Διοικητικές και Οργανωτικές Καινοτομίες : Η Περίπτωση της Ελλάδας

Transcript

1 Διοικητικές και Οργανωτικές Καινοτομίες : Η Περίπτωση της Ελλάδας Δρ. Ιωάννης Χατζηκιάν, Επιστημονικός Συνεργάτης Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων, ΣΔΟ, ΤΕΙ Αθηνών, Εισήγηση στην ημερίδα του Γραφείου Διαμεσολάβησης του ΤΕΙ Αθήνας με τον τίτλο : «Ενημέρωση για τις δυνατότητες συνεργασίας με τρίτους», 15 Ιανουαρίου 2007, ΤΕΙ-ΑΘήνας. 1. Εισαγωγή Στο πλαίσιο της εισήγησης αυτής εξετάζουμε το εάν και σε ποιο βαθμό χρησιμοποιούνται οι καινοτομικές τεχνικές διοίκησης στις Ελληνικές επιχειρήσεις για την υλοποίηση καινοτομικών έργων. Τόσο η θεωρία όσο και οι εμπειρικές μελέτες επισημαίνουν ότι η καινοτομία δεν αποτελεί μία μεμονωμένη δραστηριότητα στο εσωτερικό της επιχείρησης αλλά αντίθετα επηρεάζει το σύνολο των λειτουργιών και την οργάνωση της επιχείρησης. Τα υπάρχοντα στατιστικά δεδομένα δεικνύουν ότι οι καινοτόμες Ελληνικές επιχειρήσεις συνδύασαν την τεχνολογική καινοτομία με άλλες στρατηγικές και οργανωτικές αλλαγές [Κίτσος, κ.ά. (2006) και Kitsos, C. P, Hatzikian, Y. (2006)]. Οι αισθητικές και άλλες υποκειμενικές μεταβολές αποτέλεσαν τη συχνότερη μορφή μεταβολής για τις καινοτόμες επιχειρήσεις, με τις οργανωτικές μεταβολές και τις αλλαγές στη στρατηγική να ακολουθούν. Επιπλέον η ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών συνοδεύτηκε και από αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία (ή και το αντίστροφο) σε περίπου μία στις τρεις επιχειρήσεις. Η ανάλυση βασίζεται στο εννοιολογικό πλαίσιο που ανέπτυξε η EUROSTAT και ο ΟΟΣΑ (Εγχειρίδια Oslo και Frascati) και στα στατιστικά στοιχεία του ερευνητικού έργου με τίτλο «Γυναίκα και Καινοτομία : Οι προσδιοριστικοί παράγοντες και τα εμπόδια των καινοτομικών δραστηριοτήτων στις Ελληνικές επιχειρήσεις: » που συγχρηματοδοτείται κατά 25% από την Ελληνική κυβέρνηση και κατά 75% από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο του Προγράμματος Αρχιμήδης του ΕΠΕΑΚ [Κίτσος, κ.ά. (2006)].. 2. Oρισμός της Καινοτομίας Σύμφωνα με το εγχειρίδιο OSLO [OECD, (1997)], καινοτομία είναι η χρήση νέας γνώσης προκειμένου να προσφερθεί ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Ειδικότερα, η καινοτομία μπορεί να κατηγοριοποιηθεί με βάση τις ακόλουθες ιδιότητες ή χαρακτηριστικά : i) Καινοτομία Προϊόντος ή Καινοτομία Διεργασίας (Product vs. Process innovation). Αυτή η διάκριση αναφέρεται στις περιοχές και στις δραστηριότητες τις οποίες επηρεάζει μια καινοτομία. Ενώ οι καινοτομίες διεργασιών ορίζονται ως «εργαλεία», μηχανισμοί και γνώση σχετικά με την παραγωγική διαδικασία, οι καινοτομίες προϊόντος είναι προϊόντα ή υπηρεσίες που εισάγονται για το όφελος των πελατών. ii) Ριζική ή Σταδιακή Καινοτομία (Radical vs. Incremental innovation). Οι ριζικές καινοτομίες προκαλούν θεμελιώδεις αλλαγές στις δραστηριότητες ενός οργανισμού και αποτελούν ένα σαφές σημείο τομής σε σχέση με τις μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενες 1

2 πρακτικές. Τέτοιου είδους ριζικές καινοτομίες τείνουν να αλλάξουν πλήρως τις υπάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης απαξιώνοντας τις, και μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της αβεβαιότητας και τη ριζική αλλαγή της φυσιογνωμίας μιας επιχείρησης ή / και ενός ολόκληρου κλάδου. Οι σταδιακές καινοτομίες, αντίθετα, έχουν περισσότερο το χαρακτήρα απλών βελτιώσεων και αντιπροσωπεύουν μικρές μόνο αλλαγές στις τρέχουσες πρακτικές της επιχείρησης. iii) Τεχνική ή Διαχειριστική Καινοτομία (Technical vs. Administrative