη σχέση δύο νεαρών αδελφών πού πολέμησαν στις δύο αντίπαλες παρατάξεις και η οποία προκάλεσε πολλές συζητήσεις μεταξύ ιστορικών και κριτικών, συναντώντας αξιοσημείωτη αποδοχή από το κοινό ( εισιτήρια). Και στις δύο αυτές σημαντικές ταινίες θεωρώ ότι αναδείχθηκε μέσω των αφηγήσεων των προσωπικών ιστοριών η υπαρξιακή πτυχή του πολιτικού. Εξ άλλου και ο χώρος των ταινιών μικρού μήκους και του ντοκιμαντέρ έδωσε το ίδιο διάστημα, 2009 και 2010, δημιουργίες με αναφορές σε δύο πολύ σημαντικές όσο και τραυματικές πτυχές της πρόσφατης Ιστορίας. Οι δύο ταινίες της Αλίντας Δημητρίου Πουλιά στους βράχους και Ζωή στους βράχους -οι οποίες μάλιστα προβλήθηκαν σε ένα ευρύ δίκτυο εναλλακτικών χώρων προβολής εκτός εμπορικού κυκλώματος- πραγματεύθηκαν τη συμμετοχή των γυναικών στις μεγάλες ιστορικές στιγμές της Αντίστασης και του Εμφυλίου, μέσα από την καταγραφή της μαρτυρίας των γυναικών πού επέζησαν. Στο ίδιο κύκλο των πρόσφατων ταινιών του ιστορικού τραύματος ανήκει και το ντοκιμαντέρ Μακρόνησος των Εύης Καραμπάτσου-Ηλία Γιαννακάκη, στο οποίο οι μαρτυρίες των θυμάτων αγωνιστών και αγωνιστριών καταγράφονται δίπλα με την on camera συνέντευξη του επιζώντα βασανιστή. Τέλος η ταινία Λιμός. Η γενοκτονία της μνήμης του Αντώνη Παπαδόπουλου (2010) συνδυάζει αρμονικά στοιχεία ιστορικού ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, τις μαρτυρίες απλών ανθρώπων πού έζησαν τα γεγονότα, αγωνιστών και γνωστών ιστορικών πού ερευνούν τα ιστορικά γεγονότα, προκειμένου να αρθρώσει κινηματογραφικό λόγο για ένα επώδυνο όσο και αποσιωπημένο θέμα: το μεγάλο λιμό της Κατοχής στην Αθήνα, στη διάρκεια του οποίου έχασαν τη ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι. Η μνήμη, το τραύμα, η σιωπή και η αποκάλυψη/ προσέγγιση μετά από τόσα χρόνια είναι το πλέγμα πού πραγματεύεται η σημαντική αυτή ταινία, καταθέτοντας την υπόθεσή της για τα συγκλονιστικά γεγονότα εκείνης της περιόδου. Το ζήτημα της μνήμης, ιστορικής και φιλμικής, αναδεικνύεται έτσι σε κεντρικό πεδίο ενδιαφέροντος στον σύγχρονο κινηματογράφο, ελληνικό και διεθνή. Πρόκειται για μια μνήμη κατανοητική, που δε δέχεται ως δεδομένες τις προϋπάρχουσες ιστορικές παραδοχές, αλλά η οποία συμβάλλει, μέσω του πλούτου της κινηματογραφικής γλώσσας, στον εμπλουτισμό και, σε κάποιες περιπτώσεις, στην ανασκευή τους. Παράλληλα με τις προβολές στις κινηματογραφικές αίθουσες, τα νέα ψηφιακά μέσα καθώς και η ανάδειξη του υλικού στο διαδίκτυο δίνουν τη δυνατότητα διάχυσης του φιλμικού υλικού σε ένα εξαιρετικά διευρυμένο κοινό, καθώς και της εμβάθυνσης όχι μόνο της «όρασης για τον κόσμο» αλλά και διάδοσης μιας ριζοσπαστικής αυτογνωσίας και κουλτούρας. Η φιλμική μνήμη σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που προσφέρει η χρήση των νέων τεχνολογιών μπορεί να λειτουργήσει ανασχετικά για την επικράτηση της «γενικευμένης λήθης» που περιγράφει ο Hobsbawm (Εποχή των Άκρων, 1999). Μπορεί να προσφέρει συναντήσεις με ένα άλλο κοινό νέων γενεών με διαφορετικές προσλαμβάνουσες, υπόβαθρο και εμπειρίες και κατά συνέπεια να προκύψουν νέες ερμηνείες. Η διατήρηση και διάδοση της φιλμικής μνήμης αποβαίνει τελικά μία πράξη με αισθητικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνέπειες. β. Ταινίες πού αφορούν τη μετανάστευση. Οι ταινίες πού αφορούν τη θεματική της μετανάστευσης (η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής μεταναστών) καταγράφουν με ευαισθησία το πρόβλημα στις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις του και παρέχουν σημαντικές μαρτυρίες για τις κοινωνικές συνθήκες της ζωής των «άλλων» στην Ελλάδα, διαμορφώνοντας πολιτικό λόγο σε αντίθεση με τον κυρίαρχο λόγο των ΜΜΕ. Ενδεικτικά αναφέρονται Ο δρόμος προς τη Δύση του Κυριάκου Κατζουράκη, Εντουαρντ της Αγγελικής Αντωνίου, Ένας λαμπερός ήλιος του Βασίλη Λουλέ, Όμηρος του Κωνσταντίνου Γιάνναρη από τις παλαιότερες. Ακαδημία Πλάτωνος του Φίλιππου Τσίτου, Παράδεισος στη Δύση του Κώστα Γαβρά, Καντίρ. Ένας Αφγανός πρόσφυγας της Αννέτας Παπαθανασίου, Νανούρισμα της Γιάννας Αμερικάνου, Μεταξουργείο της Πολιτιστικής Ομάδας Δήμου Αθηναίων από τις πλέον πρόσφατες. 12

14 γ. Ταινίες πού αφορούν τις έμφυλες σχέσεις σχέσεις στην οικογένεια. Το έτος δύο ταινίες, Κυνόδοντας του Γιώργου Λάνθιμου και Στρέλλα του Πάνου Κούτρα σηματοδότησαν την σύγχρονη οπτική των ελλήνων δημιουργών για τα ζητήματα της οικογένειας και του φύλου, όπως εμφανίζονται στις σημερινές συνθήκες οικουμενικά. Το γεγονός της αποδοχής των ταινιών αυτών από το ελληνικό κοινό αλλά και οι διεθνείς διακρίσεις πού απέσπασαν (βραβείο Φεστιβάλ Καννών στον Κυνόδοντα, έπαινοι της ευρωπαϊκής κριτικής για την Στρέλλα) δείχνει την πρόοδο πού έχει επιτελέσει στο επίπεδο της γραφής ο ελληνικός κινηματογράφος αλλά και ένα εύστοχο τρόπο χειρισμού των αντίστοιχων θεμάτων, τόσο με υπαινικτική αναφορά στις ελληνικές συνθήκες όσο και ταυτόχρονα οικουμενικό. Μαζί με την Χρυσόσκονη της Μαργαρίτας Μαντά και το Ricordi me της Στέλλας Θεοδωράκη αποτελούν μια αξιόλογη κατάθεση στις συγκεκριμένες θεματικές. Η δυναμική του ελληνικού κινηματογράφου, συνυπολογίζοντας το σύνολο των θεσμών, προσώπων και φορέων πού δραστηριοποιούνται στο πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας και παιδείας παρουσιάζεται ιδιαίτερα αξιόλογη και ελπιδοφόρα, αν μάλιστα αναλογισθεί κανείς και τις αντίξοες συνθήκες οι οποίες συνοδεύουν την τρέχουσα οικονομική-και όχι μόνο- κρίση. ΠΗΓΕΣ Στάθης Βαλούκος, Φιλμογραφία Ελληνικού Κινηματογράφου ( ), 3η έκδοση, Αθήνα, Αιγόκερως. Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου, Κινηματογράφος 2009.Ετήσιος Οδηγός Ιανουάριος- Δεκέμβριος 2009, Αρχισυνταξία Θόδωρος Σούμας, Αθήνα, ΠΕΚΚ. Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου, Κινηματογράφος 2008.Ετήσιος Οδηγός Ιανουάριος- Δεκέμβριος 2008, Αρχισυνταξία Θόδωρος Σούμας, Αθήνα, ΠΕΚΚ. 32ο Φεστιβάλ Ελληνικών Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας, 15 Διεθνές Φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους,(κατάλογος όλων των ταινιών), Υπουργείο Πολιτισμού και Δήμος Δράμας, 2009) 12ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Εικόνες του 21ου Αιώνα, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γιάννης Σταυρακάκης, Κωστής Σταφυλάκης (επιμέλεια), Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, Αθήνα, Εκκρεμές, Διαμαντής Λεβεντάκος (σύνταξη), Οπτικοακουστική κουλτούρα, τόμος 3, «Ανιχνεύοντας τον σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο», Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών και Κέντρο Οπτικοακουστικών Μελετών, Αθήνα, Ειρήνη Στάθη, Γιάννης Σκοπετέας (επιμ), Ντοκιμαντέρ. Μια άλλη πραγματικότητα, Εργαστήριο Οπτικοακουστικών Εφαρμογών και Επικοινωνίας Τμήματος Πολιτισμικής Πληροφορικής Πανεπιστημίου Αιγαίου και Εκδόσεις Αιγόκερως, Σε ξένο τόπο. Η Μετανάστευση στον Ελληνικό Κινηματογράφο ,47 Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και Εκδόσεις Αιγόκερως, 2006 Αθανασάτου Ιωάννα, «Η επάνοδος του πολιτικού στον κινηματογράφο», Βήμα Ιδεών, Η φιλμική μνήμη σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που προσφέρει η χρήση των νέων τεχνολογιών μπορεί να λειτουργήσει ανασχετικά για την επικράτηση της «γενικευμένης λήθης» που περιγράφει ο Hobsbawm (Εποχή των Άκρων, 1999). Μπορεί να προσφέρει συναντήσεις με ένα άλλο κοινό νέων γενεών με διαφορετικές προσλαμβάνουσες, υπόβαθρο και εμπειρίες και κατά συνέπεια να προκύψουν νέες ερμηνείες. Η διατήρηση και διάδοση της φιλμικής μνήμης αποβαίνει τελικά μία πράξη με αισθητικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνέπειες. 13

15 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ η κινηματογραφική παιδεία στην εκπαίδευση ΜΟΝΤΈΛΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΉΣΕΙΣ της Ειρήνης Ανδριοπούλου* «C i n e l i t e r a c y : m o r e t h a n m a k i n g m o v i e s, p r o v i d e s a u t h e n t i c a n d c h a l l e n g i n g l i t e r a c y s t r a t e g i e s t h a t e n a b l e t e a c h e r s a n d c o m m u n i t y m e m b e r s t o b u i l d c o n n e c t i o n s w i t h s t u d e n t s r e a l w o r l d e x p e r i e n c e s t h r o u g h r e a d i n g a n d w r i t i n g m o v i n g i m a g e s». * * 2006 Priority Schools Programs, NSW Department of Education and Training, Στην εποχή του θεάματος και των διευρυμένων κωδίκων επικοινωνίας μέσα από τις νέες ψηφιακές μορφές έκφρασης (κινηματογράφος, βίντεο, πολυμέσα, διαδίκτυο), ο ρόλος του κινηματογράφου επαναπροσδιορίζεται, αποκτώντας μια νέα παιδευτική διάσταση, η οποία, αν και εφόσον χρησιμοποιηθεί σωστά από τους «πολιτιστικούς διαχειριστές» του, μπορεί να προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες κοινωνικής μάθησης και αισθητικής καλλιέργειας στους ανήλικους θεατές. 14 * Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

16 Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι η κινηματογραφική παιδεία, την οποία καλείται να επιτελέσει ο κινηματογράφος ως ένας «άλλος» παροχέας περιεχομένου, μπορεί να συμβάλει σε μια ρεαλιστικότερη πρόσληψη της πραγματικότητας, σε μια κοινωνική νοημοσύνη, την κοινωνιογνωσία, γεφυρώνοντας τις γνώσεις των ανηλίκων με τις εμπειρίες του εξωκινηματογραφικού κόσμου. Σε μια απόπειρα εννοιολογικής προσέγγισης, θα λέγαμε ότι η κινηματογραφική παιδεία (film literacy, cine-literacy) αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις άξονες της οπτικοακουστικής παιδείας και της Παιδείας στα Μέσα γενικότερα (media literacy). Κατά συνέπεια, καθορίζεται από τις ίδιες συνισταμένες που περιλαμβάνουν την ικανότητα της πρόσβασης (φυσική και τεχνική), τη γνωστική πρόσληψη και κριτική ανάλυση και την ικανότητα της δημιουργίας περιεχομένου, μετατρέποντας τους θεατές σε ενεργούς και αυτόνομους χρήστες των μέσων. Πέρα από ένα πρώτο φιλτράρισμα του κινηματογράφου, η κινηματογραφική παιδεία προσφέρει τη δυνατότητα στους θεατές να «διαβάζουν πίσω από τις γραμμές», να αποκωδικοποιούν τα υπο-κείμενα από τα οποία πηγάζει και το πραγματικό νόημα των έργων. Με άλλα λόγια, μαθαίνουν «να κατανοούν όχι μόνο τις ρητές παραδοχές αλλά και τις άρρητες ιδεολογικές συμβάσεις που υπολανθάνουν στις κινηματογραφικές ταινίες και να αντιλαμβάνονται τις οικονομικές και κοινωνικές συνιστώσες παραγωγής τους» 1. Αν και μοιράζεται εικονοκείμενα παρόμοια σε περιεχόμενο και δομή με άλλα ΜΜΕ, η κινηματογραφική παιδεία έχει πιο έντονα καλλιτεχνικά κριτήρια και υψηλές αισθητικές νόρμες, οι οποίες συμβάλλουν τελικά και στην πολιτισμική ενηλικίωση του θεατή. Η κινηματογραφική παιδεία «εκτυλίσσεται» σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, σε ένα δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο αλληλεπιδρά με τον θεατή ως προς τον τρόπο θέασης και πρόσληψης του περιεχομένου μιας κινηματογραφικής ται- 15

17 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ερευνεσ & εκδοσεισ του ευρωπαϊκου οπτικοακουστικου παρατηρητηριου Tα παιδιά στη σημερινή εποχή σε καμία περίπτωση δεν είναι μιντιακά αναλφάβητα. Οι γνώσεις τους ξεπερνούν εκείνες των γονέων και δασκάλων τους και ως άλλοι «αυτόχθονες» γνωρίζουν πώς να χειρίζονται με δεξιοτεχνία τα νέα μέσα συγκριτικά με τους «μετανάστες» ενήλικες. Όπως επισημαίνει η Cary Bazalgette, εκείνο που χρειάζονται ουσιαστικά οι μαθητές, είναι να τους δοθούν οι κατάλληλες ευκαιρίες για να εκφραστούν δημιουργικά μέσα από τα ΜΜΕ. Η νέα αυτή οπτική αφορά και τη μελέτη της κινηματογραφικής παιδείας. νίας. Με άλλα λόγια, ένα παιδί προσλαμβάνει διαφορετικά μια ταινία στο σαλόνι του σπιτιού του, μόνο ή μαζί με την οικογένειά του, με άλλο τρόπο στο σχολείο στο πλαίσιο μιας μαζικής εκπαιδευτικής προβολής και διαφορετικά στον κινηματογράφο όταν βρίσκεται με την παρέα του. Σε κάθε περίπτωση, όμως, το κομβικό σημείο εκκίνησης είναι ένα: κάθε παιδί - θεατής είναι και ένας μοναδικός αναγνώστης της ταινίας, με μοναδική ικανότητα πρόσληψης, αποκωδικοποίησης και κριτικής ανάλυσης του περιεχομένου. Εν ολίγοις, η διαδικασία της κινηματογραφικής ανάγνωσης είναι διαφορετική σε κάθε παιδική ιδιοσυγκρασία. Ισχύει, δηλαδή, η γενική παραδοχή της Παιδείας για τα Μέσα: «Δεν υπάρχει ένας τρόπος για τη σωστή ανάγνωση στα Μέσα, υπάρχει μόνο ο δικός μας τρόπος». ΠΡΟΫΠΟΘΈΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΊΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΉΣ ΠΑΙΔΕΊΑΣ Η κινηματογραφική παιδεία είναι εφικτό να ξεκινήσει από την προσχολική ηλικία, αφού είναι η ηλικία που εγγράφονται, ασυνείδητα στην αρχή και πιο συνειδητά αργότερα, οι γενικές αρχές που διέπουν τις κινούμενες εικόνες. Όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες της παιδικής ηλικίας, τα παιδιά από πολύ νωρίς γνωρίζουν ήδη τις βασικές ερωτήσεις για την αποκωδικοποίηση ενός φιλμ, αντιλαμβάνονται δηλαδή ερωτήματα που έχουν να κάνουν με το είδος (genre) της ταινίας, τον αφηγηματικό ή μη χαρακτήρα του έργου, την τοποθεσία και τον χρόνο στον οποίο λαμβάνει χώρα. Τα παιδικά κινηματογραφικά έργα, δε, αποτελούν το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα εξοικείωσης με το μέσο του κινηματογράφου λόγω της επακόλουθης ταύτισης με τους ήρωες και την ιστορία. Η αντίληψη αυτή των κωδίκων επικοινωνίας είναι ασυνείδητη. Βρίσκεται σε πιο απλοϊκή μορφή στην πρώιμη παιδική ηλικία και γίνεται πιο συστηματική και συγκροτημένη στις μεγαλύτερες ηλικίες, από 5 ετών και έπειτα 2. Ένα πρόσθετο στοιχείο που ευνοεί την καλλιέργεια της κινηματογραφικής παιδείας είναι η εξοικείωση που έχουν ήδη τα παιδιά με το μέσο της τηλεόρασης, το οποίο χρησιμοποιεί οπτικοακουστικούς κώδικες παρόμοιους με εκείνους του κινηματογράφου. Η πρώτη επαφή που γίνεται με τη «μικρή οθόνη» προλειαίνει το έδαφος για την κριτική επεξεργασία και πρόσληψη του μέσου του κινηματογράφου. Και οι δύο πλατφόρμες, λοιπόν, έχουν το πλεονέκτημα του οπτικοακουστικού περιεχομένου, κύριο πόλο έλξης για την παιδική ηλικία. Όμως, η κινηματογραφική παιδεία πάει και ένα βήμα πιο πέρα από τη γραμμική ταύτιση με τα οπτικοακουστικά προϊόντα της τηλεόρασης, αφού δύναται να διευρύνει τους γνωστικούς ορίζοντες των παιδιών για το κοινωνικό γίγνεσθαι, μέσα από την επαφή με πιο επιλεκτικά κινηματογραφικά προϊόντα και είδη (πχ. ντοκιμαντέρ, εικόνες από μακρινούς, ανεξερεύνητους πολιτισμούς), με προοπτικές για μια εναλλακτική πολιτιστική εμπειρία. ΕΦΑΡΜΌΖΟΝΤΑΣ ΤΑ «3Cs» ΤΗΣ CARY BAZALGETTE ΣΤΗΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΉ ΠΑΙΔΕΊΑ Tα παιδιά στη σημερινή εποχή σε καμιά περίπτωση δεν είναι μιντιακά αναλφάβητα. Οι γνώσεις τους ξεπερνούν εκείνες των γονέων και δασκάλων τους και ως άλλοι «αυτόχθονες» γνωρίζουν πώς να χειρίζονται με δεξιοτεχνία τα νέα μέσα συγκριτικά με τους «μετανάστες» ενήλικες. Όπως επισημαίνει η Cary Bazalgette, εκείνο που χρειάζονται ουσιαστικά οι μαθητές είναι να τους δοθούν οι κατάλληλες ευκαιρίες για να εκφραστούν δημιουργικά μέσα από τα ΜΜΕ. Η νέα αυτή οπτική αφορά και τη μελέτη της κινηματογραφικής παιδείας και συνοψίζεται στην θεωρία για τα «3Cs» της Παιδείας στα Μέσα. Η οπτική αυτή στηρίζεται σε τρεις δομικούς άξονες: Την κριτική προσέγγιση ( Critical) Την πολιτιστική προσέγγιση (Cultural) Τη δημιουργική προσέγγιση (Creative) α) Κριτική προσέγγιση Η κριτική προσέγγιση αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο της Παιδείας στα Μέσα, αφού συμβάλλει στην καλλιέργεια των κριτικών δεξιοτήτων και την αξιολόγηση (αποδοχή ή απόρριψη) των προϊόντων των ΜΜΕ. Στο πλαίσιο της κινηματογραφικής παιδείας, πέρα από την αυτονόητη κριτική επεξεργασία του σημαινόμενου και του υπολανθάνοντος νοήματος, είναι δυνατή η κριτική προσέγγιση και ως σύγκριση ενός λογοτεχνικού έργου με την αντίστοιχη μεταφορά του στον κινηματογράφο, με αντιπαράθεση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών για το καθένα, διαφορές και ομοιότητες στην απόδοση της πλοκής, των ηρώων, της τοποθεσίας και του χρόνου 3. Εναλλακτικά, μπορεί να γίνει συγκριτική ανάλυση του ιδίου έργου ή του θέματος, όπως προσεγγίζεται από διαφορετικούς δημιουργούς. Οι δυνατότη

18 τες είναι απεριόριστες και υπόκεινται στην καλλιτεχνική ευαισθησία και παιδεία του εκάστοτε εκπαιδευτικού. β) Πολιτιστική προσέγγιση Η βασική παραδοχή της προσέγγισης αυτής έγκειται στην εξοικείωση και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από τον παγκόσμιο κινηματογράφο. Η προσέγγιση αυτή στοχεύει όχι μόνο στην εκμάθηση της κινηματογραφικής γλώσσας αλλά και στη γνωριμία και εξοικείωση με την πολιτιστική πραγματικότητα του 20ού και 21ου αιώνα. Οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να αναγνωρίσουν διαφορετικές πρακτικές αναπαράστασης του συναισθήματος, της γλώσσας του σώματος, πέρα από τις οικείες εικόνες του δυτικού κόσμου. Καλούνται προς μια εναλλακτική θέαση της πραγματικότητας, μέσα από μια νέα ματιά, ένα νέο «ανδαλουσιανό μάτι» 4, το οποίο προκύπτει όταν το παλαιό μάτι απελευθερωθεί από τον συμβατικό τρόπο θέασης. γ) Δημιουργική προσέγγιση Η δημιουργία και παραγωγή οπτικοακουστικού περιεχομένου προβάλλεται ως η συνηθέστερη και η πιο ψυχαγωγική πτυχή της εφαρμογής της κινηματογραφικής παιδείας στην εκπαίδευση. Είναι η φάση που δεν αναλύεται πλέον ο κινηματογράφος, αλλά δημιουργείται ένα νέο κινηματογραφικό προϊόν από παιδιά-δημιουργούς, που λαμβάνουν ενεργό μέρος στην πλοκή και την ανάπτυξη του έργου. Περικλείει όλα τα στάδια παραγωγής ενός φιλμ, ενώ δύναται να επεκταθεί και στις διαδικασίες προώθησης και προβολής μετά την ολοκλήρωση της ταινίας. Η εκπαίδευση των μαθητών στην κινηματογραφική «γραφή», αφού έχει προηγηθεί η κριτική ανάγνωση, είναι σημαντική και για ένα πρόσθετο λόγο: όταν τα παιδιά μπαίνουν στο ρόλο του δημιουργού και φτιάχνουν παιδικές ταινίες, μπορούν να αναδείξουν νέους δρόμους ανάλυσης του έργου, νέες μορφές έκφρασης και επικοινωνίας οι οποίες πιθανόν να διαφεύγουν των ενηλίκων. Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΉ ΠΑΙΔΕΊΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΊΟ: ΑΠΌ ΤΗΝ ΘΕΩΡΊΑ ΣΤΗΝ ΤΆΞΗ Ο διάλογος που έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια σχετικά με την εφαρμογή της κινηματογραφικής παιδείας στο σχολείο εστιάζει κυρίως στην τεχνική του διάσταση και, δη, στις πρακτικές εκμάθησης των εργαλείων και επαγγελμάτων του κινηματογράφου. Στο περιβάλλον της σύγχρονης εκπαίδευσης στην Ελλάδα δεν υπάρχει συστηματική διδασκαλία των αρχών του κινηματογράφου στο σχολείο, παρά μεμονωμένα και αποσπασματικά εκπαιδευτικά προγράμματα με τοπικό χαρακτήρα και σύντομη διάρκεια 5. Οι προβληματικές που αφορούν στην ενσωμάτωση της κινηματογραφικής παιδείας στην τυπική εκπαίδευση δανείζονται στοιχεία από τον ευρύτερο διάλογο για την ενσωμάτωση της Παιδείας στα Μέσα στο σχολείο, όπως: καταλληλότητα της βαθμίδας εκπαίδευσης: Ένταξη στην πρωτοβάθμια ή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση; αναζήτηση του συμβατού με τα ελληνικά δεδομένα μοντέλου εφαρμογής: Διαθεματική ένταξη σε όλο το εύρος του σχολικού προγράμματος ή πλήρης ενσωμάτωση ως αυτόνομης διδακτικής ενότητας στο πλαίσιο της διδασκαλίας του κινηματογράφου; Και πως μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία το διδακτικό μοντέλο της σπειροειδούς διδασκαλίας του Bruner; 6 Στη συνέχεια, η προβληματική εκτείνεται και σε πιο ειδικά ζητήματα, που είναι επίσης μετέωρα και αφορούν: το κινηματογραφικό είδος (genre) Ποιό κινηματογραφικό είδος είναι καταλληλότερο για την κινηματογραφική παιδεία στο σχολείο; Πρέπει να περιλαμβάνει μόνο παιδικά έργα και έργα κινουμένων σχεδίων (animation) ή να εκτείνεται σε μια πιο ευρεία γκάμα με δείγματα από τον παγκόσμιο κινηματογράφο; Ένα άλλο ερώτημα αφορά την επιλογή ανάμεσα σε ταινίες μυθοπλασίας ή και λιγότερο δημοφιλή είδη, όπως ταινίες μικρού μήκους και ντοκιμαντέρ. Η επαφή των παιδιών με τον παιδικό κινηματογράφο και τα κινούμενα σχέδια ασφαλώς και έχει μεγαλύτερη απήχηση στα παιδιά. Εντούτοις, η εμπειρία σε αντίστοιχα προγράμματα του εξωτερικού έχει δείξει ότι όταν η κινηματογραφική παιδεία γίνεται με τη σωστή καθοδήγηση από τους εκπαιδευτικούς, με κριτική ανάλυση και δημιουργική επεξεργασία του περιεχομένου, τα παιδιά απορροφώνται και συμμετέχουν ενθουσιωδώς στη διαδικασία, ανεξαρτήτως του κινηματογραφικού είδους. Επιπλέον, οι ταινίες μικρού μήκους είναι ένα δείγμα κινηματογραφικής γραφής που μπορεί κάλλιστα να εφαρ- 17

