ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΉΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΉΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: Αξιολόγηση και πρόληψη του φαινομένου μεταξύ μαθητών και μαθητριών γυμνασίου. Θεοχάρης Καμαριώτης Επιβλέπουσα: Χριστίνα Αθανασιάδου, Επίκουρη Καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες στην επόπτριά μου κ. Αθανασιάδου Χριστίνα, επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την καθοδήγηση, την πολύτιμη βοήθεια και τη συναισθηματική υποστήριξη που μου πρόσφερε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Επίσης, να την ευχαριστήσω για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και την ευκαιρία που μου έδωσε να συμμετάσχω σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ερευνητικό πρόγραμμα. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Παναγιώτα Μεταλλίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ., για την σημαντική της βοήθεια στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων της έρευνας. Ακόμη, ευχαριστίες εκφράζονται στους εκπαιδευτικούς, στους διευθυντές και στους/στις μαθητές/τριες που συμμετείχαν με μεγάλη προθυμία στην έρευνα αυτή. Επιπλέον, ευχαριστίες εκφράζονται στις συναδέλφους Λεύκου Λίνα και Παναγιωτίδου Αλίκη για την αλληλοϋποστήριξη και την πολύτιμη βοήθεια που προσέφεραν όταν την χρειαζόμουν, καθώς και στις Καρακίζου Κική και Φουντουλάκη Στέλλα, για τις πληροφορίες και την τεχνική βοήθεια που μου προσέφεραν στην εκπόνηση αυτής της εργασίας. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την οικογένεια μου για την αμέριστη στήριξη που μου δείχνει όλα αυτά τα χρόνια, τις φίλες μου για το ενδιαφέρον τους όλο αυτό το διάστημα, και τους φίλους μου, χωρίς τους οποίους αυτή η εργασία θα είχε τελειώσει τρεις μήνες νωρίτερα. ii

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ.vii ΠΡΟΛΟΓΟΣ..1 Tabby in Internet ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η χρήση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας από τους εφήβους Ο νέος κόσμος του διαδικτύου Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Η χρήση των κινητών τηλεφώνων από τους εφήβους Η μελέτη της ασφαλούς και ριψοκίνδυνης χρήσης του διαδικτύου από τους εφήβους.12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Το φαινόμενο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: ο ορισμός και τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης μορφής εκφοβισμού Πως λαμβάνει χώρα ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός Έκταση του ηλεκτρονικού εκφοβισμού Παραδοσιακός και ηλεκτρονικός εκφοβισμός Τα χαρακτηριστικά των εμπλεκόμενων στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό Τα θύματα Οι θύτες Επιπτώσεις του ηλεκτρονικού εκφοβισμού Έρευνες στον ελληνικό χώρο 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Παράγοντες που σχετίζονται με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό Ατομικοί παράγοντες: Οι διαστάσεις του φύλου και της ηλικίας Περιβαλλοντικοί παράγοντες Προστατευτικοί παράγοντες και παράγοντες κινδύνου Η διαχείριση της εκτίμησης απειλής.48 iii

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Πρόληψη και αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού εκφοβισμού Ο ρόλος του σχολείου Βασικές αρχές πρόληψης και αντιμετώπισης του ηλεκτρονικού εκφοβισμού Ενδεικτικά προγράμματα πρόληψης Αξιολόγηση των προγραμμάτων παρέμβασης..65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας..69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Μέθοδος Η διαδικασία της έρευνας Οι συμμετέχοντες/ουσες Το ερωτηματολόγιο...79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Αποτελέσματα Προκαταρκτικές αναλύσεις Παραγοντική εγκυρότητα Αξιοπιστία Δημογραφικά χαρακτηριστικά Περιγραφικά στοιχεία Συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών Διερεύνηση της επίδρασης του φύλου στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό και την ασφαλή χρήση του διαδικτύου Διερεύνηση διαφορών ανάμεσα στα επίπεδα ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου και στην εκτίμηση για εμπλοκή στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό το επόμενο διάστημα Αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της παρέμβασης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Συζήτηση Διερεύνηση του φαινομένου του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και της ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου Αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της παρέμβασης για την πρόληψη του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και την ασφαλή χρήση του διαδικτύου Συμβολή και περιορισμοί της έρευνας-προτάσεις για μελλοντική έρευνα. 134 iv

5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι 165 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ v

6 Λοιπόν, έφτιαξα μια ιστοσελίδα σχετικά με τον διευθυντή, στην οποία έγραφα σχετικά με το πόσο πολύ τον μισούσαμε. Κανένας δεν τον απείλησε ποτέ, αλλά όλο αυτό το σκηνικό τον στενοχώρησε. Μολονότι δεν έκανα κάτι κακό, βρήκα τον μπελά μου επειδή έφτιαξα αυτήν την ιστοσελίδα. Δεν μετανιώνω για αυτήν την ιστοσελίδα, αφού ότι γράφτηκε σε αυτήν ήταν αλήθεια. Πραγματικά είναι ένας κόπανος. Ωστόσο, πραγματικά εύχομαι τα πράγματα που ειπώθηκαν για αυτόν, να είχαν ειπωθεί με καλύτερο τρόπο. Τώρα, αντί να φάω αποβολή, πρέπει να γράψω αυτήν την ηλίθια έκθεση για τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό (αγόρι από τις Η.Π.Α). Ο δεκαεξάχρονος γιος μου δέχτηκε ηλεκτρονικό εκφοβισμό μέσω facebook για μια διάρκεια 8 ωρών. Το γεγονός ήταν τόσο τραυματικό για αυτόν που του προκάλεσε οξύ ψυχωτικό επεισόδιο και νοσηλεύτηκε σε ψυχιατρική κλινική για εφήβους για περίπου έναν μήνα. Μετά από αυτό, είναι ένα άλλο παιδί. Ποτέ ξανά δεν θα επιστρέψει στην ψυχολογική κατάσταση που ήταν πριν τον περιστατικό. Ο εκφοβισμός στο διαδίκτυο μπορεί να βλάψει και να επηρεάσει τους ανθρώπους και τα παιδιά πρέπει να το γνωρίζουν αυτό. Αυτά τα παιδιά δεν τιμωρούνται με κανέναν τρόπο και νομίζουν ότι αυτό που κάνουν είναι αστείο. Στην οικογένειά μας όμως ξέρουμε ότι το «αστείο» αυτό μπορεί να αλλάξει την ζωή σου μια για πάντα (γονιός ενός 16χρονου αγοριού από την Μινεσότα). (αναφορές γονέων και μαθητών/τριών για περιστατικά ηλεκτρονικού εκφοβισμού, από την ιστοσελίδα των Patchin & Hinduja, Cyberbullying Research Center, «Καταρχήν, σ αγαπώ μαμά και μπαμπά, αλλά δεν μπορείτε να καταλάβετε γιατί έπρεπε να αυτοκτονήσω. Συνέβησαν πολλά, και προσπάθησα να τα αντιμετωπίσω, αλλά δεν το άντεχα άλλο» (απόσπασμα από το σημείωμα αυτοκτονίας του Hamed Nastoh, θύμα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Από το βιβλίο της S. Shariff (σελ. ii, 2008). Issues and solutions for the school, the classroom and the home. London & New York: Routledge) vi

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της έρευνας ήταν η διερεύνηση του φαινομένου του ηλεκτρονικού εκφοβισμού μεταξύ των εφήβων και η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας ενός σχολικού προγράμματος πρόληψης και ευαισθητοποίησης των εφήβων σχετικά με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό και την ασφαλή χρήση του διαδικτύου. Στην έρευνα συμμετείχαν 314 μαθητές/τριες (158 αγόρια και 156 κορίτσια) δημόσιων και ιδιωτικών Γυμνασίων από αστικές περιοχές της Θεσσαλονίκης. Στο παραπάνω δείγμα χορηγήθηκε ερωτηματολόγιο αυτο-αναφοράς, με στόχο την αξιολόγηση του κινδύνου που διατρέχουν οι μαθητές/τριες όταν χρησιμοποιούν τα κινητά τηλέφωνα και κυρίως το διαδίκτυο. Αφού ολοκληρώθηκε η πρώτη μέτρηση, ακολούθησε η παρέμβαση από ειδικά εκπαιδευμένους για το σκοπό αυτό εκπαιδευτικούς και, στη συνέχεια, έπειτα από διάστημα 6 μηνών επαναχορηγήθηκε το ίδιο ερωτηματολόγιο στους/στις ίδιους/ίδιες μαθητές/τριες. Στην εργασία παρουσιάζονται οι μορφές και η συχνότητα των περιστατικών ηλεκτρονικού εκφοβισμού, η σχέση του ηλεκτρονικού με τον παραδοσιακό εκφοβισμό και με διάφορες όψεις της ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου, καθώς και ποικίλοι προστατευτικοί παράγοντες και παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται τόσο με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου όσο και με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, δε βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές αλλαγές, πριν και μετά την παρέμβαση ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, στις στάσεις των εφήβων σε ό,τι αφορά την ασφαλή χρήση του διαδικτύου και την άσκηση ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Βρέθηκε, ωστόσο, στατιστικά σημαντική αλλαγή στις στάσεις των εφήβων σε ό,τι αφορά την θυματοποίηση. Τα παραπάνω δεδομένα συμβάλλουν στη διερεύνηση του φαινομένου του ηλεκτρονικού εκφοβισμού στην Ελλάδα, καθώς και στην ανάπτυξη αποτελεσματικών προγραμμάτων πρόληψης απέναντι στο φαινόμενο στο σχολικό πλαίσιο. Λέξεις-κλειδιά: ηλεκτρονικός εκφοβισμός, ασφαλής χρήση διαδικτύου, πρόληψη vii

