ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ & ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 3 Δεκεμβρίου Ιανουαρίου 1945: Οι πολιτικές εξελίξεις κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών και η στάση του αθηναϊκού τύπου Επώνυμο: Γιαννοπούλου Όνομα: Δανάη-Μαρία Σύμβουλος Σπουδών: Παπαστράτης Προκόπης Α.Μ.: 1108Μ039

2 2

3 «Εάν επρόκειτο να ευρεθούν οι Έλληνες εις κατάστασιν εμφυλίου πολέμου, υποσηρίζομεν ότι δεν αποτελεί απλώς δικαίωμα, αποτελεί υποχρέωσιν των Συμμάχων, πρώτον ν αποκαταστήσουν την Ελευθερίαν και κατόπιν ν απομακρυνθούν Και η αρχή αυτή πρέπει να ισχύση όχι μόνο απέναντι της Ελλάδος, αλλά απέναντι όλων των Λαών της Ευρώπης Θα ήτο προδοσία των τυραννουμένων Λαών, εάν οι Σύμμαχοι τους εξησφάλιζαν μόνον την εκδίωξιν των Γερμανών διά να τους παραδώσουν κατόπιν εις οιανδήποτε εσωτερικήν ένοπλον δύναμιν, η οποία να επιβάλη την ιδικήν της τυραννίαν. Οι Λαοί της Ευρώπης, εις αντάλλαγμα των σκληρότατων δοκιμασιών των, έχουν το δικαίωμα να αξιώσουν την πλήρη Απελευθέρωσιν. Και μόνο μετά την αποκατάστασιν και της Εθνικής Κυριαρχίας και της Πολιτικής Ελευθερίας ανακύπτει και το δικαίωμα και η υποχρέωσις των ξένων να μην αναμειγνύονται στα εσωτερικά των Λαών». Γεώργιος Παπανδρέου, πρωθυπουργός της Ελλάδος, Λίβανος, 17 Μαΐου 1944 «Σήμερα η κατάσταση στις αγορές απειλεί να αποδομήσει όχι μόνο τις θυσίες του ελληνικού λαού αλλά και την ομαλή πορεία της οικονομίας, και κινδυνεύει να χαθεί η προσπάθεια που καταβάλλουν οι Έλληνες από τα ακόμα μεγαλύτερα επιτόκια δανεισμού και ακόμα χειρότερα από την δυσκολία δανεισμού. Δεν θα το επιτρέψουμε. Ήρθε η στιγμή τον χρόνο που δεν μας δίνουν οι αγορές, να μας τον δώσει η απόφαση που πήραμε όλοι μαζί οι ηγέτες των χωρών της Ευρώπης, για να στηριχτεί η Ελλάδα. Είναι εθνική και επιτακτική ανάγκη να ζητήσουμε και επισήμως από τους εταίρους μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης Και οι εταίροι μας θα συνδράμουν αποφασιστικά ώστε να παράσχουν στην Ελλάδα το απάνεμο λιμάνι που θα μας επιτρέψει να ξαναχτίσουμε το σκάφος μας με γερά και αξιόπιστα υλικά. Αλλά και να στείλουν ένα ισχυρό μήνυμα στις αγορές ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν παίζει και ότι προστατεύει το κοινό μας συμφέρον και το κοινό μας νόμισμα». Γιώργος Α. Παπανδρέου, πρωθυπουργός της Ελλάδος, Καστελόριζο, 23 Απριλίου

4 4

5 Περιεχόμενα Κεφάλαια Σελίδες Περιεχόμενα 5 Για την διπλωματική εργασία 9 Ιστορικό πλαίσιο: Έναρξη Β Παγκοσμίου Πολέμου - Απελευθέρωση 19 Κεφάλαιο 1 ο : Απολογισμός πολέμου και κατοχής - Η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας - Η νομισματική μεταρρύθμιση της 9ης Νοεμβρίου και οι επί κατοχής πλουτίσαντες 47 Κεφάλαιο 2 ο : Η απόφαση αποστράτευσης - Η άφιξη της 3 ης Ορεινής Ταξιαρχίας στην Αθήνα 59 Κεφάλαιο 3 ο : Πώς εμφανίζεται η κατάσταση που επικρατεί στην πρωτεύουσα και την ύπαιθρο - Η αποφυγή εκκαθάρισης των σωμάτων ασφαλείας και η απαγόρευση εισόδου ενόπλων στην Αττική - Η άφιξη Ταγματασφαλιτών και χωροφυλάκων από όλη την Ελλάδα στην Αθήνα και οι επιθέσεις της Χ στον ΕΛΑΣ - Οι προειδοποιήσεις στελεχών του ΕΛΑΣ προς το ΠΓ του ΚΚΕ για επικείμενη σύγκρουση και η είσοδος όπλων στην Αθήνα προς εξοπλισμό του άοπλου εφεδρικού ΕΛΑΣ 71 Κεφάλαιο 4 ο : Οι βρετανικές παρεμβάσεις στους ΕΑΜικούς υπουργούς Σβώλο και Ζεύγο, στον στρατηγό Αλ. Οθωναίο που προορίζεται για αρχιστράτηγος των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων και στον στρατιωτικό αρχηγό του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφη - Η χορήγηση αόριστης άδειας στους άνδρες της Ορεινής Ταξιαρχίας από τον Παπανδρέου και η ανάκλησή της μετά την παρέμβαση του Churchill - Η προσπάθεια του Παπανδρέου για την αποστράτευση των ανταρτών χωρίς την υπογραφή κυβερνητικού διατάγματος - Η στελέχωση της Εθνοφυλακής με 250 αξιωματικούς των οποίων η προέλευση δεν έχει ελεγχθεί 95 5

6 Κεφάλαιο 5 ο : Οι προτάσεις των ΕΑΜικών υπουργών για το σχέδιο αποστράτευσης και η παραποιημένη δημοσίευσή τους από τον Παπανδρέου- Η απειλή παραιτήσεων των μη κομμουνιστών υπουργών και η συνεδρίαση της ΚΕ του ΕΑΜ της 1 ης Δεκεμβρίου 109 Κεφάλαιο 6 ο : Το διάγγελμα και η προκήρυξη του Scobie - Οι παραιτήσεις των ΕΑΜικών υπουργών - Η συνεδρίαση της ΚΕ του ΕΑΜ της 2 ας Δεκεμβρίου - Η απόφαση συγκάλεσης συλλαλητηρίου 133 Κεφάλαιο 7 ο : 3η Δεκεμβρίου: Τα γεγονότα στην πλατεία Συντάγματος - Η απόφαση της ΚΕ του ΕΛΑΣ για την κατάληψη των αστυνομικών τμημάτων και η αναστολή της - Η παραίτηση Παπανδρέου και η αναίρεσή της μετά τις εντολές του Churchill 151 Κεφάλαιο 8 ο : Οι προσπάθειες της ΚΕ του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ για τον τερματισμό της βρετανικής επέμβασης και την εξεύρεση πολιτικής λύσης - Η απαγόρευση από τον Σιάντο της εισόδου του ορεινού ΕΛΑΣ στην Αττική - Οι αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο για την επέμβαση του Churchill στην Ελλάδα 171 Κεφάλαιο 9 ο : Η αποτυχημένη απόπειρα της ΚΕ του ΕΛΑΣ για κατάπαυση των εχθροπραξιών - Οι παραινέσεις των Βρετανών αντιπροσώπων προς τον Churchill για την εξεύρεση πολιτικής λύσης στην Ελλάδα και η άρνηση του Γεωργίου - με την υποστήριξη του Βρετανού πρωθυπουργού και των Ελλήνων αστών πολιτικών - να διορίσει αντιβασιλέα 189 Κεφάλαιο 10 ο : Η αντιπρόταση της ΚΕ του ΕΛΑΣ στους όρους του Scobie - Η διακήρυξη της ΚΕ του ΕΑΜ της 15 ης Δεκεμβρίου - Οι αντιθέσεις εντός του ΕΑΜικού στρατοπέδου - Η «πολιτικής της πείνας» - Η «προδοσία» του ΚΚΕ στην Μακεδονία - Η αναζήτηση υλικής και ηθικής ενίσχυσης από τα γειτονικά κομμουνιστικά κόμματα και την ΕΣΣΔ 205 6

