ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΤΑΧΟΣ Α. ΘΕΜΑ : Η αστική ευθύνη κατά το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος (Ελληνικό - Κοινοτικό - Διεθνές) ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ : Λεμονιά Ζουπούδη Α.Ε.Μ. : 462 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

2 ΘΕΜΑ : Η αστική ευθύνη κατά το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος (Ελληνικό - Κοινοτικό - Διεθνές) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος. 2. Το συνταγματικό δικαίωμα στο περιβάλλον. II. ΔΙΚΑΙΟ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΓΕΝΙΚΑ 1. Η αστική ευθύνη στο Αστικό Κώδικα : Α) Προσβολή της προσωπικότητας (57ΑΚ) Β) Κατάχρηση δικαιώματος (281ΑΚ) Γ) Γειτονικό Δίκαιο (1003επΑΚ) Δ) Αδικοπραξία (914ΑΚ) 2. Η αστική ευθύνη του Κράτους βάσει των άρθρων ΕισΝΑΚ. III. ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΕΙΔΙΚΑ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ A ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 1. Εισαγωγή της πλήρους αντικειμενικής ευθύνης με το Ν.1650/1986 «Για την προστασία του περιβάλλοντος». 2. Άρθρο 6 του Ν. 2251/1994 σχετικά με την ευθύνη του παραγωγού ελαττωματικού προϊόντος για περιβαλλοντική ζημία. 3. Ο Ν.743/1977 «Προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος». Β ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 1. Αστική ευθύνη βάσει του άρθρου 288 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. 2. Η Οδηγία 2004/35/ΕΚ «Περιβαλλοντική ευθύνη όσον αφορά την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζημίας» - Ιδιόμορφη αντικειμενική αστική ευθύνη

3 Γ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ 1. Σύμβαση των Παρισίων «Περί αστικής ευθύνης στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας» (ν.δ.336/1969). 2. Διεθνής Σύμβαση των Βρυξελλών «Αστική ευθύνη συνεπεία ζημιών εκ ρυπάνσεως υπό πετρελαίου» (Ν.314/1976). 3. Διεθνής σύμβαση του 1972 «Πρόληψη ρυπάνσεως της θάλασσας εξαιτίας απορρίψεως καταλοίπων και άλλων υλών» (Ν.1147/1981). 4. Διεθνής Σύμβαση της Βαρκελώνης «Προστασία της Μεσόγειου θάλασσας από τη ρύπανση» (Ν.855/1978). 5. Σύμβαση του Lugano «Αστική ευθύνη για ζημίες από δραστηριότητες επικίνδυνες για το περιβάλλον» - Καθιέρωση γνήσιας αντικειμενικής ευθύνης (δεν έχει κυρωθεί με νόμο). IV. ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 1. Δικαιοδοσία 2. Υλική αρμοδιότητα 3. Τοπική αρμοδιότητα 4. Έννομο συμφέρον V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 1. Διακρίσεις της αστικής ευθύνης. 2. Διαφορές των γενικών διατάξεων από τις ειδικές. 3. Διαφορές του ιδιωτικού δικαίου από το δημόσιο. 4. Αποτελέσματα στην πράξη ως προς το περιβάλλον και ως προς το άτομο. VI. ΕΠΙΛΟΓΟΣ VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ - 3 -

4 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος έχει οριστεί ως «το σύνολο των κανόνων δικαίου που σκοπούν στην πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, στη διατήρηση, αποκατάσταση ή βελτίωση» των οικολογικών ισορροπιών (Ν.1650/86). Είναι με λίγα λόγια το δίκαιο «για την αντιμετώπιση της οικολογικής βλάβης και για την προστασία του περιβάλλοντος». Στην έννοια του ορισμού περιβάλλον περιλαμβάνεται το «σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες» (άρθρ.2 1 Ν.1650/86). Αντικείμενο προστασίας, επομένως, είναι