innovation). Αυτή η διάκριση είναι σημαντική διότι αντανακλά τη γενικότερη διάκριση μεταξύ της εσωτερικής δομής της επιχείρησης και της τεχνολογίας που χρησιμοποιεί. Οι τεχνικές καινοτομίες αναφέρονται σε προϊόντα, διεργασίες και τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται προκειμένου να παραχθούν αυτά τα προϊόντα. Σχετίζονται άμεσα στις βασικές δραστηριότητες του οργανισμού. Οι διαχειριστικές καινοτομίες αναφέρονται στην οργανωσιακή δομή, τις διοικητικές διεργασίες και στους ανθρώπινους πόρους του οργανισμού. Σχετίζονται έμμεσα με το βασικό παραγωγικό κύκλο εργασιών του οργανισμού και σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο διοίκησης του. 3. Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην Ελληνική επιχείρηση Σύμφωνα με τα βασικά αποτελέσματα του ερευνητικού έργου Κίτσος κ.ά, (2006) του ΕΠΕΑΕΚ Αρχιμήδης, που αφορούν τη καινοτομική δραστηριότητα των Ελληνικών επιχειρήσεων και συγκρίνοντας τους κλάδους μεταξύ τους, διαπιστώνουμε ότι υπάρχει έντονη διαφοροποίηση στο ποσοστό των επιχειρήσεων που καινοτομούν από κλάδο σε κλάδο τόσο στη μεταποίηση όσο και στις υπηρεσίες. Στη μεταποίηση, μεταξύ των καινοτόμων επιχειρήσεων, τη σημαντικότερη δραστηριότητα την παρουσιάζει ο κλάδος τροφίμων και ποτών (11,2%), όπως επίσης, μεταξύ των επιχειρήσεων με καινοτομία προϊόντος (12,6%) και καινοτομία διαδικασίας (10,7%). Επίσης, φαίνεται ότι ο κλάδος παραγωγής χημικών ουσιών και προϊόντων κάπως διακρίνεται από τους υπόλοιπους κλάδους, εμφανίζοντας 4,9% των καινοτόμων επιχειρήσεων, 5,8% των επιχειρήσεων με καινοτομία προϊόντος και 3,4% με καινοτομία διαδικασίας. Οι υπόλοιποι κλάδοι εμφανίζουν πολύ χαμηλά ποσοστά καινοτομίας. Τα ζητήματα που αφορούν τη σημασία των οικονομικών τομέων και κλάδων στην ανάπτυξη της καινοτμίας έχουν αναλυθεί εκτενώς σε Κίτσος, κ.ά. (2006) και Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian, Y. (2005). Στις υπηρεσίες, μεταξύ των καινοτόμων επιχειρήσεων, τη σημαντικότερη δραστηριότητα την παρουσιάζει ο κλάδος λιανικού εμπορίου, εκτός από το εμπόριο αυτοκινήτων με σχετικά υψηλό ποσοστό (17,9%), όπως επίσης, μεταξύ των επιχειρήσεων με καινοτομία προϊόντος (17,9%) και καινοτομία διαδικασίας (14,8%). Επίσης, φαίνεται ότι ο κλάδος άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες κάπως διακρίνεται από τους υπόλοιπους κλάδους, εμφανίζοντας 12,1% των καινοτόμων επιχειρήσεων, 12,1% των επιχειρήσεων με καινοτομία προϊόντος και 12,1% με καινοτομία διαδικασίας. Οι υπόλοιποι κλάδοι εμφανίζουν πολύ χαμηλά ποσοστά καινοτομίας. Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση, Πίνακας 1, [Κίτσος κ.ά, (2006)] το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών (49,2%) και το μικρότερο ποσοστό (αν και σχετικά υψηλό) η εφαρμογή προηγμένων τεχνικών management στην επιχείρησή (39,2%). Οι Ελληνικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν σαν κυρίαρχο πρόβλημα την ανάπτυξη ρητής επιχειρηματικής και τεχνολογικής στρατηγικής, η οποία απαιτεί εξειδίκευση και αντίληψη των περιορισμών που προκύπτουν από την απαιτούμενη εξειδίκευση (χρονικοί και οικονομικοί περιορισμοί, περιορισμοί ανθρωπίνων πόρων κλπ). Αυτό σημαίνει τη συλλογή πληροφοριών που αφορούν τις μακροπρόθεσμες τεχνολογικές και επιχειρηματικές τάσεις και 2