7 Κεφάλαιο 11 ο : Η επικοινωνία μεταξύ του Scobie και του ΕΛΑΣ για την κατάπαυση του πυρός - Η έκκληση Πλαστήρα - Οι δηλώσεις των πολιτικών αρχηγών και του Παπανδρέου για την αντιβασιλεία και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ - Η στήριξη του Churchill και μερίδας των Ελλήνων αστών πολιτικών προς τον Γεώργιο που επιμένει στην διατήρηση θρόνου του - Η επιμονή των Macmillan και Alexander για πολιτική λύση στο ελληνικό ζήτημα 227 Κεφάλαιο 12 ο : Η διήμερη σύσκεψη υπό την προεδρία του Δαμασκηνού των Ελλήνων αστών πολιτικών και της ΚΕ του ΕΛΑΣ με πρωτοβουλία του Churchill - Οι άκαρπες προσπάθειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για κατ ιδίαν συνάντηση με τον Βρετανό πρωθυπουργό και οι συνεννοήσεις του τελευταίου με τον Δαμασκηνό - Οι επιπτώσεις της επίσκεψης του Churchill: Παραίτηση Παπανδρέου, υποχώρηση Γεωργίου και διορισμός του Δαμασκηνού στην αντιβασιλεία, Πλαστήρας ο νέος πρωθυπουργός - Οι νέες προσπάθειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για κατάπαυση των εχθροπραξιών μέσω του Δαμασκηνού 249 Κεφάλαιο 13 ο : Η συνεδρίαση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στην Χασιά - Η νέα προσπάθεια του ΕΑΜ για κατάπαυση των εχθροπραξιών μέσω του Δαμασκηνού Η αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα - Η σύσκεψη στην Λαμία - Η απόφαση υπογραφής ανακωχής - Οι «συμβουλές» του Dimitrov 299 Κεφάλαιο 14 ο : Η ανακωχή - Οι όμηροι - η «πτωματολογία» - Η τιμωρία των ενόχων - Η ομιλία του Churchill στην Βουλή των Κοινοτήτων για το ελληνικό ζήτημα 319 Επίλογος - Μερικά συμπεράσματα 363 Πηγές 409 Παράρτημα 419 7

8 8

9 Για την διπλωματική εργασία Ο Δεκέμβριος του 1944 έχει καταγραφεί στην ιστοριογραφία μέχρι και την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών το 1974, ως «δεύτερος γύρος» του εμφυλίου πολέμου, η δεύτερη απόπειρα του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία, με πρώτη τις μάχες μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ στα βουνά της Ελλάδας από τον Σεπτέμβριο του 1943 έως και τον Ιανουάριο του 1944 και τρίτη τον αποκαλούμενο από την νικητήρια πλευρά του Εμφυλίου πολέμου «συμμοριτοπόλεμο» του Η θεωρία των «τριών γύρων» προβάλλει ως αξιωματική παραδοχή ότι σε κάθε μία από τις παραπάνω περιστάσεις αποκλειστικός στόχος του ΚΚΕ ήταν η πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας. Οι συνθήκες υπό τις οποίες το ΚΚΕ και το ΕΑΜ «πήρε τα όπλα» θεωρείται άνευ ουσίας και δεν εξετάζεται εφόσον ο λόγος -εκ των προτέρων γνωστός- είναι η κατάληψη της εξουσίας. Στην λογική αυτή προβάλλεται ως δεδομένο πως αν δεν υπήρχε μια συγκεκριμένη αφορμή, θα υπήρχε οπωσδήποτε μια οποιαδήποτε άλλη. Ωστόσο, μόνο με την εμπεριστατωμένη μελέτη των συνθηκών που επικρατούσαν στην υπό εξέταση περίοδο και των πολιτικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα, μπορεί ένας ερευνητής να προσεγγίσει την πραγματική διάσταση των γεγονότων ώστε να καταλήξει σε ένα σχετικά ασφαλές συμπέρασμα για όσα διακυβεύονταν κατά την διάρκεια των 33 ημερών στην Αθήνα του Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να εξετάσει τις συνθήκες που επικρατούσαν τις παραμονές της μάχης του Δεκέμβρη και κυρίως τις πολιτικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην διάρκεια των συγκρούσεων -οι οποίες καθόρισαν και το αποτέλεσμα της μάχης- και να αναδείξει τις αντιδράσεις που προκάλεσαν όπως αυτές καταγράφηκαν και σχολιάστηκαν από τον αθηναϊκό τύπο. Οι εξελίξεις αυτές σχετίζονται άμεσα με τις πολιτικές επιδιώξεις της κάθε πλευράς, του ΚΚΕ-ΕΑΜ από την μία και της κυβέρνησης από την άλλη. Για τον λόγο αυτό θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τους στόχους της κάθε παράταξης και την τακτική που ακολούθησαν για να τους επιτύχουν. Για τους μεν αστούς, βασικός στόχος ήταν η επάνοδος στην προπολεμική τάξη πραγμάτων και η επανακατάληψη των προνομίων τους, τα οποία είχαν απολέσει στην διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας και της κατοχής. Την επάνοδο στα προπολεμικά δεδομένα απειλούσε το λαϊκό κίνημα που 9

10 δημιουργήθηκε στην διάρκεια της κατοχής και της αντίστασης -αφού ο Β παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε ιστορική τομή καθώς έφερε τις μάζες στο προσκήνιοτο οποίο σε παγκόσμιο επίπεδο πέραν της αντιφασιστικής νίκης αγωνιζόταν για τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής και κοινωνικής ζωής μεταπελευθερωτικά. Από την άλλη το ΚΚΕ που μέσω του ΕΑΜ βρέθηκε στον πυρήνα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και οργάνωσε σε μεγάλο βαθμό την αντίσταση κατά του κατακτητή, επιζητούσε να καρπωθεί την πρωτοπορία και τους αγώνες του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ μετά την απελευθέρωση μέσω των εκλογών, αφού από τον μεσοπόλεμο τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν εγκαταλείψει την σοσιαλιστική επαναστατική προοπτική και προέτασσαν την εκπλήρωση του αστικοδημοκρατικού σταδίου για την επανάσταση. Οι δύο αυτοί αλληλοσυγκρουόμενοι στρατηγικοί στόχοι και η τακτική που η κάθε παράταξη θα ακολουθήσει μέσω των αποφάσεων που θα λάβει προκειμένου να επιτύχει τον τελικό σκοπό, αποφάσεις και πρακτικές που συνιστούν τις πολιτικές εξελίξεις, βρίσκονται στο επίκεντρο της παρούσας μελέτης. Να σημειώσουμε εδώ πως η καταγραφή της εξέλιξης των μαχών μεταξύ του ΕΛΑΣ και των βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων δεν εμπίπτει στα άμεσα ενδιαφέροντα της παρούσας εργασίας και θα γίνει αναφορά σε αυτήν μόνο όπου κριθεί απαραίτητο. Ωστόσο, πέρα από τους στρατηγικούς στόχους της κάθε παράταξης, καθοριστικός παράγοντας στην εξέλιξη των γεγονότων αποτέλεσαν οι συμμαχίες στην διεθνή πολιτική σκηνή της ελληνικής αστικής τάξης αφενός, και εκείνες του ΕΑΜ-ΚΚΕ αφετέρου. Στην περίπτωση των Ελλήνων αστών, η πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης, όπως θα δούμε, έπαιξε καίριο ρόλο για την ενίσχυση της θέσης τους. Η Μεγάλη Βρετανία επιδιώκει την επάνοδο του βρετανόφιλου βασιλιά Γεωργίου Β στον θρόνο της Ελλάδας, η οποία θα εξασφάλιζε την βρετανική κυριαρχία στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Ωστόσο η αντιδημοτικότητα του βασιλιά εξαιτίας της σύνδεσής του με την δικτατορία Μεταξά δυσχεραίνει το έργο της βρετανικής κυβέρνησης και την αναγκάζει να στραφεί σε άλλες λύσεις. Οι πολιτικές δυνάμεις που θα αναλάβουν να προωθήσουν τις βρετανικές επιδιώξεις είναι τα περιθωριοποιημένα αστικά κόμματα, τα οποία προσβλέπουν στο βρετανικό όχημα για να τους επαναφέρει στο προσκήνιο. Είναι δε χαρακτηριστικό πως οι Έλληνες αστοί ταυτίζουν ό, τι εκείνοι θεωρούν 10