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η άρση των περιορισμών για την εμπορική χρήση του διαδικτύου και η δημιουργία του Παγκόσμιου Ιστού (World Wide Web) 20 χρόνια πριν, οδήγησαν σε μια νέα εποχή την ανθρώπινη επικοινωνία και την πρόσβαση στην πληροφορία. Η νέα αυτή πραγματικότητα εκφράζεται πλήρως από το χαρακτηρισμό «παγκόσμιο χωριό», ο οποίος αναφέρεται στην προσέγγιση μεταξύ ανθρώπων και στη μεταφορά γνώσης και εμπειριών από πολύ διαφορετικές πολιτισμικά και γεωγραφικά κοινωνίες του πλανήτη, μέσω των δυνατοτήτων του διαδικτύου. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, αναδείχθηκαν οι ποικίλες οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές επιδράσεις του διαδικτύου, με τα οφέλη για τον άνθρωπο να είναι, μεταξύ άλλων, η εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία, η πολύπλευρη ενημέρωση, η διαδραστική επικοινωνία, η μεγάλη ελευθερία έκφρασης, η ανταλλαγή απόψεων και η ψυχαγωγία. Ωστόσο, το διαδίκτυο ενέχει και σημαντικούς κινδύνους. Τέτοιοι είναι η παραπληροφόρηση και η εξαπάτηση, η παρενόχληση, η εκμετάλλευση προσωπικών δεδομένων, ο διαδικτυακός εθισμός και ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί τη νεότερη απειλή που σχετίζεται με το διαδίκτυο και έχει απασχολήσει την έρευνα μόλις την τελευταία δεκαετία. Το φαινόμενο αυτό δείχνει να λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις, ενώ πλήττει κυρίως τα παιδιά και τους εφήβους. Κατά την διάρκεια συγγραφής αυτής της εργασίας δύο έφηβες, η Amanda Todd από τον Καναδά και η Carolina Picchio από την Ιταλία, έβαλαν τέλος στη ζωή τους για λόγους που σχετίζονται με τη θυματοποίησή τους στο διαδίκτυο. Οι δυσμενείς επιπτώσεις και οι κίνδυνοι που ενέχει ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός υπογραμμίζονται από έρευνες διεθνώς. Αυτές περιγράφουν ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο απασχολεί εκατοντάδες χιλιάδες νέους σε διαφορετικές χώρες και πολιτισμικά πλαίσια. Ένα φαινόμενο που αλλάζει μορφές, καθώς εξαρτάται από τους ταχύτατα εξελισσόμενους τρόπους επικοινωνίας και πλήττει το άτομο με απρόβλεπτη σφοδρότητα. Η μελέτη του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και η ασφαλής χρήση του διαδικτύου, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την ανάπτυξη και εμπλοκή των νέων σε επικίνδυνες συμπεριφορές στον κυβερνοχώρο, αποτελούν το ερευνητικό αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Ειδικότερα, το ερευνητικό ενδιαφέρον εστιάζεται στη διερεύνηση της ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου από τους Έλληνες εφήβους καθώς και στη συχνότητα εμπλοκής τους σε συμπεριφορές ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Ακόμη, βασικό στοιχείο 1

9 της εργασίας είναι η εφαρμογή και η αξιολόγηση μιας παρέμβασης, η οποία απευθύνεται σε έφηβους/ες μαθητές και μαθήτριες. Η παρέμβαση αυτή έχει ως στόχο την αντιμετώπιση, σε επίπεδο πρόληψης, του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, συνακόλουθα με την προαγωγή της ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου. Ειδικότερα, στοχεύει στην εκπαίδευση των εφήβων σε τεχνικές και λύσεις για τον εντοπισμό, την αποφυγή ή/και την αντιμετώπιση τέτοιων επικίνδυνων συμπεριφορών. Το παραπάνω ερευνητικό σχέδιο και επιστημονικές δράσεις εντάσσονται στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «ΤΑΒΒΥ in Internet», για την αξιολόγηση του κινδύνου εκφοβιστικών συμπεριφορών των εφήβων στο διαδίκτυο. ΤΑΒΒΥ in Internet Το Πρόγραμμα «ΤΑΒΒΥ in Internet» (Threat Assessment of Bullying Behavior of Youngsters in Internet- Εκτίμηση του Κινδύνου που διατρέχουν Νεαρά Άτομα για Εκφοβισμό στο Διαδίκτυο) χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στα πλαίσια του ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ, την περίοδο Το Πρόγραμμα αυτό, στο οποίο συμμετείχαν 5 ευρωπαϊκές χώρες (Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρος, Βουλγαρία, Ουγγαρία), επιδιώκει να ανταποκριθεί στις ανάγκες της οικογένειας και κυρίως της σχολικής κοινότητας για την αντιμετώπιση του φαινομένου του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, των ηλεκτρονικών απειλών και του sexting. Στοχεύει στην ενίσχυση της κατανόησης σχετικά με τους κινδύνους που ενέχει το διαδίκτυο, τα κινητά τηλέφωνα και οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και στην εκπαίδευση σε τεχνικές και δεξιότητες που θα συμβάλλουν στην προστασία από τέτοιους κινδύνους, εντός και εκτός σχολείου. Η πρωτοβουλία αυτή απευθύνεται κυρίως στους/στις μαθητές/τριες και αποσκοπεί στο να τους βοηθήσει να αναγνωρίζουν τους κινδύνους που σχετίζονται με τον κυβερνοχώρο, ιδιαίτερα με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και να αναλάβουν τις κατάλληλες πρωτοβουλίες ώστε να περιορίσουν τον κίνδυνο αυτό, καθώς και την εμπλοκή τους σε εκφοβιστικές συμπεριφορές. Αυτό θα επιτευχθεί με την υιοθέτηση από το σχολείο, μιας ενημερωμένης στάσης απέναντι στο φαινόμενο, με βάση την οποία θα αναγνωρίζει τις απειλές και θα αναλάβει κατάλληλες δράσεις για την αντιμετώπισή τους ( Για τις ανάγκες της εκτίμησης της απειλής που διατρέχει κάποιος στο διαδίκτυο, αναπτύχθηκε ένα ερωτηματολόγιο αυτο-αναφοράς, το οποίο αξιολογεί κατά πόσο κάποιος κινδυνεύει να εμπλακεί σε συμπεριφορές ηλεκτρονικού εκφοβισμού (βλ. ερωτηματολόγιο Tabby, Συμπληρώνοντας το ερωτηματολόγιο, το 2