19 ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ερευνεσ & εκδοσεισ του ευρωπαϊκου οπτικοακουστικου παρατηρητηριου Η επαφή των παιδιών με τον παιδικό κινηματογράφο και τα κινούμενα σχέδια έχει μεγαλύτερη απήχηση στα παιδιά. Εντούτοις, η εμπειρία σε αντίστοιχα προγράμματα του εξωτερικού έχει δείξει ότι, όταν η κινηματογραφική παιδεία γίνεται με τη σωστή καθοδήγηση από τους εκπαιδευτικούς, με κριτική ανάλυση και δημιουργική επεξεργασία του περιεχομένου, τα παιδιά απορροφώνται και συμμετέχουν ενθουσιωδώς στη διαδικασία, ανεξαρτήτως κινηματογραφικού είδους. Οι ταινίες μικρού μήκους είναι ένα δείγμα κινηματογραφικής γραφής που μπορεί ευκολότερα να εφαρμοσθεί στο σχολείο λόγω της μικρής διάρκειας σε σχέση με μια ταινία μεγάλου μήκους. μοσθεί στο σχολείο και για ένα πρόσθετο λόγο: την πρακτική ευκολία που προσφέρουν λόγω της μικρής διάρκειας σε σχέση με μια ταινία μεγάλου μήκους, η οποία είναι πρακτικά αδύνατο να προβληθεί και να συζητηθεί στο πλαίσιο μιας διδακτικής ώρας στο σχολείο. Οι ταινίες μικρού μήκους χρησιμοποιήθηκαν ευρέως στην εκπαίδευση στη Μ. Βρετανία, στο πλαίσιο του National Literacy Strategy και της εκστρατείας «Reframing Literacy» της οποία ηγήθηκε το British Film Institute (BFI) το Για την εν λόγω εκστρατεία συστάθηκε μια ομάδα ειδικών, οι Lead Practioners, οι οποίοι ανέλαβαν τη δημιουργία σχολικών εγχειριδίων, πηγών και πρακτικών εκμάθησης και εφαρμογής στα σχολεία 7. Σε συνέχεια της εκστρατείας, το 2007, η κυβέρνηση εξέδωσε αναθεωρημένη οδηγία προς τα σχολεία για τον εμπλουτισμό της διδακτέας ύλης με υλικό για την οπτικοακουστική εκπαίδευση των μαθητών (Τύπος και οθόνη) με δείγματα ταινιών μικρού μήκους από το BFI 8. Σύμφωνα με τα καταγεγραμμένα αποτελέσματα στη Μ. Βρετανία, τα έργα μικρού μήκους είναι καταλληλότερα σε σχέση με ένα 90λεπτο φιλμ, το οποίο είναι δύσκολο να προβληθεί και να αναλυθεί στην τάξη. Επιπλέον, τα έργα μικρού μήκους λειτουργούν όπως τα ποιήματα έναντι των λογοτεχνικών κειμένων: περιέχουν έντονο, γλαφυρό λόγο και πολυσημία, είναι πυκνογραμμένα και πολυεπίπεδα και ως εκ τούτου ανοιχτά σε ποικίλες ερμηνείες. Τέλος, οι ταινίες μικρού μήκους δεν υπόκεινται σε εμπορικές πρακτικές στο βαθμό των ταινιών μεγάλου μήκους αλλά αποτελούν, κατά το μάλλον ή ήττον, πειραματικά προϊόντα, και ως εκ τούτου δεν υπάρχει το άγχος της έκθεσης σε προωθητικές τακτικές, όπως η τοποθέτηση προϊόντος (product placement). Έτσι, τα παιδιά είναι πιο ελεύθερα να απολαύσουν μια φιλμική εμπειρία με έμφαση στην εικόνα, τον λόγο και την κίνηση. τη θεματολογία, με κυριότερο το δίλημμα ανάμεσα στον εμπορικό και εναλλακτικό κινηματογράφο (σινεφίλ) Είναι ζητούμενο η επαφή των μαθητών και με άλλα είδη, πλην του εμπορικού μοντέλου, χολιγουντιανού τύπου; Η πλειοψηφία των ερευνητών πιστεύει ότι είναι προτιμότερη η επαφή των μαθητών και με άλλα είδη από τον παγκόσμιο κινηματογράφο, τα οποία υπό άλλες συνθήκες δε θα τα γνώριζαν ούτε θα τα επέλεγαν για προσωπική προβολή. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Γαλλίας με το νέο πρόγραμμα κινηματογραφικής παιδείας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με τίτλο Cinélycée, με στόχο την αξιοποίηση της παγκόσμιας κινηματογραφικής κληρονομιάς στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στο Cinélycée προβάλλονται έργα αντιπροσωπευτικά των σημαντικότερων τάσεων και αισθητικών ρευμάτων στον κινηματογράφο, με ταινίες από το Νέο Κύμα του γαλλικού κινηματογράφου (Τρυφό, Ρομέρ, Γκοντάρ κ.ά.) μέχρι κλασικά αριστουργήματα από τον παγκόσμιο κινηματογράφο (Πολίτης Κέιν, Θωρηκτό Ποτέμκιν). τα πνευματικά δικαιώματα για την προβολή και χρήση των ταινιών για εκπαιδευτικούς σκοπούς και τον φορέα που θα είναι αρμόδιος για τη διάθεση του υλικού αυτού. Η προβληματική με τα δικαιώματα προβολής και εκμετάλλευσης των ταινιών για παιδαγωγική χρήση εντάσσεται στον ευρύτερο διάλογο για την προστασία των οπτικοακουστικών έργων στην ψηφιακή εποχή 9. Η λύση βρίσκεται στη σύσταση ενός εντεταλμένου φορέα για την παροχή κατάλληλου υλικού από μια ευρεία κινηματογραφική γκάμα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στο πρόγραμμα Cinélycée στη Γαλλία, αρμόδιος φορέας για τη διάθεση του οπτικοακουστικού και ψηφιακού υλικού είναι το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών της Γαλλίας, ΙΝΑ (προσφορά περίπου 200 έργων στην ταινιοθήκη κάθε σχολείου), ενώ στη Μ. Βρετανία τον ίδιο ρόλο έχει αναλάβει το BFI. Στα ίδια πρότυπα είναι δυνατή και η εκπόνηση έρευνας στην Ελλάδα για την ανάθεση σε φορείς των αρμοδίων Υπουργείων (Παιδείας, Πολιτισμού) και σε φορείς διαχείρισης ψηφιακού υλικού (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο, Ταινιοθήκη της Ελλάδος κ.α.). το συνοδευτικό υλικό, που λειτουργεί συμπληρωματικά για την προώθηση του κινηματογραφικού έργου, ως metadata νέου τύπου (πχ. αφίσες, preview βίντεο, making of, συνεντεύξεις, κ.ο.κ.). Στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι σημαντική η χρήση και πρόσβαση σε προϊόντα και εποπτικά εργαλεία για τη μεγαλύτερη εξοικείωση και την ευχερέστερη αφομοίωση του συνόλου της ανάλυσης μιας κινηματογραφικής ταινίας. ΣΕ ΑΝΑΖΉΤΗΣΗ ΕΝΌΣ ΘΕΣΜΙΚΟΎ ΠΛΑΙΣΊΟΥ Η διάθεση κινηματογραφικού υλικού σε συνδυασμό με την κατάρτιση των εκπαιδευτικών συνιστούν προαπαιτούμενα για την εφαρμογή της κινηματογραφικής παιδείας στην εκπαίδευση. Η προώθηση της κινηματογραφικής παιδείας πρέπει να γίνει 18

20 υπό το πρίσμα ενός θεσμικού πλαισίου, το οποίο θα προωθεί την πρόσβαση και προσφορά των κινηματογραφικών ταινιών στο σχολείο. Εκτός από τον τρόπο διάθεσης, το υπό αναζήτηση θεσμικό πλαίσιο πρέπει να περιλαμβάνει και διατάξεις που να ορίζουν μια ταινία κατάλληλη για προβολή για παιδαγωγικούς σκοπούς, ενώ πρέπει να καταρτιστούν συλλογικά κριτήρια για την αξιολόγηση και σήμανση των ταινιών από ομάδα εμπειρογνωμόνων (εκπαιδευτικοί, ερευνητές, κινηματογραφιστές). Πρόκειται λοιπόν για ένα πλαίσιο που θα εξετάζει το ζήτημα επί της ουσίας, και όχι ως lex imperfectα, δηλαδή ως ατελή κανόνα υπό την μορφή ευχολογίου. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινείται και η απόφαση της OFCOM, της βρετανικής ρυθμιστικής αρχής για θέματα επικοινωνιών, περί της διάθεσης σχολικού προγράμματος από το κανάλι Channel 4 στη Μ. Βρετανία. Σύμφωνα με το Νόμο για την Ψηφιακή Οικονομία ( ), το Channel 4 θα μπορεί να προσφέρει το σχολικό τηλεοπτικό πρόγραμμα και από άλλες πλατφόρμες, μη-γραμμικές όπως το διαδίκτυο, λόγω της μεγαλύτερης ανατροφοδότησης που προσφέρει 10. Τέλος, είναι σημαντική και η εκπόνηση έρευνας πεδίου για την αξιολόγηση των δράσεων και την καταγραφή της εμπειρίας από τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Είναι αναμφισβήτητο ότι η κινηματογραφική παιδεία είναι σαφώς πιο σύνθετη από ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης και εξοικείωσης με την κινούμενη εικόνα του κινηματογράφου: πέρα από μια δυνητική επαγγελματική κατεύθυνση, είναι ένας δίαυλος χαρούμενης γνώσης (Νίτσε) που λειτουργεί ως κανάλι διάδοσης πολιτιστικών, ιδεολογικών, ιστορικών, κοινωνικών ιδεών και ρευμάτων, η πρόσληψη των οποίων μπορεί να προσφέρει αισθητική και κοινωνική αυτάρκεια στο μαθητή, προκειμένου να είναι σε θέση να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του. Αυτή η παραδοχή πρέπει να είναι και η κυρίαρχη κατά την εφαρμογή πρακτικών κινηματογραφικής παιδείας για μια εκ θεμελίων ενσωμάτωση στη θεσμοθετημένη εκπαίδευση με διάρκεια και ουσία. Δραστηριότητες κινηματογραφικής παιδείας στην τάξη Κάνετε αναπαράσταση και παίξτε παιχνίδια ρόλων με τους ήρωες της ταινίας. Εντοπίστε τα εκφραστικά μέσα της ταινίας και συζητήστε για την επιρροή τους στην πλοκή, σενάριο, ύφος του έργου. Μοιράστε αυτοσχέδια ερωτηματολόγια στους μαθητές σχετικά με την πρόσληψη και κατανόηση της ταινίας (είδος, περιεχόμενο, σενάριο, μουσική επένδυση). Παίξτε παιχνίδια μνήμης, παιχνίδια γνώσεων με βάση τη μουσική επένδυση και παντομίμα (π.χ. αναζήτηση τίτλων ταινιών). Δημιουργήστε μίνι-ταινίες μαζί με τους μαθητές με χρήση της φωτογραφικής μηχανής (αλληλουχία στατικών εικόνων), της βιντεοκάμερας και άλλων υλικών (π.χ. πλαστελίνη, αντικείμενα καθημερινής χρήσης) ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Κούρτη Ε. Σιδηροπούλου Χ. Τσίγκρα Μ. (2009). Ερευνώντας τον Κόσμο του Παιδιού, Επιστημονική περιοδική έκδοση της Ο.Μ.Ε.Ρ., τεύχος 09, σελ. 19, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 2 βλ. Ανδριοπούλου Ε. (2009) «Παιδιά και Διαφήμιση - Χτίζοντας Κοινωνικούς Καταναλωτές από την πρώιμη παιδική ηλικία» στο Συχνότητες, τεύχος 05, σελ , Αθήνα: IOM. 3 Ενδεικτικό παράδειγμα η αντιπαράθεση ανάμεσα στο κλασικό θεατρικό έργο του Σαίξπιρ «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» με την κινηματογραφική ταινία «Romeo + Juliet» (1996) που αποτελεί τη μεταφορά του πρωτότυπου έργου σε μια μοντέρνα εκδοχή. 4 Στην ταινία του Λουί Μπουνιουέλ «Ο Ανδαλουσιανός Σκύλος» (1928) είναι χαρακτηριστική η σκηνή με το σκίσιμο της κόρης του ματιού με ξυράφι, προκειμένου να αποδοθεί στον ήρωα μια άλλη, υπερρεαλιστική αίσθηση της πραγματικότητας. 5 Ενδεικτικά αναφέρονται δράσεις κινηματογραφικής παιδείας στην εκπαίδευση που έχουν λάβει ή λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα: «Cine-μαθήματα» - Πολιτιστική Εταιρία Κρήτης ΚΑΡΠΟΣ, Κέντρο Εκπαιδευτικών Δράσεων και Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας Εκπαιδευτικά εργαστήρια ANIMART Ευρωπαϊκό Κέντρο Κινουμένων Σχεδίων - ΙΟΜ «Σχολείο & Κινηματογράφος», ΝΕΑΝΙΚΟ ΠΛΑΝΟ, Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά & Νέους «Πρώτο Βήμα» Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου «Το Animation στα σχολεία» -Ευρωπαϊκό Κέντρο Κινουμένων Σχεδίων (2004) Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ ( ) ΥΠΕΠΘ «Πάμε Σινεμά;» ( ), Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης «Kids for Kids Festival» (2004) Ευρωπαϊκό Κέντρο Παιδικής Τηλεόρασης. 6 Το βασικό σημείο της θεωρίας του Bruner (1960) περιλαμβάνει τη διαδρομή από το γνωστό στο άγνωστο, κάνοντας πρώτα σαφές και οικείο το γνωστό και διευρύνοντας στη συνέχεια, τη γνώση αυτή σε ένα πιο προηγμένο επίπεδο. Στο μοντέλο της σπειροειδούς διδασκαλίας, ο κεντρικός κορμός του αντικειμένου παραμένει ο ίδιος σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες: στα πρώτα στάδια περιλαμβάνει γενικά εισαγωγικά στοιχεία και σταδιακά εξελίσσεται και εμπλουτίζεται ανά αύξουσα βαθμίδα πάνω στις ήδη οικείες αναφορές, περιστρεφόμενος πάντα γύρω από τον ίδιο πυρήνα. Στο μοντέλο αυτό βασίζεται η ολιστική γνώση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία εξελίσσεται σε εξειδικευμένη γνώση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. 7 Το πρόγραμμα είχε μεγάλη ανταπόκριση σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, εφαρμόστηκε σε σχολεία και σε περισσότερους από 2 εκ. μαθητές. 8 Για το σκοπό αυτό, το BFI κλήθηκε να επιλέξει και να προτείνει λίστα με ταινίες παιδαγωγικά κατάλληλες για την κινηματογραφική παιδεία στα σχολεία. 9 Για περισσότερα βλ. Καλογήρου Π. «Πνευματικά Δικαιώματα», Αφιέρωμα: Διαδίκτυο Ασφάλεια-Δικαιώματα Ελευθερίες, στο Συχνότητες, τεύχος 08, σελ , Αθήνα: IOM. 10 Το Channel 4 έχει υποχρέωση να εκπέμπει σχολικό τηλεοπτικό πρόγραμμα διάρκειας 30 καθημερινά. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Bruner, J.S. (1960). The Process of Education. Harvard College Κούρτη Ε. Σιδηροπούλου Χ. Τσίγκρα Μ. (2009). Ερευνώντας τον Κόσμο του Παιδιού, Αφιέρωμα Παιδική Ηλικία και Κινηματογράφος. Επιστημονική περιοδική έκδοση της Ο.Μ.Ε.Ρ., τεύχος 09, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 19

21 η «τοποθέτηση προϊόντος» & η ΕΕ ΠΡΟΒΛΈΨΕΙΣ, ΑΠΑΓΟΡΕΎΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΑΙΡΈΣΕΙΣ ΠΟΥ ΠΡΟΒΛΈΠΟΝΤΑΙ ΣΤΗ ΝΈΑ ΟΔΗΓΊΑ ΚΑΙ ΘΑ ΚΡΙΘΟΎΝ ΣΤΗΝ ΠΡΆΞΗ Συχνές είναι οι αναφορές σχετικά με την τοποθέτηση προϊόντος, την οποία για πρώτη φορά ρυθμίζει η νέα Οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων. Καθώς η προθεσμία για την ενσωμάτωση της Οδηγίας έληξε στις 19 Δεκεμβρίου 2009, τα περισσότερα κράτη μέλη έχουν ήδη υιοθετήσει κανόνες ρύθμισης αυτής της διαφημιστικής πρακτικής. της Πέπης Καλογήρου* Είναι πλέον γνωστό ότι «τοποθέτηση προϊόντος» αποτελεί η εμφάνιση συγκεκριμένου προϊόντος ή μάρκας ή/και η λεκτική αναφορά σε προϊόντα ή υπηρεσίες, κατά τη διάρκεια τηλεοπτικών προγραμμάτων μη διαφημιστικού χαρακτήρα, συνήθως έναντι αμοιβής, με σκοπό την προβολή και προώθηση των αγαθών αυτών στους θεατές. Πρόκειται για μια μορφή διαφήμισης που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και η οποία αναμένεται να συμβάλει στη χρηματοδότηση των παραγωγών οπτικοακουστικών έργων και των παροχέων υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων (Ζώντου 2009: 12). Σε αντίθεση με τις νέες δυνατότητες των συσκευών λήψης υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων για παράκαμψη των διαφημίσεων, η τοποθέτηση προϊόντος έρχεται να ανατρέψει τα αποτελέσματα του zapping. Με τη νέα Οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, η τοποθέτηση προϊόντος θα βρει τη θέση της και στη χώρα μας. 20 * Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

22 Η ΟΔΗΓΊΑ ΓΙΑ ΥΠΗΡΕΣΊΕΣ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΏΝ ΜΈΣΩΝ Η Οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων 1 υιοθέτησε διακριτό νομικό πλαίσιο για την τοποθέτηση προϊόντος, μια διαφημιστική τακτική που μέχρι πρόσφατα μπορούσε να θεωρείται απαγορευμένη συγκεκαλυμμένη διαφήμιση. Με την επιλογή αυτή κάμπτεται η αρχή του διαχωρισμού μεταξύ διαφημίσεων και λοιπού περιεχομένου. Πέραν των τεχνολογικών εξελίξεων, τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αντιμετώπιζαν ενιαία αυτή τη διαφημιστική τεχνική, γεγονός που δεν ευνοούσε τον ανταγωνισμό. Έτσι, υπό το προγενέστερο ρυθμιστικό καθεστώς, η τοποθέτηση προϊόντος απαγορευόταν ρητά ή εμμέσως. Υπήρχαν, ωστόσο, και περιπτώσεις που επιτρεπόταν (Καλογήρου 2007: 293). Πίνακας: Το product placement στην Ευρώπη Xώρες όπου το «product placement» καταρχήν επιτρέπεται Γαλλία Ισπανία Πορτογαλία Τσεχία Ουγγαρία Xώρες όπου το «product placement» καταρχήν απαγορεύεται Γερμανία Δανία Ελλάδα Ολλανδία Φινλανδία Χώρες όπου το «product placement» απαγορεύεται ρητά Ιρλανδία Ηνωμένο Βασίλειο Αυστρία Σουηδία Ιταλία Πηγή: Σούρπη Α. (αδημοσίευτη), ΙΟΜ Πλέον, η νέα Οδηγία περιέχει ορισμό σύμφωνα με τον οποίο τοποθέτηση προϊόντων είναι «κάθε μορφή οπτικοακουστικής εμπορικής ανακοίνωσης που συνίσταται στην παρουσίαση ή στην αναφορά εμπορεύματος, υπηρεσίας ή του αντίστοιχου εμπορικού σήματος ώστε να εμφανίζεται μέσα σε πρόγραμμα, έναντι πληρωμής ή αναλόγου ανταλλάγματος» (άρθρο 1 περ. ιγ). Αυτός ο ορισμός αφήνει περιθώριο για ερμηνείες. Π.χ. τα αντικείμενα που δίνονται ως δώρα σε τηλεοπτικά σόου είναι τοποθέτηση προϊόντος ή μπορεί να χαρακτηριστούν και συγκεκαλυμμένη διαφήμιση; Eπίσης, τι γίνεται στην περίπτωση που οι ρυθμιστικές αρχές δεν έχουν τη δυνατότητα να εξακριβώσουν την ύπαρξη αμοιβής ή άλλου ανταλλάγματος; Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δώσει κατευθύνσεις, αλλά είναι στην πράξη που θα κριθεί η λειτουργικότητα του ορισμού και των άλλων ρυθμίσεων που περιέχει η Οδηγία, η οποία εξαγγέλλει πανηγυρικά ότι η τοποθέτηση προϊόντος απαγορεύεται. Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να παρεκκλίνουν της απαγόρευσης, με αποτέλεσμα ο κανόνας να μπορεί να αντιστραφεί σε δύο περιπτώσεις: Πρώτον σε κινηματογραφικά έργα, ταινίες και σίριαλ για υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, αθλητικά προγράμματα και ελαφρά ψυχαγωγικά προγράμματα. Δεύτερον, σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει πληρωμή αλλά μόνο δωρεάν παροχή ορισμένων προϊόντων ή υπηρεσιών, όπως διευκολύνσεις στην παραγωγή ή βραβεία, με σκοπό να περιληφθούν στο πρόγραμμα. Στις περιπτώσεις αυτές η τοποθέτηση προϊόντος είναι αποδεκτή, αλλά τα κράτη μέλη διατηρούν το δικαίωμα να μην ακολουθήσουν την παρέκκλιση. Στην περίπτωση που τα κράτη μέλη παρεκκλίνουν της απαγόρευσης, τότε πρέπει να τηρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις, προκειμένου να διασφαλιστεί ιδίως η συντακτική ανεξαρτησία του παροχέα υπηρεσιών και η ενημέρωση του θεατή. Για λόγους προστασίας της ευαίσθητης ομάδας των ανηλίκων, η τοποθέτηση προϊόντος απαγορεύεται ανεξαιρέτως στα προγράμματα για παιδιά. Αλλά δεν υπάρχει απαγόρευση όταν τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες παρέχονται δωρεάν. Πέρα από το γενικό αυτό πλαίσιο, η εισαγωγή ρυθμίσεων για την τοποθέτηση προϊόντος αποβλέπει στην εξασφάλιση ειδικών στόχων, ιδίως: την προστασία του καταναλωτή, τη συντακτική ανεξαρτησία του παροχέα υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων και την προστασία δικαιωμάτων του δημιουργού (McGonagle 2006: 55). Αυτή η οπτική οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ένωση στην υιοθέτηση επιπλέον κανόνων. Εφόσον ένα κράτος μέλος την επιτρέψει για κατηγορίες προγραμμάτων, τότε η τοποθέτηση προϊόντος πρέπει: να μην επηρεάζει τη συντακτική ανεξαρτησία και ευθύνη του παροχέα υπηρεσιών ο/α μέσων, είτε ως προς το περιεχόμενο των προγραμμάτων είτε, προκειμένου για τηλεο- 21

23 η «τοποθετηση προϊοντοσ» και η ΕΕ πτικές εκπομπές, τον προγραμματισμό τους, να μην παρακινεί ευθέως σε αγορά ή μίσθωση προϊόντων ή υπηρεσιών, ιδίως μέσω ειδικών διαφημιστικών αναφορών σε αυτά, να μην προβάλει υπερβολικά αυτά τα προϊόντα η έννοια της αδικαιολόγητης προβολής αναμένεται να παίξει σημαντικό ρόλο στον χαρακτηρισμό της τοποθέτησης προϊόντος ως συγκεκαλυμμένης διαφήμισης, να ενημερώνονται οι θεατές σαφώς για την ύπαρξη τοποθέτησης προϊόντος. Η τοποθέτηση προϊόντος δεν είναι δυνατή για ορισμένα προϊόντα και υπηρεσίες, όπως για τα προϊόντα καπνού, τσιγάρων ή επιχειρήσεων με κύρια δραστηριότητα την παρασκευή ή πώληση τσιγάρων και λοιπών προϊόντων καπνού. Αντίστοιχα, απαγορεύεται η τοποθέτηση προϊόντος προκειμένου για ειδικά φαρμακευτικά προϊόντα ή θεραπευτικές αγωγές που διατίθενται μόνο με ιατρική συνταγή στο κράτος μέλος στη δικαιοδοσία του οποίου υπάγεται ο παροχέας υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων. Τέλος, η τοποθέτηση προϊόντος, ως μορφή εμπορικής οπτικοακουστικής ανακοίνωσης υπάγεται σε όλες τις σχετικές γενικές διατάξεις που αφορούν: την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και απαγόρευση διακρίσεων την προστασία ανηλίκων τους κανόνες για τον καπνό, τα τσιγάρα και τα φάρμακα τους κώδικες συμπεριφοράς σχετικά με ακατάλληλες οπτικοακουστικές εμπορικές ανακοινώσεις για τροφές και ποτά με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά. Από την πλευρά της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να επιτρέψουν την τοποθέτηση προϊόντος και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας κάθε φορά που θέτουν περιορισμούς. Ημερομηνία έναρξης όλων αυτών των υποχρεώσεων ορίστηκε η 19η Δεκεμβρίου 2009, που ήταν η καταληκτική προθεσμία για την ενσωμάτωση της Οδηγίας. Η ΕΦΑΡΜΟΓΉ ΤΗΣ ΟΔΗΓΊΑΣ: ΤΟ ΖΉΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΗΜΈΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΗΛΕΘΕΑΤΏΝ Με στόχο την εξασφάλιση της ενημέρωσης των θεατών, η Οδηγία προβλέπει ότι προγράμματα τα οποία περιλαμβάνουν τοποθέτηση προϊόντων, επισημαίνονται σαφώς με την επωνυμία, κατά την έναρξη και το τέλος του προγράμματος και όταν το πρόγραμμα ξαναρχίσει μετά από διαφημιστικό διάλειμμα για την αποφυγή οποιασδήποτε σύγχυσης εκ μέρους των θεατών. Κατ εξαίρεση, τα κράτη μέλη μπορούν να επιλέξουν την παρέκκλιση από τις απαιτήσεις αυτές, υπό τον όρο ότι το εν λόγω πρόγραμμα δεν είναι παραγωγή ούτε ανάθεση του ίδιου του παροχέα υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων ή επιχείρησης συνδεόμενης με τον παροχέα υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων. Επομένως, η υποχρέωση δεν αφορά τα προγράμματα που έχουν αγοραστεί. Η ενημέρωση για την ύπαρξη τοποθέτησης προϊόντος είναι, για την ώρα, μια ευρωπαϊκή επιλογή, που αναγνωρίζει στους τηλεθεατές το δικαίωμα ενημέρωσης αλλά οι παροχείς τηλεοπτικών υπηρεσιών ανησυχούν για την εικόνα που θα παρουσιάζεται στην οθόνη. Προβληματισμό προκαλεί η εφαρμογή των διατάξεων για τη σήμανση των προγραμμάτων. Αν δηλαδή πρέπει να υπάρχει κατάλογος των τοποθετούμενων προϊόντων, πόση ώρα πρέπει να εμφανίζεται στην οθόνη η σήμανση ή ο κατάλογος των προϊόντων. Τελικά πόσο βοηθά η αναφορά στην έννοια της αδικαιολόγητης προβολής, αφού δεν μπορεί να υπάρχει ακριβής ορισμός κ.λπ. Όλα τα ερωτήματα παραμένουν ανοικτά. Εφόσον η αναγνώριση αφορά μόνο την τοποθέτηση προϊόντος και όχι τη μάρκα του προϊόντος, αποφεύγεται μια νέα, Οι δυνατότητες ενσωμάτωσης που έχουν τα κράτη μέλη είναι: 1. έλλειψη εθνικών μέτρων Στην περίπτωση αυτή, η τοποθέτηση προϊόντος είναι αποδεκτή (implicitly allowed) και ρυθμίζεται σύμφωνα με την Οδηγία. Οι κανόνες της Οδηγίας θα πρέπει να εφαρμόζονται αποτελεσματικά. 2. περιορισμένη απαγόρευση Απαιτείται διευκρίνιση και περιγραφή της ακριβούς απαγόρευσης και ενημέρωση της Επιτροπής για τις μη γραμμικές υπηρεσίες (Οδηγία 98/48). Όταν η απαγόρευση δεν επεκτείνεται σε όλες τις περιπτώσεις που καλύπτει η Οδηγία, η υποχρέωση για το κράτος μέλος να ενσωματώσει όλους τους σχετικούς κανόνες της Οδηγίας παραμένει στις εξής περιπτώσεις: αν οι παροχείς οπτικοακουστικών υπηρεσιών δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τοποθέτηση προϊόντος στα δικά τους προγράμματα, οι κανόνες της Οδηγίας θα πρέπει να ενσωματωθούν και να εφαρμοστούν αποτελεσματικά σε όλα τα άλλα προγράμματα, με δυνατή την εξαίρεση από τον κανόνα της αναγνώρισης αν οι παροχείς οπτικοακουστικών υπηρεσιών δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τοποθέτηση προϊόντος χωρίς πληρωμή, οι κανόνες της Οδηγίας πρέπει να ενσωματωθούν και να εφαρμοσθούν αποτελεσματικά, εκτός αν πρόκειται για αγαθά ή υπηρεσίες ασήμαντης αξίας 3. η τοποθέτηση προϊόντος επιτρέπεται, αλλά με αυστηρότερους κανόνες Την επιλογή αυτή έχουν ήδη κάνει στη Ρουμανία και στη γαλλόφωνη κοινότητα του Βελγίου. Οι αυστηρότεροι κανόνες πρέπει να συνάδουν με την αρχή της αναλογικότητας και να αφορούν μόνο τους παροχείς που βρίσκονται στη δικαιοδοσία του κράτους μέλους. Συμπερασματικά, η Επιτροπή θεωρεί ότι οι κανόνες για την τοποθέτηση προϊόντος παρέχουν ασφάλεια δικαίου, εξισορροπούν τα οικονομικά συμφέροντα των παραγωγών και των παροχέων οπτικοακουστικών υπηρεσιών με την προστασία των τηλεθεατών που απολαύουν πρόσθετων εγγυήσεων. Οι αυστηρότεροι κανόνες, αν υπάρχουν, πρέπει να παραμένουν αναλογικοί και δεν πρέπει να θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια δικαίου. 22

24 διπλή, διαφήμιση του προϊόντος. Η ύπαρξη λίστας χορηγών στο τέλος ενός προγράμματος εξυπηρετεί την αναγνώριση της προσφοράς ενός χορηγού, το προϊόν του οποίου δεν φαίνεται στην οθόνη. Αυτός ο δικαιολογητικός λόγος αντιστρέφεται στην περίπτωση του product placement. Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να προβλέψουν σύστημα αναφοράς στις μάρκες. Καθώς ορισμένα κράτη έχουν ήδη ολοκληρώσει την ενσωμάτωση της Οδηγίας, είναι δυνατόν να αντλήσουμε παραδείγματα από την εμπειρία τους. Κάθε κράτος έχει κάνει τις δικές του επιλογές. Η Πορτογαλία, που ολοκλήρωσε πρώτη την ενσωμάτωση, φαίνεται να μοιράζει την ευθύνη της εφαρμογής των διατάξεων μεταξύ της εθνικής ρυθμιστικής αρχής και των ραδιοτηλεοπτικών φορέων και προβλέπει πολύ ακριβείς κανόνες διακρίσεων (π.χ. απαγορεύεται να εστιάζει η κάμερα στο προϊόν). Είναι ουσιαστικής σημασίας ότι οι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί συμφώνησαν μεταξύ τους, πριν από κάθε νομοθετική παρέμβαση. Έχουν υιοθετηθεί διαφορετικά σύμβολα για την τοποθέτηση προϊόντος και την αυτοπροβολή. Επίσης, διακρίνεται η τοποθέτηση προϊόντος που γίνεται έναντι αμοιβής από αυτήν που γίνεται ως δωρεάν παροχή ορισμένων προϊόντων και διευκολύνσεων στην παραγωγή. Αυτή η διάκριση προβλέπεται να έχει ιδιαίτερη σημασία για τους δημόσιους ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς, οι οποίοι αναμένεται ότι θα λάβουν το λεγόμενο prop-placement σε μεγαλύτερο βαθμό από την τοποθέτηση προϊόντος με καταβολή αμοιβής. Στη Ρουμανία το σύμβολο ΡΡ εμφανίζεται στην αρχή, στο τέλος και μετά από κάθε διακοπή του προγράμματος. Η Αυστρία επέλεξε να παρουσιάζονται τα διακριτικά σήματα των εταιρειών, τα προϊόντα των οποίων περιλαμβάνονται στην εκπομπή. H νέα Οδηγία περιέχει ορισμό σύμφωνα με τον οποίο, τοποθέτηση προϊόντων είναι «κάθε μορφή οπτικοακουστικής εμπορικής ανακοίνωσης που συνίσταται στην παρουσίαση ή στην αναφορά εμπορεύματος, υπηρεσίας ή του αντίστοιχου εμπορικού σήματος ώστε να εμφανίζεται μέσα σε πρόγραμμα, έναντι πληρωμής ή αναλόγου ανταλλάγματος». Αυτός ο ορισμός αφήνει περιθώριο για ερμηνείες. Π.χ. τα αντικείμενα που δίνονται ως δώρα σε τηλεοπτικά σόου είναι τοποθέτηση προϊόντος ή μπορεί να χαρακτηριστούν και συγκεκαλυμμένη διαφήμιση; Eπίσης, τι γίνεται στην περίπτωση που οι ρυθμιστικές αρχές δεν έχουν τη δυνατότητα να εξακριβώσουν την ύπαρξη αμοιβής ή άλλου ανταλλάγματος; Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δώσει κατευθύνσεις, ωστόσο είναι στην πράξη που θα κριθεί η λειτουργικότητα του ορισμού και των άλλων ρυθμίσεων που περιέχει η Οδηγία. 23