τόσο το φυσικό περιβάλλον, δηλαδή ο χερσαίος, θαλάσσιος, εναέριος χώρος και οι μέσα σε αυτόν χλωρίδα, πανίδα και φυσικοί πόροι, όσο και το πολιτιστικό περιβάλλον, οτιδήποτε δηλαδή συνθέτει την ιστορική, καλλιτεχνική, τεχνολογική και εν γένει πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Το περιβαλλοντικό δίκαιο εμφανίζεται την τελευταία τριακονταετία ως αυτόνομος κλάδος. Εντάσσεται στον τομέα του δημόσιου δικαίου και ειδικότερα του διοικητικού οικονομικού κλάδου, με όλες τις συνέπειες και τα γνωρίσματα που αυτό συνεπάγεται. Το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος έχει έντονα τεχνικό χαρακτήρα. Εξαρτάται από την επιστήμη και την τεχνολογία, τόσο επειδή αυτή μπορεί να αποτελέσει την πηγή ή την αιτία της ρύπανσης, όσο και γιατί με τη δική της συνδρομή προστατεύονται αποτελεσματικότερα οι οικολογικές ισορροπίες. Βασική λειτουργία του δικαίου περιβάλλοντος είναι η ενσωμάτωση των επιστημονικών δεδομένων σε κανόνες δικαίου που επιβάλλουν την τήρηση ορισμένης - 4 -

5 συμπεριφοράς, με σκοπό την πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος ή την αποκατάσταση των ήδη επελθουσών ζημιών 1. Αρνητικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του δικαίου περιβάλλοντος είναι η όπως πολύ εύστοχα έχει ονομασθεί κανονιστική ρύπανση 2, δηλαδή η πολυνομία. Με την πάροδο του χρόνου και τη συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη προστασίας της φύσης, αναφύεται όλο και πιο έντονη η ανάγκη εκπόνησης ενός κώδικα περιβάλλοντος, που θα καθαρίσει το τοπίο της νομοθετικής φλυαρίας και θα διευκολύνει την παροχή έννομης προστασίας. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος είναι εντόνως νομολογιακής προέλευσης 3, καθώς ο ρόλος του δικαστή υπήρξε καθοριστικός και κρίσιμος για τις μετέπειτα εξελίξεις. Η περιβαλλοντική αστική ευθύνη αποτελεί υποκατηγορία της ευθύνης η οποία αφορά και περιλαμβάνει ζημίες από πράξεις ή παραλείψεις ιδιωτών ή Δημοσίου που πηγάζουν από παράβαση διατάξεων του (ελληνικού, κοινοτικού και διεθνούς) περιβαλλοντικού δικαίου. Ενδεικτικά παραδείγματα εφαρμογής της αστικής ευθύνης του περιβαλλοντικού δικαίου είναι η περίπτωση του δασοφύλακα που δεν αντιλήφθηκε εγκαίρως την πυρκαγιά, της υδρογραφικής υπηρεσίας που δεν κατέγραψε έναν ύφαλο με αποτέλεσμα να βυθιστεί πλοίο ρυπαίνοντας τη θάλασσα, της επιχειρησιακής μονάδας που μόλυνε με τα λύματά της γειτονικό ρυάκι, της κατασκευάστριας εταιρίας που δεν έλαβε τα κατάλληλα προληπτικά μέτρα κατά την εκπόνηση του έργου, με συνέπεια να επέλθουν βλάβες στο οικοσύστημα της περιοχής κ.λπ. 2. ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Με τη Συνταγματική αναθεώρηση του 2001, η διαφύλαξη του περιβαλλοντικού συστήματος ενισχύθηκε. Πλέον, η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος δεν αποτελεί μόνο υποχρέωση του κράτους (άρθρο 1 Βασιλόπουλος Ιωάννης, «Η αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος και το δικαίωμα προσφυγής των πολιτών στη δικαιοσύνη», Περιβάλλον και Δικαιοσύνη 1/1997, σελ Κουτούπα-Ρεγκάκου Ευαγγελία, «Δίκαιο του περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα 2005,σελ Τάχος Αναστάσιος, «Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.93, Σιούτη Γλυκερία, «Εγχειρίδιο δικαίου περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα 2003, σελ