10 άτομο λαμβάνει ένα προφίλ που τον ενημερώνει σχετικά με τον βαθμό στον οποίο υιοθετεί ριψοκίνδυνη συμπεριφορά στο διαδίκτυο. Το προφίλ αυτό στοχεύει στο να συνειδητοποιήσει το άτομο τον πιθανό κίνδυνο που διατρέχει και να αναλάβει δράση ώστε να αντιμετωπίσει τέτοιες συμπεριφορές που ασκεί ή δέχεται από άλλους. Για τον λόγο αυτό, το κάθε προφίλ δίνει κατάλληλες οδηγίες για την αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Το εργαλείο αυτό είναι χρήσιμο και για τους ενήλικες (γονείς, εκπαιδευτικούς, ψυχολόγους), καθώς μπορούν να το αξιοποιήσουν για να εκτιμήσουν τα επίπεδα απειλής που αντιμετωπίζει ένας έφηβος στο διαδίκτυο και να αναλάβουν ανάλογες δράσεις. Σχετικά με τις δράσεις, στα πλαίσια του προγράμματος αναπτύχθηκε μια παρέμβαση με κύριο υλικό τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου και 4 βιντεοκλίπ σχετικά με τις απειλές στο διαδίκτυο. Ο συντονισμός και η διεξαγωγή της παρέμβασης γίνεται από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Αυτοί μπορούν να αξιοποιήσουν τα αποτελέσματα από το ερωτηματολόγιο, αφενός για να προσδιορίσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες των συγκεκριμένων μαθητών, αφετέρου για να τα χρησιμοποιήσουν ως αφορμή για συζήτηση. Η συζήτηση πάνω στις συμπεριφορές που αναφέρονται στο ερωτηματολόγιο ΤΑΒΒΥ και στο περιεχόμενο των βιντεοκλίπ αποτελούν το περιεχόμενο της παρέμβασης, σε επίπεδο τάξης, η οποία δεν υπερβαίνει τις δύο σχολικές ώρες. Τα σύντομα αυτά βιντεοκλίπ αποτελούνται από ήρωες κόμικς, περιλαμβάνουν ήχο και εικόνα και παρουσιάζουν 4 ιστορίες για το τι μπορεί να συμβεί όταν οι μαθητές/τριες είναι συνδεδεμένοι/ες στο διαδίκτυο και υποτιμήσουν τους πιθανούς κινδύνους που υπάρχουν εκεί. Η συζήτηση αφορά την κατανόηση των γεγονότων που έλαβαν χώρα, των συναισθημάτων και των επιπτώσεων για τους ήρωες και τη συζήτηση πιθανών εναλλακτικών που θα μπορούσαν να υιοθετήσουν οι εμπλεκόμενοι. Στόχος είναι η κατανόηση των περιπτώσεων που αποτελούν ηλεκτρονικό εκφοβισμό, ο αντίκτυπος των συμπεριφορών αυτών στα θύματα και η εκμάθηση τρόπων διαχείρισης και αντιμετώπισης τέτοιων περιστατικών από τους/τις ίδιους/ες τους/τις νέους/ες. Οι ερευνητικές δράσεις του TABBY in Internet Αναφορικά με το οργανόγραμμα του Προγράμματος, αυτό περιελάμβανε αρχικά την ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας και των σχετικών προσεγγίσεων του ζητήματος. Στη συνέχεια, οργανώθηκαν ομάδες εστίασης μαθητών/τριών και εκπαιδευτικών με στόχο τη συγκέντρωση ποιοτικών δεδομένων για τη δημιουργία τόσο 3

11 του ερωτηματολογίου όσο και των τεσσάρων βιντεοκλίπ με ιστορίες εκφοβισμού και παρενόχλησης στα ηλεκτρονικά μέσα. Αφού κατασκευάστηκε το ερωτηματολόγιο Tabby και τα 4 βίντεο, αναρτήθηκαν στην ιστοσελίδα του Προγράμματος ( η οποία διατίθεται στα αγγλικά και στις γλώσσες όλων των χωρών που συμμετέχουν στο πρόγραμμα (Ιταλική, Ελληνική, Βουλγαρική, Ουγγρική). Ακόλουθα, το ερωτηματολόγιο χορηγήθηκε από την ερευνητική ομάδα κάθε χώρας σε μαθητές/τριες γυμνασίου, οι οποίοι/ες χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, πειραματική και ελέγχου. Στην πειραματική ομάδα εφαρμόστηκε από τους ειδικά εκπαιδευμένους εκπαιδευτικούς του κάθε σχολείου η παρέμβαση που περιγράφεται παραπάνω. Συγκεκριμένα, η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών από την ερευνητική ομάδα του Προγράμματος περιελάμβανε α) την παρουσίαση του φαινομένου του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, β) την προβολή του Προγράμματος ΤΑΒΒΥ, γ) την ενημέρωση σχετικά με το περιεχόμενο και τη χρησιμότητα του ερωτηματολογίου, δ) την παρουσίαση των βιντεοκλίπ και πώς αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφορμή για συζήτηση και αναζήτηση λύσεων για την αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων. Στους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν σε αυτό το σεμινάριο δόθηκε ένα ειδικό εγχειρίδιο, το οποίο περιελάμβανε όλες τις παραπάνω πληροφορίες για το πρόγραμμα, το περιεχόμενο και τον τρόπο εφαρμογής της παρέμβασης στην τάξη, καθώς και ένα CD-ROM με τα 4 βιντεοκλίπ. Το ερωτηματολόγιο ΤΑΒΒΥ, η ιστοσελίδα, το εγχειρίδιο για τους εκπαιδευτικούς και το ηλεκτρονικό υλικό με τα 4 βίντεο με τις ιστορίες, αποτελούν τα περιεχόμενα του υλικού (toolkit), το οποίο σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος. Είναι διαθέσιμο σε όλους τους εκπαιδευτικούς και γενικότερα στους ενήλικες, με στόχο την αντιμετώπιση και πρόληψη του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Αμέσως μετά τη διεξαγωγή του σεμιναρίου, οι εκπαιδευτικοί που προέρχονταν από τα σχολεία που συμμετείχαν στο πρόγραμμα ως πειραματική ομάδα, εφάρμοσαν την παρέμβαση στους/στις μαθητές/τριες τους. Έξι μήνες αργότερα, το ερωτηματολόγιο επαναχορηγήθηκε στο σύνολο των μαθητών/τριών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα (ως πειραματική ομάδα και ως ομάδα ελέγχου), προκειμένου να αξιολογηθεί η παρέμβαση. Τέλος, πραγματοποιήθηκαν οι απαραίτητες στατιστικές αναλύσεις και παρουσιάστηκαν και ερμηνεύτηκαν τα ευρήματα στο τελικό συνέδριο του προγράμματος. Όπως αναφέρθηκε ήδη, στόχος της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση της ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου και της έκτασης του ηλεκτρονικού εκφοβισμού μεταξύ των Ελλήνων εφήβων μαθητών/τριών, καθώς και η αξιολόγηση ενός 4

12 προγράμματος πρόληψης των παραπάνω συμπεριφορών. Η εργασία αποτελείται από οκτώ κεφάλαια, από τα οποία τα τέσσερα πρώτα αφορούν τη θεωρητική κάλυψη και τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα σχετικά με 1) τη χρήση των διαφόρων διαστάσεων της ηλεκτρονικής επικοινωνίας από τους εφήβους, 2) το φαινόμενο και τις διάφορες όψεις του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, 3) τους παράγοντες που σχετίζονται με τον εκφοβισμό στο διαδίκτυο και 4) τα χαρακτηριστικά πρόληψης και αντιμετώπισης του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά τους στόχους και τις υποθέσεις της παρούσας έρευνας, ενώ το έκτο κεφάλαιο αφορά τη μέθοδο και περιλαμβάνει το δείγμα, τις μετρήσεις και τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για την διεξαγωγή της έρευνας. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα, ενώ το όγδοο κεφάλαιο αφορά τη συζήτηση όπου και σχολιάζονται τα ευρήματα σε σχέση με την υπάρχουσα ερευνητική βιβλιογραφία και τις υποθέσεις της έρευνας. Τέλος, στο κεφάλαιο αυτό καταγράφονται οι περιορισμοί της παρούσας έρευνας, η συμβολή της και οι προτάσεις για μελλοντική έρευνα. 5