11 συμφέρον για την Ελλάδα και τους ίδιους, με τα συμφέροντα της βρετανικής κυβέρνησης. Αντιθέτως, για το ΚΚΕ-ΕΑΜ οι συμμαχίες σε διεθνές επίπεδο ήταν ανύπαρκτες. Η Σοβιετική Ένωση, όπως θα δούμε και στο Ιστορικό πλαίσιο αναλυτικότερα, είχε αναγνωρίσει την πρωτοκαθεδρία της Βρετανίας στην Ελλάδα με αντάλλαγμα την δική της πρωτοκαθεδρία στις χώρες που ήταν ζωτικής σημασίας για την ασφάλειά της. Επιπλέον, από τα στοιχεία που έχουμε στην διάθεσή μας, όσες υποδείξεις μετέφερε η σοβιετική κυβέρνηση μέσω των αντιπροσώπων της στους Έλληνες κομμουνιστές πριν την έναρξη των μαχών του Δεκέμβρη αφορούσαν στην συνεργασία που έπρεπε να επιδιώξουν οι τελευταίοι με τους αστούς πολιτικούς, ενώ στην διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων η Σοβιετική Ένωση διαμήνυε στο ΚΚΕ πως η παροχή βοήθειας ήταν αδύνατη. Επιπλέον, τα κομμουνιστικά κόμματα Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας, τα οποία δεν είχαν εδραιώσει την εξουσία τους την περίοδο των Δεκεμβριανών, ενημέρωναν τους Έλληνες κομμουνιστές που μετέβησαν στις γειτονικές χώρες για υλική και ηθική βοήθεια, πως οι διεθνείς συνθήκες δεν τους επέτρεπαν να διακινδυνεύσουν την σχέση τους με την Βρετανία και επομένως δεν μπορούσαν να τους ενισχύσουν. Πηγές της παρούσας μελέτης αποτελούν πέρα από την βιβλιογραφία, ορισμένα αρχεία και εφημερίδες. Σημαντικό αρχείο είναι αυτό του ΚΚΕ -που βρίσκεται στα Αρχεία Σύγχρονης και Κοινωνικής Ιστορίας- από το οποίο μελετήθηκε η αλληλογραφία μεταξύ των μελών του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και του ΠΓ με τις κομματικές οργανώσεις την υπό εξέταση περίοδο. Από αυτήν την αλληλογραφία και τις πληροφορίες που συλλέγει ο ερευνητής για τα τεκταινόμενα αλλά και για τις οδηγίες που στέλνει το ΠΓ του ΚΚΕ, αντλούνται σημαντικά στοιχεία για την ερμηνεία που δίνει η ηγεσία του ΚΚΕ στις εξελίξεις και σε συνδυασμό με τις οδηγίες που στέλνει, είναι δυνατόν, αντιπαραβάλλοντας τα ανωτέρω και με άλλες πηγές, να καταλήξει ο ερευνητής σε σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για τις επιδιώξεις της κομμουνιστικής ηγεσίας. Ένα άλλο σημαντικό αρχείο είναι αυτό του Γεώργιου Αιγιαλείδη -που βρίσκεται στο Ελληνικό Ιστορικό και Λογοτεχνικό Αρχείο- ο οποίος διατέλεσε γενικός γραμματέας 11

12 του υπουργικού συμβουλίου της ελληνικής κυβέρνησης. Στο αρχείο αυτό υπάρχουν καταχωρημένα τα πρωτότυπα κείμενα σημαντικών αποφάσεων της κυβέρνησης, καθώς επίσης και πρακτικά συνεδριάσεων, κυριότερα εκ των οποίων είναι εκείνα της Σύσκεψης της 26 ης και 27 ης Δεκεμβρίου 1944 που πραγματοποιήθηκε κατόπιν της πρωτοβουλίας του Βρετανού πρωθυπουργού -ο οποίος συμμετείχε κατά την πρώτη ημέρα συνεδρίασης- μεταξύ των αστών πολιτικών και της ΚΕ του ΕΛΑΣ υπό την προεδρία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Επιπλέον, για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας κρίθηκε απαραίτητη η μελέτη τμήματος του αρχείου του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office) στο οποίο καταγράφεται η επικοινωνία μεταξύ των Βρετανών αντιπροσώπων στην Ελλάδα, και κυρίως του Βρετανού πρεσβευτή, Leeper, με την βρετανική κυβέρνηση -κυρίως τον υπουργό επί των Εξωτερικών, Eden. Επιπλέον, ερευνήθηκε και τμήμα των πρακτικών των συνεδριάσεων του βρετανικού πολεμικού συμβουλίου (War Cabinet) οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια της υπό εξέτασης περιόδου. Τέλος, ένα άλλο σημαντικό αρχείο είναι αυτό του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Relations United States) στο οποίο περιέχονται κατά κύριο λόγο τα τηλεγραφήματα του Αμερικανού πρεσβευτή στην Αθήνα, MacVeagh, αλλά και του Kirk, πρεσβευτή στην Καζέρτα της Ιταλίας -όπου βρίσκεται το αρχηγείο των Συμμαχικών Ενόπλων Δυνάμεων Μεσογείου- προς τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών, Stettinius. Επιπροσθέτως στο ίδιο αρχείο είναι καταχωρημένα κάποια υπομνήματα Αμερικανών αξιωματούχων για την κατάσταση στην Ελλάδα. Οι εφημερίδες έχουν χρησιμοποιηθεί τόσο ως πηγή άντλησης πληροφοριών, αντιπαραβαλλόμενες με τα αρχεία και την βιβλιογραφία, όσο και ως εκφραστές της ιδεολογικής τοποθέτησης μιας ευρείας ή στενότερης κοινωνικής ομάδας, και οι οποίες λόγω του κυρίαρχου ρόλου τους στην ενημέρωση (ή παραπληροφόρηση) διαδραματίζουν εξέχοντα ρόλο στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Για τα κυριότερα γεγονότα και τις πολιτικές αποφάσεις που λαμβάνονται αρχικά από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και μετά την διάσπασή της, από το κυβερνητικό στρατόπεδο αφενός και από το ΕΑΜικό στρατόπεδο αφετέρου, καταγράφουμε την στάση που τηρεί ο αθηναϊκός τύπος, αντιπαραβάλλοντας κατά κύριο λόγο την τοποθέτηση του αστικού τύπου με αυτήν των ΕΑΜικών εντύπων. Επιπλέον, έγινε προσπάθεια να αναδειχθούν και οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται σε ορισμένα 12

13 ζητήματα στα πλαίσια του αστικού τύπου, μεταξύ των φιλοβασιλικών - εθνικιστικών εφημερίδων και εκείνων που μπορούμε να εντάξουμε σε ένα λιγότερο ακραίο πολιτικό χώρο. Οι εφημερίδες που μελετήθηκαν για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας είναι οι εξής: Ο Ριζοσπάστης, ο οποίος αποτελεί όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και εκφράζει τις επίσημες θέσεις της κομμουνιστικής ηγεσίας. Η Μάχη, που αποτελεί όργανο της ΕΛΔ και καταγράφει τις θέσεις των σοσιαλιστών του Ηλία Τσιριμώκου. Το ΚΚΕ και η ΕΛΔ παρ ότι συνεργάζονται στα πλαίσια του ΕΑΜ, διαφοροποιούνται σε ορισμένα ζητήματα τα οποία θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε και τα οποία, όπως θα δούμε, αποτυπώνονται και στα έντυπά τους. Η Ελλάς, η οποία ξεκινά να εκδίδεται την 5 η Δεκεμβρίου μέχρι και το τέλος Ιανουαρίου 1945, στα πλαίσια των αναγκών της κυβέρνησης για «διαφώτιση» -αφού από τις 4 μέχρι και τις 20 Δεκεμβρίου είχε διακοπεί η κυκλοφορία των περισσοτέρων εφημερίδων στην πρωτεύουσα, με εξαίρεση τον Ριζοσπάστη 1 - και η οποία εκφράζει τις επίσημες κυβερνητικές θέσεις, εκθειάζοντας κατά κύριο λόγο τον πρόεδρο της κυβέρνησης, τον Γεώργιο Παπανδρέου. Η εθνικιστική Δόξα, επίσημο όργανο της ΠΕΑΝ (Πανελλήνια Ένωσις Αγωνιζόμενων Νέων), αντιστασιακής οργάνωσης που έδρασε στην Αθήνα, η οποία την περίοδο των Δεκεμβριανών θα πολεμήσει με το κυβερνητικό στρατόπεδο κατά του ΕΛΑΣ. Οι φιλοβασιλικές εφημερίδες Μεγάλη Ελλάς -όργανο της ΕΔΕΕ (Εθνική Δημοκρατική Ένωσις Ελληνοπαίδων), νεολαίας του ΕΔΕΣ, ο οποίος όπως σημειώσαμε είχε συγκρουστεί με τον ΕΛΑΣ στην περίοδο της κατοχής και ο οποίος θα συγκρουστεί με τον ΕΛΑΣ και κατά την περίοδο των Δεκεμβριανών στην επικράτεια του ΕΔΕΣ, στην Ήπειρο- και Ελληνικό Αίμα. Η μερίδα αυτή του αστικού τύπου σε όλη την περίοδο μέχρι την 3 η Δεκεμβρίου ασκεί έντονη κριτική στον Παπανδρέου για υπερβολικές παραχωρήσεις προς το ΕΑΜ, και υπέρμαχη της άποψης ότι το «κομμουνιστικό μίασμα», όπως σημειώνει η Μεγάλη Ελλάς, επιχείρησε να καταλάβει την αρχή, μετά 1 Στα πλαίσια της έρευνας, δεν βρέθηκε καμία εφημερίδα πέραν της Ελλάς και του Ριζοσπάστη για την περίοδο της 4 ης έως και 20 ης Δεκεμβρίου Ωστόσο, ίσως κυκλοφορούσαν και δεν υπήρχαν φύλλα τους στα αρχεία που μελετήθηκαν. Σε κάθε περίπτωση ακόμα και αν υπήρχε κάποιο άλλο έντυπο, δεν πρέπει να κυκλοφορούσε σε τακτική βάση κατά την διάρκεια της προαναφερθείσας περιόδου. 13