6 24 1Σ 1975), αλλά αναγνωρίζεται και ως δικαίωμα, του οποίου φορέας μπορεί να είναι ο καθένας (άρθρο 24 1Σ 2001). Είναι το δικαίωμα για ένα περιβάλλον υγιεινό και οικολογικά ισόρροπο. Ζήτημα γεννάται σχετικά με το χαρακτηρισμό του δικαιώματος του άρθρου 24 1Σ ως ατομικού ή κοινωνικού. Ο επιθετικός προσδιορισμός που θα αποδοθεί είναι ιδιαίτερα κρίσιμος, καθώς θα οριοθετήσει το είδος και την έκταση των εξουσιών που παρέχει στον φορέα του. Η θεώρησή του ως ατομικό δικαίωμα παρέχει αυτόματα στον πολίτη την αγώγιμη αξίωση έναντι του κράτους για αποχή από ενέργειες που προσβάλλουν το περιβάλλον. Εάν γίνει δεκτό ότι το δικαίωμα στο περιβάλλον είναι κοινωνικό, κατοχυρώνεται υποχρέωση του κράτους να παρεμβαίνει λαμβάνοντας θετικά μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος. Η αξίωση αυτή του φορέα, κατά την κρατούσα άποψη, δεν είναι αγώγιμη, εκτός κι αν πρόκειται να καταργηθεί ή να μειωθεί η ήδη υπάρχουσα κρατική μέριμνα, οπότε και θίγεται το κοινωνικό κεκτημένο. Επειδή για ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα, όπως το περιβάλλον, είναι αδίρητη η ανάγκη πλήρους νομικής προστασίας, ορθότερο είναι να αναγνωρισθεί το δικαίωμα του άρθρου 24 1Σ ως μεικτού χαρακτήρα 4, δηλαδή τόσο ως ατομικό όσο και ως κοινωνικό 5 και πολιτικό. Για την ικανοποίηση, δηλαδή, αυτού του δικαιώματος δεν αρκεί η αρνητική αποχή του κράτους, αλλά απαιτείται η λήψη από αυτό θετικών μέτρων, αφού τα κοινωνικά δικαιώματα έχουν θετικό περιεχόμενο και απαιτούν από το κράτος ορισμένες παροχές 6. Με γνώμονα αυτό το σκεπτικό, έχει υιοθετηθεί η άποψη ότι το άρθρο 24Σ δεσμεύει απευθείας τόσο το Νομοθέτη όσο και τη Διοίκηση και τα Δικαστήρια, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν οι αναγκαίοι εκτελεστικοί του Συντάγματος νόμοι. Προσδίδεται, έτσι, εξουσία στον πολίτη για την 4 Τάχος Αναστάσιος, «Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.45, Παπακωνσταντίνου Απόστολος, «Περιβάλλον φυσικό. Σχολιασμός της απόφ. 900/2003 Α.Π.», Το Σύνταγμα 4/2003, σελ.760, Καράκωστας Ιωάννης & Τσεβρένης Βασίλειος, «Η προστασία του περιβάλλοντος κατά το ιδιωτικό δίκαιο», Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου Ε/2005, σελ.577, Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.101, Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ Βλ. και απόφαση 336/1992 Μον.Πρωτ.Χαλκίδας, όπου ρητά αναφέρει «το Ελληνικό Δημόσιο παραβιάζει το αντίστοιχο κοινωνικό δικαίωμα των αιτούντων με την κοπή των δέντρων» (αδημοσίευτη, βλ. Καράκωστα Ιωάννη, «Προστασία του περιβάλλοντος και πολεοδομικές διατάξεις. Σχολιασμός της απόφασης 7/1992 Ολ.Α.Π.», Νομικό Βήμα, Τόμος 41, 1993, σελ.63). 6 Ι.Κ.Καράκωστας, «Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων», Ενθύμημα Άλκη Αργυριάδη, Τόμος Ι, σελ.363, Εκδόσεις Σάκκουλα

7 ικανοποίηση του έννομου συμφέροντός του. Ειδικότερα θεμελιώνεται ευθύνη του Κράτους βάσει των άρθρων ΕισΝΑΚ. Είναι, βέβαια, αλήθεια ότι κάτι τέτοιο στην πράξη είναι ιδιαίτερα δυσεφάρμοστο, εξαιτίας της γενικότητας της διάταξης, καθώς δεν είναι δυνατό να ορίζεται επακριβώς στο Σύνταγμα το περιεχόμενο του εννόμου προστατευόμενου αγαθού. Επιπρόσθετα, ο δικαστής δεν έχει σαφές κριτήριο για τα μέτρα που έπρεπε ή παρέλειψε να λάβει το αρμόδιο διοικητικό όργανο. Ωστόσο, βάσει της τελολογικής ερμηνείας, το Σύνταγμα θεμελιώνει, και όταν συντρέχει ανάγκη άμεσης εφαρμογής του, την αστική ευθύνη