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ 1.1. Ο νέος κόσμος του διαδικτύου Η πρόσβαση σε έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών μέσω του διαδικτύου και η ανάπτυξη της τεχνολογίας σε ό,τι αφορά τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, άλλαξε οριστικά τον τρόπο που επικοινωνούν οι άνθρωποι. Από το τηλέφωνο και την τηλεόραση μέχρι το διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα, η καθημερινότητα των ανθρώπων και ο τρόπος που έρχονται σε επαφή με τους άλλους άλλαξε ριζικά, αλλάζοντας και τον τρόπο ζωής. Αρχίζοντας τη δεκαετία του 90, τη μεγαλύτερη αλλαγή προκάλεσε το διαδίκτυο, το οποίο σύμφωνα με το Internet World Stats (2012) αριθμεί περισσότερους από 2,4 δισεκατομμύρια χρήστες παγκοσμίως, μια αύξηση 566% από το 2000 ως το Οι σημερινοί έφηβοι είναι αυτοί που βίωσαν τις πιο ραγδαίες αλλαγές στην επικοινωνία, οι οποίες έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής τους ζωής. Με το ποσοστό των εφήβων -στις Η.Π.Α.- που έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο να αγγίζει το 95% (Lenhart et al., 2011), η μεταφορά της επιθετικής συμπεριφοράς και του εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο ήταν φυσικό επακόλουθο. Από την άλλη, το απεριόριστο εύρος πληροφοριών και οι άμεσοι τρόποι επικοινωνίας του διαδικτύου, δίνει στους εφήβους νέες δυνατότητες. Οι δυνατότητες αυτές συμβάλλουν στην ανάπτυξη των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και στην διαμόρφωση της ταυτότητάς τους, μέσω της εξερεύνησης στο χώρο αυτό (Bullen & Hare, Zorofi et al., 2011). Το ποσοστό των εφήβων που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο έχει αυξηθεί δραματικά μετά το 2000 (Mitchell et al., 2007). Ενδεικτικά, το 2007, το 94% των εφήβων στις Η.Π.Α. δήλωσαν ότι χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο. Από αυτούς το 63% το έκαναν καθημερινά και το 35% αρκετές φορές μέσα στην ημέρα, ενώ το 71% έχουν κινητό τηλέφωνο και το 59% δικό τους ηλεκτρονικό υπολογιστή (Lenhart et al., 2008). Το 2006, μια έρευνα σε 935 έφηβους στις Η.Π.Α. έδειξε ότι το 55% είχαν προφίλ σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης (Lenhart & Madden, 2007), ποσοστό το οποίο άγγιξε το 80% σε παρόμοια έρευνα, το 2011 (Lenhart et al., 2011). Σε αντίστοιχη έρευνα στην Ευρώπη, σε εφήβους 9-16 ετών, το ποσοστό αυτών που έκαναν χρήση του διαδικτύου καθημερινά ήταν 60%, ενώ το 59% των εφήβων 6

14 χρησιμοποιούσαν τουλάχιστον ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης (Haddon, Livingstone & EU Kids Online network, 2012). Αναφορικά με τη χρήση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας από τα δύο φύλα, τα ευρήματα είναι αντιφατικά. Γενικά, φαίνεται ότι τα κορίτσια κάνουν πιο συχνή χρήση (91%) του διαδικτύου έναντι των αγοριών (85%) (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Τα κορίτσια επισκέπτονται ιστοσελίδες, χρησιμοποιούν το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, ανταλλάσσουν μηνύματα άμεσης επικοινωνίας, γράφουν σε μπλογκς, και θεωρούν πιο σημαντικό το διαδίκτυο, ενώ τα αγόρια παίζουν παιχνίδια στο διαδίκτυο και στέλνουν μηνύματα άμεσης επικοινωνίας (Bauman, Dowell et al., Ybarra et al., 2007). Από την άλλη, οι Bullen και Hare (2000) και η Gross (2004) δε βρήκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα φύλα. Αναφορικά με την ηλικία, οι νέοι μεγαλύτερης ηλικίας είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο (Bauman, Thelwall, 2008b). Ακόμη, οι μεγαλύτεροι έφηβοι κάνουν πιο χρηστή διαχείριση και δημοσιεύουν λιγότερες προσωπικές πληροφορίες στο διαδίκτυο από ό,τι οι έφηβοι μικρότερης ηλικίας (Pierce, 2007). Η ραγδαία αύξηση της χρήσης του διαδικτύου από τους εφήβους φαίνεται να οφείλεται στις ποικίλες και φιλικές, προς το χρήστη, δυνατότητες που δίνει αυτό το μέσο επικοινωνίας. Η αρχική μορφή του διαδικτύου χαρακτηριζόταν από μια τεχνολογία περισσότερο παθητική και μονής κατεύθυνσης για τον επισκέπτη, στην οποία έχει αποδοθεί ο όρος WEB 1.0. Η σημερινή, ριζικά διαφορετική μορφή του διαδικτύου, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως WEB 2.0, προσφέρει στον χρήστη διαδραστικές εφαρμογές και πολλά μέσα επικοινωνίας, τα οποία έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει με τον τρόπο και τη μορφή που αυτός επιθυμεί (Williams et al., 2012). Το WEB 2.0 παρέχει ποικίλες εφαρμογές αλληλεπίδρασης, όπως κοινωνική δικτύωση, αποστολή μηνυμάτων, μοίρασμα φωτογραφιών και βίντεο, ομάδες συζήτησης κλπ. Οι εφαρμογές αυτές, σε συνδυασμό με την ευκολία στην χρήση, γίνονται ιδιαίτερα ελκυστικές για τους εφήβους, που αναζητούν νέους και φιλικούς τρόπους επικοινωνίας με τους συνομηλίκους (Harris, 2009). Το διαδίκτυο δεν επηρέασε μόνο τον τρόπο επικοινωνίας, αλλά και τον τρόπο ζωής των εφήβων. Έτσι, οι έφηβοι αναφέρουν ότι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να ενημερώνονται για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις (62%), για να αγοράσουν βιβλία, ρουχισμό και μουσική (48%), για να αναζητήσουν πληροφορίες για θέματα υγείας, διατροφής αλλά και για σεξουαλικά θέματα (31%) (Lenhart et al., 2011). 7

15 Από την άλλη, στα αρνητικά στοιχεία του διαδικτύου καταλογίζεται η ανάπτυξη της «προβληματικής» χρήσης της τεχνολογίας, όπως η υπερβολική χρήση, η έκθεση σε υλικό σεξουαλικής φύσεως και ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός. Οι όψεις της ριψοκίνδυνης χρήσης του διαδικτύου θα παρουσιαστούν αναλυτικά παρακάτω. Πάντως, φαίνεται ότι το διαδίκτυο μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στους εφήβους, με το 12% αυτών να αναφέρουν ότι βίωσαν κάποια αρνητική εμπειρία στο διαδίκτυο, (Haddon, Livingstone & EU Kids Online network, 2012) Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Για τους εφήβους, ως πιο συχνή μορφή επικοινωνίας μέσω διαδικτύου αναδείχθηκαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα ονομαζόμενα «social media» εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα και πολύ γρήγορα απέκτησαν κεντρικό ρόλο στην κοινωνική ζωή των εφήβων. Αυτό οφείλεται αφενός, στο ότι δίνουν τη δυνατότητα άμεσης επαφής με φίλους και ομάδες ανθρώπων που τους εκφράζουν (Cheung & Chiu, 2011), αφετέρου στην πίεση των συνομηλίκων, η οποία τους οδηγεί στην υιοθέτηση των μορφών επικοινωνίας που χρησιμοποιεί η πλειονότητα (Nadkarini & Hofmann, 2012). Αυτές οι μορφές «κοινότητας» στον κυβερνοχώρο, όπως το MySpace, το Facebook και το Twitter, το 2004 αριθμούσαν περίπου χρήστες, με τον αριθμό αυτό να ανεβαίνει στα 212 εκατομμύρια το 2007 (Hinduja & Patchin, 2009). Αυτή η φρενήρης αύξηση συνεχίζεται και στα επόμενα χρόνια, ώστε το 2011 να καταγράφονται 800 εκατομμύρια χρήστες σε τουλάχιστον ένα από τα τρία μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Bercovici, Carlson, Schonfeld, 2010). Στις Η.Π.Α., το 2006, το 55% των εφήβων αναφέρουν ότι χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα, ποσοστό το οποίο ανήλθε στο 73% το 2010 (Lenhart et al., 2011). Τα μέσα που κυριαρχούν στο χώρο αυτό είναι το Facebook και το Twitter. Το Σεπτέμβριο του 2012, το Facebook είχε περίπου 604 εκατομμύρια μηνιαίους χρήστες (Facebook, 2012), ενώ το 2011, οι χρήστες του Twitter ήταν περισσότεροι από 200 εκατομμύρια (Twitter, 2011). Σε ό,τι αφορά τη συχνότητα, το 21% των εφήβων ανέφεραν ότι χρησιμοποιούν τα μέσα αυτά αρκετές φορές την ημέρα, το 58% σε εβδομαδιαία ή καθημερινή βάση και μόνο το 16% αυτών ανέφεραν ότι δεν επισκέπτονται καμιά τέτοια ιστοσελίδα (Dwyer, 2007). Στα θετικά στοιχεία των μέσων αυτών καταγράφεται η δυνατότητα των νέων να βρίσκονται σε επαφή με την οικογένεια και τους φίλους τους, ανεξαρτήτως απόστασης, και να αναπτύσσουν αλληλεπιδράσεις που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της 8