14 τον τερματισμό των συγκρούσεων, προωθούν την πολιτική της παραδειγματικής τιμωρίας όλων των συμμετεχόντων «εις την στάσιν». Στα πλαίσια των αστικών εφημερίδων που εκφράζουν λιγότερο ακραίες θέσεις μελετήθηκαν η Ελευθερία, η Ανεξαρτησία και τα Καθημερινά Νέα. Από αυτές η Ελευθερία είναι η πιο αρνητικά διακείμενη απέναντι στο ΚΚΕ-ΕΑΜ και τον ρόλο που επιτελεί και εγκαλεί όπως και ο εθνικιστικός - φιλοβασιλικός τύπο τον Παπανδρέου για την υποχωρητικότητά του προς την Αριστερά. Τα Καθημερινά Νέα και η Ανεξαρτησία, σε γενικές γραμμές τις παραμονές της σύγκρουσης δεν κάνουν προπαγάνδα κατά του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, αλλά σε κάθε περίπτωση υπερασπίζουν τις απόψεις της αστικής μερίδας της κυβέρνησης εθνικής ενότητας -και μετά την διάσπασή της των αστών πολιτικών. Μετά τον τερματισμό των συγκρούσεων, συντασσόμενη η μερίδα αυτή του τύπου με τις εθνικιστικές - φιλοβασιλικές εφημερίδες, υποστηρίζουν μεν πως το ΚΚΕ-ΕΑΜ επιχείρησε να καταλάβει την αρχή αλλά σε ό, τι αφορά την τιμωρία των «ενόχων» δεν προπαγανδίζουν υπέρ της απηνούς δίωξής τους και επισημαίνουν πως πρέπει να αναζητηθούν οι λόγοι για τους οποίους τμήμα του ελληνικού λαού ακολούθησε την «προδοτική» ηγεσία του ΚΚΕ. Να σημειωθεί ότι το σύνολο του αστικού τύπου -όπως και οι αστοί πολιτικοίταυτίζουν τα συμφέροντα της Ελλάδας με αυτά της Βρετανίας και δεν ασκούν καμία κριτική στις βρετανικές παρεμβάσεις οι οποίες άλλωστε, όπως θα δούμε, δεν εκλαμβάνονται ως τέτοιες. Εξαιτίας της συμπύκνωσης του ιστορικού χρόνου λόγω των γοργών μεταβολών που συντελούνται εν καιρώ πολέμου κρίθηκε σκόπιμη η χρονολογική παρουσίαση των γεγονότων, ώστε από την μία να είναι κατανοητή η αλληλουχία τους και τα αίτια αυτής, και από την άλλη να είναι συγκρίσιμη η εξέλιξή τους με την στάση που τηρούν απέναντι σε αυτά οι εφημερίδες, στις οποίες άλλωστε αποτυπώνεται και η σταδιακή ένταση της πολιτικής κρίσης. Προκειμένου να γίνει αντιληπτή η σημασία των πολιτικών εξελίξεων κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών θεωρήθηκε απαραίτητη η εξέταση όσων προηγήθηκαν από αυτό που η κυβέρνηση χαρακτήρισε «στάση κατά του κράτους» και η ηγεσία του ΚΚΕ «συνέχεια και κορύφωμα του τετράχρονου απελευθερωτικού αγώνα». Στο Ιστορικό πλαίσιο γίνεται περιληπτική αναφορά στις εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα κατά την διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου και κυρίως στους 14

15 μετασχηματισμούς που επέφεραν στην ελληνική κοινωνία η κατοχή και το αντιστασιακό κίνημα. Το εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο αναφέρεται στις προσπάθειες που κατέβαλλαν οι κατοχικές αρχές να καταπνίξουν την Αντίσταση του ελληνικού λαού κατά των Ναζί με την συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίσθηκε ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας και οι αντιστασιακές οργανώσεις από την μία και οι ένοπλοι σχηματισμοί που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές από την άλλη, από τους αστούς πολιτικούς που είτε παρέμειναν στην Αθήνα είτε μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο αρχικά και στο Κάιρο στην συνέχεια, όπου και σχημάτισαν την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Έμφαση δίνεται κυρίως στην Συμφωνία του Λιβάνου αλλά και της Καζέρτας και στην απόφαση συμμετοχής του ΚΚΕ-ΕΑΜ στην «κυβέρνηση εθνικής ενότητας» που αποτέλεσαν συμφωνίες - σταθμούς στην πολιτική της εθνικής ενότητας του ΚΚΕ- ΕΑΜ, η σύναψη των οποίων επέτρεψε την μετάβαση της εξόριστης κυβέρνησης εθνικής ενότητας από το εξωτερικό στην Ελλάδα και την αποβίβαση βρετανικών δυνάμεων κατά την απελευθέρωση. Από το πρώτο έως και το έκτο κεφάλαιο ασχοληθήκαμε με τις συνθήκες που επικρατούσαν και τις πολιτικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα από την απελευθέρωση, τον Οκτώβριο του 1944, μέχρι και την αποκορύφωση της κρίσης την 3 η Δεκεμβρίου Προσπαθήσαμε έτσι να αναδείξουμε την σημασία βασικών πολιτικών ζητημάτων και την στάση που τήρησε ο αθηναϊκός τύπος απέναντι σε αυτά. Σημαντικά θέματα με τα οποία ασχοληθήκαμε είναι: -Η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας, η απόφαση αποστράτευσης των στρατιωτικών σωμάτων, η μεταφορά της ελληνικής 3 ης Ορεινής Ταξιαρχίας στην Ελλάδα από το ιταλικό μέτωπο. -Η απροθυμία των αστών της κυβέρνησης να προχωρήσει η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού και των σωμάτων ασφαλείας από δωσιλόγους, η συστηματική μεταφορά χωροφυλάκων και ταγματασφαλιτών από όλη την Ελλάδα στην Αθήνα και οι αντιδράσεις που προκαλούν στην ηγεσία του ΚΚΕ-ΕΑΜ οι κινήσεις αυτές. -Η κατάσταση που εμφανίζει ο αστικός τύπος από την μία και τα έντυπα του ΕΑΜ από την άλλη ότι επικρατεί στην πρωτεύουσα και την ύπαιθρο, οι βρετανικές παρεμβάσεις στους υπουργούς του ΕΑΜ, στον στρατιωτικό αρχηγό του ΕΛΑΣ Σαράφη και τον στρατηγό Οθωναίο που προορίζεται για αρχιστράτηγος των 15

16 ελληνικών ενόπλων δυνάμεων και η στελέχωση της υπό συγκρότηση Εθνοφυλακής με 250 αξιωματικούς των οποίων η προέλευση, ως μη όφειλε, δεν ελέγχθηκε. -Οι προσπάθειες εξεύρεσης σχεδίου αποστράτευσης, οι λόγοι που αυτές δεν απέδωσαν και οι ζυμώσεις εντός του ΕΑΜικού στρατοπέδου στο οποίο εμφανίζονται διαφοροποιήσεις για το ζήτημα της αποστράτευσης. -Η αυθαίρετη επέμβαση του Scobie να διατάξει την αποστράτευση του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ χωρίς να υπάρχει σχετική απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης, η παραίτηση των ΕΑΜικών υπουργών σαν ένδειξη διαμαρτυρίας και τέλος η απόφαση της ΚΕ του ΕΑΜ της 2 ας Δεκεμβρίου. Το έβδομο έως και το δέκατο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρονται στην περίοδο από την 3 η Δεκεμβρίου 1944 οπότε και πραγματοποιήθηκε το συλλαλητήριο του ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος έως και την 11 η Ιανουαρίου 1945 οπότε υπογράφηκε η κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ και του Βρετανού στρατηγού Scobie. Σημαντικές πολιτικές εξελίξεις τις οποίες προσπαθήσαμε να αναδείξουμε αναλύοντας τους λόγους που έλαβαν χώρα και επισημαίνοντας τις αντιδράσεις που προκάλεσαν όπως αποτυπώθηκαν στον τύπο είναι: -Τα γεγονότα στην πλατεία Συντάγματος την 3 η Δεκεμβρίου, η απόφαση του γραμματέα του ΚΚΕ, Γιώργη Σιάντου να διατάξει την κατάληψη των αστυνομικών τμημάτων και η αναστολή της, η παραίτηση του Παπανδρέου από την πρωθυπουργία και η αναίρεσή της μετά τις εντολές του Βρετανού πρωθυπουργού, οι επανειλημμένες -σε όλη την διάρκεια των συγκρούσεων- προσπάθειες της ΚΕ του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ για την κατάπαυση των εχθροπραξιών. -Η απαγόρευση από τον Σιάντο της εισόδου του ορεινού ΕΛΑΣ στην πρωτεύουσα, οι αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο -στην βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων, στις ΗΠΑ αλλά και τον διεθνή τύπο- για την επέμβαση του Churchill στην Ελλάδα, οι συνεχείς -σε όλη την διάρκεια των μαχών- παραινέσεις των Βρετανών αντιπροσώπων στην Ελλάδα προς τον Βρετανό πρωθυπουργό για εξεύρεση πολιτικής λύσης στο «ελληνικό ζήτημα». -Η άρνηση του Γεωργίου να διορίσει αντιβασιλέα και η στήριξη που του παρείχε ο Churchill και μεγάλη μερίδα των Ελλήνων αστών πολιτικών μέχρι και τις 20 16