25 η «τοποθετηση προϊοντοσ» και η ΕΕ Στη Γερμανία, εμφανίζεται στην οθόνη η φράση «το πρόγραμμα αυτό περιέχει τοποθέτηση προϊόντος» και σχετική εξήγηση δίνεται μέσω διαδικτύου και τηλεκειμενογραφίας. Μέσω Διαδικτύου Η ενημέρωση για την ύπαρξη τοποθέτησης προϊόντος είναι, για την ώρα, μια ευρωπαϊκή επιλογή, που αναγνωρίζει στους τηλεθεατές το δικαίωμα ενημέρωσης αλλά οι παροχείς τηλεοπτικών υπηρεσιών ανησυχούν για την εικόνα που θα παρουσιάζεται στην οθόνη. Προβληματισμό προκαλεί η εφαρμογή των διατάξεων για τη σήμανση των προγραμμάτων. Αν δηλαδή πρέπει να υπάρχει κατάλογος των τοποθετούμενων προϊόντων, πόση ώρα πρέπει να εμφανίζεται στην οθόνη η σήμανση ή ο κατάλογος των προϊόντων. Τελικά πόσο βοηθά η αναφορά στην έννοια της αδικαιολόγητης προβολής, αφού δεν μπορεί να υπάρχει ακριβής ορισμός κ.λπ. Όλα τα ερωτήματα παραμένουν ανοικτά. 24

26 Μέσω τηλεκειμενογραφίας (teletext) Οι δυνατότητες είναι πολλές: με εμφάνιση ολόκληρης σελίδας στην οθόνη, με crawl κυλιόμενη μπάρα, παραπομπή σε τηλεκειμενογραφία ή ιστοσελίδα, αναφορά δίπλα από τους τίτλους τέλους κ.λπ. Το ζήτημα της ενημέρωσης του τηλεθεατή φαίνεται να απασχολεί πλέον και τις ΗΠΑ. Παρότι προ ενός έτους, η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου (Federal Trade Commission, FTC) γνωμοδότησε ότι δεν είναι αναγκαία η ενημέρωση του κοινού όταν «τοποθετείται» ένα προϊόν στην τηλεόραση, η ρυθμιστική αρχή Federal Communications Commission (FCC) σκοπεύει να εξετάσει την πρακτική, λαμβάνοντας υπόψη και τη νέα ευρωπαϊκή οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων επικοινωνίας, στο όνομα της προστασίας των δικαιωμάτων των καταναλωτών. ΕΘΝΙΚΆ ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ Τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μάλλον πρόθυμα να αποδεχτούν τη νέα αυτή πρακτική στην τηλεόρασή τους, κυρίως για λόγους οικονομικής σκοπιμότητας. Τα περισσότερα κράτη μέλη δεν απομακρύνονται ιδιαίτερα από το κείμενο της Οδηγίας. Εξαίρεση αποτελεί η Δανία, η οποία είναι η μόνη μέχρι σήμερα χώρα που έχει αποφασίσει να μην επιτρέψει την τοποθέτηση προϊόντος στα προγράμματα που παράγονται στη χώρα, επιτρέποντας ωστόσο τα βραβεία και τις διευκολύνσεις στην παραγωγή ασήμαντης αξίας. Την ίδια στάση αναμένεται να υιοθετήσει και η Ιρλανδία. Άλλα κράτη απαγορεύουν την τοποθέτηση προϊόντος ή την επιτρέπουν με αυστηρότερους όρους στη δημόσια τηλεόραση, όπως οι: Βουλγαρία, Ολλανδία, Γερμανία (Machet 2010: 5). Μερικά κράτη έχουν επιλέξει να διευρύνουν τον κατάλογο των προϊόντων, των οποίων δεν επιτρέπεται η τοποθέτηση, προσθέτοντας τα αλκοολούχα ποτά (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Σουηδία η Ολλανδία έχει θέσει χρονική απαγόρευση μεταξύ 6:00 και 21:00), τις υπηρεσίες στοιχημάτων (Ηνωμένο Βασίλειο, γαλλική κοινότητα Βελγίου), τα όπλα (Βέλγιο, Γαλλία), τις παιδικές τροφές (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο), τα πολιτικά κόμματα και τις υπηρεσίες σεξουαλικού περιεχομένου (γαλλική κοινότητα Βελγίου). 25

27 η «τοποθετηση προϊοντοσ» και η ΕΕ Ρύθμιση της τοποθέτησης προϊόντος Πού επιτρέπεται Πού απαγορεύεται Ποια προϊόντα εξαιρούνται (πέραν των προϊόντων καπνού και ειδικών φαρμακευτικών προϊόντων) Βέλγιο (φλ.) 1,2,3,4* 5 Όπλα Βέλγιο (γαλ.) 1,2,3,4 5, δελτία ειδήσεων Βουλγαρία Γερμανία Ιδιωτική τηλεόραση: 1,2,3,4 Δημόσια τηλεόραση: 2 1,2,3,4 Δημόσια τηλεόραση: προϋπόθεση είναι να είναι παραγωγή ή παραγγελία της δημόσιας τηλεόρασης ή θυγατρικής της 5, δελτία ειδήσεων, θρησκευτικά προγράμματα 5, δελτία ειδήσεων, προγράμματα πολιτικής και τρέχουσας επικαιρότητας, προγράμματα συμβουλευτικά, μετάδοση θρησκευτικών λειτουργιών Πολιτικά κόμματα, ενώσεις, ορισμένα όπλα, παράνομο στοίχημα, σεξουαλικές υπηρεσίες Διάκριση μεταξύ τοποθέτησης προϊόντων και διευκολύνσεων στην παραγωγή ή βραβείων 2 Όχι δωρεάν παροχές και βραβεία θεωρούνται τοποθέτηση προϊόντος Όχι δωρεάν παροχές και βραβεία θεωρούνται τοποθέτηση προϊόντος Η σημαντική αξία είναι τουλάχιστον πενταπλάσια από τη μέση αξία των διαφημίσεων που παρεμβάλλονται στο πρόγραμμα σύμφωνα με το κοστολόγιο του παροχέα υπηρεσιών Δανία Δεν επιτρέπεται Ισπανία 1,2,3,4 5 - Γαλλία 1, οπτικοακουστική μυθοπλασία, μουσικά βίντεο Ιταλία 1,2,3,4 5 Ρουμανία 1,2,3,4 5 5, δελτία ειδήσεων, προγράμματα ανάλυσης και συζήτησης πολιτικών ή/και οικονομικών ζητημάτων Οινοπνευματώδη με >1,2% αλκοόλ, φάρμακα, όπλα, παιδικές τροφές - Όχι δωρεάν παροχές και βραβεία θεωρούνται τοποθέτηση προϊόντος - Σλοβακία 1,2,3,4 5 - Πηγή: Στοιχεία από το Ευρωπαϊκό Οπτικοακουστικό Παρατηρητήριο (ΕΑΟ, 2010: 44) * Οι αριθμοί αντιστοιχούν στα είδη προγραμμάτων που αναφέρονται στην οδηγία: 1 = κινηματογραφικά έργα 2 = ταινίες και σίριαλ για υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων 3 = αθλητικά προγράμματα 4 = ελαφρά ψυχαγωγικά προγράμματα 5 = προγράμματα για παιδιά 26

28 Βέλγιο Το Βέλγιο είναι από τα πρώτα κράτη που ενσωμάτωσε την Οδηγία με διάταγμα (26/3/2009). Το διάταγμα επαναλαμβάνει την Οδηγία και διατηρεί τον κανόνα ότι η τοποθέτηση προϊόντος απαγορεύεται, παραμένει ωστόσο αποδεκτή υπό τις προϋποθέσεις που θέτει η Οδηγία. Ρητά εξαιρούνται από την τοποθέτηση προϊόντος τα προγράμματα για παιδιά και τα δελτία ειδήσεων. Η νέα τεχνική είναι ιδιαίτερα παρούσα στα περισσότερα ιδιωτικά κανάλια και η ρυθμιστική αρχή Conseil supérieur de l audiovisuel (CSA) de la Communauté française διεξήγαγε διαβούλευση με φορείς του κλάδου (τηλεοπτικούς οργανισμούς, διαφημιστές, ενώσεις καταναλωτών κ.λπ.), προκειμένου να καταλήξει σε αποτελεσματικές ρυθμίσεις. Συγκεκριμένα, συζήτηση έγινε σχετικά με την αναγνώριση των προγραμμάτων που χρησιμοποιούν τοποθέτηση προϊόντος και τη σαφή διάκριση από τη χορηγία. Στις 17 Δεκεμβρίου 2009, το CSA υιοθέτησε μια σύσταση 3 κοινή για τη γαλλόφωνη και τη φλαμανδική κοινότητα του Βελγίου 4, σχετικά με τον τρόπο ενημέρωσης των τηλεθεατών σε δύο στάδια. Σε μια πρώτη «παιδαγωγική», θα λέγαμε, φάση διάρκειας τριών μηνών, τα κανάλια θα παρουσιάζουν σε ολόκληρη την οθόνη για 10 δευτερόλεπτα, μια εικόνα με το ειδικό σήμα και επεξήγηση ότι το πρόγραμμα περιέχει τοποθέτηση προϊόντος. Το ίδιο σήμα θα εμφανίζεται για 10 δευτερόλεπτα στο κάτω μέρος της οθόνης μετά από κάθε διαφημιστική διακοπή του προγράμματος, καθώς και στο τέλος του. Σε δεύτερη φάση, τα κανάλια θα μπορούν να περιορίζονται στην παρουσίαση μόνο του ειδικού σήματος για 10 δευτερόλεπτα στην αρχή και στο τέλος των προγραμμάτων, καθώς και μετά από κάθε διαφημιστική διακοπή. Στις 18 Ιανουαρίου 2010, η φλαμανδική ρυθμιστική αρχή Vlaamse Regulator voor de Media επέβαλε πρόστιμο στο SBS Belgique, για παραβίαση των νέων ρυθμίσεων για την τοποθέτηση προϊόντος. Πρόκειται για την πρώτη απόφαση σχετικά με τις νέες ρυθμίσεις του φλαμανδικού διατάγματος για τα ΜΜΕ που τέθηκε σε ισχύ την 1η Σεπτεμβρίου 2009 και αφορά δύο περιπτώσεις τοποθέτησης προϊόντος σε δύο επεισόδια του προγράμματος The Block Ghent. Το ενδιαφέρον σημείο της απόφασης είναι η απαίτηση σύμφωνα με την οποία οι εκπομπές που περιέχουν τοποθέτηση δε θα πρέπει να ενθαρρύνουν τον τηλεθεατή στην αγορά ή στην ενοικίαση προϊόντων ή υπηρεσιών, απαγορευομένης κάθε έκφρασης υπέρ του προϊόντος (Article 100, paragraphe1 (2) du décret des médias). Στην εκπομπή αυτή, τέσσερα ζευγάρια ανταγωνίζονταν ως προς την ανακαίνιση των διαμερισμάτων μιας πολυκατοικίας στην πόλη Gand. Σε ένα επεισόδιο, ένα κουτί μπογιάς που έφερε την ετικέτα «Levis» προβαλλόταν για πέντε δευτερόλεπτα, καταλαμβάνοντας πρακτικά το ένα τέταρτο της οθόνης. Στο πίσω μέρος, ένας συμμετέχων έβαφε έναν τοίχο εκφράζοντας ξεκάθαρα το θαυμασμό του για αυτή τη μπογιά («αυτή η μπογιά είναι πραγματικά καλής ποιότητας είναι απίστευτο και μια μόνο στρώση αρκεί»). Λίγο αργότερα, η σύζυγός του έμπαινε στο δωμάτιο και με τη σειρά της έμενε άναυδη από το χρώμα της μπογιάς. Στο δεύτερο επεισόδιο, ένας βραστήρας μάρκας προβαλλόταν για 20 δευτερόλεπτα στο πλαίσιο μιας σκηνής 45 δευτερολέπτων. Ο παρουσιαστής σύστηνε το προϊόν και στη συνέχεια ένας αντιπρόσωπος της εταιρείας Electrabel παρουσίαζε συνοπτικά για μια ακόμα φορά τα πλεονεκτήματά του από τη σκοπιά του επαγγελματία. Η σκηνή τέλειωνε με τη φράση «αυτός ο βραστήρας θα σας παρέχει ασύγκριτη άνεση». Και στις δύο περιπτώσεις, η ρυθμιστική αρχή αποφάσισε ότι από τις επίμονες συστάσεις, το πρόγραμμα ενθάρρυνε ευθέως την αγορά ή την ενοικίαση των προϊόντων αυτών, γεγονός που συνιστούσε παραβίαση της νομοθεσίας. Προσδιορίζοντας την κατάλληλη κύρωση, η ρυθμιστική αρχή υπογράμμισε τη βαρύτητα της παραβίασης, το γεγονός ότι το πρόγραμμα μεταδιδόταν σε ώρα υψηλής ακροαματικότητας και είχε πετύχει υψηλή τηλεθέαση. Από την άλλη, συνεκτίμησε το γεγονός ότι ήταν οι πρώτες παραγωγές που αφορούσαν την εφαρμογή των νέων κανόνων για την τοποθέτηση προϊόντος. Πιο πρόσφατα, στις 15 Μαρτίου 2010, η φλαμανδική ρυθμιστική αρχή του Βελγίου Vlaamse Regulator voor de Media επέβαλε το πρώτο πρόστιμο ύψους στη δημόσια τηλεόραση VRT για παραβίαση των κανόνων για την τοποθέτηση προϊόντος. Στο πλαίσιο ενημερωτικής εκπομπής, προβλήθηκε ρεπορτάζ διάρκειας 2' 30", το οποίο παρουσίαζε μια νέα σειρά αθλητικών προϊόντων γνωστής εταιρείας εσωρούχων. Κατά τη διάρκεια της παρουσίασης έγινε ειδική αναφορά και προβολή προϊόντων, ενώ γνωστή αθλήτρια, η οποία συμμετέχει στη διαφημιστική εκστρατεία, έδωσε συνέντευξη εκφράζοντας θαυμασμό για τις δημιουργίες. Η ρυθμιστική αρχή έκρινε ότι η συνύπαρξη οπτικών στοιχείων και σχολίων είχαν αναμφισβήτητα προωθητικό σκοπό και ότι επρόκειτο για «διαφημιστική τοποθέτηση», δηλαδή μια θεμιτή μορφή τοποθέτησης προϊόντος. Ωστόσο, σύμφωνα με τη νέα νομοθεσία, απαγορεύεται στα προγράμματα που περιλαμβάνουν τοποθέτηση προϊόντος να καλούν τους τηλεθεατές να αγοράσουν ή να μισθώσουν αγαθά ή υπηρεσίες, ενώ το προϊόν δεν πρέπει να προβάλλεται με υπερβολικό τρόπο (Cannie 2010). Γαλλία Μετά από ευρεία διαβούλευση και ακρόαση 55 ενδιαφερόμενων φορέων, η γαλλική ρυθμιστική αρχή Conseil Supérieur de l Audiovisuel (CSA) κατέληξε στις 16 Φεβρουαρίου 2010 στους κανόνες για την τοποθέτηση προϊόντος. Το CSA επέτρεψε την τοποθέτηση προϊόντος μόνο σε «κινηματογραφικά έργα, σε έργα μυθοπλασίας και σε βίντεο κλιπ, εκτός αν απευθύνονται σε παιδιά». Επομένως, δεν επιτρέπεται η τοποθέτηση προϊόντος σε άλλα προγράμματα, όπως προγράμματα ελαφράς ψυχαγωγίας, ντοκιμαντέρ, ενημερωτικές εκπομπές. Πέραν των διατάξεων της Οδηγίας, η τοποθέτηση προϊόντος παραμένει απαγορευμένη για όπλα και διατροφικά σκευάσματα για βρέφη. Η ενημέρωση των τηλεθεατών θα γίνεται με μια ειδική σήμανση που θα εμφανίζεται για ένα λεπτό στην αρχή του προγράμματος και μετά από κάθε διαφημιστική διακοπή, καθώς και σε όλη τη διάρκεια των τίτλων στο τέλος του προγράμματος. Αν 27

29 η «τοποθετηση προϊοντοσ» και η ΕΕ ένα προϊόν τοποθετείται σε μουσικό βίντεο κλιπ, η σήμανση θα προβάλλεται καθ όλη τη διάρκειά του. Αυτοί οι κανόνες εφαρμόζονται ανεξαρτήτως της προέλευσης και του τρόπου παραγωγής του προγράμματος. Τα κανάλια ενημερώνουν τακτικά τους τηλεθεατές για τη σημασία του χρησιμοποιούμενου σήματος. Η τοποθέτηση προϊόντος έκανε την εμφάνισή της στα προγράμματα παραγωγής μετά την 6η Μαρτίου Για τους πρώτους δύο μήνες από την πρώτη εμφάνιση ενός προγράμματος με τοποθέτηση προϊόντος, ο τηλεοπτικός οργανισμός εμφανίζει το λογότυπο για 5 δευτερόλεπτα στην έναρξη ενός προγράμματος που συνοδεύεται με ταινία, η οποία ενημερώνει ότι «αυτό το πρόγραμμα περιλαμβάνει τοποθέτηση προϊόντος». Μέχρι την υιοθέτηση ειδικών ρυθμίσεων, απαγορεύεται η τοποθέτηση υπέρ οργανισμών τυχερών παιχνιδιών. Όταν η τοποθέτηση προϊόντος περιέχεται σε ένα πρόγραμμα παραγωγής, συμπαραγωγής ή κατόπιν παραγγελίας από τον τηλεοπτικό οργανισμό, θα πρέπει να υπογράφεται έγγραφο συμφωνητικό που θα προσδιορίζει τις οικονομικές σχέσεις μεταξύ του διαφημιζόμενου, του παραγωγού του προγράμματος και του τηλεοπτικού οργανισμού. Η εφαρμογή αυτή αναμένεται ότι θα φέρει επιπλέον έσοδα μεταξύ 40 και 60 εκ., χωρίς ωστόσο να έχει απαντηθεί το ερώτημα αν τα έσοδα αυτά θα τα λαμβάνουν οι παραγωγοί του προγράμματος ή τα κανάλια. Δύο χρόνια αργότερα, το CSA θα αξιολογήσει την ανάγκη τροποποίησης των ρυθμίσεων που έχει υιοθετήσει. Γερμανία Στη Γερμανία, η Gesamtkonferenz der Landesmedienanstalten (γενική ομοσπονδία τοπικών γραφείων για τα ΜΜΕ - LMA) έδωσε κατευθύνσεις για την τοποθέτηση προϊόντος σε ιδιωτικά κανάλια, σύμφωνα με την 13e Rundfunkänderungsstaatsvertrag (Σύμφωνο μεταξύ κρατιδίων για τη ραδιοτηλεόραση - RÄStV). Αυτές οι οδηγίες θα πρέπει να υιοθετηθούν σε επίπεδο κρατιδίων. Το ρυθμιστικό πλαίσιο εισάγει διάκριση μεταξύ τοποθέτησης προϊόντος με αμοιβή και χωρίς αμοιβή, η οποία καλείται βοήθεια στην παραγωγή. Πρόκειται για δύο μορφές τοποθέτησης προϊόντος, οι οποίες επιτρέπονται υπό προϋποθέσεις. Η τοποθέτηση προϊόντος με αμοιβή επιτρέπεται μόνο για λόγους προγράμματος και δραματουργίας, ενώ δεν πρέπει να έχει κανέναν διαφημιστικό χαρακτήρα, αλλιώς θεωρείται απαγορευμένη συγκεκαλυμμένη τοποθέτηση προϊόντος. Εκπομπές και ταινίες που περιέχουν τοποθέτηση προϊόντος πρέπει να σημαίνονται με ειδικό λογότυπο στην αρχή και στο τέλος, καθώς και μετά από κάθε διαφημιστική διακοπή. Η υποχρέωση σήμανσης δεν εφαρμόζεται στην περίπτωση παροχών χωρίς αντάλλαγμα, υπό την προϋπόθεση ότι δεν έχουν σημαντική αξία. Η φράση «σημαντική αξία» προσδιορίστηκε ποσοτικά στο 1% του συνολικού προϋπολογισμού της παραγωγής, χωρίς ωστόσο να υπερβαίνει τα Όταν η αξία της παροχής ξεπερνά αυτό το όριο, οι εκπομπές πρέπει να σημαίνονται. Η παροχή βοήθειας στην παραγωγή είναι η μόνη μορφή τοποθέτησης προϊόντος που επιτρέπεται στη δημόσια τηλεόραση. Και στην περίπτωση της δημόσιας τηλεόρασης, οι παροχές στην παραγωγή πρέπει να συνοδεύονται από σήμανση όταν είναι σημαντικής αξίας (ΕνδιάΜΕΣΑ, τ. 88 σελ. ). Ηνωμένο Βασίλειο Έντονος διάλογος έλαβε χώρα στο Ηνωμένο Βασίλειο σχετικά με την τοποθέτηση προϊόντος, η οποία φαινόταν αρχικά ότι θα απαγορεύεται. Τελικά, στις 9 Φεβρουαρίου 2010, μετά από διαβούλευση, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου αποφάσισε ότι είναι δυνατόν να επιτραπεί η νέα πρακτική με τρόπο που να παρέχει σημαντικά εμπορικά πλεονεκτήματα στους ιδιωτικούς τηλεοπτικούς οργανισμούς και στους δημιουργούς προγραμμάτων, λαμβάνοντας υπόψη τα συμφέροντα όλων των ενδιαφερόμενων μερών. Συγκεκριμένα, αξιολογήθηκε ότι η διατήρηση της άποψης ότι τα βρετανικά τηλεοπτικά προγράμματα δεν μπορούν να λαμβάνουν καθόλου οφέλη από τα έσοδα που μπορεί να δημιουργεί η τοποθέτηση προϊόντος, θα έβλαπτε τα οικονομικά τους σε μια κρίσιμη εποχή όπου η βιομηχανία παραγωγής περιεχομένου χρειάζεται στήριξη. Υπολογίζεται ότι, με τον τρόπο αυτό, οι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί θα επωφελούνται ετησίως πάνω από 140 εκ.. Στον αντίποδα υποστηρίχθηκε ότι θα πυροδοτηθεί η παιδική παχυσαρκία, τα προβλήματα αλκοολισμού και χαρτοπαιξίας και θα αλλοιωθούν τα σενάρια, τα οποία θα γράφονται με τρόπο ώστε να προωθούν προϊόντα. Ήδη από το 2008, υποστηριζόταν ότι η τοποθέτηση προϊόντος ενέχει τον κίνδυνο να μεγιστοποιήσει την πτώση αξιοπιστίας της βρετανικής τηλεόρασης. Ωστόσο, είναι πλέον έτοιμο το Ηνωμένο Βασίλειο να εγκαταλείψει την παραδοσιακά αρνητική του στάση και να αποδεχθεί την τοποθέτηση προϊόντος επιβάλλοντας ρυθμίσεις πιο προστατευτικές από την Οδηγία. Η τοποθέτηση προϊόντος θα επιτρέπεται σε όλες τις κατηγορίες προγραμμάτων που προβλέπει η Οδηγία (κινηματογραφικά έργα, ταινίες και σίριαλ για υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, αθλητικά προγράμματα και ελαφρά ψυχαγωγικά προγράμματα). Θα απαγορεύεται σε προγράμματα ειδησεογραφικά, θρησκευτικά και για θέματα καταναλωτών, καθώς και σε εκπομπές που απευθύνονται σε παιδιά. Η τοποθέτηση προϊόντος αποκλείεται για τα προγράμματα του BBC που χρηματοδοτούνται από το ανταποδοτικό τέλος. Ως προς τα προϊόντα των οποίων απαγορεύεται η τοποθέτηση, η βρετανική κυβέρνηση έχει αποφασίσει να προσθέσει μερικές νέες κατηγορίες σ εκείνες που προβλέπει η Οδηγία. Συγκεκριμένα, θα απαγορεύεται η τοποθέτηση αλκοολούχων ποτών, τροφών και ποτών με υψηλά λιπαρά, αλάτι ή ζάχαρη, στοιχημάτων, αξεσουάρ καπνιστών, φαρμάκων και τροφών για παιδιά. Επίσης, θα ρυθμιστούν διεξοδικά ζητήματα της σήμανσης, καθώς και της εξασφάλισης της συντακτικής ανεξαρτησίας. Η ρυθμιστική αρχή, αρμόδια για οπτικοακουστικά θέματα, OFCOM, έχει υποβάλει τις τελικές προτάσεις της για την τροποποίηση του Ραδιοτηλεοπτικού Κώδικα προς διαβούλευση από 28 Ιουνίου έως 17 Σεπτεμβρίου

30 ΕΠΊΛΟΓΟΣ Η τοποθέτηση προϊόντος συνεχίζει να διχάζει. Πολλοί φαίνεται να μην συμφωνούν με την υιοθέτηση μιας «αμερικάνικου τύπου» τηλεόρασης κάτω από μια ταμπέλα ευρωπαϊκής ηθικής. Από την άλλη, η διαφημιστική αγορά ανυπομονεί να υιοθετήσει τη νέα πρακτική κυρίως λόγω της αδυναμίας του τηλεθεατή να αποφύγει αυτή τη μορφή διαφημιστικής προβολής. Εξάλλου, το αναμενόμενο πρόσθετο οικονομικό όφελος είναι ιδιαίτερα δελεαστικό αυτή την εποχή, ιδίως αφού μπορεί να καταστεί μια διαρκής πηγή εκμετάλλευσης. Η ψηφιακή τοποθέτηση προϊόντος μετά την παραγωγή (digital post-production product placement) παρέχει τη δυνατότητα διαρκούς πώλησης χώρου/χρόνου για τοποθέτηση προϊόντος και αποτελεί ένα οικονομικό δέλεαρ που δεν αφήνει αδιάφορους τους παραγωγούς. Είναι δυνατόν μετά την παραγωγή μιας τηλεοπτικής σειράς να προστίθεται τοποθέτηση προϊόντος για την εκμετάλλευση στο διαδίκτυο (π.χ. η τηλεοπτική σειρά της France 3 «Plus belle la Vie» όταν μεταδίδεται στο διαδίκτυο περιέχει τοποθέτηση προϊόντος). Ο κίνδυνος που διατρέχει ο τηλεθεατής είναι η μείωση της προστασίας ιδίως των νεότερων από την επιβλαβή επιρροή του μάρκετινγκ και κυρίως για προϊόντα που μπορεί να έχουν δυσμενή επίδραση στη δημόσια υγεία. Μελέτες καταδεικνύουν ότι το υποσυνείδητο των παιδιών είναι ιδιαίτερα ευάλωτο. Παρότι τα παιδικά προγράμματα δεν θα έχουν τοποθέτηση προϊόντος, έρευνα του βρετανικού OFCOM καταδεικνύει ότι τα περισσότερα παιδιά βλέπουν προγράμματα που απευθύνονται σε ενήλικες, όπως σαπουνόπερες και ψυχαγωγικά προγράμματα. Από την αντίθετη πλευρά, ανησυχία εκφράζεται για τις επιπτώσεις της εξαίρεσης του παιδικού προγράμματος από την τοποθέτηση προϊόντος, σε συνδυασμό με τις αυστηρότερες ρυθμίσεις που προβλέπονται για τις διαφημίσεις. Μήπως τελικά η έλλειψη χρηματοδότησης πλήξει το ήδη περιορισμένο παιδικό πρόγραμμα; Στις ΗΠΑ, όπου η πρακτική είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, πολυάριθμες είναι οι συμφωνίες μεταξύ γνωστών εταιριών με παραγωγούς δημοφιλών έργων, ώστε να εξασφαλίζεται η παρουσία συγκεκριμένων προϊόντων σε συγκεκριμένες στιγμές της δράσης και χωρίς διακοπή της πλοκής του έργου. Μερικές φορές η παρουσία είναι τόσο έντονη, ώστε να ασκείται αρνητική κριτική. Εφόσον επιτευχθεί η σωστή αναλογία, το προϊόν δένεται οργανικά με το υπόλοιπο περιεχόμενο και η παρουσία του φαίνεται «επιβεβλημένη». Είναι ένας τρόπος για να αγγίξει το προϊόν συγκεκριμένες κατηγορίες καταναλωτών, προτάσσοντας τη δυνατότητα χρήσης του στην καθημερινότητα. Στην Ευρώπη, σημείο τριβής μεταξύ παραγωγών, τηλεοπτικών οργανισμών, διαφημιστών και δημιουργών, παραμένει το μοίρασμα των εσόδων: ποιος θα λάβει αμοιβή για την τοποθέτηση προϊόντος, ιδίως όταν λαμβάνει χώρα μετά την παραγωγή ή και τη μετάδοση σε κάποια πλατφόρμα. Η Γαλλία προβλέπει την υποχρεωτική έγγραφη συμφωνία για τον εξ αρχής προσδιορισμό των οικονομικών σχέσεων. Όλα τα κράτη έχουν κάνει βήματα, κάποιες φορές σε μια κατεύθυνση πιο προστατευτική από την Οδηγία. Ωστόσο, κατά γενική ομολογία, το πιο σημαντικό είναι η παρακολούθηση της εφαρμογής των ρυθμίσεων. Παραμένει ανοιχτό το ενδεχόμενο ο νομοθέτης να επανέλθει και να τις βελτιώσει, όταν πια ο τηλεθεατής θα είναι εξοικειωμένος με το νέο τοπίο και έχει, ίσως, καμφθεί η «αρχική» δυσπιστία. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Οδηγία 2007/65/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Δεκεμβρίου 2007 για την τροποποίηση της οδηγίας 89/552/ΕΟΚ για τον συντονισμό ορισμένων νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών σχετικά με την άσκηση τηλεοπτικών δραστηριοτήτων (L 332/27, 18/12/2007). 2 Βλ. εδάφιο 61 του Προοιμίου της Οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, όπου διευκρινίζεται ότι «η δωρεάν παροχή προϊόντων ή υπηρεσιών, όπως διευκολύνσεων στην παραγωγή ή βραβείων, θα πρέπει να θεωρείται ως τοποθέτηση προϊόντων μόνο αν τα ενεχόμενα προϊόντα ή υπηρεσίας είναι πολύ σημαντικής αξίας». 3 Υπενθυμίζεται ότι η ρυθμιστική αρχή του Βελγίου δεν έχει κανονιστική αρμοδιότητα, οπότε η σύσταση που απηύθυνε έχει έναν ρόλο ενημερωτικό, ως προς τον τρόπο που θα εφαρμόσει τις ρυθμίσεις και θα ασκήσει την κυρωτική της αρμοδιότητα. 4 Από την 1η Σεπτεμβρίου 2009, τα τηλεοπτικά κανάλια της φλαμανδικής κοινότητας χρησιμοποιούσαν μια εικόνα για να ενημερώσουν ότι μια εκπομπή περιλαμβάνει τοποθέτηση προϊόντος. Με την ευκαιρία μιας ενημερωτικής συνάντησης (5/10/2009), η ρυθμιστική αρχή για τη φλαμανδική τηλεόραση υπέδειξε ότι το αρχικό λογότυπο δεν ήταν αρκετά σαφές και ότι δεν εμφανιζόταν για αρκετό χρόνο στην οθόνη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Berretta Emmanuel (2010), «Le CSA prudent face au placement de produits», Le point, du 16/12/2009, Cannie Hannes (2010), «Communauté flamande : Radiodiffuseur public, images choquantes et placement de produit», IRIS :1/9. European Audiovisual Observatory (EAO, 2010), Product Placement, IRIS plus, Ζώντου Ε. (2009), «Are we telling or are we selling? Τοποθέτηση προϊόντος (product placement)», Συχνότητες, τ. 6, Απρίλιος Ιούνιος 2009, ΙΟΜ, σελ. 10. Jongen François (2010), «Une recommandation sur le placement de produit», IRIS :1/8. Καλογήρου Π. (2007), «Διαφήμιση και τηλεόραση: η περίπτωση του product placement», Ανάλεκτα, 2007, ΙΟΜ, σελ Machet Emmanuelle (2010), «AVMS Implementation: Product Placement Comparative Background Document for the plenary session», 31st EPRA Meeting, Barcelona, May 2010, www. epra.org. Mohrmann Christian (2010), «Adoption de nouvelles directives publicitaires en matière de placement de produit», IRIS :1/18. McGonagle, T. (2006). «Workshop Report», σε Audiovisual Media Services Without Frontiers. Implementing the Rules, European Audiovisual Observatory - Council of Europe, IRIS Special,