16 κοινωνικότητας και της ατομικής τους ταυτότητας (Brown et al., Hinduja & Patchin, 2009). Σε έρευνα έφηβων κοριτσιών, το 56% απάντησε ότι με τα μέσα αυτά νιώθουν πιο κοντά στους φίλους τους και έχουν βελτιώσει την ποιότητα των σχέσεών τους (Girl Scout Research Institute, 2010). Ακόμη, τους δίνεται η δυνατότητα να διερευνήσουν τα καλλιτεχνικά ή άλλα ενδιαφέροντά τους, να αναπτύξουν τη δημιουργικότητά τους και να έλθουν σε επαφή ή να αναπτύξουν καινούριες ιδέες. Επίσης τους δίνεται η δυνατότητα να αλληλεπιδράσουν με ανθρώπους από διαφορετικό κοινωνικό ή πολιτισμικό υπόβαθρο, κάτι που συμβάλει στην ανάπτυξη της ανεκτικότητας, του σεβασμού της διαφορετικότητας και της ευαισθητοποίησης σε παγκόσμια ζητήματα (O Keeffe & Clarke-Pearson, 2011). Τα μέσα αυτά δίνουν πολλαπλές δυνατότητες επικοινωνίας και δημοσιοποίησης πληροφοριών, εικόνας, ήχου και κειμένου. Ένα ζήτημα που έχει προκύψει, λοιπόν, είναι το πόσο σημαντικές πληροφορίες αποκαλύπτουν οι έφηβοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι Hinduja και Patchin (2010) πιστεύουν ότι η πλειονότητα των νέων δε δημοσιεύουν προσωπικές πληροφορίες. Σε άλλη έρευνα, το 62% των εφήβων αναφέρουν ότι υιοθετούν τις απαραίτητες ρυθμίσεις, ώστε οι προσωπικές τους πληροφορίες να είναι ορατές μόνο από ανθρώπους που γνωρίζουν προσωπικά (Lenhart et al., 2011). Ωστόσο, έχει βρεθεί ότι το 22% των κοριτσιών και το 18% των αγοριών έχουν στείλει ή δημοσιεύσει γυμνές ή ημίγυμνες φωτογραφίες τους στο διαδίκτυο, ενώ το 37% των κοριτσιών και το 40% των αγοριών έχουν στείλει μηνύματα με σεξουαλικά υπονοούμενα (The National Campaign, 2008). Ακόμη, σε έρευνα στο Facebook, επιβεβαιώθηκε η τάση για αποκάλυψη προσωπικών πληροφοριών, όπως πραγματικό όνομα, ηλεκτρονική διεύθυνση, ημερομηνία και τόπο γέννησης, σε ποσοστό πάνω από 85%. Ωστόσο, πληροφορίες όπως πραγματική διεύθυνση και αριθμό τηλεφώνου φαίνεται ότι δημοσιεύουν οι 2 στους 10 (Hew, 2011). Η δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών στο διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει απειλή, ειδικά στην περίπτωση των έφηβων κοριτσιών τα οποία μπορεί να προσεγγιστούν εύκολα από αγνώστους (Pierce, 2007). Η έρευνα δείχνει ότι οι έφηβοι που έρχονται πιο συχνά σε επαφή με άτομα που δε γνωρίζουν προσωπικά στο διαδίκτυο, εκθέτουν τον εαυτό τους στον κίνδυνο να δεχθούν παρενόχληση, μέσω των προφίλ που διατηρούν στο διαδίκτυο (O Keeffe & Clarke-Pearson, 2011). Άλλοι κίνδυνοι που έχουν εντοπιστεί από τη χρήση αυτών των μέσων είναι οι επιπτώσεις στην ακαδημαϊκή επίδοση και στην ενασχόληση των εφήβων με τα σχολικά ζητήματα (Junco, 2012), καθώς και ο κίνδυνος εμφάνισης συμπτωματολογίας κατάθλιψης. Η εμφάνιση 9

17 κατάθλιψης στους εφήβους σχετίζεται με προβλήματα στις κοινωνικές τους σχέσεις. Δεδομένου, λοιπόν, ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παίζουν σημαντικό ρόλο στις σχέσεις αυτές, υπάρχει ο κίνδυνος για την εμφάνιση τέτοιων συμπτωμάτων, ιδιαίτερα σε εφήβους που ξοδεύουν πολλές ώρες στα μέσα αυτά (O'Keeffe & Clarke-Pearson, 2011). Ένα σημαντικό ζήτημα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η ασφάλεια των χρηστών τους. Το Facebook παρέχει ρυθμίσεις απορρήτου, οι οποίες είναι στην ευχέρεια των χρηστών αν θα τις χρησιμοποιήσουν, ώστε το προφίλ τους να μην είναι ορατό από αγνώστους. Ωστόσο, τα ευρήματα ερευνών ποικίλλουν για το αν οι έφηβοι χρησιμοποιούν τις ρυθμίσεις αυτές, με κάποιες έρευνες να μιλούν για χαμηλή χρήση του απορρήτου από τους/τις νέους/ες, και άλλες να δείχνουν ότι πάνω από τους μισούς εφήβους υιοθετούν τις επιλογές αυτές (Hew, 2011). Για αυτό, σημαντικό είναι να κινητοποιηθεί ο ίδιος ο χρήστης. Ωστόσο, οι έφηβοι γενικά υποτιμούν ή αγνοούν τις πιθανές απειλές. Ενδεικτικό είναι ότι το 37% των εφήβων αναφέρουν ότι είναι σύνηθες, ακατάλληλες φωτογραφίες που στέλνονται ή δημοσιεύονται, να λαμβάνονται από αγνώστους ή από άτομα που δεν προορίζονταν για παραλήπτες, ενώ το 63% των εφήβων αναφέρει ότι χρησιμοποιεί δημόσια στο διαδίκτυο σεξουαλικά ανάρμοστο λεξιλόγιο, «για πλάκα» (The National Campaign, 2008). Η πλειονότητα των γονέων, από την πλευρά τους, δείχνουν να τους απασχολούν τα ζητήματα αυτά (69%). Το 31% αυτών έχουν βοηθήσει το παιδί τους να θέσει σε εφαρμογή τις ρυθμίσεις απορρήτου και το 50% έχουν εγκαταστήσει φίλτρα και έχουν παρακολουθήσει ή μπλοκάρει την ηλεκτρονική δραστηριότητα του παιδιού τους (Madden et al., 2012). Ωστόσο, μόνο το 27% των εφήβων και το 34% των γονιών θεωρούν αυτά τα μέτρα επαρκή για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο (Livingstone, Olafsson, O Neill & Donoso, 2012) Η χρήση των κινητών τηλεφώνων από τους εφήβους Η χρήση των κινητών τηλεφώνων από τους εφήβους αυξάνεται σταθερά τα τελευταία χρόνια, αποτελώντας ένα ακόμη μέσο ηλεκτρονικής επικοινωνίας αλλά και άσκησης ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Η εμφάνιση των smartphones, των «έξυπνων τηλεφώνων», μέσα από τα οποία οι έφηβοι έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κάνει ακόμα πιο σημαντικό το ρόλο των κινητών τηλεφώνων στη νέα μορφή εκφοβισμού (Agatston et al., 2007). Σχετικά με την έκταση χρήσης των κινητών τηλεφώνων, σε μια διαχρονική μελέτη το ποσοστό αυτό μεταξύ των εφήβων ήταν 45% το 2004 και 71% το