17 Δεκεμβρίου, η απόφαση της ΚΕ του ΕΑΜ της 15 ης Δεκεμβρίου και οι αντιθέσεις εντός του ΕΑΜικού στρατοπέδου για την συνέχιση ή τον τερματισμό της σύγκρουσης, η «πολιτική της πείνας» που εφαρμόζουν τα βρετανικά στρατεύματα, η «προδοσία» του ΚΚΕ στην Μακεδονία όπως την εμφανίζει ο αστικός τύπος και οι αποτυχημένες προσπάθειες του ΚΚΕ-ΕΑΜ να λάβει ηθική και υλική ενίσχυση από τα γειτονικά κομμουνιστικά κόμματα και την Σοβιετική Ένωση. -Η άφιξη του Πλαστήρα στην Ελλάδα και η έκκληση που απευθύνει στους «παραπλανηθέντες» ΕΛΑΣίτες, οι δηλώσεις των αστών πολιτικών για την αντιβασιλεία και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, η επιμονή μερίδας των αστών πολιτικών στην παραμονή του Γεωργίου στον θρόνο του, ο οποίος με την στήριξη του Churchill αρνείται επιμόνως να διορίσει αντιβασιλέα και το «τελεσίγραφο» του Βρετανού στρατηγού Alexander και του Βρετανού υπουργού Macmillan στον Churchill πως ο ΕΛΑΣ δεν είναι δυνατόν να ηττηθεί στρατιωτικά σε όλη την Ελλάδα. -Η άφιξη του Βρετανού πρωθυπουργού στην Ελλάδα, η διήμερη σύσκεψη -με πρωτοβουλία του Churchill- των Ελλήνων αστών πολιτικών με την ΚΕ του ΕΛΑΣ υπό την προεδρία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, οι προσπάθειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για κατ ιδίαν συνάντηση με τον Βρετανό πρωθυπουργό, η άρνηση του τελευταίου στην πρόσκληση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι συνεννοήσεις του με τον Δαμασκηνό, η παραίτηση Παπανδρέου μετά τις πιέσεις των Βρετανών, η υποχώρηση του Γεωργίου μετά τις πιέσεις του Churchill και ο διορισμός στην αντιβασιλεία του Δαμασκηνού, η πρωθυπουργοποίηση του Πλαστήρα, οι προσπάθειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για κατάπαυση των εχθροπραξιών μέσω του Δαμασκηνού. -Η συνεδρίαση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στην Χασιά και η απόφαση συνέχισης των συγκρούσεων, η νέα αποτυχημένη προσπάθεια της ΚΕ του ΕΑΜ να μεσολαβήσει ο Δαμασκηνός για τον τερματισμό των συγκρούσεων, η αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, η πολιτικοστρατιωτική σύσκεψη του ΚΚΕ-ΕΛΑΣ στην Λαμία και η απόφαση για κατάπαυση των εχθροπραξιών, οι συμβουλές του Βούλγαρου ηγέτη Dimitrov προς το ΚΚΕ. -Η σύναψη ανακωχής, οι όμηροι, η «πτωματολογία», το ζήτημα της τιμωρίας των ενόχων και η ομιλία του Churchill στην Βουλή των Κοινοτήτων για το ελληνικό ζήτημα. 17

18 18

19 Ιστορικό πλαίσιο Έναρξη Β Παγκοσμίου Πολέμου - Απελευθέρωση Την 1 η Σεπτεμβρίου 1939 η ναζιστική Γερμανία επιτίθεται κατά της Πολωνίας σημαίνοντας την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά και την ήττα της Γαλλίας από την Γερμανία τον Μάιο - Ιούνιο του 1940, η Μεγάλη Βρετανία υπό την ηγεσία του Churchill ξεκινά έναν ολοκληρωτικό πόλεμο κατά του ναζισμού, καθώς ο Hitler προσέκρουσε στην πάγια αρχή της αγγλικής πολιτικής να μην επιτρέπει σε καμία δύναμη να κυριαρχήσει αποκλειστικά στην ηπειρωτική Ευρώπη. Ωστόσο, προκειμένου οι λαοί να κινητοποιηθούν και να συσπειρωθούν σε αυτόν τον πόλεμο στο πλευρό της Μεγάλης Βρετανίας, έπρεπε η ηγεσία της να προπαγανδίσει μια μεταπολεμική κοινωνική προοπτική διαφορετική από την προπολεμική. Έτσι ο πόλεμος στον οποίο θα μετάσχουν οι χώρες παρά την Αγγλία προσλαμβάνει τον χαρακτήρα του «αντιφασιστικού» πολέμου και με μια διακήρυξη που υπογράφεται στις 14 Αυγούστου 1941 μεταξύ ΗΠΑ και Αγγλίας εκφράζεται η προσδοκία σε παγκόσμιο επίπεδο μιας δημοκρατικότερης και δικαιότερης κοινωνίας παράλληλα με την απελευθέρωση 2. Η Ελλάδα εισέρχεται στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο στις 28 Οκτωβρίου 1940 μετά την άρνηση του δικτάτορα Ι. Μεταξά να παραδώσει την χώρα άνευ όρων στα ιταλικά στρατεύματα. Ο Mussolini εξαπολύει επίθεση εναντίον του ελληνικού κράτους μέσω της Αλβανίας για να διαπιστώσει ότι συναντά αντίσταση από τους Έλληνες στρατιώτες οι οποίοι μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου είχαν απωθήσει τους Ιταλούς έχοντας καταλάβει το 1/4 του αλβανικού κράτους, αναγκάζοντας τον Hitler να επέμβει 3. Αρχές Απριλίου 1941 ο γερμανικός στρατός εισβάλλει στην Ελλάδα και στις 21 Απριλίου οι ανώτατοι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού συνθηκολογούν στο μέτωπο. Η Ελλάδα τίθεται υπό τριπλή κατοχή. Οι Γερμανοί κατέχουν τις πιο καίριες θέσεις: Αθήνα - Πειραιά, Θεσσαλονίκη, δυτική και κεντρική Μακεδονία, νησιά 2 Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Η πορεία της Ευρώπης προς τον πόλεμο» στο συλλογικό: Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα, Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, τ. Γ1, σ %CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CF%80%CF%8C%CE%BB %CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_

20 βορειοανατολικού Αιγαίου, Έβρο και Κρήτη. Στους Βούλγαρους παραχωρούν την ανατολική Μακεδονία και την Θράκη ενώ στους Ιταλούς την υπόλοιπη χώρα 4. Με την κατάληψη της Αθήνας και την αναχώρηση του βασιλιά και της κυβέρνησής του, στις 30 Απριλίου σχηματίζεται με την υποστήριξη των Γερμανών η πρώτη από τις τρεις κατοχικές κυβερνήσεις υπό τον στρατηγό Γ. Τσολάκογλου 5, οι οποίες θα αποτελέσουν ένα από τα τρία θεσμικά καθεστώτα στην διάρκεια της Κατοχής που διεκδικούν για λογαριασμό τους την συνέχεια του κράτους 6, και οι οποίες θεωρήθηκαν από τις αντιστασιακές οργανώσεις, τους Συμμάχους και την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση «σφετεριστές της εξουσίας» και όργανα των κατακτητών 7. Το δεύτερο καθεστώς που διεκδικούσε την τυπική και ουσιαστική νομιμότητα της εξουσίας ήταν η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς Γεώργιος Β, ο οποίος αφού καταδίκασε την σύναψη ανακωχής με τον εχθρό, ανέλαβε να συνεχίσει τον αγώνα 8 ενώ αργότερα θεώρησε ως εξ υπαρχής άκυρο το διάταγμα της 4 ης Αυγούστου 1936 με το οποίο ο ίδιος και ο Μεταξάς είχαν αναστείλει τις ελευθερίες 9. Ωστόσο ο βασιλιάς δεν κηρύσσει ανυπακοή ούτε παροτρύνει σε αντικατοχική δράση 10 κάτι που ισχύει τόσο για την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση όσο και για τους αστούς πολιτικούς που έχουν παραμείνει στην Ελλάδα. Στις επανειλημμένες προσπάθειες του ΚΚΕ να έρθει σε συνεννόηση με τους τελευταίους, μεταξύ των οποίων και ο Γεώργιος Παπανδρέου, για συσπείρωση και κοινή δράση κατά του εχθρού, οι παλαιοκομματικοί απαντούν πως κάθε αντιστασιακή εκδήλωση είναι πρόωρη και «καθαρή τρέλα» 11. Κατ αυτόν τον τρόπο τα αστικά κόμματα, τα οποία από το 1936 είχαν ήδη και λόγω της κατάργησης του κοινοβουλευτισμού και λόγω της οργανωτικής δομής τους περιέλθει στο περιθώριο των πολιτικών εξελίξεων και είχαν αποκοπεί από τις ευρύτερες λαϊκές μάζες 12, παραμένουν σε όλη την διάρκεια της κατοχής ανενεργά και 4 CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1%CF%82_ Επόμενοι κατοχικοί πρωθυπουργοί ήταν οι Κ. Λογοθετόπουλος (Δεκέμβριος Απρίλιος 1943) και Ι. Ράλλης (Απρίλιος Οκτώβριος 1944), 6 Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση , όψεις της ελληνικής εμπειρίας, μτφ. Β. Σταυροπούλου, Θεμέλιο, Αθήνα, , σ Ό.π., σ Ό.π. 9 Ό.π., σ Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, Δωρικός, Αθήνα, ³1983, τ. Α, σ Ό.π., σ Προκόπης Παπαστράτης, «Τα αστικά κόμματα και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση» στο συλλογικό: Η Ελλάδα : Δικτατορία, Κατοχή, Αντίσταση. Πρακτικά Α Διεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης 20