για την προστασία του περιβάλλοντος. Εξάλλου, όπως πολύ εύστοχα έχει παρατηρηθεί, «η συνταγματική κατοχύρωση του περιβάλλοντος στο άρθρο 24 του Συντάγματος δεν αποτελεί το τέρμα της προσπάθειας για αποτελεσματική νομική προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών αλλά την αφετηρία 7». ΙΙ. ΔΙΚΑΙΟ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΓΕΝΙΚΑ 1. Η ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΚΩΔΙΚΑ : Α) ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (57ΑΚ) Η ίδια η ύπαρξη του ατόμου, πόσο μάλλον η ανθρώπινη προσωπικότητα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το περιβάλλον. Καταστροφή της φύσης ή ακόμα και υποβάθμιση αυτής, συνεπάγεται αυτόματα και αδυναμία εξασφάλισης όλων των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, όπως είναι η προστασία της αξίας του ανθρώπου (2 1Σ), της ζωής (5 2Σ), της υγείας (21 3Σ), της ανθρώπινης τιμής (5 2Σ) και φυσικά της υγιούς ανάπτυξης της προσωπικότητας (5 1Σ). Δικαιολογημένα, λοιπόν, έχει κριθεί ότι το κοινωνικό δικαίωμα προστασίας του περιβάλλοντος αποτελεί τμήμα του ενιαίου συστήματος προστασίας της προσωπικότητας ακόμα και έναντι του κράτους 8. Το περιβάλλον αποτελεί το χώρο όπου δημιουργείται και αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου. Από εκεί προμηθεύεται ο άνθρωπος όλα τα 7 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ Απόφ. 306/1992 Μον.Πρωτ.Χαλκίδας, ΕΔΔΔ,1990 σελ.178επ

8 απαραίτητα αγαθά για την επιβίωση, την υγιεινή διαβίωση και την εξασφάλιση ποιότητας ζωής. Με την προσβολή, λοιπόν, της φύσης θίγεται απευθείας η διάταξη του άρθρου 5 1Σ και συνακόλουθα και του άρθρου 57ΑΚ. Θίγεται, με άλλα λόγια, το δικαίωμα της προσωπικότητας επί της ποιότητας της ζωής ως ανθρώπων 9, θεμελιώνοντας αστική ευθύνη του προσβάλλοντος. Προϋπόθεση ενεργοποίησης του άρθρου 57ΑΚ είναι κατ αρχήν η προσβολή της προσωπικότητας. Για να θεμελιωθεί προσβολή της προσωπικότητας αρκεί να συντρέχει βλάβη του περιβάλλοντος. Βλάβη συνιστά όχι μόνο η ρύπανση ή η υποβάθμιση της φύσης, αλλά και η αναίρεση του κοινωφελούς χαρακτήρα κοινόχρηστου ή κοινού σε όλους πράγματος. Με άλλα λόγια, το ιδιωτικό δικαίωμα χρήσεως των κοινών σε όλους και κοινοχρήστων πραγμάτων αποτελεί την αστικού δικαίου έκφανση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος επί του περιβάλλοντος 10. Κοινά σε όλους αγαθά είναι ο ατμοσφαιρικός αέρας και η θάλασσα, ενώ κοινόχρηστα είναι (όπως ενδεικτικά αναφέρονται στο νόμο 11 ) «τα πράγματα κοινής χρήσης, ιδίως τα νερά με ελεύθερη, αέναη ροή, οι δρόμοι, οι πλατείες, οι γυαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους» (967ΑΚ). Η ρύπανση, λοιπόν, της θάλασσας ή του ποταμού, η αποψίλωση του δάσους, η απαγόρευση πρόσβασης σε μια παραλία ή σε ένα δημόσιο δάσος, η στέρηση της πρόσβασης σε αρχαιολογικούς θησαυρούς και μνημεία της χώρας 12, προσβάλλουν το δικαίωμα χρήσης των κοινών σε όλους και των κοινόχρηστων πραγμάτων. Καθώς αυτή η εξουσία απορρέει από το ευρύτερο δικαίωμα της προσωπικότητας, ο θιγόμενος έχει τη δυνατότητα να εγείρει αγωγή προσβολής αυτής κατά τις διατάξεις περί αδικοπραξίας (57ΑΚ και 914ΑΚ). Η προσβολή της προσωπικότητας θα πρέπει να είναι παράνομη, να αντιτίθεται δηλαδή στην έννομη τάξη. Η διάταξη του άρθρου 57ΑΚ αποτελεί ένα λευκό κανόνα, καθώς ως προς το στοιχείο του παρανόμου παραπέμπει στο σύνολο της έννομης τάξης. Κάθε κοινωνικώς αποδοκιμαστέα επέμβαση στην προσωπικότητα, 9 Τάχος Αναστάσιος, «Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ Ι.