18 (Lenhart, 2009a). Τα μέσα αυτά χρησιμοποιούνται για αποστολή μηνυμάτων και για τηλεφωνική συνομιλία, με το 54% των εφήβων να στέλνουν μηνύματα καθημερινά, ενώ το 15% στέλνουν πάνω από 200 μηνύματα την ημέρα (Lenhart et al., 2010). Τα παραπάνω δεδομένα επιβεβαιώνονται από αντίστοιχη έρευνα το Σύμφωνα με την Dwyer (2007), το 42% των εφήβων στέλνουν μηνύματα καθημερινά, ενώ μόνο το 5% των εφήβων δε στέλνουν καθόλου μηνύματα. Η τηλεφωνική συνομιλία είναι καθημερινή, αλλά λιγότερο συχνή από ό,τι τα μηνύματα. Ακόμη, οι έφηβοι χρησιμοποιούν το κινητό και για άλλες λειτουργίες, οι οποίες κατά σειρά συχνότητας είναι: λήψη φωτογραφιών, αποστολή εικόνων, αναπαραγωγή μουσικής, παιχνίδια στο κινητό, αποστολή βίντεο, αποστολή άμεσων μηνυμάτων, σύνδεση στο διαδίκτυο, επίσκεψη σε κοινωνικά δίκτυα και χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (Lenhart et al., 2010). Σε ό,τι αφορά τα «έξυπνα τηλέφωνα», φαίνεται ότι ένας στους τέσσερις εφήβους διαθέτουν τέτοια συσκευή, ενώ αυτοί οι έφηβοι καταγράφουν και τη μεγαλύτερη συχνότητα χρήσης του διαδικτύου, είτε από τα κινητά τους, είτε από άλλες συσκευές (Lenhart, 2012). Το πλέον σοβαρό φαινόμενο που σχετίζεται με τη χρήση των κινητών από τους εφήβους είναι το sexting. Ο όρος προέρχεται από τις λέξεις «sex» και «texting» και αναφέρεται στην αποστολή ή προώθηση γυμνών ή προκλητικών φωτογραφιών ή βίντεο, καθώς και μηνυμάτων με σεξουαλικό περιεχόμενο, μέσω κινητού τηλεφώνου, ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, δωματίων συζήτησης, κλπ (O Donovan, 2010). Το 15% των εφήβων αναφέρει ότι έχει εμπλακεί σε κάποια μορφή sexting (Rice et al., 2012), κυρίως επειδή δέχτηκαν πίεση να το κάνουν (60%) (Siegle, 2010). Σε άλλη έρευνα, το 20% αναφέρει ότι έχει στείλει γυμνή ή ημίγυμνη φωτογραφία του σε κάποιον (Manzo, 2009). Στην έρευνα των Mitchell et al. (2011) το ποσοστό του sexting είναι στο 9,6%, τονίζοντας ότι οι ενέργειες αυτές «εμπλέκουν ένα χαμηλό ποσοστό, αλλά έναν αξιοσημείωτο αριθμό νέων» (σ. 7). Οι πληροφορίες αυτές διακινούνται συνήθως μεταξύ δύο νέων που έχουν συνάψει σχέση, οι οποίες όμως πολλές φορές «διαρρέουν» προς τρίτους. Οι στάσεις των εφήβων απέναντι στο sexting ποικίλουν, χαρακτηρίζοντάς το ως φυσιολογικό ή κάτι που δε βλάπτει κανέναν, μέχρι κατακριτέο ή παράνομο (Lenhart, 2009b). Οι έφηβοι υποτιμούν τη σοβαρότητα των επιπτώσεων που έχουν αυτές οι πράξεις τους για τους ίδιους ή τους άλλους, καθώς σε μεγάλο βαθμό αγνοούν ότι η χρήση τέτοιων φωτογραφιών ανηλίκων θεωρείται μορφή πορνογραφίας (Taylor, 2009). Ωστόσο, οι περιπτώσεις που ένας/μία νέος/α διώκεται για τέτοια περιστατικά είναι περιορισμένες 11

19 (Wolak, Finkelhor & Mitchell, 2012). Το sexting φαίνεται ότι έχει και άλλες αρνητικές προεκτάσεις, καθώς η έρευνα το συνδέει με ριψοκίνδυνες σεξουαλικές συμπεριφορές, όπως η πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα και το μη ασφαλές σεξ (Rice, 2012). Το ζήτημα των κινητών τηλεφώνων αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για τα σχολεία. Γι αυτό και οι εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν επίγνωση των κινδύνων που ενέχει η μη ασφαλής χρήση τους και να αναλαμβάνουν τις κατάλληλες πρωτοβουλίες (Bauman, 2009). Μεταξύ των δράσεων αυτών δεν πρέπει να είναι η πλήρης απαγόρευσή τους, αλλά η ενσωμάτωση και λειτουργική αξιοποίηση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα των μαθητών (Hinduja & Patchin, 2009) Η μελέτη της ασφαλούς και ριψοκίνδυνης χρήσης του διαδικτύου από τους εφήβους Το διαδίκτυο ενέχει μια σειρά από απειλές για τους χρήστες του, που στην περίπτωση των εφήβων είναι ακόμα πιο σοβαρές, καθώς οι νέοι αυτοί βρίσκονται σε μια ηλικία που έχει συνδεθεί σημαντικά με τη ριψοκίνδυνη συμπεριφορά. Η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά στο διαδίκτυο, έχει δημιουργήσει ένα νέο πεδίο έρευνας, που στόχο έχει να προσδιορίσει τις συμπεριφορές αυτές και να αναπτύξει ιδέες και λύσεις για την προστασία των νεαρών χρηστών. Έχουν προσδιοριστεί ποικίλες συμπεριφορές που σχετίζονται με τη ριψοκίνδυνη δράση των νέων στο διαδίκτυο. Γι αυτό στις διάφορες έρευνες διαφέρει το περιεχόμενο της έννοιας της ασφαλούς ή ριψοκίνδυνης χρήσης, καθώς και η φύση των υπό εξέταση συμπεριφορών. Τέτοιες συμπεριφορές είναι: η ανταλλαγή ή η έκθεση σε σεξουαλικά ή εχθρικά μηνύματα και εικόνες στο διαδίκτυο, η δημοσίευση ακατάλληλων εικόνων και προσωπικών πληροφοριών, η ηλεκτρονική επικοινωνία ή συνάντηση με αγνώστους που γνώρισαν στο διαδίκτυο, η εκμετάλλευση και η εξαπάτηση από αγνώστους, η έκθεση σε επιβλαβές ηλεκτρονικό υλικό, η κατάχρηση προσωπικών δεδομένων, η έκθεση σε πορνογραφία και σε απαγορευμένο υλικό στο διαδίκτυο και ο εκφοβισμός (Dowell, Burgess & Cavanaugh, Hasebrink et al., Lenhart, Livingstone et al., Mitchell, Finkelhor & Wolak, Mitchell, Wallmyr & Wellin, 2006.Wolak & Finkelhor, Ybarra et al., 2007.) Παρακάτω παρουσιάζονται ερευνητικά δεδομένα από τη μελέτη διάφορων ριψοκίνδυνων συμπεριφορών στο διαδίκτυο και πώς αυτές επηρεάζουν το μέγεθος του κινδύνου που αντιμετωπίζει ο νέος κατά τη χρήση του διαδικτύου. 12

20 Σχετικά με το φύλο, έχουν εντοπιστεί περιορισμένες διαφορές σχετικά με τις εμπειρίες των νέων στο διαδίκτυο. Έτσι, φαίνεται ότι παρά τη συχνότερη χρήση του διαδικτύου από τα κορίτσια, τα αγόρια έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν κινδύνους στο διαδίκτυο (Hasebrink et al., 2011). Έχει βρεθεί ότι τα αγόρια εκτίθενται περισσότερο σε υλικό σεξουαλικού περιεχομένου, ενώ τα κορίτσια αν και διατρέχουν μικρότερο κίνδυνο και χρησιμοποιούν περισσότερο από τα αγόρια τις ρυθμίσεις απορρήτου (48% έναντι 38%), φαίνεται να βιώνουν πιο έντονα τις αρνητικές συνέπειες του διαδικτύου (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Ακόμη, τα κορίτσια έχουν περισσότερες πιθανότητες να έρθουν σε επαφή με ιστοσελίδες για την ανορεξία και να υποστούν κατάχρηση των προσωπικών τους δεδομένων (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Μια ακόμη έρευνα επιβεβαιώνει ότι οι μαθήτριες εμπλέκονται λιγότερο σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές στο διαδίκτυο, κάτι που δείχνει ότι τα κορίτσια ενδεχομένως είναι πιο προσεκτικά κατά τη χρήση του διαδικτύου (Erdur-Baker, 2010). Αναφορικά με τη συχνότητα χρήσης του διαδικτύου, το 60% των νέων αναφέρουν ότι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο καθημερινά και το 33% μία ή δύο φορές την εβδομάδα, ενώ ο μέσος όρος χρήσης είναι 88 λεπτά την ημέρα (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011) ή 18 ώρες την εβδομάδα (Hinduja & Patchin, 2008). Σε έρευνα στο ελληνικό πλαίσιο, το 44% των εφήβων χρησιμοποιούσε το διαδίκτυο έως 2 ώρες και το 10% περισσότερες από 5 ώρες ημερησίως (Τσορμπατζούδης & Αγγελακόπουλος, 2012). Τέλος, βρέθηκε σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στην έκταση χρήσης του διαδικτύου και στον ρόλο του θύματος (Lobe et al., 2011) ή του δράστη (Cole et al., 2011) στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Το 12% των νέων 9-16 ετών αναφέρουν ότι έχουν αναστατωθεί από κάτι στο διαδίκτυο. Το 6% αναφέρουν ότι δέχτηκαν επιθετικά ή κακόβουλα μηνύματα, ενώ το 15% δέχθηκαν μηνύματα σεξουαλικού περιεχομένου (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Σχετικά με την πορνογραφία, σε δύο ευρωπαϊκές έρευνες, το 9% και 14% των νέων 9-16 ετών έχουν δει εικόνες πορνογραφικού περιεχομένου (Livingstone & Helsper, 2010), ενώ σε έρευνα στις Η.Π.Α, το 42% των νέων ετών εκτέθηκαν σε πορνογραφικό υλικό σε διάστημα ενός χρόνου (Munro, 2011). Τέλος, η έρευνα των Lobe et al. (2011) εντόπισε σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στην έκθεση σε πορνογραφικό υλικό και στη ριψοκίνδυνη χρήση του διαδικτύου από τους νέους. Από τις πιο επικίνδυνες δραστηριότητες που υιοθετούν οι νέοι στο διαδίκτυο είναι η επικοινωνία με αγνώστους. Το 30% των νέων 9-16 ετών ανέφεραν ότι ήρθαν σε 13