31 η τρίτη διάσταση της τηλεόρασης έρχεται αλλά μάλλον όχι για όλους του Κωνσταντίνου Παπαβασιλόπουλου* Μόλις την τελευταία πενταετία οι προβλέψεις για το μέλλον της τηλεόρασης ήταν πιο πολλές και από τα προγνωστικά για το ποιος θα πάρει το πρωτάθλημα στη χώρα μας! Υπερβολή μεν, αλλά από την άλλη η τηλεόραση αποδεικνύεται ολοένα και περισσότερο, για καλό και για κακό, το μέσο εκείνο που επηρεάζει θετικά και αρνητικά, με την παρουσία του αλλά ακόμα και με την απουσία του, τη ζωή μας. 30 * Ερευνητής ΜΜΕ του ΙΟΜ

32 Επομένως, είναι ορθό να εξετάσουμε, κυρίως, τις τάσεις που δείχνει κάθε φορά να ακολουθεί η τηλεοπτική βιομηχανία. Τώρα ως προς το μέλλον: Κατ αρχάς, έχει κατ επανάληψη ειπωθεί ότι το μέλλον της τηλεόρασης είναι ψηφιακό. Για αυτό πλέον δεν πρέπει να υφίσταται καμία απολύτως αμφιβολία -ότι το μέλλον της τηλεόρασης είναι ψηφιακό- καθώς οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης θα έχουν ολοκληρώσει τη μετάβαση από την αναλογική στην αποκλειστικά ψηφιακή τηλεοπτική μετάδοση το αργότερο έως το τέλος της επόμενης διετίας (δηλ. το 2012). Ακολούθως, έχει διατυπωθεί η πρόβλεψη ότι το μέλλον της τηλεόρασης είναι η υψηλή ευκρίνεια (HDTV). Και αυτή η πρόβλεψη έχει υψηλότατα ποσοστά πραγματοποίησής της, αν και σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των τηλεθεατών ακόμα και στις πιο προηγμένες τηλεοπτικά χώρες, παρακολουθεί τηλεόραση συμβατικής ευκρίνειας (SDTV). Η τάση όμως που ήδη διαφαίνεται και η αδιαμφισβήτητη «έκρηξη» ως προς τις πωλήσεις τηλεοπτικών οθονών, που υποστηρίζουν την προβολή υψηλής ευκρίνειας (ακόμη και σε χώρες όπως η δική μας, όπου δεν παρέχεται καν περιεχόμενο σε υψηλή ευκρίνεια) αποτελούν τα πιο σταθερά εχέγγυα ότι πράγματι η τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας αποτελεί το μέλλον της τηλεόρασης. Έχουν βέβαια διατυπωθεί και άλλες προβλέψεις, με κυμαινόμενα ποσοστά επιτυχίας, όπως ότι η τηλεόραση θα πάψει να εξαρτάται από τη διάθεση συχνοτήτων στη ζώνη φάσματος των UHF (με άλλα λόγια θα σταματήσει η επίγεια τηλεοπτική μετάδοση και το τηλεοπτικό πρόγραμμα θα μεταδίδεται μέσα από άλλες πλατφόρμες, όπως η δορυφορική, η καλωδιακή και η IPTV). ΤΟ ΜΈΛΛΟΝ ΤΗΣ ΤΗΛΕΌΡΑΣΗΣ ΠΙΘΑΝΌΤΑΤΑ ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ ΤΡΙΣΔΙΆΣΤΑΤΟ Η πρόβλεψη, όμως, η οποία δείχνει να είναι πολύ προχωρημένη ως προς την πιθανότητα επαλήθευσής της είναι αυτή που θεωρεί ότι το μέλλον της τηλεόρασης είναι τρισδιάστατο (3DTV). Μάλιστα, η πρόβλεψη αυτή δεν είναι καινούργια: μέσα στον 20ο αιώνα, κάθε περίπου 25 χρόνια εμφανιζόταν και μια εφαρμογή τρισδιάστατης προβολής οπτικοακουστικού περιεχομένου, η οποία «πυροδοτούσε τη φαντασία» τόσο του κοινού όσο και των επιχειρηματικών τάξεων. Κάθε φορά, όμως, το παράδειγμα έμενε ατελές, παρότι «η φλόγα» και τα μυστικά της τρισδιάστατης εικόνας παρέμεναν ζωντανά από τους «μυημένους και τους θαυμαστές». Εντούτοις, σήμερα πολλοί εκ των ειδικών συμφωνούν ότι εάν η 3DTV έχει πιθανότητες να επικρατήσει, τότε η παρούσα είναι η πιο κατάλληλη περίοδος γι αυτήν. Η σύμπτωση ορισμένων παραγόντων δηλώνει ότι η ποιότητα της 3DTV θα είναι η καλύτερη δυνατή σε σχέση με το παρελθόν. Οι παροχείς περιεχομένου κυρίως στις μεγάλες τηλεοπτικές αγορές της Ευρώπης, με πρωταγωνιστή το BskyB στη Βρετανία, ήδη υλοποιούν τέτοιες εφαρμογές (αν και σε πρώτο στάδιο αυτό αφο- 31

33 Η ΑΝΆΓΚΗ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΩΝ ΜΕΛΕΤΏΝ ΣΤΑ ΖΗΤΉΜΑΤΑ ΥΓΕΊΑΣ Έχει παρατηρηθεί σε άτομα που παρακολουθούν οπτικοακουστικό περιεχόμενο σε τρισδιάστατη απεικόνιση να παρουσιάζουν μετά από λίγο καιρό προβλήματα με την όρασή τους, κυρίο icann και η ηλεκτρονικη διακυβερνηση του διαδικτυου ρά μόνο την προβολή αθλητικών γεγονότων σε μπαρ και κινηματογραφικές αίθουσες) και αρκετοί προσέφεραν, σε πιλοτική μορφή, ένα μικρό αριθμό αγώνων του πρόσφατου Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου της Ν. Αφρικής στους συνδρομητές τους. Από την άλλη, πόσο πιθανό είναι σε εποχή οξείας οικονομικής κρίσης, οι τηλεθεατές να επενδύσουν στην αγορά εξοπλισμού που, ειδικά στην αρχή, θα είναι πολύ ακριβός και αρκετά «απλησίαστος» για το βαλάντιο του μέσου καταναλωτή; Επίσης, ακόμα δεν έχουν συμφωνηθεί κοινά τεχνολογικά πρότυπα (standards), κάτι μάλιστα ιδιαίτερα δύσκολο να επιτευχθεί, αφενός γιατί απαιτείται χρόνος (γεγονός που σημαίνει καθυστέρηση στο λανσάρισμα νέων προϊόντων και υπηρεσιών, κάτι που δεν αρέσει στους παροχείς περιεχομένου) και αφετέρου διότι σήμερα είναι περισσότερο ο ιδιωτικός τομέας και η βιομηχανία της τηλεόρασης που υλοποιούν έρευνα και ανάπτυξη (r & d), οι οποίοι έχουν διαφορετικές προτεραιότητες από ένα δημόσιο οργανισμό που θα κάνει την πιστοποίηση. ΤΑ ΒΑΣΙΚΆ ΤΗΣ 3DTV Το βασικό χαρακτηριστικό της 3DTV παραμένει το ίδιο από τότε που πρωτοεμφανίστηκε. Δύο εικόνες (μια για το αριστερό και μια για το δεξί μάτι) τοποθετούνται πάνω στην ίδια σκηνή, και ένας μηχανισμός (ο οποίος συνήθως απαιτεί τη χρήση ειδικών γυαλιών από τον τηλεθεατή) εξασφαλίζει ότι κάθε μάτι θα δει την εικόνα που του αναλογεί. Είναι συναφής με τη διαδικασία της φυσικής ανθρώπινης όρασης, αλλά όχι σε πολύ προχωρημένο βαθμό. Σε αυτό που αποκαλείται σήμερα 3DTV πρώτης γενιάς ο τηλεθεατής βλέπει «βάθος» στην εικόνα. Υφίσταται μια βασική διαφορά από τη φυσική όραση: Το φως ως γνωστόν μεταδίδεται υπό μορφή κυμάτων. Όμως μια 3D κάμερα που μπορεί να χρησιμοποιεί ένα τηλεοπτικό ή κινηματογραφικό συνεργείο δεν καταγράφει τη φάση του κύματος φωτός αλλά μόνο το μέγεθος. Η φάση περιέχει την πληροφορία, η οποία κατευθύνει την εστίαση του ματιού. Η έλλειψη καταγραφής της φάσης από τις 3D κάμερες κουράζει το μάτι και προκαλεί, υπό προϋποθέσεις, πόνο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρόσφατη ταινία Avatar, έχοντας να λύσει το σοβαρό αυτό ζήτημα κατανάλωσε πολύ χρόνο και, φυσικά, χρήμα (κόστισε αρκετές εκατοντάδες δολάρια ΗΠΑ.). ΟΙ ΠΡΟΚΛΉΣΕΙΣ ΤΗΣ 3DTV ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΉ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΉ ΠΑΡΑΓΩΓΉ Είναι σίγουρο ότι η εισαγωγή της τρισδιάστατης εικόνας θα επιφέρει αλλαγές στην τεχνολογία αλλά και στην οργάνωση, ακόμα και την εκπαίδευση, της τηλεοπτικής παραγωγής. Χρειάζεται νέος εξοπλισμός, όπως νέες κάμερες και συστήματα επεξεργασίας εικόνας με τα οποία πρέπει να εξοπλισθούν τα στούντιο. Πρόσφατες δοκιμές προσφέρουν πολύτιμα μαθήματα, όπως π.χ. η ανάγκη οι 3D κάμερες να τοποθετούνται πολύ κοντά στα αντικείμενα που κινηματογραφούν, γεγονός που απαιτεί ειδική εκπαίδευση των εικονοληπτών. Επίσης, πρέπει να προστεθεί στην όλη διαδικασία ένα επιπλέον στάδιο post-production, για να καταγράφει, ευθυγραμμίζει και «χειραγωγεί» τις εικόνες του αριστερού και του δεξιού ματιού ως ζευγάρι και όχι ως ανεξάρτητες. Μάλιστα, προβλέπεται να δημιουργηθεί μια καινούργια αγορά για τέτοιο εξοπλισμό. Από την άλλη δεν υπάρχει ένα κοινό τεχνολογικό πρότυπο για δημιουργία, διανομή και αρχειοθέτηση υλικού σε ένα τηλεοπτικό στούντιο εξοπλισμένο για 3DTV. Σήμερα, η πρώτη γενιά 3DTV είναι εδώ: τα λεγόμενα πλανο-στερεοσκοπικά συστήματα επιτρέπουν, ακριβώς όπως και στον κινηματογράφο, στον τηλεθεατή να διακρίνει βάθος σε μια εικόνα φορώντας ειδικά γυαλιά. Η εικόνα που θα βλέπουν θα παραμένει η ίδια ακόμη και εάν στρέφουν το βλέμμα τους κινώντας τα κεφάλια τους, διότι όπως είπαμε σε αντίθεση με τη φυσική όραση εδώ δεν καταγράφεται η φάση του κύματος φωτός (ενώ στην πραγματικότητα η όρασή μας μεταβάλλεται εάν κουνήσουμε τα κεφάλια μας). Μέσα στον 20ο αιώνα, κάθε περίπου 25 χρόνια, εμφανιζόταν και μια εφαρμογή τρισδιάστατης προβολής οπτικοακουστικού περιεχομένου, η οποία «πυροδοτούσε τη φαντασία» τόσο του κοινού όσο και των επιχειρηματικών τάξεων. Κάθε φορά, όμως, το παράδειγμα έμενε ατελές, παρότι «η φλόγα» και τα μυστικά της τρισδιάστατης εικόνας παρέμεναν ζωντανά από τους «μυημένους και τους θαυμαστές». Εντούτοις σήμερα πολλοί εκ των ειδικών συμφωνούν ότι εάν η 3DTV έχει πιθανότητες να επικρατήσει, τότε η παρούσα είναι η πιο κατάλληλη περίοδος γι αυτήν. 32

34 ως έντονα σημάδια κόπωσης της όρασης, όπως επίσης και άτομα που δεν μπορούν να δουν καλά φορώντας τα ειδικά γυαλιά. Υπάρχουν ενδείξεις ότι περίπου το 12% των πολιτών δεν μπορεί να δει 3DTV, εξαιτίας προβλημάτων που σχετίζονται με την όρασή τους, όπως το να είναι τυφλοί από το ένα μάτι ή να έχουν καταρράκτη. Όμως, έχει παρατηρηθεί και σε άτομα με κανονική όραση, να «κουράζονται» μετά από μία-δύο ώρες τηλεθέασης 3DTV. Πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι η παρακολούθηση 3DTV δεν ενδείκνυται για περισσότερο από μία με δύο ώρες κάθε μέρα. Όμως, όλα τα ανωτέρω, αν και σαφέστατα σοβαρά, δεν συνιστούν παρά ανεκδοτολογική παρουσία και εκείνο που σίγουρα απαιτείται είναι μια εκτεταμένη και επιστημονικά πλήρης και λεπτομερειακή ιατρική μελέτη για τα αίτια και τις επιπτώσεις της κόπωσης των ματιών που σχετίζεται με την τηλεθέαση 3DTV, και ακόμα πιο ειδικά για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στα παιδιά. Η μεγάλη και πολυετής συζήτηση που αφορά στις επιδράσεις της χρήσης κινητών τηλεφώνων στον εγκέφαλο, συνιστά ένα παράδειγμα προς αποφυγή, διότι μετά από τόσα χρόνια δημόσιας αντιπαράθεσης δεν έχει υπάρξει απτό αποτέλεσμα. Η ανάπτυξη της τρισδιάστατης τηλεόρασης δεν θα πρέπει να γίνει αντικείμενο μιας διελκυστίνδας μεταξύ επιστημονικών φορέων, ιατρών και αγοράς. ΤΟ ΚΥΡΊΩΣ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΟ ΤΗΣ ΤΡΙΣΔΙΆΣΤΑΤΗΣ ΤΗΛΕΌΡΑΣΗΣ Από τις αρχές του 2010 παρατηρείται μια έντονη δραστηριότητα παροχέων συνδρομητικού περιεχομένου σε σχετικά μικρό αριθμό χωρών με μεγάλες τηλεοπτικές αγορές (Ην. Βασίλειο, Γαλλία, Ιαπωνία, Νότιος Κορέα, Αυστραλία κ.ά.) για την προώθηση της 3DTV. Πρωτοστάτης είναι ο BskyB, ο παροχέας της δορυφορικής συνδρομητικής πλατφόρμας SKY στο Ην. Βασίλειο, ο οποίος έχει ξεκινήσει από τον Ιανουάριο να προβάλλει αθλητικά γεγονότα (κυρίως ποδοσφαιρικά ματς) σε παμπ και άλλα κλαμπ της βρετανικής πρωτεύουσας και λίγων μεγάλων πόλεων, ενώ στοχεύει στο λανσάρισμα ενός νέου καναλιού το φθινόπωρο του 2010 που θα προβάλλει έξι ώρες εβδομαδιαίως σπορ, κινηματογραφικά έργα και ψυχαγωγικές εκπομπές. Το νέο κανάλι θα ενταχθεί στο πακέτο των καναλιών υψηλής ευκρίνειας του παροχέα. Άλλοι συνδρομητικοί παροχείς, όπως το Canal Plus στη Γαλλία ή η Digital+ στην Ισπανία προσανατολίζονται να ακολουθήσουν τα βήματα του BskyB, δημιουργώντας ειδικά κανάλια 3D από τον χειμώνα του , ενώ παράλληλα πρόβαλαν και κάποια επιλεγμένα παιχνίδια του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου σε 3D. Όμως οι περισσότεροι ειδικοί αναλυτές και ερευνητές συμφωνούν σε ένα πράγμα: η τρισδιάστατη τηλεόραση δεν θα αντικαταστήσει την κλασσική τηλεόραση, ούτε την τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας, απλά θα συνυπάρχει ως μια niche αγορά, μια αγορά δηλαδή για λίγους (ειδικά τα πρώτα χρόνια) με περιορισμένο περιεχόμενο και παροχή από περιορισμένο αριθμό εταιριών. Μάλιστα, θεωρούν ότι το 3D κυρίως θα αφορά ειδικά γεγονότα και τηλεοπτικά προγράμματα που χαρακτηρίζονται από μια περιοδικότητα (π.χ. Ολυμπιακοί Αγώνες, συναυλίες, μεγάλες παραστάσεις) ή βιντεοπαιχνίδια. Ήδη οι εταιρίες που παράγουν βιντεοπαιχνίδια, εντάσσουν την τρισδιάστατη απεικόνιση στη «φαρέτρα τους», στοχεύοντας στη γρήγορη ανάπτυξη της αγοράς, δεδομένου ότι τα συγκεκριμένα προϊόντα ευνοούνται από την 3DTV και επιπλέον οι πελάτες τους, που είναι παιδιά και έφηβοι, επιδεικνύουν ισχυρή και ανεπηρέαστη από οικονομικές κρίσεις καταναλωτική συμπεριφορά. Πολλοί θεωρούν ότι η μεγάλη ευκαιρία για την 3DTV είναι το VideoOnDemand, δηλαδή η παροχή εκ μέρους της συνδρομητικής υπηρεσίας ενός αριθμού (σχετικά μικρού στην αρχή) προγραμμάτων και παιχνιδιών σε 3D, ο οποίος θα αποθηκεύεται στο σκληρό δίσκο του αποκωδικοποιητή του χρήστη και ο τελευταίος θα έχει την επιλογή του τι θα δει και πότε θα το δει. Το VoD επιπλέον επιτρέπει στον τηλεθεατή, αφού παρακολουθήσει το πρόγραμμα που επιθυμεί σε 3D, κατόπιν να επανέλθει στην «κλασσική» τηλεόραση για να παρακολουθήσει γραμμικό περιεχόμενο, λαμβάνοντας υπόψη ότι η παρακολούθηση 3DTV για πάνω από δύο-τρεις ώρες ημερησίως αντενδείκνυται, διότι προκαλεί κούραση και πόνο στα μάτια. Επίσης, πολλοί τηλεθεατές «απεχθάνονται» την ιδέα να φορούν ειδικά γυαλιά για να παρακολουθήσουν τηλεόραση. Η πρόοδος της τεχνολογίας 33

35 ο icann και η ηλεκτρονικη διακυβερνηση του διαδικτυου Η 3DTV σήμερα είναι πια μια πραγματικότητα και όχι μια ουτοπία, όπως συνέβη αρκετές φορές στο παρελθόν, και η εταιρία μελετών Informa Telecoms & Media προβλέπει ότι το 2015, 22,2 εκατομμύρια νοικοκυριά σε 53 χώρες θα παρακολουθούν προγράμματα 3D. Βεβαίως, ο αριθμός αυτός είναι μόλις το 1,6% των τηλεοπτικών νοικοκυριών παγκοσμίως. Επιπλέον, ο κυριότερος παράγοντας που αναμένεται να «καθυστερήσει» τη γρήγορη ανάπτυξη της 3DTV είναι η έλλειψη περιεχομένου, κάτι ακριβώς αντίστοιχο με τις πρώτες ημέρες της τηλεόρασης υψηλής ευκρίνειας. μας προφέρει σήμερα τη δυνατότητα παρακολούθησης 3DTV χωρίς γυαλιά, όμως στην τελευταία περίπτωση, η αυτοστερεοσκοπική τεχνολογία, όπως αποκαλείται, απαιτεί ο τηλεθεατής να κάθεται σε καθορισμένες ζώνες στο δωμάτιο που βρίσκεται η τηλεόραση και σε καθορισμένη απόσταση από αυτήν ειδάλλως δεν θα μπορεί να δει την τρισδιάστατη εικόνα. Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι πολλοί συμπολίτες μας συνδυάζουν την τηλεθέαση με καθημερινές μικρές ασχολίες στο σπίτι, όπως μαγειρική, καθάρισμα κ.λπ., γεγονός που καθιστά δύσκολο το εγχείρημα της γρήγορης και καθολικής ανάπτυξης της 3DTV. Από την άλλη πλευρά, η 3DTV σήμερα είναι πια μια πραγματικότητα και όχι μια ουτοπία, όπως συνέβη αρκετές φορές στο παρελθόν και η εταιρία μελετών Informa Telecoms & Media προβλέπει ότι το 2015, 22,2 εκατομμύρια νοικοκυριά σε 53 χώρες θα παρακολουθούν προγράμματα 3D. Αυτός ο αριθμός είναι μόλις το 1,6% των τηλεοπτικών νοικοκυριών παγκοσμίως. Ο υπεύθυνος της έρευνας Simon Murray δήλωσε: «Πιστεύουμε ότι η 3DTV θα απογειωθεί αλλά η τηλεθέαση θα είναι περιορισμένη έως ότου παύσει η απαίτηση της χρήσης γυαλιών, κάτι όμως που δεν προβλέπεται να έχει επιτευχθεί έως το 2015». Η 3DTV τυγχάνει της υποστήριξης της βιομηχανίας των κατασκευαστών τηλεοπτικών συσκευών, παιχνιδομηχανών και αποθηκευτικών μέσων (Blu-ray discs), και γι αυτό το λόγο, εξαιτίας της οικονομικής και πολιτικής ισχύος των εν λόγω εταιριών, η 3DTV θα επιβιώσει. Κυρίως στον κινηματογράφο και στα βιντεοπαιχνίδια, καθώς και στα μεγάλα αθλητικά γεγονότα η τρισδιάστατη απεικόνιση σίγουρα θα έχει πιστό κοινό και μέλλον. Τα εμπόδια στην ανάπτυξη της 3DTV Ο κυριότερος παράγοντας που αναμένεται να «καθυστερήσει» τη γρήγορη ανάπτυξη της 3DTV είναι η έλλειψη περιεχομένου, κάτι ακριβώς αντίστοιχο με τις πρώτες ημέρες της τηλεόρασης υψηλής ευκρίνειας. «Παρά το γεγονός ότι η 3D παραγωγή κινείται με ταχείς ρυθμούς, θα χρειαστεί χρόνος για τη δημιουργία σημαντικής ποσότητας περιεχομένου, ώστε να φθάσουμε στο σημείο η 3DTV να τραβήξει ουσιαστικά την προσοχή του τηλεθεατή» σχολιάζει ο Simon Murray. Αμφιβολία υφίσταται και στο κατά πόσο η παροχή VoD ή μιας χούφτας μόνο καναλιών σε 3D είναι αρκετά για να προσελκύσουν τους τηλεθεατές. Άλλοι παράγοντες που δρουν ενάντια στην εξάπλωση της 3DTV είναι η ανάγκη αγοράς νέων τηλεοπτικών συσκευών, όταν πολλοί τηλεθεατές μόλις πρόσφατα αγόρασαν μια καινούργια HDTV και φυσικά δεν είναι καθόλου διατεθειμένοι να την αντικαταστήσουν, όπως και το υψηλό (αλλά με πτωτικές τάσεις) κόστος προμήθειας των ειδικών γυαλιών, εάν μάλιστα συνυπολογίσει κανείς ότι μεγάλος αριθμός ατόμων νιώθει ιδιαίτερα άβολα, όταν χρειάζεται να τα φορέσει προκειμένου να παρακολουθήσει τηλεόραση. Ένας επιπλέον παράγοντας, που αυτός ειδικά δεν αφορά τους τηλεθεατές-καταναλωτές αλλά τους τηλεοπτικούς σταθμούς και τις κυβερνήσεις, είναι ότι η 3DTV απαιτεί μεγαλύτερη χωρητικότητα (bandwidth) από τα δίκτυα μετάδοσης τηλεοπτικού περιεχομένου, πράγμα που με τη σειρά του απαιτεί πιθανότατα μεγαλύτερο τμήμα του φάσματος στα UHF και άρα περισσότερες συχνότητες να αποδοθούν για τρισδιάστατη τηλεοπτική μετάδοση. Όμως, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, με την ενεργότατη υποστήριξη της Ε.Ε., στοχεύουν να διαθέσουν το φάσμα, το λεγόμενο ψηφιακό μέρισμα, για ασύρματες ηλεκτρονικές επικοινωνίες και όχι για περισσότερες τηλεοπτικές μεταδόσεις. Ένας επιπλέον λόγος που θα καθυστερήσει την ανάπτυξη της 3DTV είναι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η έλλειψη κοινών τεχνολογικών προτύπων (standards). Ίσως για όλους τους ανωτέρω λόγους γύρω από την 3DTV δραστηριοποιούνται προς το παρόν, τουλάχιστον στην Ευρώπη, μόνο συνδρομητικοί και εμπορικοί τηλεοπτικοί σταθμοί, οι οποίοι βλέπουν στην 3DTV μια ευκαιρία για ενίσχυση της προσφοράς τους με μια υπηρεσία προστιθέμενης αξίας και αντιμετώπισης της απειλής απώλειας συνδρομητών λόγω της διείσδυσης της IPTV αλλά και της παρακολούθησης περιεχομένου από το διαδίκτυο (Web TV). Αντίθετα, υψηλού κύρους δημόσιοι τηλεοπτικοί οργανισμοί, όπως φερ ειπείν το BBC, δηλώνουν ότι δεν είναι στις προθέσεις τους, τουλάχιστον τις άμεσες, η δραστηριοποίηση στον τομέα της 3DTV. 34

36 Ποιοι οι ενεργοί υποστηρικτές της τρισδιάστατης τηλεόρασης Από την άλλη, τρία είναι τα πιο δραστήρια, τα πιο ενεργά λόμπυ υπέρ της τρισδιάστατης απεικόνισης. Το ένα αποτελείται από τους εκπροσώπους της κινηματογραφικής βιομηχανίας, κυρίως της αμερικανικής, που στοχεύει όχι μόνο στην αγορά των κινηματογραφικών αιθουσών αλλά κυρίως στην τεράστια αγορά των Blu-Ray δίσκων, καθώς τα τελευταία μοντέλα τους επιτρέπουν τη διασύνδεση του δίσκου με τη συσκευή της τηλεόρασης. Το δεύτερο λόμπυ είναι αυτό των κατασκευαστών ηλεκτρονικού οικιακού εξοπλισμού, το οποίο προωθεί την 3DTV, ούτως ώστε να επωφεληθεί από την αγορά νέων τηλεοπτικών δεκτών, μια αγορά που αναμένεται να φτάσει τα 100 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Το τρίτο λόμπυ, τέλος, είναι αυτό των κατασκευαστών παιχνιδομηχανών, όπως τα Playstation της Sony ή τα XboX της Microsoft, τα Nintendo κ.λπ. Επίμετρο Η τρισδιάστατη τηλεόραση είναι πλέον, μετά από πολλές αποτυχημένες στο παρελθόν προσπάθειες και φουτουριστικά οράματα, μια πραγματικότητα, αλλά απευθύνεται σε μια μικρή, niche αγορά και πιθανότατα θα συνεχίσει να απευθύνεται και στο προβλεπτό μέλλον. Έχει την υποστήριξη ισχυρών «παικτών» και τη συμπαράσταση του αμερικανικού κινηματογράφου, αλλά το περιεχόμενο που κυρίως υποστηρίζει είναι περιορισμένο (κυρίως αθλητικά και ταινίες με δράση ή επιστημονικής φαντασίας, καθώς και ντοκιμαντέρ φυσικής ιστορίας). Το επιχειρηματικό μοντέλο, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια, θα βασίζεται περισσότερο στο μη-γραμμικό περιεχόμενο (VideoOnDemand). Επίσης, το κόστος αγοράς εξοπλισμού θα είναι πολύ υψηλό, ενώ απαιτείται επανεκπαίδευση της μεγάλης βάσης του εργατικού δυναμικού στην παραγωγή οπτικοακουστικού περιεχομένου για την απόκτηση των απαραίτητων δεξιοτήτων. Καλοδεχούμενη λοιπόν η τρισδιάστατη τηλεόραση, αν και μάλλον θα μείνει αρκετό χρόνο στο χολ, πριν μπει στο σαλόνι του σπιτιού. Βιβλιογραφία Πηγές Dosch Chris. & Wood D. «Building on Broadband: Has 3D TV come of age?» στο μηνιαίο ηλεκτρονικό newsletter της I.T.U. ITU News, Μάρτιος 2010 (πρόσβαση από int). «3DTV conference covers stereo vision in depth» από την ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 28 Μαΐου 2010). «World s first 3D TV terrestrial transmission is on air» από την ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 15 Μαΐου 2010). Murray S. «3D TV: Game changer or white elephant» ειδική έκδοση της Informa Telecoms & Media, 29 Απριλίου Markwalter B. «3D in the home» παρουσίαση στο ITU Workshop on 3D-TV, Γενεύη Απρίλιος Dosch Chris. «Toward Worldwide Standards for First and Second Generation 3D T V» παρουσίαση στο ITU Workshop on 3D-TV, Γενεύη Απρίλιος Wood D. «3D TV moves forward!» παρουσίαση σε ειδικό webinar της E.B.U., Γενεύη 18 Μαρτίου 2010 (πρόσβαση από Wood D. «3D TV (S3D) should we be worried?» παρουσίαση στο Technical Assembly της E.B.U., Γενεύη 4 Ιουνίου 2010 (πρόσβαση από 35