3 τον προσδιορισμό των ικανοτήτων και των πόρων της επιχείρησης σε σχέση με αυτές τις τάσεις [Κίτσος, κ.ά. (2006)]. Πίνακας 1 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση Δραστηριότητα τροποποιημένων επιχειρησιακών στρατηγικών Εφαρμογή προηγμένων τεχνικών management στην επιχείρησή σας τροποποιημένων οργανωτικών δομών Σημαντική μεταβολή των εννοιών / στρατηγικών marketing της επιχείρησης Σημαντικές μεταβολές στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε ένα από τα προϊόντα Ναι Όχι Ν % Ν % , , , , , , , , , ,8 Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση κατά οικονομικό τομέα (Πίνακας 2), το μεγαλύτερο ποσοστό στη μεταποίηση συγκεντρώνει η μεταβολή στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε ένα από τα προϊόντα σας (58,4%), ενώ στις υπηρεσίες το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών (60,2%). Το μικρότερο ποσοστό (αν και σχετικά υψηλό) τόσο στη μεταποίηση όσο και στις υπηρεσίες συγκεντρώνει η εφαρμογή προηγμένων τεχνικών management στην επιχείρησή (43,6% και 51,0% αντίστοιχα). Πίνακας 2 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση, κατά οικονομικό τομέα Δραστηριότητα τροποποιημένων επιχειρησιακών στρατηγικών Εφαρμογή προηγμένων τεχνικών management στην επιχείρησή σας τροποποιημένων οργανωτικών δομών Σημαντική μεταβολή των εννοιών / στρατηγικών marketing της επιχείρησης Σημαντικές μεταβολές στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε ένα από τα προϊόντα Οικονομικός τομέας Μεταποίηση (%) Υπηρεσίες (%) Σύνολο (%) 50,5 53,6 52,5 43,6 51,0 48,3 59,1 60,2 59,8 50,0 54,4 52,8 58,4 54,5 56,0 3

4 Η ανταγωνιστική χρησιμοποίηση της τεχνολογίας απαιτεί και δράση επιχειρηματικότητας και οργανωτική προσαρμογή. Οι Ελληνικές επιχειρήσεις έχουν ανάγκη να δημιουργήσουν το κατάλληλο εσωτερικό περιβάλλον, το οποίο θα προετοιμάζεται για να μάθει από τα σήματα τα οποία λαμβάνει η επιχείρηση από το εξωτερικό της περιβάλλον. Στο πλαίσιο της οικονομίας της γνώσης, προεξάρχον ζήτημα είναι ο προσδιορισμός των τεχνολογικών αναγκών που απορρέουν τόσο από τις τρέχουσες όσο και από τις μελλοντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες [Κίτσος Π. Χ., Κορρές Μ. Γ., και Χατζηκιάν Ι., (2005)].. Πίνακας 3 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση κατά περιοχή Δραστηριότητα τροποποιημένων επιχειρησιακών στρατηγικών Εφαρμογή προηγμένων τεχνικών management στην επιχείρησή σας τροποποιημένων οργανωτικών δομών Σημαντική μεταβολή των εννοιών / στρατηγικών marketing της επιχείρησης Σημαντικές μεταβολές στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε ένα από τα προϊόντα Αττική (%) Περιοχή Επαρχία (%) Κύπρος (%) 71,3 26,3 2,5 71,2 26,7 2,1 70,5 27,9 1,6 66,5 31,7 1,9 65,1 33,1 1,8 Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση κατά περιοχή (Πίνακας 3), οι επιχειρήσεις στην Αττική εμφανίζουν σε όλες τις μεταβολές, πολύ υψηλότερα ποσοστά από τις επιχειρήσεις της επαρχίας, έχοντας ως την πλέον σημαντική στρατηγική μεταβολή την εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων επιχειρησιακών στρατηγικών (71,3%), ενώ οι επιχειρήσεις ης επαρχίας φαίνεται ότι δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις σημαντικές μταβολές στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές (33,1%). Ο προσδιορισμός των τεχνολογικών αναγκών για την επίτευξη της επιχειρηματικής βιωσιμότητας σε μια ανταγωνιστική αγορά προϋποθέτει την ύπαρξη και διαμόρφωση στρατηγικού προσανατολισμού της επιχείρησης (αλλά και της χώρας) στο πλαίσιο του οποίου θα μπορούν να επιδιώκονται αποτελεσματικά οι βραχυπρόθεσμες (διαρκείς) βελτιώσεις στα προϊόντα και στις παραγωγικές διαδικασίες. Ειδικότερα για τις Ελληνικές επιχειρήσεις, σημειώνουμε ότι έχουν ανάγκη απόκτησης και διεύρυνσης της ικανότητας αφομοίωσης έτσι ώστε να προσαρμοσθούν στις σύγχρονες τεχνολογικές και οικονομικές αλλαγές. Προς την κατεύθυνση αυτή, προτείνουμε τον σχεδιασμό και υλοποίηση προγραμμάτων και έργων με αντικείμενο την αξιοποίηση, την προσαρμογή και την διάδοση των τεχνικών και μεθόδων διοίκησης της τεχνολογίας και της καινοτομίας των μεγάλων επιχειρήσεων προς τις μικρές επιχειρήσεις με στόχο την υποβοήθησή τους για τη βελτίωση της ανταγωνιστικής τους θέσης [Kitsos P. C., G. M. Korres, and Y. C. Hatzikian (2006)]. Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στις επιχειρήσεις του μέσου όρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, (Πίνακας 4), το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών (53%) όπως και η Ελλάδα και το μικρότερο ποσοστό η μεταβολή των εννοιών / στρατηγικών marketing της επιχείρησης (38%). 4

5 Πίνακας 4 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές, EE. Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Στρατηγική Διοίκηση Οργάνωση Μάρκετινγκ Αισθητικές ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές Πηγή : CIS-EUROSTAT Η Ελλάδα, ως προς την τεχνολογική της ικανότητα, μπορεί να εμφανίζει σημαντική υστέρηση έναντι του μέσου όρου της ΕΕ, όμως, διαθέτει κάποια γνώση και τεχνογνωσία. Είναι αληθές ότι πρέπει να διερευνηθεί τι είδους τεχνογνωσία διαθέτει, σε ποιους τομείς και σε ποιους κλάδους (το θέμα αυτό δεν είναι αντικείμενο του παρόντος άρθρου). Έστω όμως και αυτή την, συγκριτικά, ελάχιστη γνώση και τεχνογνωσία που διαθέτει η Ελλάδα, θα πρέπει να την χρησιμοποιεί αποτελεσματικά. Η αποτελεσματική χρησιμοποίηση της τεχνολογίας καθιστά αναγκαία την ικανότητα επιχειρηματικότητας, που σημαίνει ικανότητα της επιχείρησης να δημιουργεί και να εφαρμόζει μια στρατηγική, λαμβάνοντας υπόψη τις μακροπρόθεσμες τάσεις των εξελίξεων της τεχνολογίας, των αγορών και του ανταγωνισμού. 5.Συμπεράσματα Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρησης, το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών. Το μεγαλύτερο ποσοστό στη μεταποίηση συγκεντρώνει η μεταβολή στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε ένα από τα προϊόντα. Στις υπηρεσίες το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών. Οι επιχειρήσεις στην Αττική εμφανίζουν σε όλες τις μεταβολές, πολύ υψηλότερα ποσοστά από τις επιχειρήσεις της επαρχίας, έχοντας ως την πλέον σημαντική στρατηγική μεταβολή την εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων επιχειρησιακών στρατηγικών. Οι επιχειρήσεις ης επαρχίας φαίνεται ότι δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις σημαντικές μεταβολές στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές. Κεντρικό ζήτημα είναι η ανάγκη της βελτίωσης της ευαισθησίας των επιχειρήσεων στη διαχείριση της καινοτομίας και της τεχνολογίας [Kitsos, C. P., Hatzikian, J. (2005)]. Η εσωστρέφειά τους και η βραχυπρόθεσμη θεώρηση των αναγκών τους είναι ανασταλτικοί παράγοντες για τη βελτίωση της ικανότητάς τους να υιοθετήσουν μια τεχνολογική στρατηγική να αποκτήσουν διεθνή δικτύωση και να βελτιώσουν τη θέση τους στις αλυσίδες προσφοράς (supply chains). Οι Ελληνικές επιχειρήσεις έχουν ανάγκη να αναπτύξουν μακροπρόθεσμα προσανατολισμό με το τεχνολογικό τους περιβάλλον [(Kitsos, C. P, Hatzikian, Y. (2006)]. 5