21 μακριά από τον αγώνα επιβίωσης του ελληνικού λαού, αφού θεωρούν πως η κατοχή είναι αναπόφευκτη και αποτελεί μια θλιβερή παρένθεση στην ελληνική ιστορία με την οποία όμως κρίνουν πως δεν πρέπει να ασχοληθούν 13. Ταυτοχρόνως τάσσονται κατά του αντιστασιακού κινήματος το οποίο κατά την άποψή τους δημιουργεί «χάος και ανυπαρξίαν πλήρη πάσης κοινωνικής ιεραρχίας υπό οιανδήποτε αυτής εκδήλωσιν», που απειλεί να ανατρέψει την προπολεμική τάξη πραγμάτων η επάνοδος στην οποία -σύμφωνα με τους αστούς πολιτικούς- πρέπει να γίνει άμεσα μετά την απελευθέρωση χωρίς την μεσολάβηση στην πολιτική σκηνή κάποιου νέου αντίπαλου δέους το οποίο μάλιστα θα έχει την υποστήριξη ευρύτερων λαϊκών μαζών που έρχονταν δυναμικά στο προσκήνιο αμφισβητώντας την καθεστηκυία τάξη 14. Παρότι ο βασιλιάς και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση -η οποία κατέφυγε αρχικά στο Λονδίνο και αργότερα στο Κάιρο- δεν είχαν ασκήσει εξουσία ούτε σε ένα τετραγωνικό μέτρο του εθνικού εδάφους, εξαιτίας της στήριξης των Συμμάχων -οι οποίοι τους ήθελαν ως τους μόνους νόμιμους εκπροσώπους του ελληνικού λαού-μπόρεσαν να διεκδικήσουν την συνέχεια του κράτους 15. Η στήριξη αυτή των Άγγλων στην κυβέρνηση Τσουδερού, η οποία προέκρινε την επάνοδο του Γεωργίου στον θρόνο του, σε αντίθεση με την αρχική τοποθέτηση των αστών πολιτικών που παρέμειναν στην Ελλάδα υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, δεν είναι τυχαία 16, αφού όπως σημειώσαμε, η βρετανική κυβέρνηση προωθούσε την επιστροφή του βασιλιά, ο οποίος θα επηρέαζε τα πολιτικά δρώμενα στην μεταπολεμική Ελλάδα προς όφελος των βρετανικών συμφερόντων 17. Το ελληνικό κράτος έχει καταλυθεί ενώ οι πολιτικοί ηγέτες είτε έχουν αποχωρήσει είτε έχουν αδρανήσει. Ο ελληνικός λαός βρίσκεται ακέφαλος χωρίς καμία ηγεσία να τον καθοδηγήσει την στιγμή που είναι αντιμέτωπος με τις ληστρικές μεθόδους οικονομικής εκμετάλλευσης από την ξένη κατοχή, με τα χιλιάδες θύματα του φασισμού και τον κίνδυνο εθνικού διαμελισμού. Για αυτούς τους λόγους σε Ιστορίας, Χάγκεν Φλάισερ, Νίκος Σβορώνος (επιμ.), Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα, 1989, σ Ό.π., σ Ό.π., σ Αλιβιζάτος, ό.π., σ Παπαστράτης, ό.π., σ Προκόπης Παπαστράτης, «Η κυβέρνηση Παπανδρέου και το Συνέδριο του Λιβάνου» στο συλλογικό: Η Ελλάδα στην δεκαετία : Ένα έθνος σε κρίση, προλ. Λ. Μακράκη, μτφ. Μ. Δρίτσα, Α. Λυκιαρδοπούλου, Θεμέλιο, Αθήνα, 2006, [1 η εκδ. University Press of New England, Hanover/London 1981], σ

22 συνδυασμό με την προπολεμική πολιτική ανωμαλία, η αντιστασιακή δράση στην Ελλάδα ξεκίνησε αυθόρμητα και μαζικά με την δραστηριοποίηση μεγάλου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας που πέραν του αντιφασιστικού χαρακτήρα του πολέμου, προέβαλε και διεκδικήσεις που αφορούσαν το μεταπολεμικό κοινωνικοπολιτικό σύστημα 18. Από αυτές τις αυθόρμητες και μεμονωμένες αρχικά κινήσεις, θα προκύψει το τρίτο καθεστώς που διεκδικεί την εκπροσώπηση του ελληνικού λαού, οι αντιστασιακές οργανώσεις 19. Σε διεθνές επίπεδο, κυρίαρχο ρόλο στην οργάνωση της αντιστασιακής δράσης διαδραμάτισαν οι κομμουνιστές, οι οποίοι είχαν την εμπειρία των αγώνων από τα «λαϊκά μέτωπα» του μεσοπολέμου 20, και στην περίπτωση της Ελλάδας και των μαζικών διώξεων του καθεστώτος της 4 ης Αυγούστου. Το ΚΚΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος) μαζί με την ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας), το ΣΚΕ (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος) και το ΑΚΕ (Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος) ιδρύουν τον Σεπτέμβριο του 1941 το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) που λόγω της μαζικότητας και της αντιστασιακής αποτελεσματικότητάς του, θα αποτελέσει την πιο σημαντική οργάνωση 21. Λίγους μήνες αργότερα θα συγκροτηθεί και το ένοπλο τμήμα της, ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), ο οποίος δίνοντας μάχες κατά του κατακτητή θα επιτύχει την σταδιακή απελευθέρωση πολλών περιοχών και την ύπαρξη μιας Ελεύθερης Ελλάδας στην διάρκεια της κατοχής 22. Στις περιοχές αυτές επικρατούσε σε μεγάλο βαθμό τάξη και ασφάλεια ενώ οι συνθήκες ζωής βελτιώθηκαν καθώς αντιμετωπίστηκε το επισιτιστικό πρόβλημα, οι λεηλασίες και οι επιτάξεις του κατακτητή περιορίστηκαν και με τους θεσμούς Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης ο λαός απέκτησε πρόσβαση στην λήψη των αποφάσεων. Παράλληλα με την ύπαρξη του νομικού καθεστώτος λειτούργησαν και εκπαιδευτικοί μηχανισμοί και 18 Μιχάλης Λυμπεράτος, «Οι οργανώσεις της Αντίστασης» στο συλλογικό: Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα, Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, τ. Γ2, σ Αλιβιζάτος, ό.π., σ Ιωάννα Παπαθανασίου, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας » στο συλλογικό: Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα, Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, τ. Γ2, σ Λυμπεράτος, ό.π. σ Αλιβιζάτος, ό.π. 22

23 πολιτιστικοί φορείς με αποτέλεσμα στην Ελεύθερη Ελλάδα να υπάρχει ένα σχεδόν πλήρως οργανωμένο κράτος 23. Εκτός από τον ΕΛΑΣ, δύο άλλες σημαντικές αντάρτικες οργανώσεις είναι ο ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος) του στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα και η ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) του συνταγματάρχη Δημήτριου Ψαρρού. Η δράση των αντιστασιακών οργανώσεων πέρα από την συμβολή της στον παγκόσμιο αντιφασιστικό αγώνα βοήθησε και την συμμαχική στρατιωτική νίκη καθώς οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να ανακηρύξουν την Ελλάδα σε θέατρο πολέμου πρώτης γραμμής και να διαθέσουν περισσότερους από στρατιώτες 24. Στα μέσα του 1943, υπό την κατοχική κυβέρνηση Ράλλη και τις γερμανικές αρχές κατοχής συγκροτούνται τα Τάγματα Ασφαλείας στα οποία εθελοντικά και μη -αφού ενώ η αρχικά η στρατολόγηση γινόταν σε εθελοντική βάση, στην συνέχεια οι αρχές καλούσαν υπό τα όπλα «εθνικιστές» με ατομικές προσκλήσεις υπό την απειλή πως αν δεν παρουσιάζονταν θα αντιμετώπιζαν «τας αυστηράς ποινάς του Νόμου και επί πλέον δίωξιν των οικογενειών των και καταστροφήν των οικιών των» 25 - υπηρετούν αξιωματικοί του στρατού, χωροφύλακες κ.ά., και τα οποία εξοπλισμένα με γερμανικά όπλα εμφανίζονται να πολεμούν ενάντια στην «τρομοκρατία» των ανταρτών για την «προστασία του λαού» 26. Στην πραγματικότητα όμως τα Τάγματα Ασφαλείας επιτίθενται στην μαζική βάση του ΕΑΜ 27, αφού ουσιαστικός σκοπός της συγκρότησής τους είναι η υπόθαλψη ενοδελληνικού εμφυλίου πολέμου με στόχο την αύξηση της επιτυχίας των κατασταλτικών μέτρων κατά του ΕΑΜ αλλά και την εξοικονόμηση γερμανικού αίματος 28. Η αγριότητα που επέδειξαν τα Τάγματα Ασφαλείας στην καταστολή του ΕΑΜ ξεπερνούσε συχνά κατά πολύ την αντίστοιχη των Γερμανών συμπολεμιστών τους με αποτέλεσμα, σύμφωνα με έκθεση του Ελληνοαμερικανού Κώστα Κουβαρά -πράκτορα της OSS (Office of Strategic Services), αμερικανικής υπηρεσίας 23 Λυμπεράτος, ό.π. σ Ό.π., σ Τάσος Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη μνήμη. Τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2005, σ Γιάννης Πριόβολος, Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ: Οικειοθελώς ή εξ ανάγκης. Νότια και Κεντρική Ελλάδα, Αλφειός, Αθήνα, 2009, σ Κωστόπουλος, ό.π., σ Ό.π., σ. 15,