Κ.Καράκωστας, «Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων», Ενθύμημα Άλκη Αργυριάδη, Τόμος Ι, σελ.363, Εκδόσεις Σάκκουλα Καράκωστας Ιωάννης & Τσεβρένης Βασίλειος, «Η προστασία του περιβάλλοντος κατά το ιδιωτικό δίκαιο», Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου Ε/2005, σελ Βλ. απόφ /1997 Μον.Πρωτ.Αθηνών, ΠερΔικ, 3/1997, σελ.379επ και απόφ. 1796/1993 Μον.Πρωτ.Θεσσαλονίκης, Αρμενόπουλος ΜΗ, 1994, σελ.162επ

9 εφόσον αυτή δε δικαιολογείται από το νόμο, συνιστά παράνομη προσβολή. Έτσι, συμπεριφορά με την οποία προσβάλλεται η κοινή χρήση ή η κοινή ωφέλεια κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγματος, συνιστά παράνομη προσβολή, διότι προσκρούει στο άρθρο 970ΑΚ και ταυτόχρονα αντιβαίνει στην διάταξη του άρθρου 24Σ. Ακόμα κι αν υπάρχει άδεια της αρχής, η οποία παραχωρεί ιδιαίτερο δικαίωμα σε κοινόχρηστο ή κοινό σε όλους πράγμα, μπορεί να στοιχειοθετηθεί παρανομία 13. Προϋπόθεση, εξάλλου, έκδοσης της άδειας είναι να εξυπηρετείται ή να μην αναιρείται η κοινή χρήση. Από την προσβολή του δικαιώματος της προσωπικότητας προκύπτει αξίωση για άρση της προσβολής (π.χ. απορρύπανση του ποταμού, αφαίρεση των εγκαταστάσεων που εμπόδιζαν την ελεύθερη είσοδο στην παραλία), παράλειψής της στο μέλλον και δημιουργείται και αξίωση για αποζημίωση, σύμφωνα με τις διατάξεις περί αδικοπραξιών (914ΑΚ). Για την αξίωση αποζημίωσης από αδικοπραξία ο νόμος απαιτεί υπαιτιότητα, εκτός από τις περιπτώσεις όπου ρητά ορίζεται από το νόμο κάτι διαφορετικό. Ειδικά για την προστασία του περιβάλλοντος το άρθρο 29 του Ν.1650/1986 καθιερώνει ευθύνη από διακινδύνευση, δηλαδή αντικειμενική. Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο 59ΑΚ, υφίσταται δυνατότητα ικανοποίησης της ηθικής βλάβης 14 που υπέστη ο χρήστης κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγματος από την προσβολή του δικαιώματος χρήσεως, χωρίς να είναι αναγκαία η ύπαρξη υπαιτιότητας 15. Η χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης επιβάλλεται σύμφωνα με τη συνταγματική επιταγή περί προστασίας της αξίας του ανθρώπου και της προσωπικότητας και δεν εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου. Εφόσον διαπιστωθεί ότι ο ενάγων υπέστη ηθική βλάβη, το δικαστήριο υποχρεούται να επιδικάσει εύλογη αποζημίωση, η οποία μάλιστα θα βρίσκεται σε αναλογία με την ηθική βλάβη Ι.Κ.Καράκωστα, «Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων», Ενθύμημα Άλκη Αργυριάδη, Τόμος Ι, σελ.363, Εκδόσεις Σάκκουλα 1996, Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.367επ. 16 Ι.Κ.Καράκωστας, «Ικανοποίηση της μη περιουσιακής ζημίας και νομολογία», Νομικό Βήμα 34, σελ

10 Η δυνατότητα ασκήσεως προληπτικής αγωγής για παράλειψη, επίσης υφίσταται, κατά μία άποψη 17 και αναμφισβήτητα αποτελεί ένα σπουδαίο εργαλείο νομικής προστασίας του περιβάλλοντος. Η πρόληψη μιας περιβαλλοντικής βλάβης είναι πολύ ευκολότερη από την αποκατάσταση αυτής. Η προληπτική αγωγή για παράλειψη θεμελιώνεται, λοιπόν, στο άρθρο 25ΑΚ και ενισχύεται από τις διατάξεις των 1284ΑΚ, 1299ΑΚ και 1004ΑΚ, όπου ρητά επιτρέπεται η προληπτική αγωγή παραλείψεως προκειμένου να αποφευχθεί σοβαρά απειλούμενη προσβολή πράγματος. Επιπλέον, η διασταλτική αυτή ερμηνεία ενθαρρύνεται και από τη συνταγματική επιταγή του άρθρου 24, το οποίο επιβάλει τη λήψη προληπτικών μέτρων προς αποφυγή προσβολών ικανών να προκαλέσουν ανεπανόρθωτες οικολογικές βλάβες. Ενδεικτικό νομολογιακό παράδειγμα θεμελίωσης αστικής ευθύνης, βάσει του 57ΑΚ, είναι η απόφαση 306/1992 του Μον.