6 Αναφορές 1. GSRT (2004). National Innovation Survey (CIS III) in Greek Enterprises , Athens: GSRT - General Secretariat for Research and Technology - Ministry of Development, Hatzikian J. (2003). Comparative evaluation of the development of enterprises and the position of Greece in the innovation sector. In: Dioikitiki Enimerosi, Vo 25, (Jan 2003), p Athens : Eidiki Ekdotiki, 2003, ISSN Ηatzikian Y., and Prelorentzos A. (2005/2006). Female Participation in Innovation Activities in Greece: A Statistical and Empirical Approach. International Journal of Knowledge, Culture and Change Management Volume 5, Number Κίτσος, κ.ά. (2006). Γυναίκα και Καινοτομία : Εμπειρική διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων και εμποδίων της καινοτομίας των Ελληνικών επιχειρήσεων : , ΕΠΕΑΕΚ ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ. 5. Kitsos P. C. and Hadjidema S. (2006). Innovation and Woman Entrepreneurship:Analyzing data from a survey in Greece, 17 th ISPIM Annual Conference, Athnes, Greece, June In Proceedings e-volume. 6. Kitsos, C. P., Hadjidema, S. Korres, G. (2005). Inside to the Knowledge Based Economy: Looking for the Effects of Innovation and Entrepreneurship Activities on Regional Growth. In 5 th International Conference on Knowledge, Culture & Change in Organisations, July 19-22, Kitsos, C. P, Hatzikian, Y. (2006). Innovation Management and Greek Entrepreneurship, 17 th ISPIM Annual Conference, Athnes, Greece, June In Proceedings e-volume. 8. Kitsos, C. P., Hatzikian, J. (2005). Sequential techniques for innovation indexes. Proceedings of 16 th ISPIM Annual Conference, Porto, Portugal, June In Proceedings e-volume. 9. Kitsos P. C., Korres M.G. and Hadjidema S. (2006). An Empirical Investigation on Female Entreneurship and Innovation Activities on Greece. International Conference of ERSA (European Regional Science Association), Volos, Greece. 10. Kitsos, C. P., Korres, G., Hadjidema, S. (2005). A study for the determinant factors and the role of female entrepreneurship in Greek enterprises. In Hellenic Statistical Institute Conference, Rhodes, Greece, 4-7 May Proceedings volume pg Κίτσος Π. Χ., Κορρές Μ. Γ., και Σ. X. Χατζηδήμα (2005). Οικονομικά Στοιχεία και Ανάλυση της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. ΤΕΙ Αθήνας Συνέδριο ΕΠΕΑΚ ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ, Καινοτόμος Ανάπτυξη και Τεχνολογία: Ποσοτική και Ποιοτική Αντιμετώπιση, Νοεμβρίου 2005, Αθήνα. Τόμος Πρακτικών σελ Kitsos P. C., G. M. Korres, and Y. C. Hatzikian (2006). «Statistical Analysis on Entrepreneurship and Innovation Activities for Greek Enterprises». In 19 th Hellenic Statistical Institute Conference, April Kastoria, Greece, Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian, Y. (2005). Innovation activities in Greece: A statistical and Empirical approach. In Hellenic Statistical Institute Conference, Rhodes, Greece, 4-7 May Proceedings volume pg Κίτσος Π. Χ., Κορρές Μ. Γ., και Χατζηκιάν Ι., (2005). Οι Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Ρόλου της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. ΤΕΙ Αθήνας Συνέδριο ΕΠΕΑΚ ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ, Καινοτόμος Ανάπτυξη και Τεχνολογία: Ποσοτική και Ποιοτική Αντιμετώπιση, Νοεμβρίου 2005, Αθήνα. Τόμος Πρακτικών σελ OECD (1997). The Oslo Manual: Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Paris OECD. 16. OECD (2001), Science, Technology and Industry Scoreboard : Towards a Knowledge- Based Economy, OECD, Paris. 17. Χατζηκιάν Ι, (2006). Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της καινοτομίας και δικτύωση της έρευνας με την παραγωγή, Γραφείο Διαμεσολάβησης ΤΕΙ Αθήνας, Αθήνα, Σεπτέμβριος OECD (1997). The Oslo Manual: Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Paris OECD. 6