37 kindinevei i elliniki glossa apo ta «γκρίκλις»? της Χρυσούλας Λιάτσου * zwntanos nekros: +fonw Nikovioc O Xavalec: to 3erw zwntanos nekros: :D:D Nikovioc O Xavalec: dn to eipa gia asteio :S zwntanos nekros: ne ida tn fatcula-.- Nikovioc O Xavalec: kl ok:/ Αυτή είναι μία πραγματική, τυπική, συνομιλία μεταξύ δύο Ελλήνων δεκατετράχρονων στο facebook, από τις χιλιάδες που γίνονται καθημερινά. Η ενασχόληση με το facebook, το twitter, τα sms, τα s, το online chat αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των νέων στη χώρα μας, όπως συμβαίνει και στον υπόλοιπο κόσμο. Τα νέα μέσα είναι εδώ, ο ρόλος τους κυρίαρχος και οι αλλαγές που επιφέρουν στους μέχρι σήμερα όρους και κανόνες του «παιχνιδιού» της επικοινωνίας, πρωτόγνωρες. 36 * Ερευνήτρια MME του ΙΟΜ

38 Ο διαφορετικός τρόπος γραφής των ελληνικών με λατινικό αλφάβητο είναι γνωστός με την επωνυμία «Greeklish». Ουσιαστικά δημιουργήθηκε για να καλύψει το κενό που υπήρχε αρχικά στην υποστήριξη της ελληνικής γλώσσας στους υπολογιστές, ωστόσο ακόμη κι όταν αυτό το πρόβλημα σχεδόν εξαλείφθηκε, η χρήση των «Greeklish» ήταν ήδη αρκετά διαδεδομένη και δεν ανακόπηκε. Μάλιστα, με την εμφάνιση και τεράστια απήχηση των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης το φαινόμενο εμφανίστηκε ενισχυμένο, καθώς ολοένα κερδίζει έδαφος η πρακτική των «Greeklish», η οποία μάλιστα «εμπλουτίζεται» συνεχώς με τη χρήση συμβόλων, συντομογραφιών και συντμήσεων. Όπως γίνεται εμφανές και από την παράθεση του παραπάνω αποσπάσματος οι χρήστες στο διαδίκτυο έχουν υιοθετήσει σε αυτές τις νέες μορφές επικοινωνίας κι έναν νέο γλωσσικό κώδικα. Ο κώδικας αυτός που χρησιμοποιούν έχει ως βάση την ελληνική γλώσσα, ωστόσο οι χαρακτήρες είναι λατινικοί και το λεξιλόγιο ελλειπτικό, συρρικνωμένο. Αυτός ο διαφορετικός τρόπος γραφής των ελληνικών με λατινικό αλφάβητο είναι γνωστός με την επωνυμία «Greeklish» 1. Ουσιαστικά δημιουργήθηκε για να καλύψει το κενό που υπήρχε αρχικά στην υποστήριξη της ελληνικής γλώσσας στους υπολογιστές, ωστόσο ακόμη κι όταν αυτό το πρόβλημα σχεδόν εξαλείφθηκε, η χρήση των «Greeklish» ήταν ήδη αρκετά διαδεδομένη και δεν ανακόπηκε. Μάλιστα, με την εμφάνιση και τεράστια απήχηση των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης το φαινόμενο εμφανίστηκε ενισχυμένο, καθώς ολοένα κερδίζει έδαφος η πρακτική των «Greeklish», η οποία μάλιστα «εμπλουτίζεται» συνεχώς με τη χρήση συμβόλων, συντομογραφιών και συντμήσεων 2. Η τάση αυτή δεν έχει διαφύγει της προσοχής των γλωσσολόγων, εκπαιδευτικών, γονέων αλλά και όλων όσοι ενδιαφέρονται για το ζήτημα. Εξάλλου, το θέμα της ελληνικής γλώσσας είναι πάντα επίκαιρο, ενώ η συζήτηση γύρω από αυτό ενεργοποιεί εθνικά ανακλαστικά και ιστορικές συνειδήσεις και αγγίζει ευαίσθητες χορδές της ελληνικής κοινωνίας. Το ερώτημα που ψάχνει εναγωνίως μία απάντηση είναι: «Κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα από την εκτεταμένη χρήση των «Greeklish»;». Αν κάποιος, λοιπόν, πραγματοποιήσει μια έρευνα στην ίδια την «πηγή του κακού», δηλαδή στα διάφορα blogs, fora και σελίδες στο Διαδίκτυο που ασχολούνται με το συγκεκριμένο ζήτημα, θα διαπιστώσει το ευρύτατο ενδιαφέρον που υπάρχει, αλλά και την ένταση, με την οποία υποστηρίζει η μία ή η άλλη πλευρά την άποψή της. Λεξιπενία, γλωσσική παρακμή, αφελληνισμός, είναι ορισμένα μόνο από τα όσα προσάπτουν στα «Greeklish» οι πολέμιοί τους και προβλέπουν την αλλοίωση και, μακροπρόθεσμα, την εξαφάνιση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Για άκρατο εθνικισμό και προγονολατρεία τους κατηγορεί η αντίθετη πλευρά, κάνοντας λόγο για «λεξιδάνεια», μία διαχρονική, φυσιολογική διαδικασία στην ιστορική εξέλιξη της γλώσσας, χαρακτηρίζοντας παράλληλα τα «Greeklish» συμπληρωματικό και χρήσιμο γλωσσικό εργαλείο στην παγκόσμια ηλεκτρονική κοινότητα. Σε αυτό το θολό τοπίο επιχείρησε να δώσει φως μία έρευνα 3 που διενεργήθηκε από το Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών του πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας κατά τη σχολική χρονιά , σε μαθητές όλων των βαθμίδων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε σχολεία της Κοζάνης, αλλά και στους φιλολόγους τους. Διαπιστώθηκε, λοιπόν, ότι η διαδεδομένη χρήση των «Greeklish», που ξεκινά ακόμη και από το δημοτικό, οδηγεί στην αύξηση των λαθών στα γραπτά του σχολείου. Τα συνηθέστερα λάθη των μαθητών αφορούσαν στην παράλειψη τονισμού ή σημείων στίξης, στη χρήση αγγλικών σημείων στίξης, στο συνδυασμό ελληνικών και λατινικών γραμμάτων σε μία λέξη, σε ορθογραφικά (π.χ. ο αντί για ω) και φωνητικά λάθη (όπως κς αντί για ξ), καθώς, επίσης, και σε σύντμηση λέ- 37

39 kindinevei i elliniki glossa apo ta «γκρικλισ»? ξεων (π.χ. tespa αντί για «τέλος πάντων», tpt αντί για «τίποτα», κ.ά.). Εντυπωσιακό είναι και το εύρημα της έρευνας σχετικά με το ποσοστό των γραπτών, στα οποία βρέθηκαν λέξεις γραμμένες σε «Greeklish», αφού αυτό φτάνει το 64,3%. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, πλέον του 77% των μαθητών χρησιμοποιούν τα «Greeklish» και, μάλιστα, το 63% εξ αυτών κάνει καθημερινή χρήση, ακόμη και πολλές φορές την ημέρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζουν οι απαντήσεις των μαθητών, όταν ερωτώνται για ποιο λόγο χρησιμοποιούν τον συγκεκριμένο τρόπο γραφής. Η συνήθεια, σε ποσοστό 83,9%, αποτελεί τον πρώτο λόγο και ακολουθεί η εξοικονόμηση χρόνου με 75,8%. Για να αποφεύγει ορθογραφικά λάθη απάντησε το 38,7%, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό της τάξης του 33,9% το κάνει επειδή είναι στη μόδα. Επιπλέον, το 71,4% θεωρεί χρήσιμο ή βολικό εργαλείο τη χρήση των «Greeklish». Τέλος, το 64,3% των φιλολόγων θεωρούν ότι τα «Greeklish» απειλούν την ελληνική γλώσσα, ενώ το 53,6% έχουν παρατηρήσει αύξηση των ορθογραφικών λαθών σε μαθητές, που παλαιότερα παρουσίαζαν καλύτερες επιδόσεις στο γραπτό λόγο. Η ανησυχία, λοιπόν, είναι εύλογη. Ο προβληματισμός για τη συχνότητα των ορθογραφικών λαθών και τη συρρίκνωση του λεξιλογίου δεν είναι, πάντως, μόνο ελληνικό φαινόμενο, όπως ίσως οι περισσότεροι πιστεύουν. Η ανησυχία είναι έκδηλη και στο εξωτερικό, καθώς το ζήτημα έχει αποτελέσει αντικείμενο μελετών και ερευνών αρκετά χρόνια τώρα 4. Η κατά κόρον χρήση συντμημένων λέξεων και εν γένει της ιντερνετικής αργκό στις τάξεις των σχολείων έχει προκαλέσει έντονο προβληματισμό. Ωστόσο, το ζήτημα είναι περισσότερο περίπλοκο για τη χώρα μας. Ο κ. Σταμάτης Μπέης, ερευνητής του Κέντρου Έρευνας Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, μιλώντας στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» 5 προσθέτει μία ακόμη παράμετρο: «Η χρήση λατινικού αλφαβήτου για την απόδοση ελληνικών λέξεων είναι μία διαδικασία που κρύβει κινδύνους κι αυτό γιατί τα ελληνικά δεν έχουν επίσημη μεταγραφή. Πρόκειται για έναν αυθαίρετο τρόπο γραφής, ο οποίος, παρά το αυξημένο του κύρος, δεν είναι ακριβής», ενώ ο κοινωνιολόγος, κ. Χαράλαμπος Στέρτζος, χαρακτηρίζει τα «Greeklish» συμπιεστή της γλώσσας μας και επισημαίνει ότι: «Μειώνοντας τις λέξεις, μειώνουμε ουσιαστικά και τον κόσμο μας, αφού τα όρια της γλώσσας μας είναι τα όρια του κόσμου μας». Ήδη από την αρχή της εξάπλωσης των νέων τεχνολογιών και της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών στην Ελλάδα, το ζήτημα των «Greeklish» έχει απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα της χώρας μας. Το 2001, σαράντα ακαδημαϊκοί με κοινή διακήρυξή τους 6 εξέφρασαν την έντονη ανησυχία τους και την πρόθεσή τους να αντισταθούν στην τάση αντικατάστασης του ελληνικού αλφαβήτου από το λατινικό, τονίζοντας μεταξύ άλλων τα εξής: «...η προσπάθεια αυτή θα καταφέρει καίριο πλήγμα κατά της ελληνικής σκέψης και όλων των πτυχών του ελληνικού πολιτισμού που εκφράζονται με γραπτά κείμενα, αλλά και των εν γένει ανθρωπιστικών σπουδών Θεωρούμε ανόσια αλλά και ανόητη κάθε προσπάθεια να αντικατασταθεί η ελληνική γραφή στο λίκνο της... Οπως και επί Ενετών, όταν αυτοί στα μέρη που κυριαρχούσαν προσπάθησαν ν αντικαταστήσουν στα ελληνικά κείμενα τους ελληνικούς χαρακτήρες με λατινικούς, έτσι και τώρα θα αντισταθούμε, καλώντας όλους τους συνέλληνες ν αντιδράσουν για την πρόρριζα εξαφάνιση των ανίερων αυτών σχεδίων». Τη δημοσιοποίηση της διακήρυξης αυτής ακολούθησαν ποικίλες αντιδράσεις από γλωσσολόγους και άλλους 38

40 επιστήμονες 7, αρκετοί εκ των οποίων έκριναν ως υπερβολικούς τους φόβους των σαράντα ακαδημαϊκών για τον κίνδυνο που ενέχει η χρήση των «Greeklish» για την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό. Πάντως, παρά την πολεμική που αναπτύχθηκε, κοινός τόπος όλων ήταν η αναγνώριση της ιδιαιτερότητας της γλώσσας μας και η ανάγκη διαφύλαξης αυτής. Παρά τις αρχικές εκτιμήσεις περί σταδιακής εξάλειψης της χρήσης του λατινικού αλφάβητου λόγω της αποκατάστασης των τεχνολογικών προβλημάτων των πρώτων χρόνων, η χρήση των «Greeklish», όπως προαναφέρθηκε, εξακολουθεί να υπάρχει και, μάλιστα, να κερδίζει συνεχώς έδαφος ανάμεσα στους νέους. Το 1999 ο γλωσσολόγος, κ. Ιωάννης Ανδρουτσόπουλος, έγραφε στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» 8 : «Αν τα ηλεκτρονικά λατινοελληνικά θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται και για πόσο εξαρτάται από τεχνολογικές εξελίξεις. Αν θα τα διδάξουν σε σχολεία και σχολές είναι πολιτική απόφαση. Αυτό που μένει να κάνουμε είναι να αναρωτηθούμε ως πού μπορεί να φτάσει το «αναγκαίο κακό». Θα μπορούσε να επεκταθεί από τα φευγαλέα μηνύματα του Δικτύου σε νέους τομείς γραπτής επικοινωνίας;». Τα ευρήματα της έρευνας του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών του πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, όπως κατεγράφησαν συνοπτικά παραπάνω, επιβεβαιώνουν τη χρήση λέξεων μορφής «Greeklish» σε γραπτά του σχολείου, αλλά και την εκτεταμένη καθημερινή τους χρήση στις νέες τεχνολογικές εφαρμογές. Τα ευρήματα αυτά είναι ανησυχητικά, πράγματι. Πρόκειται για ένα φαινόμενο, το οποίο χρήζει προσοχής και μελέτης, ώστε να αντιμετωπιστεί με τη νηφαλιότητα που του πρέπει, στο σωστό πλαίσιο. Αυτό που προκαλεί όμως ακόμη μεγαλύτερο φόβο και ανησυχία είναι τα ποσοστά των ορθογραφικών και φωνητικών λαθών. Προβληματίζει, επίσης, η ανεπάρκεια στην έκφραση, η δυσκολία στη σύνταξη, η πενία του λεξιλογίου, όταν οι ίδιοι οι νέοι που εκφράζονται με «Greeklish» γράφουν είτε γιατί το επιλέγουν, είτε γιατί τους επιβάλλεται στα ελληνικά. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη συνέχεια και τη βιωσιμότητα της ελληνικής γλώσσας και κατ επέκταση του ελληνικού πολιτισμού. Η ελληνική γλώσσα δεν είναι απλώς ένα εργαλείο επικοινωνίας, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής μας ταυτότητας. Ωστόσο, οι αφορισμοί και η δαιμονοποίηση δεν αποτελούν χρηστές πρακτικές. Η διαδικτυακή γλώσσα δεν είναι κάτι το οποίο μπορεί κανείς να αγνοήσει, ή να εξαφανίσει. Οι νέοι την χρησιμοποιούν και θα συνεχίσουν να την χρησιμοποιούν και να την εξελίσσουν. Εξάλλου, η εισαγωγή των ξενόφερτων λέξεων και ο δανεισμός εκφράσεων και ιδιωματισμών από άλλες γλώσσες δεν είναι κάτι καινούργιο. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός σε συνεχή εξέλιξη και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό κάθε γενιάς η καθιέρωση μίας δικής της «αργκό» επικοινωνίας και σήμερα η «αργκό» αυτή έχει ηλεκτρονική μορφή. Το ανάθεμα στα «Greeklish» και κατ επέκταση στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και στο Διαδίκτυο δεν ωφελεί στον βαθμό που κάποιοι πιστεύουν. Κατ αρχήν υπάρχει ανάγκη βαθύτερης και πληρέστερης ενημέρωσης σχετικά με όλες τις παραμέτρους που διέπουν τη συμπεριφορά που υιοθετούν οι νέοι όσον αφορά τον γραπτό λόγο. Π.χ. Είναι σε θέση να διακρίνουν τη διαφορά που σαφώς υπάρχει ανάμεσα στην άτυπη γραπτή επικοινωνία με τους ηλεκτρονικούς τους φίλους («Greeklish») και στην τυπική που πρέπει να υιοθετούν λ.χ. στο σχολείο; Είναι ικανοποιημένοι οι νέοι της χώρας μας με τις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης που λαμβάνουν καθ όλη τη διάρκεια της 39

41 kindinevei i elliniki glossa apo ta «γκρικλισ»? Πρόκειται για ένα φαινόμενο, το οποίο χρήζει προσοχής και μελέτης, ώστε να αντιμετωπιστεί με νηφαλιότητα. Αυτό που προκαλεί όμως φόβο και ανησυχία είναι τα ποσοστά των ορθογραφικών και φωνητικών λαθών. Προβληματίζει, επίσης, η ανεπάρκεια στην έκφραση, η δυσκολία στη σύνταξη, η πενία του λεξιλογίου, όταν οι ίδιοι οι νέοι που εκφράζονται με «Greeklish» γράφουν -είτε γιατί το επιλέγουν, είτε γιατί τους επιβάλλεται- στα ελληνικά. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη συνέχεια και τη βιωσιμότητα της ελληνικής γλώσσας και κατ επέκταση του ελληνικού πολιτισμού. Ωστόσο, οι αφορισμοί και η δαιμονοποίηση δεν αποτελούν χρηστές πρακτικές. Η διαδικτυακή γλώσσα δεν είναι κάτι το οποίο μπορεί κανείς να αγνοήσει, ή να εξαφανίσει. Οι νέοι την χρησιμοποιούν και θα συνεχίσουν να την χρησιμοποιούν και να την εξελίσσουν. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός σε συνεχή εξέλιξη και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό κάθε γενιάς η καθιέρωση μίας δικής της «αργκό» επικοινωνίας και σήμερα η «αργκό» αυτή έχει ηλεκτρονική μορφή. πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης; Αισθάνονται οι ίδιοι επαρκείς ως προς τις γνώσεις ορθογραφίας και συντακτικού που διαθέτουν, γεγονός που θα τους οδηγούσε πιθανώς στην προτίμηση γραφής στην ελληνική γλώσσα από οποιαδήποτε άλλη γλώσσα ή «ιδιόλεκτο»; Πιστεύουν πως η ικανότητα να μιλούν και να γράφουν σωστά στη γλώσσα τους θα τους βοηθήσει στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία; Αυτά τα ερωτήματα είναι απολύτως ενδεικτικά και καταδεικνύουν ένα κενό που υπάρχει, το οποίο θα πρέπει οι ειδικοί επιστήμονες με τη συνδρομή της πολιτείας να επιχειρήσουν να καλύψουν, προκειμένου να εντοπίσουν τα προβλήματα και εν συνεχεία να τα αντιμετωπίσουν στη ρίζα τους. Από την άλλη πλευρά το αυτό ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς. Π.χ. είναι εξοικειωμένοι ως οφείλουν με τις νέες τεχνολογίες; Τους παρέχεται η δυνατότητα συνεχούς επιμόρφωσης; Είναι έτοιμοι να χειριστούν περιπτώσεις, όπως αυτές που κατέγραψε η έρευνα, όπου «Greeklish» εμφανίζονται στα γραπτά των μαθητών; Τα θέματα που επιλέγονται για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και δεξιοτήτων των μαθητών ως προς τη γραφή είναι κοντά στα ενδιαφέροντα των μαθητών; Μία απάντηση, λοιπόν, στο ερώτημα «αν κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα από τα Greeklish» κρίνεται ως αυθαίρετη αυτή τη στιγμή. Για να καταλήξει κανείς σε ασφαλή και αντικειμενικά συμπεράσματα χρειάζεται γνώση και για να την αποκτήσει χρειάζονται ειδικές έρευνες και εμπεριστατωμένη μελέτη. Το βέβαιο όμως είναι ότι τα κάστρα αλώνονται ευκολότερα εκ των έσω. Γι αυτό, οι ευθύνες του σχολείου, της πολιτείας, των ειδικών επιστημόνων, των γονέων, όλων μας είναι μεγάλες. Ο απώτερος στόχος είναι η θωράκιση της παιδείας και η συνεργασία όλων με επίκεντρο, βέβαια, το ελληνικό σχολείο 9, θεωρείται απαραίτητη. Οι πρωτοβουλίες που ανακοίνωσε πρόσφατα το Υπουργείο Παιδείας, Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων 10 για την προώθηση, την υποστήριξη και την προβολή της ελληνικής γλώσσας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό σίγουρα είναι προς τη σωστή κατεύθυνση και πρέπει να ακολουθήσουν κι άλλα βήματα. Χρειάζεται επαγρύπνηση, χρειάζεται ετοιμότητα, χρειάζεται επαναχάραξη της στρατηγικής, χρειάζεται συγκροτημένη και μακρόπνοη πολιτική. «Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική» «Th glossa mou edosan elliniki» Σίγουρα η πρώτη γραφή αποδίδει στον στίχο από το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη την τιμή που του αρμόζει. Ωστόσο, και στη δεύτερη γραφή η ουσία του δεν παραμένει ανέγγιχτη και η αλήθεια του αδιαπραγμάτευτη; 40

42 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Για την ιστορική διαδρομή της χρήσης των «ελληνο-λατινικών» ή «greeklish», βλ.: Ιωάννης Ανδρουτσόπουλος, «Από τα φραγκοχιώτικα στα greeklish», ΤΟ ΒΗΜΑ, 05/09/1999 & Βίκυ Χαρισοπούλου, «Η «Ερωφίλη» µιλούσε σε... greeklish», ΤΑ ΝΕΑ, 02/06/10. 2 Για τη μετάφραση και αποκωδικοποίηση των συμβόλων και ακρωνυμίων στο διαδίκτυο, τα οποία εμφανίζονται κοινά σε όλες τις γλώσσες, έχουν δημιουργηθεί και είναι διαθέσιμες εκατοντάδες ηλεκτρονικές σελίδες με πίνακες, επεξηγήσεις, παραδείγματα, κ.λπ., εν είδει γλωσσάριων. 3 ΤΟ ΒΗΜΑ, «Η αυξανόμενη χρήση των greeklish από μαθητές επηρεάζει την ορθογραφική τους ικανότητα», 07/09/09. 4 Βλ. λόγου χάρη: Pew Internet and American Life Project, «Writing, Technology and Teens», 2008 Sali A. Tagliamonte & Derek Denis, «Lingoustic Ruin?Lol!Instant Messaging and Teen Language», 2008 David Crystal, «Language and the Internet», Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2006 Amanda O Connor, «Instant Messaging: Friend or Foe of Student Writing?», 2005 Naomi S. Baron, «Language of the Internet» στο The Stanford Handbook for Language Engineers, CSLI Publications, και «Why Looks Like Speech: Proofreading Pedagogy and Public Face», 2003 Kris Axtman, «r u online? : The Evolving Lexicon of Wired Teens», Christian Science Monitor, ΤΑ ΝΕΑ, «Η χρήση των greeklish από τους νέους βλάπτει σοβαρά τη γλώσσα», 21/04/10 6 Το πλήρες κείμενο της διακήρυξης και τα ονόματα των υπογραφόντων βρίσκονται στη σελίδα: asp?id=1123&nt=18&lang=1. 7 Βλ. μεταξύ άλλων: Μικέλα Χαρτουλάρη, «Τα «γκρίκλις», η σύγχυση, η διαμάχη και η αλήθεια. Για το λατινικό αλφάβητο και την «απειλή» προς την ελληνική γλώσσα», ΤΑ ΝΕΑ, 16/01/01 Δ.Ν. Μαρωνίτης, «Χάσαμε τη θεία στοπ», ΤΟ ΒΗΜΑ, 21/01/01 «Κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα; Μια συζήτηση», Άρδην τ. 30 συλλογή άρθρων και παρεμβάσεων στη σελίδα Ιωάννης Ανδρουτσόπουλος, ό.π. 9 Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από την ομιλία του καθηγητή κ. Γ. Μπαμπινιώτη, ως Προέδρου της Επιτροπής του Προγράμματος Βουλή των Εφήβων, κατά την ολομέλεια της ΙΔ Συνόδου της Βουλής των Εφήβων στις 4 Σεπτεμβρίου 2009, αναφερόμενος στο εκπαιδευτικό μας σύστημα σήμερα: «δεν επιμένουμε λ.χ. όσο θα έπρεπε στο να μπορεί ο απόφοιτος του Λυκείου μας (γιατί όχι και του Γυμνασίου μας) να έχει την πρακτική ικανότητα να συντάσσει ένα καλό κείμενο και να κατανοεί εις βάθος ένα κείμενο που διαβάζει (εξού και η εξαιρετικά μειωμένη απόδοση των 15χρονων μαθητών μας στο «Πρόγραμμα Διεθνούς Αξιολόγησης των μαθητών», στο γνωστό PISA)» 10 Βλ. Υπουργείο Παιδείας, Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, Ομιλία Υπουργού, κας Α. Διαμαντοπούλου, στη Συνάντηση Εργασίας για την «Ελληνική Γλώσσα και τη Γλωσσική Αγωγή», & Κείμενα Συνέντευξης Τύπου, «Ελληνική Γλώσσα»

43 το έγκλημα στο διαδίκτυο της Δήμητρας Στεφανάτου * Ως ηλεκτρονικό έγκλημα θεωρούνται αξιόποινες εγκληματικές πράξεις, οι οποίες τελούνται με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και συστημάτων επεξεργασίας δεδομένων και οι οποίες τιμωρούνται με συγκεκριμένες ποινές. Με κριτήριο τον τρόπο τέλεσης, το ηλεκτρονικό έγκλημα διαχωρίζεται σε έγκλημα τελούμενο με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών (computer crime) και σε κυβερνοέγκλημα (cyber crime) 1, εφόσον τελέσθηκε μέσω του Διαδικτύου. 42 * Νομικός, συνεργάτης του Ι.Ο.Μ.