21 επαφή με άτομα που δε γνώριζαν προσωπικά, με το 34% αυτών να έχουν προσθέσει μια τέτοια επαφή στα διαδικτυακά τους προφίλ (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, Ybarra et al., 2007). Σε ό,τι αφορά τους φίλους στα κοινωνικά δίκτυα, το 51% έχει λιγότερες από 50 επαφές, το 20% μεταξύ 100 και 300 και το 9% περισσότερες από 300 (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Ακόμη, έχει βρεθεί ότι το 21% των νέων έχει εκτεθεί σε περιεχόμενο επιβλαβές και επικίνδυνο για τους ίδιους, όπως υλικό βίας (12%), ιστοσελίδες για την ανορεξία (10%), την αυτοκτονία (7%) και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών (7%) (Livingstone, Olafsson, O Neill & Donoso, 2012). Σε άλλη έρευνα, έκθεση σε ιστοσελίδες βίας αναφέρει το 14% (Livingstone & Helsper, 2010). Το 30% των νέων έχουν βιώσει συχνά ή αρκετά συχνά, τουλάχιστον μία από τις μορφές παθολογικής χρήσης του διαδικτύου, όπως το να ξεχνά να φάει ή να κοιμηθεί λόγω του διαδικτύου, να σερφάρει άσκοπα και να προσπαθεί ανεπιτυχώς να περιορίσει το χρόνο που ξοδεύει στο διαδίκτυο (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, Smahel et al., 2012). Η παθολογική συμπεριφορά στο διαδίκτυο έχει συνδεθεί με παράγοντες, όπως ο εκφοβισμός, η συχνότητα και διάρκεια χρήσης του διαδικτύου και η αποστολή μηνυμάτων σεξουαλικού περιεχομένου (Hasebrink et al., Ybarra & Mitchell, 2004a). Επίσης, το 9% υπέστη κατάχρηση των προσωπικών του στοιχείων στο διαδίκτυο, όπως εκμετάλλευση των κωδικών τους και υποκλοπή προσωπικών πληροφοριών, ενώ το 46% αναφέρει ότι έχει αποκαλύψει προσωπικές πληροφορίες σε άγνωστο στο διαδίκτυο (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, Livingstone & Helsper, 2010). Σημαντική για την ασφαλή χρήση του διαδικτύου είναι η υποστήριξη και η ενεργή εμπλοκή των ενηλίκων, γονέων και καθηγητών. Το 70% των γονιών αναφέρουν ότι συζητούν με το παιδί τους σχετικά με το διαδίκτυο και το 63% δίνουν συμβουλές σχετικά με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, ποσοστά που επιβεβαιώνονται και από τις αναφορές των παιδιών. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τους καθηγητές είναι 73% και 58% (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Σε άλλη έρευνα, το 86% και το 70% των νέων αναφέρουν ότι συζητούν με τους γονείς και τους καθηγητές, αντίστοιχα, για την ασφαλή και υπεύθυνη χρήση του διαδικτύου. Ακόμη, το 39% των γονέων έχει συνδεθεί (είναι «φίλοι») με το προφίλ σε κοινωνικό δίκτυο του παιδιού τους (Lenhart et al., 2011). Γενικά, από τα ευρήματα φαίνεται ότι ο γονικός έλεγχος μειώνει τον κίνδυνο στο διαδίκτυο (Livingstone et al., 2012). Ωστόσο, αν και η πλειονότητα των εκπαιδευτικών φαίνεται να συζητούν με τους μαθητές για την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, είναι αδύναμες οι συσχετίσεις ανάμεσα 14

22 στην ενεργή συμμετοχή και υποστήριξη των δασκάλων, από την μία, και στις ηλεκτρονικές δεξιότητες και τους κινδύνους που διατρέχουν οι νέοι στο διαδίκτυο, από την άλλη. Επομένως, δε φαίνεται να μειώνονται οι πιθανότητες να εκτεθούν οι νέοι/ες σε αρνητικές εμπειρίες στο διαδίκτυο, όταν έχουν υποστήριξη από τους εκπαιδευτικούς. Εικάζεται ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που μεσολαβούν και επηρεάζουν αυτήν τη σχέση (Hasebrink et al., 2011). Επιπρόσθετα, σημαντικό ρόλο στην ασφαλή χρήση του διαδικτύου παίζουν οι συνομήλικοι. Το 73% των νέων αναφέρουν ότι έχουν δεχθεί υποστήριξη για την ασφαλή χρήση του διαδικτύου από συνομηλίκους και το 44% έχουν δεχθεί συμβουλές από αυτούς (Livingstone, et al., 2011). Μια σημαντική όψη της ριψοκίνδυνης συμπεριφοράς στο διαδίκτυο είναι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο εκφοβισμός είναι από τις πιο σημαντικές απειλές για τους νέους κατά τη χρήση του διαδικτύου (Livingstone, Haddon, Gorzig & Olafsson, 2011). Ακόμη, έχει βρεθεί ότι πλευρές της ριψοκίνδυνης χρήσης του διαδικτύου σχετίζονται σημαντικά με τους ρόλους του δράστη (Ybarra & Mitchell, 2004a) και του θύματος (Ybarra et al., 2007) του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Ακόμη, στην έρευνα των Lobe et al. (2011), βρέθηκε συσχέτιση ανάμεσα στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό και στη ριψοκίνδυνη συμπεριφορά στο διαδίκτυο. Το ζήτημα αυτό περιγράφεται αναλυτικότερα στην ενότητα που πραγματεύεται τους παράγοντες που σχετίζονται με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Σε ό,τι αφορά το ελληνικό πλαίσιο, οι νέοι/ες αναφέρουν ότι ξοδεύουν κατά μέσο όρο 90 λεπτά την ημέρα στο διαδίκτυο, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στον ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ το 56% το χρησιμοποιούν καθημερινά. Το 33% αναφέρει κάποια μορφή παθολογικής χρήσης του διαδικτύου και το 19% έχει εκτεθεί σε ιστοσελίδες με επιβλαβές υλικό (Haddon & Livingstone, 2012). Το 70% των εφήβων (13-16 ετών) χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, από τους οποίους το 93% χρησιμοποιεί το Facebook, ενώ το 45% έχει περισσότερους από 100 φίλους στα κοινωνικά δίκτυα. Τέλος, το 82% των γονέων και το 70% των εκπαιδευτικών φαίνεται ότι εμπλέκονται ενεργά (υποστήριξη, παροχή συμβουλών, συζήτηση με τα παιδιά) στην ασφαλή χρήση του διαδικτύου από τους/τις νέους/ες (Haddon & Livingstone, 2012). 15

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ 2.1. Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: ο ορισμός και τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης μορφής εκφοβισμού Τα τελευταία χρόνια, η ευρεία χρήση της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας -όπως τα κινητά τηλέφωνα και οι Η/Υ-, σε συνδυασμό με το κεντρικό ρόλο που παίζει πλέον το διαδίκτυο στην κοινωνική ζωή των εφήβων, είχαν ως συνέπεια την ανάπτυξη μιας νέας μορφής εκφοβισμού. Χρησιμοποιούνται διάφοροι όροι για να περιγράψουν το φαινόμενο αυτό, όπως ηλεκτρονικός εκφοβισμός, διαδικτυακός εκφοβισμός, κυβερνοεκφοβισμός, κλπ.. Σε αυτή την εργασία θα χρησιμοποιείται ο όρος «ηλεκτρονικός εκφοβισμός», καθώς περιλαμβάνει όλες τις μορφές εκφοβισμού που λαμβάνουν χώρα μέσω ηλεκτρονικών συσκευών και είναι αυτός που χρησιμοποιείται πιο συχνά στη βιβλιογραφία. Γενικά, αυτές οι συμπεριφορές αφορούν τη χρήση μηνυμάτων, φωτογραφιών ή βίντεο, τα οποία στέλνονται στο θύμα ή δημοσιεύονται σε τρίτους, προκειμένου να απειλήσουν, να φοβίσουν, να προσβάλλουν, να κοροϊδέψουν ή να ευτελίσουν το θύμα. Ακόμα, οι συμπεριφορές αυτές στοχεύουν στο να αποκλείσουν το θύμα από μια διαδικτυακή ομάδα ή να αλλοιώσουν την εικόνα του στο διαδίκτυο, εκθέτοντάς το στον κοινωνικό του περίγυρο. Οι συμπεριφορές αυτές λαμβάνουν χώρα μέσω των ηλεκτρονικών συσκευών, με τηλεφωνικές κλήσεις και μηνύματα στο κινητό, και μέσω διαδικτύου, όπως με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Shariff, 2004). Οι μορφές και τα μέσα που χρησιμοποιούνται σε αυτήν τη μορφή εκφοβισμού, θα αναφερθούν αναλυτικά παρακάτω. Προσδιορίζοντας το φαινόμενο, ο Belsey (2005, σελ. 3) προτείνει ότι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να περιγραφεί επεκτείνοντας τον ορισμό του παραδοσιακού εκφοβισμού του Olweus, ως «η χρήση της πληροφορίας και των τεχνολογιών επικοινωνίας για την υιοθέτηση μιας εμπρόθετης, επαναλαμβανόμενης και επιθετικής συμπεριφοράς από ένα άτομο ή μια ομάδα, με σκοπό να βλάψει κάποιον ή κάποιους άλλους». Ακόμη, σύμφωνα με τον ορισμό των Smith et al. (2008), ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός είναι «μια επιθετική και εμπρόθετη πράξη που πραγματοποιείται επαναλαμβανόμενα από ένα άτομο ή μια ομάδα, χρησιμοποιώντας 16