24 πληροφοριών, προδρόμου της CIA- όχι μόνο «ο λαός (να) μισεί τα Τάγματα Ασφαλείας περισσότερο από τους Γερμανούς», αλλά και από όπου είχαν περάσει οι ταγματασφαλίτες, η απήχηση του ΕΑΜ να είναι σημαντικά ισχυρότερη 29. Να σημειωθεί πως την συγκρότηση και δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας δεν καταδικάζει το σύνολο του Ελλήνων πολιτικών, μεταξύ των οποίων βασιλόφρονες πολιτικοί που θεωρούσαν πως χωρίς τα Τάγματα, ο βίος θα ήταν «αβίωτος» κατά την διάρκεια της κατοχής αφού αποτέλεσαν το «αντίπαλον δέος της τρομοκρατίας των αριστερών» 30 αλλά και ο τότε πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός, ο αρχηγός του κόμματος των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλής Σοφούλης, και ο πρώην Φιλελεύθερος Στυλιανός Γονατάς -ο οποίος πρωτοστάτησε στην συγκρότηση των Ταγμάτων- αφού οι αστοί πολιτικοί αντιμέτωποι με την ραγδαία εξάπλωση του ΕΑΜικού κινήματος αναγνωρίζουν στα Τάγματα Ασφαλείας έναν παράγοντα περιορισμού της απήχησης των αιτημάτων του ΚΚΕ-ΕΑΜ και εξόντωσης -φυσικής και ιδεολογικής- των οπαδών και στρατιωτών του 31. Παράλληλα, τον χειμώνα του , σημειώνονται συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ κυρίως λόγω της φιλομοναρχικής πλέον τοποθέτησης του Ζέρβα και της συνεργασίας του ΕΔΕΣ Αθηνών με τις δυνάμεις κατοχής 32. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο Ζέρβας αρνείται να αποκηρύξει όσους συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, και παρά τις επιδιώξεις του ΕΛΑΣ για δημιουργία ενιαίου εθνικού στρατού, οι επιθέσεις του ΕΔΕΣ σε μεμονωμένα τμήματα του ΕΛΑΣ τον Σεπτέμβριο του 1943, θα προκαλέσουν γενίκευση των συγκρούσεων. Τελικά τον Ιανουάριο του 1944 θα υπογραφεί ανακωχή η οποία θα μετατραπεί σε οριστική παύση των εχθροπραξιών αφού τον Φεβρουάριο θα υπογραφεί συμφωνία 29 Ό.π., σ. 46, 48. Εξάλλου, μεταξύ αυτών που κατατάχθηκαν στα Τάγματα Ασφαλείας βρίσκονταν εγκληματίες που εντάχθηκαν για ξεκαθάρισμα παλαιών λογαριασμών, εθελοντές εμπνεόμενοι από το μίσος τους προς το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και μέλη οργανώσεων που δέχθηκαν επίθεση από τον ΕΛΑΣ, στο ίδιο, σ Σωτήρης Ριζάς, Απ την απελευθέρωση στον εμφύλιο, Καστανιώτης, Αθήνα, 2011, σ Παπαστράτης, «Τα αστικά κόμματα», ό.π., σ (βλ. σημειώματα και επιστολές των τριών πολιτικών που αναφέραμε). 32 Τον Νοέμβριο του 1943 υπογράφεται πρωτόκολλο συνεργασίας ανάμεσα στις «εθνικές οργανώσεις» Εθνική Δράσις, Χ, ΡΑΝ, ΕΔΕΣ Αθήνας, ΕΔΕΜ, ΕΚΟ, Τρίαινα και την Υπηρεσία Πληροφοριών του «υπουργείου Αμύνης» της κατοχικής κυβέρνησης Ράλλη υπό την αιγίδα του Νεοζηλανδού αξιωματικού Don Stott (ο οποίος αργότερα θα επιχειρήσει να συνάψει συμφωνία ειρήνης μεταξύ Βρετανίας και ναζιστικής Γερμανίας). Έτσι, οι αντιεαμικές αυτές οργανώσεις θα τηρήσουν γενικά απέναντι στους Ταγματασφαλίτες διακριτικά συναδελφική στάση, Κωστόπουλος, ό.π., σ

25 στο Μυριόφυλλο - Πλάκα μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ που ικανοποιούσε τον Ζέρβα καθώς οι αντιστασιακές οργανώσεις παρέμεναν ανεξάρτητες 33. Η επιμονή αυτή του Ζέρβα στην μη ενοποίηση των ελληνικών αντάρτικων οργανώσεων, ενοποίηση που συνιστούσε την πρόταση του ΕΛΑΣ, απορρέει από τις υποδείξεις του αρχηγού της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, (ML - Military Liaison) Woodhouse 34, αφού όπως σημειώνει και ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ, Πυρομάγλου, η τετράμηνη σύγκρουση μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ τον έπεισε για εκείνο που υποπτευόταν, ότι δηλαδή «και το Συμμαχικόν στρατηγείον, και τα κόμματα των Αθηνών και η ελληνική κυβέρνησις Καΐρου απέβλεπον εις τον ΕΔΕΣ, όχι ως προς μιαν εθνικήν και πολιτικήν δύναμιν, αλλά ως προς ένα δυναμικόν αντίρροπον εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ» 35. Οι συγκρούσεις αυτές του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ όπως και η διάλυση του συντάγματος Ψαρρού και η δολοφονία του τελευταίου από τον αξιωματικό του ΕΛΑΣ, Ζούλα, θα χρησιμοποιηθούν εναντίον του ΕΛΑΣ από τον αστικό πολιτικό κόσμο που θα υποστηρίξει ότι το ΚΚΕ-ΕΑΜ προσπαθεί να μονοπωλήσει την αντίσταση και να επιβάλλει μεταπελευθερωτικά την κομματική του δικτατορία. Μετά τις επανειλημμένες άκαρπες προσπάθειες του ΚΚΕ-ΕΑΜ να συγκροτηθεί κοινό αντιστασιακό μέτωπο και με τους αστούς πολιτικούς, τον Μάρτιο του 1944 σχηματίζεται από το ΕΑΜ η ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), η λεγόμενη κυβέρνηση του Βουνού, στο διάγγελμα της οποίας σημειώνεται πως σκοπός της είναι να κατευθύνει τις δυνάμεις της για την εθνική απελευθέρωση, για την ένωση των Ελλήνων υπό μια ενιαία εθνική κυβέρνηση, για την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας και μεταπελευθερωτικά για την εκλογή λαϊκών αντιπροσώπων και την διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα 36. Στα τέλη Απριλίου μετά από απόφαση της ΠΕΕΑ, σε όλες τις περιοχές της ελεύθερης Ελλάδας -με εξαίρεση την Μακεδονία και Θράκη, την Κρήτη και τα νησιά-, στην Αθήνα και τον Πειραιά πραγματοποιήθηκαν εκλογές για την ανάδειξη Εθνοσυμβούλων στις οποίες συμμετείχαν ψηφοφόροι την ιδιότητα των 33 Λυμπεράτος, ό.π., σ Χατζής, ό.π., τ. Γ, σ Κομνηνός Πυρομάγλου, Ο Γεώργιος Καρτάλης και η εποχή του , Ιστορική Έρευνα, Αθήνα, 1965, τ. Α, σ Χατζής, ό.π., σ