44 Πιο συγκεκριμένα, τα ηλεκτρονικά εγκλήματα διακρίνονται σε: α) γνήσια εγκλήματα του κυβερνοχώρου, στην περίπτωση που η ποινικοποίηση συγκεκριμένης συμπεριφοράς νοείται μόνο εντός του Διαδικτύου (π.χ. διάδοση παιδικού πορνογραφικού υλικού) β) σε εγκλήματα που διαπράττονται μόνο σε περιβάλλον ηλεκτρονικών υπολογιστών χωρίς τη χρήση του διαδικτύου (π.χ. άρθρο 370 Γ παρ. 1 Π.Κ.) 2 και γ) σε εγκλήματα που η διάπραξή τους είναι ανεξάρτητη του περιβάλλοντος εντός του οποίου και τελούνται, όπως είναι π.χ. η συκοφαντική δυσφήμηση που μπορεί να τελεστεί τόσο με τη δημοσίευση άρθρου σε περιοδικό όσο και με την ανάρτηση κειμένου σε ιστολόγιο. Όπως προκύπτει διαδικτυακό έγκλημα ή κυβερνοέγκλημα θεωρείται το γνήσιο ηλεκτρονικό έγκλημα, αυτό που η τέλεσή του νοείται μόνο στο περιβάλλον του διαδικτύου. Η απαρίθμηση των διαδικτυακών εγκλημάτων δε μπορεί να είναι εξαντλητική, καθώς η συνεχής τεχνολογική πρόοδος ευνοεί την εμφάνιση ολοένα και περισσότερων μορφών εγκληματικότητας. Ενδεικτικά, σύμφωνα με σχετική έρευνα, στο διαδίκτυο καταγράφονται οι ακόλουθοι τύποι εγκλημάτων: παρεμπόδιση (κυβερνο)κυκλοφορίας, τροποποίηση και κλοπή δεδομένων, εισβολή και σαμποτάζ σε δίκτυο, μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση, διασπορά ιών, υπόθαλψη αδικημάτων, πλαστογραφία και απάτη. Σημειώνεται ότι μέχρι τώρα στη χώρα μας έχουν εξιχνιαστεί εγκλήματα στα chat rooms, υποθέσεις διακίνησης ναρκωτικών, απάτης, cracking και hacking, πειρατείας λογισμικού αλλά και παιδικής πορνογραφίας, Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του διαδικτυακού εγκλήματος: 1. Το έγκλημα στον κυβερνοχώρο είναι ταχύτατο, αφού για την τέλεσή του αρκούν κάποια δευτερόλεπτα. 2. Είναι εύκολο στη διάπραξή του, ενώ τα ίχνη που αφήνει είναι ψηφιακά. 3. Δεν απαιτείται η μετακίνηση του δράστη, ο οποίος μπορεί να ενεργεί από το γραφείο ή το σπίτι του, χρησιμοποιώντας μόνο τον υπολογιστή του. 43

45 το εγκλημα στο διαδικτυο Οι δράστες του εγκλήματος στο διαδίκτυο διακρίνονται σ αυτούς που επιτίθενται στους υπολογιστές άλλων χρηστών από ευχαρίστηση ή περιέργεια, χωρίς να επιδιώκουν οικονομικό όφελος (hackers) και σε εκείνους που αποσκοπούν αποκλειστικά στον προσπορισμό οικονομικού οφέλους (crackers). Εξάλλου, ο δράστης του εγκλήματος στο διαδίκτυο είναι ένας «ευγενής εγκληματίας», ο οποίος δεν καταφεύγει άμεσα στην άσκηση σωματικής βίας και ο οποίος προσομοιάζει μάλλον στον τύπο του «εγκληματία του λευκού περιλαίμιου» (white collar criminal.) 5. Παρέχεται η δυνατότητα σε άτομα με ιδιαιτερότητες (π.χ. παιδόφιλοι), να επικοινωνούν γρήγορα ακόμα και σε πραγματικό χρόνο με μεγάλο αριθμό άλλων χρηστών μέσα λ.χ. από ομάδες συζητήσεων chat-rooms. 6. Η τέλεση του διαδικτυακού εγκλήματος είναι σχετικά ανέξοδη, καθώς η ύπαρξη ενός υπολογιστή και η δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο αρκούν για την κατ επανάληψη τέλεση εγκληματικών πράξεων. 7. Οι εγκληματίες του κυβερνοχώρου πολλές φορές δεν εμφανίζονται με την πραγματική τους ταυτότητα, αποστέλλουν ηλεκτρονικά μηνύματα ( ) με ψευδή στοιχεία ή διατηρούν την ανωνυμία τους. 8. Είναι έγκλημα «χωρίς πατρίδα» και τα αποτελέσματά του μπορεί να παράγονται ταυτόχρονα σε πολλούς τόπους. 9. Κατά κανόνα, είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί τόσο ο πραγματικός τόπος τέλεσής του όσο και ο δράστης. 10. Η εξωτερίκευσή του μπορεί να εντοπίζεται σε μία χώρα και τα αποδεικτικά στοιχεία να βρίσκονται σε άλλη ή σε περισσότερες χώρες. 11. Η αστυνομική διερεύνησή του είναι ιδιαίτερα δυσχερής, προϋποθέτει, δε, άριστη εκπαίδευση και εξειδικευμένες γνώσεις. Αντίστοιχες γνώσεις απαιτούνται ιδανικά και από εισαγγελείς, δικηγόρους, δικαστές που ασχολούνται με ανάλογες υποθέσεις Για την αποτελεσματική εξάρθρωση είναι αναγκαία η διακρατική συνεργασία αστυνομικών και διωκτικών αρχών. 13. Η καταγραφή της εγκληματικότητας δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, διότι ελάχιστες περιπτώσεις εγκλημάτων του κυβερνοχώρου καταγγέλλονται, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στο διεθνή χώρο. Κατά συνέπεια, «η αφανής εγκληματικότητα» στο περιβάλλον του διαδικτύου είναι «ακόμα αφανέστερη», συγκριτικά με τον κοινό εγκληματικό χώρο. Δράστες και θύματα στο διαδικτυακό έγκλημα Η ιδιαιτερότητα του διαδικτυακού εγκλήματος δεν εξαντλείται στον ιδιαίτερο τρόπο τέλεσής του. Αντίθετα, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το συγκεκριμένο προφίλ δράστη-θύματος, που διαφοροποιείται ίσως και σημαντικά από το συμβατικό έγκλημα. Μάλιστα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι τα χαρακτηριστικά δραστών και θυμάτων είναι κοινά ανεξαρτήτως της εθνικής τους προέλευσης, καθώς η εξάπλωση του διαδικτυακού εγκλήματος δεν επηρεάζεται από παράγοντες, όπως η γεωγραφική περιοχή ή ακόμα και η «κατά παράδοση» ροπή σε συγκεκριμένο τύπο παραβατικής συμπεριφοράς. Ειδικότερα, ο εγκληματίας του κυβερνοχώρου, πιθανόν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία εγκλημάτων, μπορεί να είναι πρόσωπο υπεράνω πάσης υποψίας, που να μην έχει καμία απολύτως σχέση με περιθωριοποιημένες κατά την κρατούσα αντίληψη κοινωνικές ομάδες. Διαθέτει τον αναγκαίο υλικοτεχνικό εξοπλισμό και τις γνώσεις χρήσης του διαδικτύου, που το επίπεδό τους ποικίλει ανάλογα με τη φύση του εγκλήματος 4. Περαιτέρω, οι δράστες του εγκλήματος στο διαδίκτυο διακρίνονται: α) σε αυτούς που επιτίθενται στους υπολογιστές άλλων χρηστών από ευχαρίστηση ή περιέργεια, χωρίς να επιδιώκουν οικονομικό όφελος (hackers) και β) σε αυτούς που αποσκοπούν αποκλειστικά στον προσπορισμό οικονομικού οφέλους (crackers). Εξάλλου, ο δράστης του εγκλήματος στο Διαδίκτυο είναι ένας «ευγενής εγκληματίας», ο οποίος δεν καταφεύγει άμεσα στην άσκηση σωματικής βίας και ο οποίος προσομοιάζει μάλλον στον τύπο του «εγκληματία του λευκού περιλαίμιου» (white collar criminal.) 44

46 Στον αντίποδα, το προφίλ του θύματος του διαδικτυκού εγκλήματος είναι δυσχερέστερο να προσδιοριστεί. Γιατί, ενώ οι δράστες είναι ορισμένοι ακόμα και αριθμητικά τα θύματα δεν μπορούν να προσδιοριστούν πάντα με ακρίβεια. Κάθε χρήστης του διαδικτύου είναι ένα πιθανό θύμα κυβερνοεγκλήματος, το οποίο δεν έχει προεπιλεγεί κατ ανάγκη από τον δράστη αλλά προκύπτει παρεμπιπτόντως (π.χ. διασπορά κακόβουλου λογισμικού χωρίς προκαθορισμένους αποδέκτες). Βέβαια, υπάρχουν περιπτώσεις που συγκεκριμένοι χρήστες επιλέγονται ως υποψήφια θύματα, κατόπιν της προσωπικής σχέσης δράστη-θύματος, η οποία αναπτύσσεται μέσω των chats ή των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Σ αυτές τις περιπτώσεις αλίευσης στόχων, είναι πιθανό ακόμα και το ίδιο το θύμα να μην αντιληφθεί την εις βάρος του τέλεση εγκληματικής πράξης, όπως συμβαίνει συχνά με ανυποψίαστους ανηλίκους χρήστες. Η νομοθεσία για το διαδικτυακό έγκλημα Στο ελληνικό δίκαιο δεν υπάρχει ρύθμιση που να αφορά ευθέως και αποκλειστικά το διαδικτυακό έγκλημα. Οι λίγες υποθέσεις που άγονται ενώπιον της Δικαιοσύνης αντιμετωπίζονται με αναγωγή στους ήδη υπάρχοντες κανόνες δικαίου. Συγκεκριμένα, ο ν.1805/88 προσέθεσε τα άρθρα 370Β, 370 Γ και 386Α του Ποινικού Κώδικα, τα οποία και αφορούν στη διάπραξη εγκλημάτων που τελούνται με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η περίπτωση των εγκλημάτων μέσω διαδικτύου υπάγεται στις παραπάνω διατάξεις, χωρίς το ελληνικό ποινικό δίκαιο να μεριμνά ειδικά για τα γνήσια εγκλήματα του κυβερνοχώρου, αφού προς το παρόν αναγνωρίζονται μόνο στη θεωρία. Πτυχές του διαδικτυακού εγκλήματος θίγονται, βεβαίως, στο ν.2867/2000 για την οργάνωση και λειτουργία του τομέα των τηλεπικοινωνιών, στο ν.2225/94 για την προστασία της ελευθερίας ανταπόκρισης και επικοινωνίας, καθώς και στο π.δ. 131/2003, σχετικό με την ανεπιθύμητη αλληλογραφία και την ευθύνη των παροχέων υπηρεσιών διαδικτύου για τις πράξεις των χρηστών τους. Ειδικά για το θέμα, το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει εκδώσει τη Σύσταση No R(1989) σχετικά με το έγκλημα που διαπράττεται με ηλεκτρονικό υπολογιστή, καθώς και τη Σύσταση No R(1995) 13 που πρωτοπορεί διεθνώς, θέτοντας τις γενικές δικονομικές αρχές, οι οποίες πρέπει να διέπουν τις έρευνες για τον εντοπισμό των ηλεκτρονικών εγκλημάτων. Τέλος, η πιο πρόσφατη Σύσταση No R (2001) θίγει το ζήτημα της αυτορρύθμισης σχετικά με το περιεχόμενο που διακινείται μέσω διαδικτύου και συνεπώς της ασφάλειας για τα δεδομένα που διακινούνται μέσω αυτού. Οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης αποτέλεσαν τη βάση για να υπογραφεί αργότερα η «Σύμβαση για το Έγκλημα στον Κυβερνοχώρο», γνωστή και ως Σύμβαση της Βουδαπέστης ( ), η οποία και αφορά αποκλειστικά στο διαδικτυακό έγκλημα. Στόχος της Σύμβασης είναι η δημιουργία ενιαίου νομοθετικού πλαισίου στον τομέα του δικονομικού δικαίου για τη διερεύνηση και δίωξη εγκλημάτων που τελούνται μέσω διαδικτύου, αλλά και η διασφάλιση της διεθνούς συνεργασίας για τον ίδιο σκοπό. Ωστόσο, η Σύμβαση δεν επικεντρώνεται αποκλειστικά στα «γνήσια εγκλήματα» του διαδικτύου, ενώ ιδιαίτερα χρονοβόρα κρίνεται η διαδικασία προσχώρησης κρατών, τα οποία δεν είναι μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς απαιτείται η σχετική συμφωνία όλων των κρατών-μελών του 5. Η Σύμβαση συμπληρώθηκε το 2003 με το Πρόσθετο Πρωτόκολλο για την Ποινικοποίηση Πράξεων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας που διαπράττονται μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. 45

47 το εγκλημα στο διαδικτυο Η διερεύνηση της διαδικτυακής εγκληματικότητας Η διερεύνηση των εγκληματικών πράξεων που τελούνται μέσω διαδικτύου αποδεικνύεται εξαιρετικά δυσχερής. Η αυτονόητη δυσκολία τόσο του εντοπισμού των δραστών όσο και της συλλογής των αναγκαίων αποδεικτικών στοιχείων, η έλλειψη της αναγκαίας εξοικείωσης με τις νέες τεχνολογίες (π.χ των γονιών ανήλικων χρηστών) αλλά και η διστακτικότητα αναφοράς στις αρχές από τα θύματα είναι κάποιοι από τους παράγοντες που συντείνουν στη μη αποποκάλυψη του διαδικτυακού εγκλήματος. Μάλιστα, εκτιμάται ότι τα στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους οι διωκτικές αρχές αντιπροσωπεύουν μικρό ποσοστό της πραγματικής έκτασης του φαινομένου 6. Έτσι, κατ ανάγκη η μέτρηση της εγκληματικότητας αυτής γίνεται με τη χρήση εναλλακτικών μεθόδων, όπως συνεντεύξεις και έρευνες σε συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων. Καίριας σημασίας για την εξακρίβωση του διαδικτυακού εγκλήματος είναι ο εντοπισμός του ηλεκτρονικού ίχνους του δράστη (ηλεκτρονικό αποτύπωμα). Το ηλεκτρονικό αποτύπωμα είναι μοναδικό για κάθε χρήστη και αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την αποδεικτική διαδικασία ενώπιον του δικαστηρίου. Έτσι, αφού γίνει ο εντοπισμός του ηλεκτρονικού ίχνους από το αρμόδιο Τμήμα Δίωξης του Ηλεκτρονικού Εγκλήματος και αποφασιστεί η άρση του απορρήτου 7, ο παροχέας νομιμοποιείται να αποκαλύψει την ταυτότητα του φυσικού προσώπου στο οποίο και αντιστοιχεί το συγκεκριμένο ηλεκτρονικό αποτύπωμα. Αν και μέχρι τώρα στη χώρα μας, δεν υπήρχε διάταξη νόμου που να υποχρεώνει τους φορείς παροχής υπηρεσιών διαδικτύου (ISP) για τη χρονική διάρκεια τήρησης ψηφιακών αρχείων, το τοπίο φαίνεται να αλλάζει. Σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή είναι το νομοσχέδιο που προωθείται «για τη διατήρηση δεδομένων που παράγονται ή υποβάλλονται σε επεξεργασία σε συνάρτηση με την παροχή διαθέσιμων στο κοινό υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών ή δημόσιων δικτύων επικοινωνιών και για την τροποποίηση του ν. 3471/2006 και την (ενσωμάτωση της Οδηγίας 2006/24/ΕΚ)...». Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο οδηγήθηκαν στη έκδοση της ανωτέρω Οδηγίας και στην εισαγωγή της υποχρέωσης (αντί της απλής δυνατότητας) διατήρησης ορισμένων δεδομένων της επικοινωνίας, θεωρώντας ότι η επεξεργασία των σχετικών στοιχείων από τις αρμόδιες αρχές μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο εργαλείο για τη διακρίβωση, διερεύνηση και δίωξη σοβαρών εγκλημάτων, για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και της οργανωμένης εγκληματικότητας. Σημειώνεται ότι το νομοσχέδιο η δημόσια διαβούλευση του οποίου ολοκληρώθηκε στις προβλέπει ότι τα διατηρούμενα δεδομένα δεν θα αφορούν στο περιεχόμενο της επικοινωνίας, ενώ ορίζεται ως αναγκαίος χρόνος διατήρησής τους οι έξι μήνες. Μόλις συμπληρωθεί το χρονικό αυτό διάστημα, θα επιτάσσεται η καταστροφή τους με αυτοματοποιημένο τρόπο, καθιερώνεται, δε, ως τόπος διατήρησής τους η ελληνική επικράτεια. Τελικές παρατηρήσεις Το διαδικτυακό έγκλημα είναι πραγματικό έγκλημα, με δράστες, θύματα και προσβαλλόμενα έννομα αγαθά. Όσο η τεχνολογία εξαπλώνεται ηλικιακά και πληθυσμιακά τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των πιθανών δραστών και θυμάτων της διαδικτυακής εγκληματικότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της έντασης του φαινομένου είναι η διάδοση παιδικού πορνογραφικού υλικού μέσω του διαδικτύου, που αποτελεί τη δεύτερη επικερδέστερη δραστηριότητα μετά το εμπόριο ναρκωτικών. Σημαντική εκκρεμότητα για την ελληνική έννομη τάξη είναι η κύρωση της Σύμβασης της Βουδαπέστης, η οποία και αποτελεί ad hoc ρύθμιση για τη δίωξη του διαδικτυακού εγκλήματος. Η ενσωμάτωσή της στην ελληνική έννομη τάξη αναμένεται να λύσει κωλύματα δικονομικού δικαίου, που προς το παρόν δημιουργούν μεγάλες καθυστερήσεις στις έρευνες για τον εντοπισμό των δραστών. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει εκδώσει τη Σύσταση No R(1989) σχετικά με το έγκλημα που διαπράττεται με ηλεκτρονικό υπολογιστή, καθώς και τη Σύσταση No R(1995) 13 που πρωτοπορεί διεθνώς, θέτοντας τις γενικές δικονομικές αρχές, οι οποίες πρέπει να διέπουν τις έρευνες για τον εντοπισμό των ηλεκτρονικών εγκλημάτων. Η πιο πρόσφατη Σύσταση No R (2001) θίγει το ζήτημα της αυτορρύθμισης σχετικά με το περιεχόμενο που διακινείται μέσω διαδικτύου και συνεπώς της ασφάλειας για τα δεδομένα που διακινούνται μέσω αυτού. Οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης αποτέλεσαν τη βάση για να υπογραφεί αργότερα η «Σύμβαση για το Έγκλημα στον Κυβερνοχώρο», γνωστή και ως Σύμβαση της Βουδαπέστης ( ). 46

48 Σημειώσεις 1 Συνήθεις και οι όροι: e-crime, hitech-crime για το ηλεκτρονικό έγκλημα και internet related crime, on-line crime, digital crime για το διαδικτυακό έγκλημα. 2 «Όποιος χωρίς δικαίωμα αντιγράφει ή χρησιμοποιεί προγράμματα υπολογιστών, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι έξι μήνες και με χρηματική ποινή (...)» 3 Στις Η.Π.Α. έχει συσταθεί ήδη από τη δεκαετία του 90 σώμα ειδικά εκπαιδευμένων εισαγγελέων που είναι αρμόδιοι για τη δίωξη του ηλεκτρονικού εγκλήματος. 4 Για παράδειγμα, η δημιουργία και διασπορά κακόβουλου λογισμικού προϋποθέτουν εξειδικευμένες γνώσεις προγραμματισμού συγκριτικά με το child grooming. 5 Η Σύμβαση έχει υπογραφεί από τα περισσότερα μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, τις Η.Π.Α., τον Καναδά, την Ν.Αφρική και την Ιαπωνία. 6 Για παράδειγμα, οι εταιρείες-θύματα επίθεσης κακόβουλου λογισμικού δεν καταγγέλλουν τα περιστατικά, προκειμένου να μην υποστεί πλήγμα η φήμη τους στην αγορά. 7 Το Π.Δ. 47/2005 ορίζει τις διαδικασίες, καθώς και τις τεχνικές και οργανωτικές εγγυήσεις για την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών και τη διασφάλισή του. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ειρήνη Βασιλάκη, Η καταπολέμηση της εγκληματικότητας μέσω Η/Υ, Ποινικά Χρονικά, Νο 40, σελ.3. Ελένη Ζώντου, Βία στο Διαδίκτυο, Συχνότητες, τεύχος 5, σελ. 50 επ. Στέργιος Αλεξιάδης, Εγκληματολογία, εκδ. Σάκκουλας, 1989, σελ.171. Ιωάννης Αγγελής, Διαδίκτυο και ποινικό δίκαιο, Ποινικά Χρονικά, Ν/2000, σελ Για το πλήρες κείμενο: Treaties/html/185.htm Κωνσταντίνος Χ. Βλαχόπουλος, Το Ηλεκτρονικό έγκλημα: μορφές, πρόληψη, εγκληματικότητα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2007, σελ. 142 επ. Κωνσταντίνος Χ. Βλαχόπουλος, Το Ηλεκτρονικό έγκλημα: μορφές, πρόληψη, εγκληματικότητα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2007, σελ και 47

49 η ουδετερότητα του διαδικτύου (Net Neutrality) & η διαχείριση της μεταφοράς δεδομένων (Internet Traffic Management) του Κωνσταντίνου Παπαβασιλόπουλου* Οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες (ενσύρματες και σήμερα όλο και περισσότερο ασύρματες) έχουν επιτύχει να θεωρούνται ένας πολύ βασικός παράγοντας στο οικονομικό και το κοινωνικό περιβάλλον, κυρίως χάρις στο Internet. Την ίδια χρονική στιγμή, οι τεχνολογικές εξελίξεις διαδέχονται η μια την άλλη με ρυθμό εκθετικό, ενώ παράλληλα οι αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα επηρεάζουν σημαντικά τις σχέσεις ισχύος μεταξύ των διαφόρων «παικτών» της κοινωνίας της πληροφορίας. 48 * Ερευνητής ΜΜΕ του ΙΟΜ

50 Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών είναι σήμερα υπεύθυνες για τη δημιουργία τζίρου ύψους περίπου 2,7 τρις ευρώ ή κοντά στο 7% του παγκόσμιου Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) ετησίως, ενώ σύμφωνα με τις προβλέψεις το ποσοστό αυτό μπορεί να ανέλθει στο 20% του ΑΕΠ έως το Ταυτόχρονα, πολλοί ειδικοί και μη θεωρούν ότι το Διαδίκτυο μπορεί να εξελιχθεί στον βασικό πυλώνα, στη βασική υποδομή, όπου πάνω του θα εδράζεται η μελλοντική οικονομία και κοινωνία, και να συνιστά ένα «κοινό παγκόσμιο στρατηγικό περιουσιακό στοιχείο», το οποίο πρέπει να λειτουργεί υπό βέλτιστες συνθήκες προς όφελος όλων. Η διασφάλιση της μελλοντικής βιωσιμότητας των δικτύων ηλεκτρονικών επικοινωνιών και του Internet αποτελεί ένα από τα πιο κεντρικά θέματα της ατζέντας για την επόμενη δεκαετία και οι κυβερνήσεις, καθώς και οι ρυθμιστικές αρχές οφείλουν να το εξετάσουν διεξοδικά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να εξεταστούν τα ζητήματα της ουδετερότητας του Διαδικτύου (Net Neutrality), καθώς και της διαχείρισης της μεταφοράς δεδομένων στο Διαδίκτυο (Internet Traffic Management). Πρόκειται για ζητήματα που ξεκίνησαν περί τα μέσα της δεκαετίας του 2000 στις ΗΠΑ και ακολούθως σε άλλες χώρες (Καναδάς, Ιαπωνία) για να έρθουν και στην Ευρώπη πολύ πρόσφατα. Ορισμοί και βασικά θέματα Ο όρος Net Neutrality πρωτοδιατυπώθηκε το 2003 από τον Tim Wu, καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Columbia. Σύμφωνα με τον Wu, το ουσιαστικό αξίωμα για τον σχεδιασμό ενός δικτύου που θα θεωρείται ουδέτερο, είναι «ένα δίκτυο δημόσιας πληροφόρησης με μέγιστη ωφέλεια που θα μεταχειρίζεται κάθε περιεχόμενο, κάθε ιστοσελίδα και κάθε πλατφόρμα ισόνομα. Αυτό επιτρέπει στο δίκτυο να μεταφέρει κάθε μορφή πληροφορίας και να υποστηρίζει κάθε είδους εφαρμογή». Πρέπει να αναφερθεί ότι δεν υφίσταται νομικός ορισμός της Net Neutrality. Μάλιστα το ζήτημα αφορά το Διαδίκτυο στην καθολικότητά του, δηλαδή περιλαμβάνει και το ασύρματο internet. Επομένως, τίθεται ανεξαρτήτως της πλατφόρμας που χρησιμοποιείται (platform agnostic). Οι ορισμοί μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τον φορέα ή την ομάδα ενδιαφέροντος (interest group) που τους χρησιμοποιούν. Σε γενικές γραμμές και στο πλαίσιο της παροχής των υπηρεσιών πρόσβασης στο Διαδίκτυο, ο χρήστης δικαιούται να : Λαμβάνει και στέλνει περιεχόμενο ελεύθερα Να χρησιμοποιεί ελεύθερα υπηρεσίες περιεχομένου και προγράμματα υπολογιστών που δεν προκαλούν ζημία στο δίκτυο. 49

51 η ουδετεροτητα του διαδικτυου (net neutrality) Στο ίδιο πλαίσιο, ο παροχέας υπηρεσιών πρόσβασης στο Διαδίκτυο οφείλει: Να αποφεύγει να επηρεάσει ή να δώσει προτεραιότητα στη μεταφορά δεδομένων προς ένα χρήστη επί τη βάσει του περιεχόμενου, της πηγής ή του προορισμού των. Να παρέχει σαφή και καθαρή πληροφόρηση προς τον συνδρομητή σχετικά με τη χωρητικότητα και την ποιότητα της σύνδεσής του με το Διαδίκτυο. Η αλματώδης διείσδυση της ευρυζωνικότητας, η εκθετική αύξηση της ταχύτητας της μεταφοράς δεδομένων στο Internet σε συνδυασμό με τη χρήση του Διαδικτύου για την παροχή και κατανάλωση οπτικοακουστικού περιεχομένου, μέσω εξειδικευμένων υπηρεσιών (web TV, catch up TV κ.α.), καθώς και η προσθήκη μιας σειράς από νέες πλατφόρμες πρόσβασης στο Διαδίκτυο (ασύρματες, μέσω κινητών τηλεφώνων, φορητών υπολογιστών PDAs κ.ά.) έχουν δημιουργήσει συνθήκες πίεσης για την παροχή γρήγορου και κυρίως αξιόπιστου Internet. Κυρίως αυτό που είναι απαραίτητο για τη μετάδοση οπτικοακουστικού περιερχομένου στο Διαδίκτυο είναι η εγγύηση σταθερής ευρυζωνικής ταχύτητας σύνδεσης, που να διασφαλίζει την ποιότητα της υπηρεσίας (Quality of Service QoS), ούτως ώστε να μην παρατηρούνται καθυστερήσεις ή «σπασίματα» στην εικόνα που λαμβάνει ο συνδρομητής. Οι παροχείς περιεχομένου, όμως, συνήθως δεν μπορούν να διασφαλίζουν στους χρήστες την QoS, διότι αυτό είναι αρμοδιότητα των παροχέων δικτύου ή πιο σωστά των παροχέων υπηρεσιών πρόσβασης. Οι τελευταίοι, με τη σειρά τους, προβάλλουν το επιχείρημα ότι το δίκτυό τους καταπονείται εξαιτίας της μεταφοράς οπτικοακουστικού περιεχομένου και ότι οι ίδιοι θα πρέπει να προβούν σε επενδύσεις αύξησης της χωρητικότητας της δικτυακής τους υποδομής, χωρίς να υφίσταται δυνατότητα οικονομικού οφέλους ή ανταλλάγματος γι αυτήν την επένδυση. Το βασικό επιχείρημα των παροχέων υπηρεσιών πρόσβασης στο Internet (Internet Service Providers ISPs) είναι ότι οι παροχείς περιεχόμενου θα πρέπει να τους καταβάλλουν οικονομικό αντάλλαγμα για να τους παρέχεται πρόσβαση στους συνδρομητές των ISPs. Η διαχείριση της μεταφοράς δεδομένων στο Διαδίκτυο Οι παροχείς υπηρεσιών πρόσβασης διατείνονται ότι η διαχείριση από μέρους τους, της ταχύτητας μεταφοράς δεδομένων ή πιο ορθά η απόδοση από αυτούς προτεραιότητας σε κάποιες υπηρεσίες είναι απαραίτητη συνθήκη για να μπορούν να απολαύσουν οι συνδρομητές τους τις συγκεκριμένες υπηρεσίες. Συνήθως πρόκειται για υπηρεσίες ευαίσθητες ως προς τον συνεχή χρόνο παροχής τους (π.χ. τηλεοπτικό πρόγραμμα, ταινίες, τηλεφωνικές συνομιλίες, παιχνίδια με πολλούς ταυτόχρονους χρήστες κ.ά.). Επίσης, διαχείριση πρέπει να γίνεται και στην περίπτωση που είναι απαραίτητο να μεταδοθούν ταχύτατα πληροφορίες, όπως π.χ. σε μια έκτακτη είδηση ή σε μια φυσική καταστροφή. Οι παροχείς ισχυρίζονται ότι διαχείριση της ταχύτητας και της προτεραιότητας γίνεται από την αρχή της εμφάνισης του Internet, κάτι το οποίο είναι γενικώς αποδεκτό. Το σημείο που προκαλεί την αντίδραση των υποστηρικτών της ουδετερότητας δικτύου είναι όταν οι ISPs αποφασίζουν αυθαίρετα και χωρίς να ενημερώνουν τους συνδρομητές τους να δίνουν προτεραιότητα στις υπηρεσίες που ανήκουν στους ίδιους και να εμποδίζουν ή καθυστερούν τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες. Π.χ. εάν κάποιος παροχέας μεταδίδει δικό του περιεχόμενο στο Internet τότε αυτό το περιεχόμενο δεν θα πρέπει να τυγχάνει προνομιακής μεταχείρισης έναντι άλλων φορέων (π.χ. του YouTube), οι οποίοι μπορεί να παρέχουν ανάλογο περιεχόμενο. Επίσης, πολύ συχνά όταν ο παροχέας υπηρεσιών πρόσβασης στο Internet ανήκει σε τηλεπικοινωνιακό οργανισμό (όπως λ.χ. στη χώρα μας με την Otenet που ανήκει στον ΟΤΕ) τότε εφαρμόζει μια πολιτική που αποθαρρύνει τη χρήση υπηρεσιών τηλεφωνίας μέσω Internet, όπως η Voice Over IP, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα έθετε σε κίνδυνο τα έσοδα της μητρικής εταιρίας. Οι εξελίξεις στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη Το ζήτημα της ουδετερότητας του δικτύου αναδείχθηκε στις ΗΠΑ κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Στις ΗΠΑ δεν ισχύει η βασική τηλεπικοινωνιακή ρύθμιση που έχει επιβληθεί σε κάθε πρώην κρατικό-μονοπωλιακό οργανισμό στην Ευρώπη, αυτή της Αυτό που είναι απαραίτητο για τη μετάδοση οπτικοακουστικού περιερχομένου στο Διαδίκτυο είναι η εγγύηση σταθερής ευρυζωνικής ταχύτητας σύνδεσης, που να διασφαλίζει την ποιότητα της υπηρεσίας (Quality of Service QoS), ούτως ώστε να μην παρατηρούνται καθυστερήσεις ή «σπασίματα» στην εικόνα που λαμβάνει ο συνδρομητής. Οι παροχείς περιεχομένου, όμως, συνήθως δεν μπορούν να διασφαλίζουν στους χρήστες την QoS, διότι αυτό είναι αρμοδιότητα των παροχέων δικτύου ή πιο σωστά των παροχέων υπηρεσιών πρόσβασης. Οι τελευταίοι, με τη σειρά τους, προβάλλουν το επιχείρημα ότι το δίκτυό τους καταπονείται εξαιτίας της μεταφοράς οπτικοακουστικού περιεχομένου και ότι οι ίδιοι θα πρέπει να προβούν σε επενδύσεις αύξησης της χωρητικότητας της δικτυακής τους υποδομής χωρίς να υφίσταται σύστημα οικονομικού οφέλους ή ανταλλάγματος για αυτήν την επένδυση. 50