24 ηλεκτρονικές μορφές επικοινωνίας, εναντίον ενός θύματος που δε μπορεί εύκολα να υπερασπιστεί τον εαυτό του» (σ.376). Στο ίδιο μήκος κύματος, σύμφωνα με τους Patchin και Hinduja (2009, σ. 5), ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί «μια εμπρόθετη και επαναλαμβανόμενη ενέργεια που προκαλεί βλάβη και λαμβάνει χώρα μέσω Η/Υ, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών». Θεωρούν ότι η ενέργεια του δράστη πρέπει να έχει πρόθεση και όχι να συμβεί τυχαία, να είναι επαναλαμβανόμενη, και όχι να αποτελεί ένα μεμονωμένο περιστατικό, να προκαλεί βλάβη, που το θύμα αντιλαμβάνεται, και φυσικά να λαμβάνει χώρα μέσω ηλεκτρονικών συσκευών, που είναι το διακριτό χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης μορφής εκφοβισμού. Το χαρακτηριστικό της επανάληψης αναφέρεται από πολλούς ερευνητές ως βασικό στοιχείο αυτής της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Ωστόσο, η επανάληψη στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό δεν έχει μόνο τη μορφή που συναντάται στον παραδοσιακό εκφοβισμό. Και αυτό γιατί πέρα από τα περιστατικά όπου ο δράστης παρενοχλεί και εκφοβίζει το θύμα του για μεγάλο χρονικό διάστημα, σε πολλές περιπτώσεις η ενέργεια του δράστη μπορεί να επαναλαμβάνεται «από μόνη της», χωρίς να υπήρχε τέτοια πρόθεση από τον δράστη. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο εκφοβισμός μέσω φωτογραφιών ή βίντεο. Ο δράστης μπορεί να τραβήξει βίντεο ή φωτογραφίες με σκοπό να βλάψει το θύμα, αλλά αν το δημοσιεύσει στο διαδίκτυο ή το στείλει σε ένα ή περισσότερα άτομα, τα οποία με τη σειρά τους το στείλουν σε άλλους, η πράξη αυτή αυτόματα επαναλαμβάνεται, και μάλιστα σε ένα ασύλληπτα ευρύ κοινό. Ακόμη, αν το υλικό δημοσιευτεί σε μια ιστοσελίδα, ο καθένας που θα δει το υλικό, αυτόματα επαναλαμβάνει τη συμπεριφορά του εκφοβισμού (Ybarra & Mitchell, Patchin & Hinduja, 2006). Ένα άλλο χαρακτηριστικό που αναφέρεται σχετικά με τον προσδιορισμό του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, αλλά και του εκφοβισμού γενικότερα, είναι η ανισορροπία δύναμης μεταξύ του δράστη και του θύματος. Σύμφωνα με τον Olweus (1997, στο Dooley, Pyzalski & Cross, 2009) η έννοια αυτή αποδίδει στο θύμα αδυναμία απέναντι στο δράστη και στην πράξη εκφοβισμού του. Στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό, η δύναμη των δραστών δεν είναι σωματική, αλλά βασίζεται στις επισταμένες τους γνώσεις στο χειρισμό των ηλεκτρονικών συσκευών και, κυρίως, στο ότι πολλές φορές η ταυτότητά τους είναι άγνωστη στο θύμα (Slonje & Smith, Smith et al., Raskauskas, Vandebosch & Van Cleemput, 2008). Οι Ybarra και Mitchell (2004) υποστηρίζουν ότι το θύμα του παραδοσιακού εκφοβισμού γίνεται δράστης στον 17

25 ηλεκτρονικό για να πάρει εκδίκηση, αφού εκεί είναι ο χώρος που μπορεί να αντιστρέψει την ανισορροπία δύναμης που υπάρχει εις βάρος του στο φυσικό κόσμο. Οι ίδιες ερευνήτριες αναφέρουν ότι οι δράστες αξιολογούν τον εαυτό τους ως περισσότερο έμπειρο στη χρήση του διαδικτύου, σε σύγκριση με άτομα που δεν έχουν διαπράξει ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Η ανωνυμία, λοιπόν, μπορεί να δώσει στο δράστη την ασφάλεια να διαπράξει μια εκφοβιστική ενέργεια, που δε θα έκανε ποτέ πρόσωπο με πρόσωπο, χωρίς να εκτεθεί ή να τιμωρηθεί για την πράξη του (Mishna, Saini & Solomon, Ybarra & Mitchell, 2004). Ακόμη, η απουσία προσωπικής, βλεμματικής επαφής στερεί από το δράστη τη δυνατότητα να αντικρίσει τη συνέπεια που έχει η πράξη του στο θύμα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην κατανοεί το επιβλαβές της ενέργειάς του ή την ανάγκη να τη σταματήσει ή να αποκαταστήσει τη βλάβη που προκάλεσε (Bauman, Patchin & Hinduja, Shariff, Strom & Strom 2005a). Αυτός είναι και από τους βασικούς λόγους που πολλά άτομα αναπαράγουν ή εντείνουν μια ενέργεια ηλεκτρονικού εκφοβισμού, καθώς δεν αντιλαμβάνονται τις επιπτώσεις που η συμπεριφορά τους έχει στο θύμα (Feinberg & Robey, 2009). Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ηλεκτρονικού εκφοβισμού είναι η δυσκολία των θυμάτων να προστατευθούν από τις επιθέσεις που δέχονται, καθώς αυτές μπορεί να συμβούν οπουδήποτε και σε όλη τη διάρκεια της μέρας, με μόνο απαιτούμενο ένα ηλεκτρονικό μέσο επικοινωνίας (Strom & Strom, 2005a). Η προσβολή ή επίθεση στον κυβερνοχώρο δε μπορεί εύκολα να σταματήσει, καθώς πολλές φορές το υλικό δε μπορεί να αφαιρεθεί πλήρως από τον Παγκόσμιο Ιστό,. Αλλά και η απόσυρση ή διαγραφή του υλικού αυτού, μπορεί να μην είναι πλέον επαρκής για να αποκατασταθεί η φήμη του θύματος. Τα μόνιμα αυτά χαρακτηριστικά του ηλεκτρονικού εκφοβισμού δίνουν στο θύμα μια αίσθηση ανημποριάς και αδυναμίας να αντιδράσει, νιώθοντας ότι δε μπορεί να αποφύγει τις συμπεριφορές εκφοβισμού του (Dooley et al., Slonje & Smith, 2008). Ακόμη, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός δεν προσφέρει κανένα «καταφύγιο», όπως είναι για παράδειγμα το σπίτι στην περίπτωση του παραδοσιακού εκφοβισμού. Στο χώρο του σπιτιού ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός είναι ενδεχομένως πιο έντονος, καθώς από εκεί το θύμα συνδέεται τις περισσότερες ώρες στο διαδίκτυο (Hinduja & Patchin, 2007). Το σχολείο, από την άλλη, συχνά αποτελεί είτε τον χώρο στον οποίο μεταφέρεται ο εκφοβισμός από το διαδίκτυο, είτε τον χώρο από όπου ξεκινά ο εκφοβισμός και συνεχίζεται στον κυβερνοχώρο. Στην πρώτη περίπτωση, η επίθεση και 18