Πρωτ.Χαλκίδας, η οποία υποχρεώνει το Δημόσιο να μην προσβάλει το δικαίωμα της προσωπικότητας των ιδιωτών. Το δικαίωμα αυτό προσεβλήθη εξαιτίας ενεργειών του αναδόχου του έργου διανοίξεως οδού στην πόλη τους, με τις οποίες στερούνταν κοινόχρηστων χώρων, καθώς και χώρων αναψυχής, αφού καταστρεφόταν το μοναδικό αλσύλλιο της περιοχής. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η 163/1991 απόφαση του Μον.Πρωτ.Ναυπλίου, με την οποία παρέχεται προστασία στη θάλασσα βάσει της διάταξης 57ΑΚ. Συγκεκριμένα, το δικαστήριο έκρινε ότι πρέπει να διαταχθεί, ως ασφαλιστικό μέτρο υπέρ του δικαιώματος χρήσεως κοινόχρηστου πράγματος, η προσωρινή απαγόρευση της διοχέτευσης αποβλήτων στον Αργολικό κόλπο έως ότου η καθής η αίτηση εγκαταστήσει και λειτουργήσει πλήρες σύστημα βιολογικού καθαρισμού των αποβλήτων της, όπως απαιτεί ο νόμος. Ιδιαίτερης μνείας αξίζει η απόφαση του Μον.Πρωτ.Νάξου 58/1989, με την οποία παρέχεται προστασία του δικαιώματος χρήσεως του αέρα, φωτός κ.λπ. που απορρέει από το δικαίωμα της προσωπικότητας. Το παραπάνω δικαίωμα θίχθηκε από την ανέγερση οικοδομής κατά παράβαση όρων δομήσεως που θεσπίστηκαν για την προστασία παραδοσιακού οικισμού με συνέπεια να παρεμποδίζεται η θέα και ο αερισμός του 17 Ι.Κ.Καράκωστας, «Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων», Ενθύμημα Άλκη Αργυριάδη, Τόμος Ι, σελ.363, Εκδόσεις Σάκκουλα

11 αιτούντος και να αλλοιώνεται σημαντικά η αισθητική και τεχνική του παραδοσιακού οικισμού. Τέλος, στην απόφαση των ασφαλιστικών μέτρων 802/2003 του Πρωτοδικείου Ηρακλείου, το δικαστήριο έκρινε ότι η εγκατάσταση σταθμού βάσης κεραίας κινητής τηλεφωνίας, λόγω της εκπομπής ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας προσβάλει παράνομα την προσωπικότητα των περιοίκων και ειδικότερα την υγεία τους 18. Με τις ανωτέρω αποφάσεις ανοίγονται νέοι ορίζοντες στη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων, διαμορφώνεται ένα πλέγμα διατάξεων του αστικού δικαίου για την προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών 19. Β) ΚΑΤΑΧΡΗΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ (281ΑΚ) Η άσκηση κάθε δικαιώματος και επομένως και αυτού της χρήσης των κοινών σε όλους και των κοινόχρηστων πραγμάτων απαγορεύεται να υπερβαίνει προφανώς τα όρια που επιβάλλουν η καλή πίστη ή τα χρηστά ήθη ή ο κοινωνικός προορισμός του δικαιώματος (281ΑΚ). Η άσκηση, λοιπόν, του δικαιώματος χρήσης του περιβάλλοντος με τρόπο που ενδέχεται να το αλλοιώσει και να αποστερήσει την ωφέλειά του από τις επερχόμενες γενεές, συνιστά καταχρηστική άσκηση, κατά την έννοια του 281ΑΚ. Στη διάταξη αυτή θεσμοθετείται η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης στο πεδίο του αστικού δικαίου. Το δικαίωμα χρήσης του περιβάλλοντος θα πρέπει να ασκείται με γνώμονα τη διαφύλαξή του για τις επόμενες γενεές και όχι κατά τρόπο που υπερβαίνει τα όρια και καθιστά αμφίβολο το εάν θα υφίστανται θάλασσες και δάση από τα οποία θα μπορούν να αποκομίσουν ωφέλεια οι μελλοντικές γενεές 20. Έτσι, υπεισέρχεται μέσω της 281ΑΚ και στο ιδιωτικό δίκαιο η αρχή της αειφόρου ανάπτυξης που εκφράζει τον κοινωνικό σκοπό και συνιστά το όριο και το κριτήριο της καταχρηστικότητας των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων. Για την εφαρμογή της διάταξης του άρθρου 281ΑΚ απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη δικαιώματος και η άσκηση αυτού, δηλαδή η έκφρασή του στον 18 Σχετικές οι αποφ. 4531/2001 Μον.