26 οποίων είχαν όλοι άνω των 18 ετών ενώ για πρώτη φορά ψήφισαν και οι γυναίκες. Εκλέχτηκαν 180 Εθνοσύμβουλοι στους οποίους προστέθηκαν και 22 βουλευτές της Βουλής του Παρότι το ΚΚΕ-ΕΑΜ πρέπει να προέβη στην συγκρότηση της ΠΕΕΑ περισσότερο για να την χρησιμοποιήσει ως μέσο πίεσης προς την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση - και όχι ως πόλο άσκησης εξουσίας απέναντι στην κυβέρνηση εξορίας 38, η είδηση της συγκρότησής της προκάλεσε ανησυχία τόσο στους Βρετανούς και τους Έλληνες αστούς πολιτικούς όσο και στα ελληνικά στρατεύματα της Μέσης Ανατολής, στα οποία ήταν έντονη η πολιτική δραστηριότητα. Οι προσπάθειες του Τσουδερού και των Βρετανών να αποκρύψουν τον σχηματισμό της ΠΕΕΑ από την κοινότητα του Καΐρου και τα στρατεύματα δεν απέδωσαν, με αποτέλεσμα οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις να εκδηλωθούν υπέρ της ΠΕΕΑ με υπόμνημα που παρέδωσαν στον Τσουδερό στις 31 Μαρτίου δεκατρείς αξιωματικοί της Επιτροπής Εθνικής Ενότητας των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων με το οποίο αιτούνταν την συγκρότηση κυβέρνησης με βάση την ΠΕΕΑ. Αμέσως εκδηλώνεται κυβερνητική κρίση και στις 5 Απριλίου όλοι οι υπουργοί παραιτούνται αλλά μένουν στις θέσεις τους περιμένοντας να γίνουν οι παραιτήσεις τους δεκτές από τον βασιλιά. Στην αρχική παραίτηση και του Τσουδερού παρεμβαίνει ο Churchill, μεταπείθοντάς τον να παραμείνει στην θέση του ενώ στην πραγματικότητα, ο Βρετανός πρεσβευτής, Leeper, είναι αυτός που αναλαμβάνει τον έλεγχο της κατάστασης και ο Churchill αυτός που του δίνει απευθείας εντολές για το πώς θα αντιμετωπισθεί η κρίση 39, ενώ ο Roosevelt κάνει λόγο για επαναφορά των Ελλήνων στο συμμαχικό στρατόπεδο 40. Με την άφιξη του Γεωργίου στο Κάιρο δίνεται εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Σοφοκλή Βενιζέλο στον οποίο γνωστοποιείται πως θα πρέπει να εγκρίνει και να αναγγείλει τα μέτρα των βρετανικών αρχών για την καταστολή της «ανταρσίας» 41, το οποίο αποδέχεται παίρνοντας την ευθύνη για την έκδοση διαταγής κατάληψης του ελληνικού στόλου αφού οι Βρετανοί απειλούν με βύθιση του 42. Εν τω μεταξύ σχεδόν 37 Ό.π., σ Προκόπης Παπαστράτης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας: Ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο» στο συλλογικό: Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα, Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, τ. Γ1, σ Ό.π., σ Γιάννης Ανδρικόπουλος, 1944: Κρίσιμη χρονιά, Διογένης, Αθήνα, 1974, τ. Α, σ Παπαστράτης, ό.π., σ Ανδρικόπουλος, ό.π., σ

27 όλες οι μονάδες έχουν εκδηλωθεί υπέρ της ΠΕΕΑ όταν στις 23 Απριλίου δίνεται διαταγή επίθεσης, η οποία πραγματοποιείται από επιλεγμένη ομάδα Ελλήνων αξιωματικών και ναυτών, με απολογισμό 50 νεκρούς και τραυματίες εκατέρωθεν και συνέπεια την αποδοχή εκ μέρους των «στασιαστών» αφοπλισμού των πλοίων 43. Με την καταστολή της εξέγερσης ο στρατός αναδιοργανώνεται ριζικά και απομακρύνονται όσοι ενεπλάκησαν σε αυτήν. Ωστόσο, από τα μέσα Μαρτίου οι βρετανικές αρχές είχαν δεχτεί προειδοποιήσεις για πιθανές επικείμενες αναταραχές στον στρατό, για τις οποίες δεν έλαβαν κανένα προληπτικό μέτρο, επιτρέποντας έτσι την υπόθεση πως ήταν επιθυμητή μια ευκαιρία για την απομάκρυνση των δημοκρατικών στοιχείων από το στράτευμα προς αποτροπή της συστράτευσής τους με τον ΕΛΑΣ κατά την απελευθέρωση 44. Παράλληλα, τον Μάιο του 1944 συνέρχεται στην Ελεύθερη Ελλάδα το Εθνικό Συμβούλιο και παίρνει την τελική του μορφή το Ψήφισμα «Για την κατοχύρωση των Λαϊκών Ελευθεριών» το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει: «Το Εθνικό Συμβούλιο κρίνει το έργο της ΠΕΕΑ, κυρώνει τις αποφάσεις της Η ΠΕΕΑ που αντλεί την εξουσία της από την εμπιστοσύνη του Εθνικού Συμβουλίου, είναι υπόλογη απέναντί του και απέναντι του Έθνους για την καλή διεξαγωγή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, για την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας και την προστασία των λαϊκών ελευθεριών» 45. Την ίδια περίοδο, η κυβέρνηση εξορίας απευθύνει πρόσκληση στο ΚΚΕ-ΕΑΜ- ΠΕΕΑ, στον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ και στα αστικά πολιτικά κόμματα για διαπραγματεύσεις, καθώς όσο πλησιάζει η απελευθέρωση το πρόβλημα της εξουσίας γίνεται όλο και πιο έντονο, πρόσκληση την οποία το ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΠΕΕΑ αποδέχεται, παρά την ύπαρξη της κυβέρνησης του Βουνού. Παρότι αρχικά τόσο ο Ζέρβας όσο και τα αστικά κόμματα αρνούνταν να προσέλθουν στην σύσκεψη αν συμμετείχε το ΕΑΜ, κατέστη σαφές στους Έλληνες αστούς ότι δεν μπορούσαν να εξακολουθήσουν την άτεγκτη προς το ΕΑΜ στάση τους, αφού ο μόνος τρόπος για να μεταβεί η ελληνική κυβέρνηση και οι βρετανικές δυνάμεις στην Ελλάδα χωρίς να θεωρηθεί απόβαση και 43 Παπαστράτης, ό.π. σ Ό.π., σ Χατζής, ό.π., σ

28 χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, ήταν η συμμετοχή του ΕΑΜ σε έναν κυβερνητικό σχηματισμό 46. Να σημειωθεί πως η Βρετανία που ανησυχούσε για την εξάπλωση της σοβιετικής επιρροής στα Βαλκάνια είχε εξετάσει όλα τα ενδεχόμενα: από την πλήρη υποστήριξη έως την απόσυρση οποιασδήποτε υποστήριξης στα βαλκανικά κομμουνιστικά κινήματα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, όπου οι εναλλακτικές αυτές ήταν ασύμφορες, αποφασίστηκε πως η λύση ήταν η στήριξη ενός καθεστώτος το οποίο μεταπελευθερωτικά θα στρεφόταν στην Βρετανία για την αντιμετώπιση της επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης 47, καθεστώς τις βάσεις του οποίου ο Βρετανός πρεσβευτής θα επιχειρήσει να συγκροτήσει πριν και κατά την διάρκεια της διάσκεψης. Πριν την πραγματοποίηση του συνεδρίου, προετοιμάζεται ο ανασχηματισμός της κυβέρνησης του Καΐρου με πρωθυπουργό τον Παπανδρέου αφού στην πραγματικότητα οι Βρετανοί είχαν προαποφασίσει ότι αυτός είναι ο καταλληλότερος να ηγηθεί του συνεδρίου -καθώς είναι αντικομμουνιστής και έχει εγκαταλείψει τις αντιμοναρχικές του θέσεις- αλλά δεν ήθελαν να είναι αυτός που θα διαχειριζόταν την κρίση του «κινήματος» της Μέσης Ανατολής. Οι Έλληνες πολιτικοί στο Κάιρο δεν επιθυμούν να ορκιστεί κυβέρνηση πριν το συνέδριο, κάτι που βρίσκει αντίθετους τους Βρετανούς οι οποίοι θέλουν να έχουν ισχυρό μέτωπο εναντίον του ΕΑΜ, με διαρθρωμένο πρόγραμμα, έτσι ώστε να συσπειρώσουν τους αστούς απέναντι στην κυβέρνηση του Βουνού, να μην αναγνωρίσουν τα πεπραγμένα της και παράλληλα να αφαιρέσουν από το ΕΑΜικό στρατόπεδο οποιαδήποτε μελλοντική πρωτοβουλία. Τελικά ο Παπανδρέου δεν καταφέρνει να βρει υπουργούς και έτσι ορκίζεται μόνος του (στις 24 Απριλίου) 48. Ο Βρετανός πρεσβευτής, ο οποίος επέλεξε τον Λίβανο για την πραγματοποίηση του συνεδρίου, ώστε να διεξαχθεί μακριά από την έντονη πολιτική ατμόσφαιρα του Καΐρου, έχει επιμεληθεί κάθε λεπτομέρεια και έχει συγκροτήσει κοινό μέτωπο των αστών πολιτικών κατά του ΕΑΜ, οι οποίοι έχουν εξουσιοδοτήσει τον Παπανδρέου να ακολουθήσει οποιαδήποτε πολιτική θεωρεί απαραίτητη 49. Οι μόνοι τους όροι ήταν να 46 Παπαστράτης, ό.π. σ Προκόπης Παπαστράτης, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύγκρουση του Δεκέμβρη» στο συλλογικό: Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα και προσεγγίσεις, Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996, σ Παπαστράτης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας», ό.π., σ Ό.π., σ