52 αποδέσμευσης του τοπικού βρόγχου, δηλαδή της παροχής της δυνατότητας σε κάθε τρίτο-εναλλακτικό παροχέα να εγκαταστήσει τον εξοπλισμό του πάνω στην υποδομή που έχει δημιουργήσει ο πρώην κρατικός-τηλεπικοινωνιακός οργανισμός και η παροχή ανταγωνιστικής υπηρεσίας προς αυτόν. Αντίθετα στις ΗΠΑ επιτρέπεται μόνο ο ανταγωνισμός σε επίπεδο πλατφόρμας και όχι υπηρεσίας. Δηλαδή στις ΗΠΑ, ο κάθε συνδρομητής όσον αφορά το ευρυζωνικό Internet έχει συνήθως μόνο δύο επιλογές: ή τον μοναδικό στην περιοχή του παροχέα ADSL σύνδεσης ή την, επίσης μοναδική, εταιρία παροχής καλωδιακής τηλεόρασης (στις ΗΠΑ είναι περισσότεροι εκείνοι που έχουν ευρυζωνικό Διαδίκτυο μέσω καλωδιακών δικτύων και όχι μέσω δικτύων ADSL, αντίθετα δηλαδή απ ό,τι συμβαίνει στην Ευρώπη). Από την άλλη, στην Ευρώπη, ο κάθε πολίτης μπορεί να έχει διαθέσιμη μόνο μία τεχνολογία πρόσβασης (π.χ. μόνο ADSL) αλλά θα έχει στη διάθεσή του περισσότερους του ενός παροχείς, ακριβώς λόγω της αποδέσμευσης του τοπικού βρόγχου. Στις ΗΠΑ, η αρμόδια ρυθμιστική αρχή FCC, έχοντας να αντιμετωπίσει έναν πολύ έντονο δημόσιο διάλογο μεταξύ των εμπλεκομένων μερών αλλά και τη δραστηριοποίηση μελών του Κογκρέσου υπέρ συγκεκριμένων συμφερόντων, προέβη τον Αύγουστο του 2005 στη διατύπωση τεσσάρων αξιωμάτων αναφορικά με το ζήτημα της ουδετερότητας δικτύου. Τα τέσσερα αξιώματα είναι: Οι καταναλωτές δικαιούνται να έχουν πρόσβαση στο νόμιμο διαδικτυακό περιεχόμενο της απολύτου επιλογής τους. Οι καταναλωτές δικαιούνται να τρέχουν διαδικτυακές εφαρμογές και υπηρεσίες της απολύτου επιλογής τους, υπό την προϋπόθεση ότι τηρούνται οι κανόνες της νομιμότητας. Οι καταναλωτές δικαιούνται να συνδέσουν με το διαδίκτυο οιονδήποτε νόμιμο εξοπλισμό ή συσκευή της επιλογής τους, αρκεί να μην προκαλεί ζημία στο δίκτυο του παροχέα. Πρέπει να παρέχεται στους καταναλωτές το δικαίωμα επιλογής του παροχέα υπηρεσιών πρόσβασης, του παροχέα εφαρμογών και υπηρεσιών και του παροχέα περιεχομένου που αυτοί επιθυμούν. Το Σεπτέμβριο του 2009, η FCC πρόσθεσε δύο ακόμα αξιώματα : Οι παροχείς υπηρεσιών πρόσβασης στο Διαδίκτυο οφείλουν να μην κάνουν διακρίσεις εις βάρος συγκεκριμένων παροχέων περιεχομένου, εφαρμογών ή υπηρεσιών, αλλά μπορούν να προβούν σε λογική διαχείριση της μεταφοράς δεδομένων. Οι παροχείς υπηρεσιών πρόσβασης στο Διαδίκτυο οφείλουν να ενημερώνουν τους καταναλωτές, καθώς και τους παροχείς περιεχομένου, εφαρμογών ή υπηρεσιών για τις πρακτικές διαχείρισης της μεταφοράς δεδομένων που χρησιμοποιούν στο δίκτυό τους. Στην Ευρώπη, το ζήτημα απέσπασε σχετικά πρόσφατα την προσοχή της Κομισιόν, ειδικότερα εντός του πλαισίου αναθεώρησης του Νέου Κανονιστικού Πλαισίου για τα Δίκτυα και τις Υπηρεσίες Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών που βρίσκεται σε εξέλιξη. Η ΕΕ εγκαινίασε εντός του Ιουνίου 2010 την πρώτη δημόσια διαβούλευση πάνω στο ζήτημα, ενώ φιλοδοξεί προς το τέλος του έτους να υποβάλει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στο Συμβούλιο Υπουργών ειδική αναφορά πάνω στις πολιτικές των κρατών-μελών της ΕΕ και στην πιθανή ανάγκη για πρόσθετες κατευθυντήριες γραμμές εκ μέρους της Επιτροπής Βιβλιογραφία Πηγές Hart Jeffery A. Democracy in the Age of the Internet: An Analysis of the Net Neutrality Debate of 2006 δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 30/08/2007). Roycorft Trevor R An Economic Analysis of Network Neutrality: Separating Empirical Facts from Theoretical Fiction δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα www. roycorftconsulting.org (πρόσβαση στις 29/09/2007). O.E.C.D. INTERNET TRAFFIC PRIORITISATION: AN OVERVIEW Working Party on Telecommunication and Information Services Policies, δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα org (πρόσβαση στις 20/04/2007). E.B.U. Technical On broadband and net neutrality Europe group meeting webinar, Βρυξέλλες 09/10/2009. Swedish Regulatory Authority PTS Network Neutrality δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 03/03/2009). ARCEP Discussion points and initial policy directions on internet and network neutrality δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 31/05/2010). OFCOM Traffic Management and Net Neutrality: A Discussion Document δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα (πρόσβαση στις 30/06/2010). 51

53 επικοινωνώντας (σ)την Ευρώπη Είναι τα νέα μέσα ένας νέος σύμμαχος; της Χρυσούλας Λιάτσου * Είναι γεγονός πως η εικόνα που έχουν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι πολίτες για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αυτή του λαβύρινθου. Ενός λαβύρινθου μηχανισμών και αποφάσεων, για τις οποίες μάλιστα πιστεύουν πως δεν σχετίζονται καθόλου με την καθημερινότητά τους στη δική τους χώρα. Είναι, επίσης, γεγονός πως τα τελευταία χρόνια οι Ευρωπαίοι έχουν βιώσει μια αυξημένη γραφειοκρατία από πλευράς Βρυξελλών και ένα παρατεταμένο κλίμα αμηχανίας και εσωστρέφειας. Η περιπέτεια με το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα και μετέπειτα Συνθήκη της Λισαβόνας είναι η πλέον χαρακτηριστική. 52 * Ερευνήτρια MME του ΙΟΜ

54 Οι διευρύνσεις της Ένωσης είχαν ως «λογικό» επακόλουθο την «επιβάρυνση» ενός πολύπλοκου συστήματος σχεδιασμού, λήψης και εφαρμογής πολιτικών και αποφάσεων. Αποφάσεων που, παρά την περί του αντιθέτου κρατούσα άποψη, σχετίζονται άμεσα με την καθημερινή ζωή των πολιτών και των 27 κρατών-μελών της ενωμένης Ευρώπης. Ωστόσο, η παρακολούθηση και επικοινωνία αυτών των πολιτικών, παρά το ενδιαφέρον και τον αντίκτυπο που έχουν στην καθημερινότητα, αποτελούσε μία κατά βάση δυσνόητη και ελλειμματική διαδικασία, η οποία μάλιστα απαιτούσε από τον ευρωπαίο πολίτη, ως ένα βαθμό, τεχνικές και εξειδικευμένες γνώσεις. Μια σύντομη αναδρομή της «ευρωπαϊκής επικοινωνίας» Το έλλειμμα στην ενημέρωση και την επικοινωνία των ευρωπαϊκών πολιτικών και εν γένει ευρωπαϊκών ζητημάτων είναι πανευρωπαϊκό φαινόμενο και όχι εθνικό. Εξάλλου αυτό έχει αποτυπωθεί και στις μετρήσεις που κατά καιρούς γίνονται από το Ευρωβαρόμετρο. Επιπλέον δεν είναι πρόσφατο, καθώς αυτό το ανησυχητικό φαινόμενο έχει απασχολήσει τα αρμόδια όργανα στις Βρυξέλλες εδώ και αρκετά χρόνια, ήδη από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Ωστόσο, τα τελευταία πέντε χρόνια έχει εισέλθει δυναμικά στο επίκεντρο των συζητήσεων με μια σειρά από αποφάσεις, συναντήσεις, ανακοινώσεις και προτάσεις στρατηγικής των θεσμικών οργάνων σε συνεργασία με τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Στον ιστότοπο της αρμόδιας Διεύθυνσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Επικοινωνία 1, δηλώνεται με έμφαση ότι η επικοινωνία με τους πολίτες αποτελεί προτεραιότητα για την ΕΕ κι ότι αυτή εδράζεται σε τρεις βασικές αρχές: Το να ακούει τους πολίτες να λαμβάνει υπόψη τις προτάσεις και τους προβληματισμούς τους Το να εξηγεί στους πολίτες πώς οι ευρωπαϊκές πολιτικές επηρεάζουν την καθημερινότητά τους Το να επικοινωνεί με τους πολίτες σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, μέσα από τα προσφιλή τους ΜΜΕ και άλλους τοπικούς διαύλους. Η ουσιαστική αλλαγή στον τρόπο επικοινωνίας με το ευρωπαϊκό κοινό καταγράφεται για πρώτη φορά σε 50 συγκεκριμένα μέτρα που περιλαμβάνει το Σχέδιο Δράσης του και στοχεύουν στην καθιέρωση μίας αμφίδρομης επικοινωνίας με τους πολίτες, βάζοντας έτσι τον σπόρο για την ανάπτυξη ενός ενιαίου ευρωπαϊκού δημόσιου χώρου στο μέλλον. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους και έπειτα από τα δύο αρνητικά δημοψηφίσματα σε Γαλλία και Ολλανδία για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, η Επιτροπή υποβάλλει το Σχέδιο Δ για τη Δημοκρατία, τον Διάλογο και τη Δημόσια συζήτηση 3, με στόχο τη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου δημόσιας συζήτησης μεταξύ των δημοκρατικών θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των πολιτών, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Το 2006 δημοσιεύεται η Λευκή Βίβλος για μια ευρωπαϊκή πολιτική επικοινωνίας 4. Κύριος στόχος της ήταν η γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στην Ευρώπη και τους πολίτες της, γι αυτό και προέβλεπε μια διαβούλευση με την κοινωνία των πολιτών, μετά το τέλος της οποίας θα συνοψίζονταν οι απαντήσεις, έτσι ώστε στη συνέχεια να προταθούν τα κατάλληλα μέτρα. Προκειμένου το εγχείρημα να καταστεί επιτυχές η Επιτροπή καλούσε να εμπλακούν στο δημόσιο διάλογο όλοι οι «παίκτες», δηλαδή τα λοιπά θεσμικά όργανα της ΕΕ, οι εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές στα κράτη-μέλη, τα ευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα, κ.ά. Ουσιαστικά η Λευκή Βίβλος αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα στη μετατόπιση της έμφασης από μια ευρωκεντρική (με βάση τις Βρυξέλλες) προσέγγιση σε μια προσέγγιση τοπικού επιπέδου, διαπραγματευόμενη την έννοια της «ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας» 5. Τον Οκτώβριο του 2007 συμφωνείται και δημοσιεύεται η «Σύμπραξη για την επικοινωνιακή προβολή των ευρωπαϊκών θεμάτων» 6, με την οποία επιχειρείται αναδιατύπωση της στρατηγικής επικοινωνίας. Αξιοποιώντας τα αποτελέσματα των πρότερων πρωτοβουλιών, στο έγγραφο αυτό δι- 53

55 επικοινωνωντασ (σ)την ευρωπη ατυπώνονται μία δέσμη συγκεκριμένων προτάσεων, ως βάση για μια καλύτερη ευρωπαϊκή επικοινωνιακή πολιτική, υπογραμμίζοντας παράλληλα την ανάγκη ενίσχυσης της συνοχής και συνέργειας μεταξύ των διαφόρων οργάνων της ΕΕ και των κρατών-μελών. Τον Οκτώβριο του 2008 το «Debate Europe» 7 διαδέχθηκε το Σχέδιο Δ, προβλέποντας την παροχή δυνατότητας στους Ευρωπαίους να διοργανώσουν και να συμμετάσχουν σε διαβουλεύσεις (debates) πάνω στα ευρωπαϊκά ζητήματα στην κατεύθυνση ανάπτυξης μίας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας. Μία σειρά από συγκεκριμένες πρωτοβουλίες, όπως εκδηλώσεις, δημιουργία κέντρων πληροφόρησης στα Κράτη-Μέλη, διαδικτυακά φόρα ενημέρωσης και διαλόγου, κ.ά. αποτελούν την πρακτική εφαρμογή των όσων προέβλεπαν τα έγγραφα πολιτικής και τα προγράμματα της τελευταίας πενταετίας 8 στον χώρο της ευρωπαϊκής πολιτικής για την επικοινωνία. Σχήμα: Κύριες δράσεις ενημέρωσης και επικοινωνίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και των Κρατών Μελών Πηγή: Final report - Evaluation of the Plan D / Debate Europe citizen consultation projects, September 2009 Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η διάδοση των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί παράμετρο που δεν μπορούν να αγνοήσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί. Η αξιοποίηση της δύναμης των μέσων αυτών μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό όπλο στη φαρέτρα τους. Πρόσβαση σε ένα ευρύτερο κοινό, προσέγγιση των νέων, διευκόλυνση του διαλόγου για ευρωπαϊκά θέματα, άμεση ενημέρωση, δημοκρατία, διαφάνεια, είναι ορισμένα από τα πλεονεκτήματά τους. Στο πλαίσιο των ευρωεκλογών του 2009 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αξιοποίησε τα νέα μέσα, δημιουργώντας προφίλ στο Facebook, το MySpace και το Flickr, εγκαινίασε ειδικά διαμορφωμένη ιστοσελίδα για τις ευρωεκλογές, ενώ απέκτησε παρουσία στο twitter και στο you tube. 54

56 Τα νέα μέσα η καινούργια παράμετρος Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η διάδοση των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί μία παράμετρο που δεν μπορούν να αγνοήσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί. Αντίθετα, η αξιοποίηση της δύναμης των μέσων αυτών μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό όπλο στη φαρέτρα τους. Πρόσβαση σε ένα ευρύτερο κοινό, προσέγγιση των νέων, διευκόλυνση του διαλόγου για ευρωπαϊκά θέματα, άμεση ενημέρωση, δημοκρατία, διαφάνεια, είναι ορισμένα από τα πλεονεκτήματά τους. Στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών εκλογών του Ιουνίου του 2009 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αξιοποίησε τα νέα μέσα, δημιουργώντας προφίλ στο Facebook, το MySpace και το Flickr και εγκαινίασε μία ειδικά διαμορφωμένη ιστοσελίδα για τις ευρωεκλογές. Σήμερα οι υποστηρικτές στη σελίδα του στο Facebook ξεπερνούν τους , ενώ απέκτησε παρουσία στο twitter και στο you tube 9. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή που επίσης έχει σελίδα στο Facebook έχει δημιουργήσει και λειτουργεί αποδοτικά το «EU Tube», ένα κανάλι μέσω του οποίου ενημερώνονται οι χρήστες για τη δράση και τα ζητήματα που απασχολούν την Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ πρόσφατα αναδιαμόρφωσε τον ιστότοπο Europa ώστε να είναι περισσότερο «φιλικός» προς τους χρήστες. Όμως τα βήματα αυτά παρά τη σημασία τους δεν είναι αρκετά. Το θέμα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και η δυνατότητα περαιτέρω αξιοποίησής τους βρέθηκε δυναμικά στο προσκήνιο, καθώς συζητήθηκε στην επιτροπή Πολιτισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η οποία μετά από έντονες διαβουλεύσεις και την υποβολή αρκετών τροπολογιών, ενέκρινε τη σχετική έκθεση που συνέταξε ο Δανός ευρωβουλευτής, κ. Morten Løkkegaard 10 και στη συνέχεια υιοθετήθηκε από την Ολομέλεια στις 7 Σεπτεμβρίου. Με το ψήφισμά τους αυτό οι ευρωβουλευτές επισημαίνουν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν τεράστιες δυνατότητες προσέγγισης των νέων ατόμων και, ως εκ τούτου, προτρέπουν την Επιτροπή και το Κοινοβούλιο να ενισχύσουν περαιτέρω τις δραστηριότητές τους σε αυτόν τον τομέα. Ωστόσο την ίδια στιγμή εφιστούν την προσοχή στη χρήση τους και τονίζουν τη σημασία της δημιουργίας ενός κώδικα δεοντολογίας για τα νέα μέσα 11. Ο κ. Løkkegaard στην έκθεσή του έχει προχωρήσει σε μία καταγραφή των λόγων, για τους οποίους τα νέα μέσα ενδείκνυνται για την επικοινωνιακή προβολή των ευρωπαϊκών ζητημάτων: «1. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να προσεγγίσουν νέες μερίδες κοινού που δεν ενδιαφέρονται για τα συμβατικά μέσα ενημέρωσης. Αυτές οι μερίδες κοινού θεωρούν δεδομένη όχι μόνο την πρόσβαση στα μέσα ενημέρωσης, αλλά και την ανταπόκριση σε αυτά και την ανταλλαγή και χρήση των πληροφοριών 2. Προκειμένου να έχει πρόσβαση κάποιος σε αυτές τις μερίδες κοινού, πρέπει να βρίσκεται εκεί που διεξάγεται η συζήτηση, δηλαδή στο Facebook, στο Twitter και σε άλλα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα 3. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν τη δυνατότητα διαλόγου με τους πολίτες για τα θέματα της ΕΕ 4. Η διαδικτυακή επικοινωνία διαμέσου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σηματοδοτεί ένα άνοιγμα υπέρ της ενεργού συμμετοχής στον διάλογο και στη συζήτηση μέσω διαδικτύου. Το Κοινοβούλιο αποτελεί πρωτοπόρο σε αυτόν τον τομέα από πέρυσι, συμμετέχοντας ενεργά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατά την προεκλογική περίοδο για τις ευρωπαϊκές εκλογές 5. Τέλος, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας με τους νέους, μια ηλικιακή ομάδα που πάντοτε ήταν ιδιαίτερα δυσπρόσιτη για την ΕΕ». Ο κ. Løkkegaard, ένθερμος υποστηρικτής και χρήστης ο ίδιος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δήλωσε πως ενώ στην ΕΕ υπάρχει τεράστιος πλούτος ενημέρωσης υπάρχει ωστόσο πε- 55

57 επικοινωνωντασ (σ)την ευρωπη νία επικοινωνίας και υπογράμμισε την ανάγκη να πλησιάσει η ΕΕ τον πολίτη. «Το θεσμικό και τεχνολογικό περιβάλλον ουδέποτε έχει υπάρξει καλύτερο. Αν λείπει η ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, σε εθνικό επίπεδο είναι ήδη ιδιαίτερα αναπτυγμένη» σημείωσε 12. Οι ευρωβουλευτές που υπερψήφισαν την έκθεση Løkkegaard πιστεύουν ότι η καλύτερη επικοινωνία των ευρωπαϊκών θεμάτων είναι κρίσιμη για τη δημοκρατία και οι νέες κοινωνικές διαδικτυακές πλατφόρμες αποτελούν τα ιδανικά μέσα επικοινωνίας. Ωστόσο η έκθεση, η οποία περιλάμβανε και άλλες προτάσεις που αφορούν στη γενικότερη πολιτική της επικοινωνίας της ΕΕ, προκάλεσε την έντονη κριτική ακόμη και μερίδας ευρωβουλευτών, λέγοντας πως πρόκειται για κατάφωρη προπαγάνδα, καθώς, ενώ το αντικείμενο της έκθεσης ήταν η επίδραση των νέων μέσων στη δημοσιογραφία σε όλη την Ευρώπη και η εξέταση των προκλήσεων και ευκαιριών που προσφέρουν αυτά, κατέληξε σε έκθεση για τον καλύτερο τρόπο που μπορούν να πουλήσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί τους εαυτούς τους στο κοινό 13. Παρόλα αυτά, το πρόβλημα επιζητεί λύση, καθώς η απόσταση ανάμεσα στην Ευρώπη των Βρυξελλών και στην Ευρώπη της καθημερινότητας παραμένει τεράστια στο μυαλό των πολιτών. Σύμφωνα με τα στοιχεία, κατά μέσο όρο οι Ευρωπαίοι δαπανούν σήμερα 3 ώρες τον μήνα σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, ενώ προβλέπεται ο αριθμός των τακτικών χρηστών στην Ευρώπη να ανέλθει σε 107,4 εκ. έως το τέλος του Είναι ένας μεγάλος αριθμός και μία μεγάλη ευκαιρία για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, η οποία δεν μπορεί και δεν πρέπει να μείνει αναξιοποίητη. Οι πολίτες και ειδικά οι νέοι χρησιμοποιούν καθημερινά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να ανταλλάξουν νέα, εμπειρίες, απόψεις, να συζητήσουν και να σχολιάσουν την επικαιρότητα. Μέσα από την ορθή αξιοποίησή τους η ΕΕ μπορεί να αποκτήσει τη δική της φωνή και να δημιουργήσει ένα κανάλι τακτικής κι αμφίδρομης επικοινωνίας, κάτι που δεν έχει κατορθώσει επιτυχώς μέχρι σήμερα. Μπορεί να βελτιώσει το προφίλ της και να αποτινάξει την εικόνα του «τέρατος» της γραφειοκρατίας. Μπορεί να προκαλέσει το απαραίτητο «momentum» για την παγίωση ενός ενιαίου ευρωπαϊκού δημόσιου χώρου επικοινωνίας ή καλύτερα μίας «ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας» στη λογική της δημιουργίας ενός κοινού βήματος διαρκούς διαλόγου. Από την άλλη, η Ένωση δεν έχει τα περιθώρια να χάσει το τρένο της τεχνολογίας. Οφείλουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί να ενσωματώσουν τα νέα τεχνολογικά δεδομένα και να προσαρμοστούν ομαλά στη νέα εποχή της επικοινωνίας, ώστε να μην περιθωριοποιηθούν από τις σημερινές και μελλοντικές γενιές των Ευρωπαίων πολιτών. Σαφώς η προσοχή και η σοβαρότητα στην προσέγγιση είναι προαπαιτούμενα, ενώ και ο ρόλος των παραδοσιακών μέσων δεν θα πρέπει να παραγκωνισθεί. Επίσης, θα πρέπει να υπάρχει συνοχή στη συνεργασία ανάμεσα στα ευρωπαϊκά όργανα, κοινή στρατηγική και κοινοί πολιτικοί στόχοι. Τα φαινόμενα «δύο ταχυτήτων» στον τομέα της χρήσης των νέων μέσων στην ευρωπαϊκή επικοινωνία δεν ωφελούν, αντιθέτως προκαλούν ζημία στην εικόνα της ΕΕ. Εποικοδομητική πρέπει να είναι και η συνεργασία των ευρωπαϊκών θεσμών με τους λοιπούς «παίκτες», όπως κράτη-μέλη, πολιτικά κόμματα, τοπικές αρχές, κ.ά. Εφόσον, λοιπόν, η ενεργότερη δραστηριοποίηση με τα νέα μέσα αποτελέσει μέρος μία συγκροτημένης και συνεκτικής στρατηγικής αυτό μόνο οφέλη μπορεί να αποφέρει στο ευρωπαϊκό εγχείρημα. Είναι λοιπόν τα νέα μέσα πανάκεια; Όχι βέβαια. Ένας πολύτιμος σύμμαχος; Γιατί όχι. Η απόσταση ανάμεσα στην Ευρώπη των Βρυξελλών και στην Ευρώπη της καθημερινότητας παραμένει τεράστια στο μυαλό των πολιτών. Σύμφωνα με τα στοιχεία, κατά μέσο όρο οι Ευρωπαίοι δαπανούν σήμερα 3 ώρες τον μήνα σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, ενώ προβλέπεται ο αριθμός των τακτικών χρηστών στην Ευρώπη να ανέλθει σε 107,4 εκ. έως το τέλος του Είναι ένας μεγάλος αριθμός και μία μεγάλη ευκαιρία για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, η οποία δεν μπορεί και δεν πρέπει να μείνει αναξιοποίητη. Οι πολίτες και ειδικά οι νέοι χρησιμοποιούν καθημερινά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να ανταλλάξουν νέα, εμπειρίες, απόψεις, να συζητήσουν και να σχολιάσουν την επικαιρότητα. 56

58 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Σχέδιο δράσης της Επιτροπής για τη βελτίωση της επικοινωνίας στην Ευρώπη SEC(2005) Σχέδιο Δ για δημοκρατία, διάλογο και δημόσια συζήτηση COM(2005) ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙ- ΑΣ COM(2006) Τόσο στο κείμενο όσο και στις δηλώσεις της τότε αρμόδιας Επιτρόπου, κας Μ. Βάλστρομ, γίνεται λόγος για την ανάγκη να βρεθεί η Ευρώπη στις «εθνικές δημόσιες σφαίρες» καθώς και να ενισχυθεί και να βαθύνει ο δημόσιος διάλογος στο επίκεντρο του οποίου πρέπει να είναι ο πολίτης. Πάντως, γα την «ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα» υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία κι έρευνα, ενώ έχουν πραγματοποιηθεί και σχετικά συνέδρια. Βλ. λόγου χάρη: Jackie Harrison and Bridgette Wessels (eds) (2009): MEDIATING EUROPE New Media, Mass Communications, and the European Public Sphere, Oxford:Berghahn Edited by: Fossum, John Erik & Schlesinger, Philip (eds) (2007): The European Union and the Public Sphere: A Communicative Space in the Making? London and New York: SAGE Machill, Marcel, Beiler, Markus & Fischer, Corinna (2006): Europe-Topics in Europe s Media. The Debate about the European Public Sphere: A Meta-Analysis of Media Content Analyses. European Journal of Communication, 21 (1), Brüggemann, Michael (2005): How the EU constructs the European Public Sphere. Seven strategies of information policy. the public, 12 (2), Mercier, Arnaud (ed.) (2003): Vers un espace public européen? Recherches sur l Europe en construction. Paris/Budapest/Torino: L Harmattan Kleinsteuber, Hans J. (2001): Habermas and the Public Sphere: From a German to a European Perspective. Javnost - The Public, 8 (1), Conference «Europe in Vision: Towards a European public sphere: EU, the Media and New Technologies», Helsinki, 4-5/12/2006 Conference «The European Public Sphere», European Academy Berlin, 28-30/11/ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥ- ΛΙΟ, ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙ- ΩΝ «Σύμπραξη για την επικοινωνιακή προβολή των ευρωπαϊκών θεμάτων» COM(2007) ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟ- ΒΟΥΛΙΟ, ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙ- ΦΕΡΕΙΩΝ «Debate Europe αξιοποίηση των εμπειριών του σχεδίου Δ για δημοκρατία, διάλογο και δημόσια συζήτηση» COM(2008) Για μια αναλυτική αποτίμηση, βλ. «Evaluation of the Plan D / Debate Europe citizen consultation projects», Final Report, Euréval / Matrix / Rambøll-Management, September ΣΧΕΔΙΟ ΕΚΘΕΣΗΣ σχετικά με τη δημοσιογραφία και τα νέα μέσα ενημέρωσης δημιουργία μιας δημόσιας σφαίρας στην Ευρώπη - Επιτροπή Πολιτισμού και Παιδείας, Εισηγητής: Morten Løkkegaard - (2010/2015(INI)) & ΤΡΟΠΟΛΟΓΙΕΣ Press releases «The EU should be communicated better, stress MEPs» Culture & «Culture MEPs call on EU for more European online conversation» Culture Άρθρο «Τα Νέα Μέσα Ενημέρωσης, γέφυρα στον πολίτη» Βλ. ενδεικτικά «MEPs want wider media coverage of EU» EurActiv.com

59 η Οδύσσεια του ψηφιακού βιβλίου στον κυβερνοχώρο Προς μια ανταγωνιστική οικονομία της γνώσης στο διαδίκτυο της Ειρήνης Ανδριοπούλου * Η εμφάνιση και η αλματώδης πορεία του ηλεκτρονικού βιβλίου στο διαδίκτυο (τα λεγόμενα e-books), μέσα από τις νέες συσκευές ηλεκτρονικής ανάγνωσης (book readers) 1, δημιουργούν μια σειρά ερωτημάτων. Αυτά κυμαίνονται από την υπερβολή και την κινδυνολογία περί «εξαφάνισης» από τους υπέρμαχους του παραδοσιακού βιβλίου, έως τη σύγκλιση του νέου με το παλαιό προς μια νέα μορφή από τους τεχνοκράτες, που τάσσονται υπέρ της εναρμόνισης με τη συστηματοποίηση και διάδοση της ψηφιακής γνώσης στον κυβερνοχώρο. 58 * Ερευνήτρια ΜΜΕ του ΙΟΜ