Πρωτ.Αθηνών, Νομικό Βήμα, 2004, σελ.1767 και 187/2004 Πρωτ.Πειραιά, Νομικό Βήμα 2004, σελ Καράκωστας Ιωάννης, «Προστασία του περιβάλλοντος και πολεοδομικές διατάξεις. Σχολιασμός της απόφ. 7/1992 Α.Π.», Νομικό Βήμα 1993, σελ Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ

12 εξωτερικό κόσμο, είτε με πράξη είτε με παράλειψη (π.χ. εκπομπές καπνού, παράλειψη καθαρισμού της κοίτης πηγής νερού από κύριο ακινήτου όπου βρίσκεται η κοίτη κ.λπ.). Επόμενη προϋπόθεση είναι η καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος. Κατάχρηση, όπως ορίζεται και στο γράμμα του νόμου, συνιστά η προφανής υπέρβαση των ορίων, με βάσει την εντύπωση που προκαλείται στο μέσο συνετό άνθρωπο, η παραβίαση των χρηστών ηθών και της καλής πίστης κατά τρόπο ώστε να μην εξυπηρετείται ή και να αναιρείται η κοινή χρήση του περιβάλλοντος. Καταχρηστική μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και η άσκηση του δικαιώματος μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα αδράνειας και ουσιαστικά αποδυνάμωσής του. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει το δικαίωμα να ασκείται υπό το πρίσμα της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης, ώστε να εξασφαλίζεται η διατήρηση της φύσης και να προστατεύεται το περιβάλλον ως διηνεκές αγαθό. Από την παράβαση του άρθρου 281ΑΚ γεννάται αστική ευθύνη. Ο βλαπτόμενος από την κατάχρηση δικαιώματος έχει τη δυνατότητα να εγείρει αγωγή για παύση της καταχρηστικής άσκησης και παράλειψής της στο μέλλον. Μπορεί, επίσης, με τη συνδυαστική εφαρμογή της προσήκουσας στην περίπτωση διάταξης (άρθρ. 29 Ν.1650/86, 914ΑΚ, ΑΚ, 1108ΑΚ) να ζητήσει αποζημίωση, ακόμη και χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης 21 (932ΑΚ). Γ) ΓΕΙΤΟΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ (1003επ ΑΚ) Με τις διατάξεις του γειτονικού δικαίου του Αστικού Κώδικα, προστατεύεται αμέσως το ατομικό δικαίωμα της ιδιοκτησίας και εμμέσως το περιβάλλον όπου βρίσκεται το προστατευόμενο ακίνητο. Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 1003ΑΚ, «ο κύριος ακινήτου έχει υποχρέωση να ανέχεται την εκπομπή καπνού, αιθάλης, αναθυμιάσεων, θερμότητας, θορύβου, δονήσεων, εφόσον αυτές δεν παραβλάπτουν σημαντικά τη χρήση του ακινήτου του ή προέρχονται από χρήση συνήθη για ακίνητα της περιοχής». Κατά τη νομολογία, στην έννοια των εκπομπών περιλαμβάνονται επίσης η εκπομπή φθορίου, ηλεκτρικής, μαγνητικής ενέργειας, 21 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.513επ