60 Το κύριο δίλημμα στο οποίο συμπυκνώνεται ο προβληματισμός είναι το εξής: μήπως οδεύουμε προς μια ψηφιακή εξαΰλωση του βιβλίου ή εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή όπου το βιβλίο υποχωρεί ως αντικείμενο και αναγεννιέται ως έργο; Για να κατανοήσουμε το ερώτημα πρέπει να κοιτάξουμε ενδότερα προς το εννοιολογικό καθεστώς του βιβλίου. Τι είναι στα αλήθεια το βιβλίο; Είναι ένα αντικείμενο του υλικού κόσμου, ένα προϊόν της τυπογραφίας του Γουτεμβέργιου από χαρτί, δεμένο σε ωραίο εξώφυλλο που διέπεται από μία σειρά συμβάσεων περί πνευματικών δικαιωμάτων ή είναι τελικά ένα πολιτισμικό προϊόν της εκάστοτε κουλτούρας, αποδεσμευμένο από κάθε υλική υπόσταση; Όταν αναφερόμαστε στο βιβλίο, εννοούμε το βιβλίο αυτό καθαυτό ή το περιεχόμενο της γνώσης που αυτό προσφέρει; Η απάντηση βρίσκεται κάπου στη μέση, με τη ζυγαριά να κλίνει προς τον πλούτο και την οικονομία της γνώσης που πραγματεύεται το κάθε έντυπο μέσο σήμερα, παραδοσιακό ή ψηφιακό. Τούτων λεχθέντων, το βιβλίο έρχεται στη νέα «ψηφιακή τάξη των πραγμάτων» αντιμέτωπο με το διαδίκτυο και τις νέες αναγνωστικές δυνατότητες που προσφέρει. Ο Ουμπέρτο Έκο αναφέρει χαρακτηριστικά ότι, κατά τη διαδικασία εξερεύνησης του βιβλίου στον ψηφιακό χώρο δεν πρέπει να τασσόμαστε ενάντια στο διαδίκτυο, αλλά αντίθετα να είμαστε δεκτικοί στη νέα και ριζοσπαστική μορφή ανάγνωσης και γραφής, η οποία έλκει τις βασικές της αρχές από το παραδοσιακό αλφάβητο. Με άλλα λόγια, από την εποχή της κυριαρχίας της τηλεοπτικής εικόνας, από τον πολιτισμό της εικόνας, περάσαμε στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου, στον πολιτισμό της ηλεκτρονικής ανάγνωσης και γραφής, όπου προαπαιτούμενο είναι ο εγγραμματισμός, η ικανότητα δηλαδή της ανάγνωσης και γραφής με μια εμπλουτισμένη μορφή (νέα σύμβολα). Οι ενστάσεις περί της επερχόμενης εξαφάνισης του βιβλίου ενόψει της νέας, ψηφιακής του διάστασης και η πολεμική κατά του διαδικτύου, μοιάζει σαν σκηνή βγαλμένη από την ταινία Fahrenheit 451 (1966) του François Truffaut. Στην ταινία, η ανάγνωση και κατοχή βιβλίου είναι παράνομη διότι το βιβλίο ως μέσο πνευματικής διαύγειας και κριτικής γνώσης αποτελεί δυναμικό παράγοντα κινδύνου ενάντια στο σύστημα. Ως εκ τούτου, οι ιδιοκτήτες βιβλίων διώκονται και κάθε βιβλίο που βρίσκεται στην κατοχή τους κατάσχεται και καταστρέφεται. Ο τρόπος με τον οποίο καταστρέφεται το βιβλίο είναι μέσω της διάσπασης της υλικής του υπόστασης, μέσα δηλαδή από το κάψιμο του χαρτιού σε θερμοκρασία Fahrenheit 451, θερμοκρασία που εγγυάται την ολοκληρωτική καταστροφή. Η μεταφυσική αυτή αντιμετώπιση του βιβλίου μεταπηδά σήμερα στο διαδίκτυο που «διώκεται» από τους υπέρμαχους του παραδοσιακού βιβλίου ως μέσο εξόντωσης της οικείας σχέσης που αναπτύσσει ο κάθε αναγνώστης με το συγγραφέα, σχέση η οποία υπονομεύεται πλέον από την έννοια της υπερκειμενικότητας του διαδικτύου. ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ Βασική προϋπόθεση για την πρόσβαση στα e-books είναι η σύνδεση στο διαδίκτυο, που αποτελεί και το πρώτο και βασικό στάδιο της ψηφιακής παιδείας του χρήστη. Πιο απλά, για να μπορέσει ο χρήστης να προμηθευτεί και να διαβάσει ένα βιβλίο στη νέα του μορφή, πρέπει να έχει τη δυνατότητα της ηλεκτρονικής σύνδεσης και πρόσβασης, τεχνικά και πρακτικά. Πέρα όμως από τον εγγενή προβληματισμό περί της ψηφιακής υπόστασης του βιβλίου, τα επιμέρους επίπεδα των προκλήσεων είναι τρία: α) το επίπεδο της ψηφιοποίησης ως τεχνικής διαδικασίας, με ζητήματα που αφορούν το κόστος και τον όγκο των βιβλίων, τις συνθήκες διατήρησης, την υλικοτεχνική υποδομή και τις συσκευές ηλεκτρονικής ανάγνωσης. β) η αγορά του διαδικτύου και τα ζητήματα της ηλεκτρονικής παραγωγής, διανομής και εμπορίας από την πλευρά των εκδοτών του βιβλίου. γ) τα ζητήματα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας των ψηφιακών βιβλίων και των συγγραμμάτων συμπεριλαμβανομένων και των έργων των οποίων οι συγγραφείς αγνοούνται, τα λεγόμενα «ορφανά έργα 2». 59

61 η οδυσσεια του ψηφιακου βιβλιου στον κυβερνοχωρο Ο Ουμπέρτο Έκο αναφέρει χαρακτηριστικά ότι, κατά τη διαδικασία εξερεύνησης του βιβλίου στον ψηφιακό χώρο δεν πρέπει να τασσόμαστε ενάντια στο διαδίκτυο, αλλά αντίθετα να είμαστε δεκτικοί στη νέα και ριζοσπαστική μορφή ανάγνωσης και γραφής, η οποία έλκει τις βασικές αρχές από το παραδοσιακό αλφάβητο. Με άλλα λόγια, από την εποχή της κυριαρχίας της τηλεοπτικής εικόνας, από τον πολιτισμό της εικόνας, περάσαμε στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου, στον πολιτισμό της ηλεκτρονικής ανάγνωσης και γραφής, όπου προαπαιτούμενο είναι ο εγγραμματισμός, η ικανότητα δηλαδή της ανάγνωσης και γραφής με μια εμπλουτισμένη μορφή. Οι προκλήσεις αυτές είναι αλληλένδετες μεταξύ τους και η επίλυσή τους επιβάλλει συνολική αντιμετώπιση. Στο επίπεδο της ψηφιοποίησης, τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν οι φορητές συσκευές ψηφιακής ανάγνωσης είναι σημαντικά και δύσκολο να παραβλεφθούν: δυνατότητα αποθήκευσης και άμεσης πρόσβασης σε μια μεγάλη (και διαρκώς αυξανόμενη) ποσότητα βιβλίων, πρόσβαση σε σπάνια συγγράμματα και ολόκληρες συλλογές, φορητότητα, διαλειτουργικότητα (δυνατότητα σημειώσεων, λεξικού), πλαισίωση από μεταδεδομένα, κ.ο.κ. Από την πλευρά της αγοράς και των εκδοτικών οίκων, οι φόβοι από την έλευση του ψηφιακού βιβλίου εστιάζονται σε μια νέα κατάσταση εμπορίου με ανατροπή των δεδομένων που γνώριζαν έως τώρα και αναδιανομή των ρόλων, όσων εμπλέκονται στη διαδικασία της παραγωγής, της διανομής και της ανάγνωσης. Στη νέα αυτή κατάσταση η παραγωγή του ψηφιακού βιβλίου απλοποιείται, το κόστος μειώνεται και ο αναγνώστης είναι πλέον ένας ενεργός χρήστης, που έχει τη δυνατότητα της παρέμβασης, της συνδυαστικής ανάγνωσης, της αποθήκευσης μέρους ή του συνόλου του βιβλίου, και γενικότερα της αλληλεπίδρασης. Όμως, αυτή η ανατροφοδότηση που προσφέρει το ψηφιακό βιβλίο δε λειτουργεί αναγκαστικά αρνητικά για το έργο και το δημιουργό του, αλλά μάλλον οριοθετεί μια νέα είδους σχέση μεταξύ δημιουργού και αναγνώστη, την οποία οι εκδότες καλούνται να αποκρυπτογραφήσουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνει η σύνθετη πρόκληση που αφορά τα πνευματικά δικαιώματα των έργων εξαιτίας κυρίως της πληθώρας των τρόπων εκμετάλλευσής τους. Τα ζητήματα της πνευματικής ιδιοκτησίας συνδέονται συχνά και με ζητήματα της πειρατείας των βιβλίων, τα οποία εφόσον «ανέβουν» στο διαδίκτυο, είναι πλέον εκτεθειμένα προς αντιγραφή/ κλοπή (μερική ή ολική). Το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο αφορά στα πνευματικά δικαιώματα και την εκμετάλλευση των ψηφιακών βιβλίων δεν είναι πλήρες και σαφές, ενώ ακολουθεί κατά κόρον τις συνθήκες που ισχύουν για τα συμβατικά βιβλία. Υπάρχουν όμως ζητήματα, τόσο πνευματικής ιδιοκτησίας όσο και διακρατικής φύσεως που παραμένουν «αίολα», και στα οποία εμπλέκονται και εταιρίες-κολοσσοί από το χώρο των ψηφιακών βιβλιοθηκών που επιδιώκουν το μονοπώλιο και διεκδικούν μερίδιο από την παγκόσμια αγορά (βλ. Google μέσω της Google Εditions). Η περίπτωση δε της Google παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού τελευταία απασχόλησε πολλάκις την επικαιρότητα με κατηγορίες περί ψηφιοποίησης βιβλίων χωρίς την προηγούμενη έγκριση των εκδοτών ή των κατόχων των πνευματικών δικαιωμάτων 3. Η δράση της Google, που δείχνει να αψηφά τους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας, κατέδειξε το νομοθετικό κενό στις ρυθμίσεις περί προστασίας του ψηφιακού περιεχομένου στο διαδίκτυο. 60

62 Αντιλαμβανόμενη το έλλειμμα αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναπτύσσει πρωτοβουλίες και θέτει υψηλά στις προτεραιότητές της, την πρόκληση της ψηφιοποίησης των βιβλίων για συγγραφείς, βιβλιοθήκες και καταναλωτές. Ειδικότερα, σύμφωνα με την αρμόδια Επίτροπο της ΕΕ, Viviane Reding, κάθε διαδικασία ψηφιοποίησης προοριζόμενη για τις συσκευές ψηφιακής ανάγνωσης, οφείλει να διέπεται από σεβασμό για την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων και την πολιτιστική πολυμορφία της Ευρώπης 4. Στο ίδιο πλαίσιο η ΕΕ έλαβε μέτρα για την ψηφιακή σάρωση των βιβλίων και για την άλλη πλευρά του Ατλαντικού: όλα τα βιβλία που εκδίδονται στην Ευρώπη θα μπορούν να πωλούνται στις ΗΠΑ στην ηλεκτρονική τους μορφή, μόνον αφού προηγηθεί ρητή εξουσιοδότηση αυτών που κατέχουν τα πνευματικά τους δικαιώματα. Ειδικής αντιμετώπισης τυγχάνουν και τα «ορφανά έργα» στις ΗΠΑ, όπου οι περιπτώσεις πειρατείας της Google οδήγησαν σε συμφωνία για τη δημιουργία ανεξάρτητου ταμείου για τα δικαιώματα των ορφανών έργων, τα έσοδα από τα οποία θα μπορούν να διατίθενται για φιλανθρωπικούς σκοπούς εφόσον τα έργα παραμένουν αζήτητα για 10 έτη. Για τη διευθέτηση της ψηφιακής σάρωσης στο σύνολο, η Google υπέγραψε και ειδική συμφωνία με το Authors Guild, το Αμερικάνικο Σωματείο Συγγραφέων (όπου το 37% των ακαθάριστων εσόδων θα λαμβάνει η Google και το 63% οι εκδότες και συγγραφείς μέσω του Book Rights Registry 5 ). Απότοκος της συμφωνίας αυτής είναι η δημιουργία τριών επιχειρηματικών μοντέλων για τα ψηφιακά βιβλία: μέσω ατομικής συνδρομής, κατά παραγγελία (on demand) και ψηφιακό κατέβασμα (downloading). ΤΕΛΙΚΑ... ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ; Ο πυρήνας της προβληματικής του βιβλίου στην Κοινωνία της Πληροφορίας πηγάζει τελικά από την «άυλη» φύση της, όπου το αγαθό της γνώσης δεν μετριέται με αριθμούς αλλά με δεδομένα, προσομοιάζοντας την ψηφιακή εποχή με την εποχή του προφορικού λόγου, εποχή της ρευστότητας. Στην ψηφιακή εποχή όμως δεν υπάρχουν λόγια «έπεα πτερόεντα», αφού υπάρχει πάντα η δυνατότητα της επαλήθευσης που δεν αρκείται σε λεκτικές (ανα)μεταδόσεις. Εκείνο στο οποίο συγκλίνουν οι ερευνητές και οι απανταχού οπαδοί του βιβλίου είναι ότι το βιβλίο ως αγαθό, ως φορέας πολιτισμού και γνώσης θα εξακολουθήσει να υπάρχει πάραυτα. Μπορεί να αλλάξει η μορφή του, τα βασικά του συστατικά να μην είναι από χαρτί αλλά από pixels, να βελτιωθεί, να εξελιχθεί σε κάτι μικρότερο, πιο εύχρηστο και από τα e-books, αλλά το περιεχόμενό του δεν διατρέχει κανένα κίνδυνο αλλοίωσης διότι η γνώση είναι ένα ουσιαστικά «άυλο» αγαθό σε ένα καθόλα υλικό και υλιστικό κόσμο. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Οι οποίες κάνουν τα πρώτα τους δειλά βήματα και στην Ελλάδα, όπου εκτός από τις συσκευές από τις επώνυμες πολυεθνικές εταιρίες (βλ. Amazon, Sony), διατίθενται και συσκευές ψηφιακής ανάγνωσης από τους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους, όπως η νέα συσκευή BeBook από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. 2 Έργα στα οποία ο πνευματικός δημιουργός είναι δύσκολο ή αδύνατο να εντοπιστεί, έργα στα οποία έχει παρέλθει η υποχρέωση αναγνώρισης πνευματικών δικαιωμάτων και έργα που έχουν τεθεί εκτός κυκλοφορίας. 3 Ενδεικτικά αναφέρεται η ψηφιοποίηση βιβλίων κινέζικης καταγωγής, χωρίς την προηγούμενη εξασφάλιση της έγκρισης από το China Written Works Copyright Society, τον αρμόδιο φορέα για θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην Κίνα. Την ίδια τακτική παραβίασης των κανόνων σάρωσης και ψηφιοποίησης εφάρμοσε και στη Γαλλία, όπου υποχρεώθηκε να καταβάλλει πρόστιμο ύψους ευρώ στο γαλλικό οίκο La Martiniere για την ψηφιοποίηση βιβλίων χωρίς έγγραφη άδεια. 4 Δεν υπάρχει ενιαία νομοθεσία για τα ψηφιακά βιβλία στο διαδίκτυο, και τα πνευματικά δικαιώματα τυγχάνουν διαφορετικής διαχείρισης από τα 27 Κράτη-Μέλη. 5 To πλήρες κείμενο της συμφωνίας είναι διαθέσιμο από την ιστοσελίδα Εκείνο στο οποίο συγκλίνουν οι ερευνητές και οι απανταχού οπαδοί του βιβλίου είναι ότι το βιβλίο ως αγαθό, ως φορέας πολιτισμού και γνώσης θα εξακολουθήσει να υπάρχει πάραυτα. Μπορεί να αλλάξει η μορφή του, τα βασικά του συστατικά να μην είναι από χαρτί αλλά από pixels, να βελτιωθεί, να εξελιχθεί σε κάτι μικρότερο, πιο εύχρηστο και από τα e-books, αλλά το περιεχόμενό του δεν διατρέχει κανένα κίνδυνο αλλοίωσης διότι η γνώση είναι ένα ουσιαστικά «άυλο» αγαθό σε ένα καθόλα υλικό και υλιστικό κόσμο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σκαρπέλος Γ. (2004). Το βιβλίο στην εποχή της ηλεκτρονικής αναπαραγωγιμότητάς του, στο Νέες Τεχνολογίες, Ηλεκτρονικό Εμπόριο και Βιβλίο, ΕΚΕΒΙ, σελ , Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτη. Carierre J.C. & Eco U. (2010). Μην Ελπίζετε να Απαλλαγείτε από τα Βιβλία. Σειρά Δοκίμιο. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη. ΕνδιάΜΕΣΑ. Δεκαπενθήμερο Ενημερωτικό Δελτίο του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων, τ. 71. Αθήνα: IOM. 61

63 βιβλιοθήκη εκδοσεισ που παρελαβε το ιομ επιμέλεια Φωτεινή Κωνσταντάρα * ΈΘΝΟΣ, ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΗΛΕΟΡΑ- ΣΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ: ΜΕΛΕ- ΤΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕ- ΣΟΛΑΒΗΣΗΣ / Μίρκα Μαδιανού. Mεταφρ. Δημήτρης Καγιαλάρης & Κωνσταντίνος Παπαδάκης. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2008, σσ. 332, 21 εκ. (Θεωρία της Επικοινωνίας και Πολιτισμικές σπουδές) ISBN: Θεματολογία: 1. Επικοινωνία--Κοινωνικές απόψεις 2. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Ελλάδα 3. Τηλεόραση. Η μελέτη αυτή αντλεί από την ανθρωπολογία, την κοινωνική θεωρία και τη θεωρία των ΜΜΕ και στηρίζεται σε εθνογραφία του τηλεοπτικού κοινού στην Αθήνα. Η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση ρίχνει φως στη σχέση ΜΜΕ και ταυτοτήτων. Εκκινώντας από μια οπτική που εξετάζει τις ταυτότητες όπως αυτές βιώνονται και επιτελούνται, η συγγραφέας παρακολουθεί τους λόγους για το έθνος και το ανήκειν και εξετάζει πώς αρθρώνονται οι ταυτότητες στο τοπικό επίπεδο με τους λόγους περί έθνους στα εθνικά τηλεοπτικά δίκτυα. Μερικά από τα ερωτήματα που τίθενται είναι: Η τηλεόραση επηρεάζει το λόγο και τις πρακτικές που σχετίζονται με θέματα ταυτότητας και, αν ναι, με ποιον τρόπο; Πότε τα άτομα αμφισβητούν τους επίσημους λόγους περί έθνους και πότε τους προσυπογράφουν; Επιδρούν τα ΜΜΕ σε θέματα ένταξης και αποκλεισμού από τη δημόσια ζωή, ιδίως στην περίπτωση των μειονοτήτων; ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ / ΥΠΟΥΡ- ΓΕΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ. ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙ- ΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ & ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙ- ΟΥ / Κινηματογραφικό Αρχείο, Eπιμ. Φωτεινή Τομαή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2007, σσ. 326, 24 εκ. (Η μαρτυρία της κινηματογραφικής εικόνας) ISBN: Θεματολογία: 1. Κινηματογράφος--Ερμηνεία και κριτική 2. Κινηματογράφος--Σκηνοθέτες και Παραγωγοί 3. Κινηματογράφος-- Ελληνικός. Ο Παντελής Βούλγαρης έχει συνδέσει το όνομά του με την ανανέωση του εγχώριου κινηματογράφου. Με σταθερή πορεία από τη δεκαετία του 1960 ο φακός του παρατηρεί προσεκτικά τις μεγάλες αλλαγές της ελληνικής κοινωνίας, κι ο ίδιος αναδεικνύεται σε ένα είδος χρονικογράφου της εποχής του. Το έργο του είναι πλούσιο, όσο και πολυθεματικό. Ντοκιμαντέρ, μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες, θέατρο είναι τα είδη που αγάπησε εξίσου αλλά και διακρίθηκε υπηρετώντας τα. Το ήθος, η ευαισθησία, η αισθητική, η μέχρι σήμερα καλλιτεχνική παρακαταθήκη του μεγάλου αυτού δημιουργού, που άφησε τη ματιά του να διεισδύσει με εντιμότητα στο παρελθόν, εξετάζονται από Έλληνες διανοητές, ιστορικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, ερευνητές και κινηματογραφιστές, οι οποίοι καταθέτουν τις δικές τους αναγνώσεις για την ιστορία και την πολιτική στο έργο του Βούλγαρη με βάση τη μαρτυρία των κινηματογραφιστικών εικόνων, όπως τις κατέγραψε ο δικός τους φακός. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΜΜΕ: ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗ- ΣΗΣ / Γιώργος Μαυρογένης. Αθήνα:Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, 2008, σσ. 268, 24 εκ. ISBN: Θεματολογία: 1. Πολιτική επικοινωνία 2. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 3. Τρομοκρατία. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου αναλύονται και παρουσιάζονται τα ζητήματα που προκύπτουν από τη διαρκώς αυξανόμενη εμπλοκή των ΜΜΕ με την πολιτική εξουσία. Επιχειρείται να διαλευκανθεί ο ρόλος των ΜΜΕ στην αντιμετώπιση εθνικών και διεθνών κρίσεων και στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, με παραδείγματα από τις διάφορες «Ανθρωπιστικές Επεμβάσεις», τον Πόλεμο στο Ιράκ, την 11η Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη αλλά και από την κρίση στα Ίμια, το ζήτημα των Σκοπίων, κ.ά. Τέλος, μεγάλο μέρος της μελέτης είναι αφιερωμένο στην προεκλογική επικοινωνία και τις επιδράσεις που έχουν επιφέρει οι σύγχρονες μέθοδοι και πρακτικές της στο σύνολο του πολιτικού φαινομένου, σε Ελλάδα και εξωτερικό. {O} ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΚΗ- ΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ / Συλλογικό έργο. επιμ. Χριστίνα Αδάμου. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2008., σσ. 361, 24 εκ. ISBN: Θεματολογία: 1. Ηθοποιία 2. Κινηματογράφος 3. Κουλτούρα. Η υποκριτική, τέχνη που κινείται ανάμεσα στη σκηνή και στην οθόνη, αποτελεί μία από τις βασικές συνιστώσες κάθε παράστασης ή ταινίας. Ο συλλογικός αυτός τόμος περιλαμβάνει προσεγγίσεις των μεθόδων υποκριτικής και των εναλλακτικών τρόπων δουλειάς με τις/ τους ηθοποιούς, προσεγγίσεις της δημόσιας εικόνας των εγχώριων και ξένων θεατρικών και κινηματογραφικών αστέρων, καθώς και ιστορικές προσεγγίσεις των καλλιτεχνικών διαδρομών συγκεκριμένων ηθοποιών. Περιλαμβάνει επίσης μελέτες της σχέσης της υποκριτικής με συγκεκριμένους σκηνοθετικούς κώδικες. Κυρίως όμως, το βιβλίο αυτό καινοτομεί αποδίδοντας στους ηθοποιούς τον κεντρικό τους ρόλο στη δημιουργία του νοήματος και της αισθητικής των θεατρικών και κινηματογραφικών κειμένων. Στόχος του είναι να αποτελέσει μια πηγή γνώσης και έμπνευσης για ηθοποιούς, κινηματογραφιστές και θεατράνθρωπους, αλλά και για όσους ενδιαφέρονται για το θέατρο και τον κινηματογράφο. ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ INTERNET.EDU: Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕ- ΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ / Ευαγγελία Κουνέλη. Αθήνα : Εκδόσεις Ταξιδευτής, 2008, σσ. 356, 26 εκ. ISBN: Θεματολογία: 1. Εκπαιδευτική Τεχνολογία. Ο σκοπός της ένταξης της νέας τεχνολογίας στη διδασκαλία και μάθηση της ιστορίας, τα διαφορετικά είδη λογισμικών και υπολογιστικών εργαλείων, οι δυνατότητες που αυτά προσφέρουν στην κατάκτηση της ιστορικής γνώσης, οι διαφορετικοί μαθησιακοί στόχοι που μπορούν να υποστηρίξουν αποτελούν βασικούς προβληματισμούς του παρόντος βιβλίου. Παρουσιάζεται, λοιπόν, μια κριτική εξέταση των δυνατοτήτων των σύγχρονων τεχνολογιών να αποτελέσουν γέφυρα ουσιαστικής επικοινωνίας ανάμεσα στους μαθητές και την ιστορική γνώση, με σκοπό να αναπτύξουν οι μαθητές συγκεκριμένες ιστορικές δεξιότητες που αφορούν την ερευνητική πρόσβαση σε ιστορικές πηγές, την εφαρμογή καινούργιων -οπτικών κυρίως- μορφών αναπαράστασης του παρελθόντος, καθώς και την μεταξύ τους αλληλεπίδραση και συνεργασία. Οι δυνατότητες αυτές των νέων τεχνολογιών εκτιμούμε ότι συνιστούν σημαντικές «προκλήσεις» για τη σύγχρονη διδακτική της ιστορίας, απαντώ- 62 * Βιβλιοθηκονόμος του ΙΟΜ

64 ντας στο βασικό προβληματισμό: Πώς να προσεγγίσουμε το παρελθόν με τρόπο που να ενδιαφέρει τους μαθητές. Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΥΠΟΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ: ΕΝΑΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΗΘΟΠΟΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ / Jeremiah Comey. μεταφρ. Μαριτίνα Πάσσαρη. Αθήνα: Αιγόκερως, 2006, σσ. 343, 21 εκ. (Κινηματογράφος = Νοτόριους) ISBN: Θεματολογία: 1. Ηθοποιία 2. Κινηματογράφος. Το εγχειρίδιο αυτό για ηθοποιούς παρουσιάζει μια έγκυρη μέθοδο εκπαίδευσης, ώστε να παίζουν μέσα από την καρδιά τους είτε κάνουν πρώτη ανάγνωση, είτε κάνουν οντισιόν, είτε παίζουν στον κινηματογράφο ή στην τηλεόραση. Το βιβλίο αυτό διδάσκει τους ηθοποιούς πώς να αισθάνονται πειστικά και ειλικρινή συναισθήματα και να αντιδρούν αναλόγως μπροστά στην κάμερα και υποστηρίζει πως το «κλειδί» για μια επιτυχημένη ερμηνεία είναι η σχέση των ηθοποιών μεταξύ τους και με τις περιστάσεις. Οι ασκήσεις του βιβλίου αυτού, περιλαμβανομένων παραδειγμάτων από σενάρια, δίνουν στους αναγνώστες ένα εύκολο και προσιτό μέσο για να εξασκήσουν τις αρχές που περιγράφονται και να αποκτήσουν άρτια γνώση της τέχνης τους. Το απαραίτητο αυτό εγχειρίδιο εφαρμόζει τις κλασικές μεθόδους της θεατρικής υποκριτικής στο πιο προσωπικό μέσο της ερμηνείας μπροστά στην κάμερα, ενθαρρύνοντας τους ηθοποιούς περισσότερο να γευτούν παρά να υποδηλώσουν κάποιο συναίσθημα. Οι ηθοποιοί και οι σκηνοθέτες που βρίσκονται στο ξεκίνημα της καριέρας τους, αλλά και οι έμπειροι επαγγελματίες θα θεωρήσουν το εγχειρίδιο αυτό ανεκτίμητο λόγω της ιδιότητας του ν αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές του τι σημαίνει να παίζεις και να παίζεις καλά. Η πρακτική συμπληρώνει τη θεωρία, καθώς «Η τέχνη της υποκριτικής στον κινηματογράφο» προσφέρει στον αναγνώστη πρακτικά εργαλεία για προετοιμασία οντισιόν, για πρώτη ανάγνωση και για επιτυχή αυτοσχεδιασμό. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ: ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ ΣΧΕ- ΔΙΑΣΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΟΔΩΡΟ ΚΑ- ΛΟΜΟΙΡΑΚΗ / Steven Castle. μεταφρ. Λίλιαν Καπόν. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν, 2005, σσ. 230, 29 εκ. ISBN: Θεματολογία: 1. Κινηματογράφος 2. Αρχιτεκτονική. [...] Αυτό το βιβλίο μοιάζει με μια καραμέλα που μπορεί να γλυκάνει τη διάθεσή σας μια δύσκολη μέρα. Εκτός από αυτό, σας δίνει την ευκαιρία να ακολουθήσετε τον Θόδωρο Καλομοιράκη στην αναζήτηση του ιδανικού, να αισθανθείτε τη μαγεία του, καθώς υφαίνει ονειρικούς κόσμους με τη χρυσοκλωστή της δημιουργικής του σκέψης, και να ξαναζήσετε τη συγκίνηση των παλιών κινηματογραφικών αιθουσών, προτού αυτές συρρικνωθούν σε σπιρτόκουτα, όπου και η πιο σπουδαία ταινία αδικείται από το χώρο στον οποίον προβάλλεται. Ο Θόδωρος είναι ταγμένος όχι μόνο στην αναζήτηση του ιδανικού, αλλά και στη διάσωση της παράδοσης του θεατρικού σχεδίου. Είναι εξάλλου πάντα γοητευτική μια βόλτα με κάποιον που έχει κατά νου ένα σπουδαίο προορισμό και ξέρει να κρατάει γερά το τιμόνι. (από τον πρόλογο του Dean Koontz) Ο ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩ- ΝΙΑΣ: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ / Συλλογικό έργο επιμ. Περικλής Πολίτης. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2008, σσ. 627, 24 εκ. ISBN: Θεματολογία: 1. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Ελλάδα 2. Επικοινωνία 3. Δημοσιογραφία. Ο λόγος των ελληνικών μέσων ενημέρωσης, πολλαπλασιασμένος αντίλαλος των διεθνών πρακτορείων ειδήσεων ή αυθεντικό προϊόν της εγχώριας κοινότητας των επαγγελματικών δημοσιογράφων και των συνεργατών αρθρογράφων που εκλαϊκεύουν το λόγο των επιστημών, της τεχνολογίας και της θεωρητικής κριτικής, αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια αχαρτογράφητη επικράτεια. Εξίσου άγνωστος, ως προς το ιστορικό του διάνυσμα και τη γλωσσική-ιδεολογική του σύσταση, είναι και ο πρωτεϊκός λόγος της μαζικής επικοινωνίας (διαφήμιση, ντοκιμαντέρ, τηλεοπτικές σειρές, κόμικς κ.ά.). Εκτός από άρθρα που εξετάζουν το γλωσσικό ανάγλυφο ή την κειμενική ταυτότητα ειδών της διαμεσολαβημένης επικοινωνίας και ενημέρωσης -τα τελευταία χρόνια είναι γεγονός ότι πληθαίνουν ενθαρρυντικά-, ευάριθμες είναι οι μεγαλύτερης έκτασης μελέτες ή συλλογικές απόπειρες ανάλυσης του λόγου των ελληνικών μέσων ενημέρωσης. Ο παρών τόμος φιλοδοξεί να καλύψει ουσιώδη κενά στη μελέτη της σύγχρονης ελληνικής δημοσιογραφίας και διαφήμισης. Συγκεντρώνει 19 άρθρα που ανιχνεύουν το συμφραστικό, πολιτισμικό και ιδεολογικό πλαίσιο, τα οργανωτικά πρότυπα, τις στρατηγικές λόγου και το ύφος πολλών ειδών της έντυπης και τηλεοπτικής δημοσιογραφίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο άξονας της ανάλυσης δεν είναι το είδος λόγου αλλά οι γλωσσικές αναπαραστάσεις φαινομένων που συνδέονται στενά με τον λόγο των μέσων ενημέρωσης, όπως οι γλωσσικές ιδεολογίες, η χρήση των πηγών ή η διαχείριση του διαδικτύου ως νέου διαύλου επικοινωνίας και ενημέρωσης. 63