13 χημικών αερίων, μόλυβδου, χημικών αερίων, τέφρα και άλλες επενέργειες όπως σκόνη, μουσική, υγρασία, δυσοσμία κ.λπ. Οι εκπομπές που υπερβαίνουν τα όρια, παραβλάπτοντας τη χρήση του ακινήτου, γεννούν αξίωση για άρση της προσβολής και παράλειψής της στο μέλλον κατά το άρθρο 1108ΑΚ. Επιπλέον, είναι δυνατό να αποτελέσουν (οι εκπομπές) αντικείμενο αρνητικής αγωγής, αγωγής διαταράξεως ή αποβολής από τη νομή, ενδεχομένως και αγωγών αποζημίωσης και προστασίας της προσωπικότητας. Ασκώντας την αρνητική αγωγή του άρθρου 1108ΑΚ, ο κύριος δικαιούται να απαιτήσει από εκείνον που προσέβαλε την κυριότητα να άρει την προσβολή, δηλαδή να παραμερίσει τις βλαβερές συνέπειες και να μην την επαναλάβει στο μέλλον, εφόσον αφορά προσβολή που είναι δυνατόν να συνεχίζεται στο μέλλον. Η αξίωση παράλειψης θα μπορούσε να συνίσταται και στη λήψη των κατάλληλων μέτρων εκ μέρους του εναγόμενου προκειμένου να παύσουν ή να μειωθούν οι βλαβερές εκπομπές. Προβλέπεται, όπως προαναφέραμε, η χρήση ακόμα και των αγωγών της νομής για την προστασία από τις εκπομπές που υπερβαίνουν τα επιτρεπτά όρια. Δικαιούνται να τις εγείρουν όχι μόνο ο κύριος (όπως στην περίπτωση του άρθρου 1003ΑΚ), αλλά και ο νομέας, ο οιονεί νομέας και ο κάτοχος, επιλέγοντας ανάλογα είτε την αγωγή αποβολής είτε την αγωγή διαταράξεως της νομής. Δυνατή είναι και η εφαρμογή της διάταξης του άρθρου 985ΑΚ περί αυτοδύναμης προστασίας της νομής. Σύμφωνα με αυτή, ο νομέας έχει την εξουσία να αποκρούσει με τη βία κάθε διατάραξη ή απειλούμενη αποβολή από τη νομή και να αναλάβει με τη βία το πράγμα που αφαιρέθηκε παράνομα, μέσα στα όρια εννοείται της αυτοπροστασίας. Σχετικές είναι και οι διατάξεις των άρθρων 1004ΑΚ και 1005ΑΚ. Ειδικότερα, με το άρθρο 1004ΑΚ παρέχεται ρητώς η δυνατότητα άσκησης αγωγής προληπτικά προκειμένου να απαγορευθεί η κατασκευή ή η διατήρηση εγκαταστάσεων στο γειτονικό ακίνητο, εφόσον από την ύπαρξη ή τη χρήση τους προβλέπονται με βεβαιότητα παράνομες ενέργειες στο ακίνητο του ενάγοντος (προληπτική αρνητική

14 αγωγή 22 ). Η δυνατότητα αυτή δεν προβλέπεται όταν η εγκατάσταση πρόκειται να γίνει ή έγινε με άδεια της αρχής ή μετά από τήρηση ειδικών όρων που επιβάλλονται από το νόμο (1005ΑΚ). Στην περίπτωση αυτή, αξίωση για άρση της προσβολής γεννάται μόνο αφότου εκδηλωθούν οι παράνομες επενέργειες, οπότε είναι δυνατό να ζητηθεί όχι μόνο η άρση της προσβολής και η παράλειψή της στο μέλλον, αλλά η απαγόρευση ολόκληρης της εγκατάστασης από την οποία πηγάζουν οι επιβλαβείς επενέργειες. Δυνατή είναι και εδώ η έγερση αγωγής διατάραξης της νομής ή και η λήψη ασφαλιστικών μέτρων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λειτουργία με άδεια της αρχής δε σημαίνει αυτομάτως ότι ο ιδιοκτήτης του βλαπτόμενου ακινήτου είναι υποχρεωμένος άνευ ετέρου να ανέχεται τις βλαπτικές επενέργειες 23. Το εύρος της υποχρέωσης ανοχής περιορίζεται από τη νομολογία με τη μέθοδο της σύμφωνης με το Σύνταγμα (17Σ) ερμηνείας της 1003ΑΚ. Ειδικότερα, η απόφαση 7800/1982 Εφ.Αθηνών έκρινε ότι όταν εξαιτίας εκπομπών φθορίου από το εργοστάσιο της εναγόμενης καταστρέφονται εντελώς οι αμυγδαλιές του ενάγοντος, τότε ο τελευταίος δεν έχει υποχρέωση ανοχής των αρνητικών επενεργειών ακόμα και αν αυτές προέρχονται από συνήθη χρήση για ακίνητα της περιοχής. Η προστασία του 1003ΑΚ στον κύριο του βλάπτοντος ακινήτου δεν είναι απεριόριστη, καθώς δε θα πρέπει να φτάνει στο σημείο να καταλύει και να αχρηστεύει το δικαίωμα της ακίνητης ιδιοκτησίας. Για την εφαρμογή των διατάξεων ΑΚ γίνεται δεκτό ότι δεν απαιτείται να πρόκειται για όμορα ακίνητα, αρκεί το βλαπτόμενο ακίνητο να βρίσκεται μέσα στην περιοχή επίδρασης του βλάπτοντος ακινήτου 24. Προκειμένου να προστατευτεί αποτελεσματικά το περιβάλλον είναι αναγκαία η ερμηνευτική προσαρμογή των διατάξεων στα νέα τεχνολογικά δεδομένα και η διεύρυνση του όρου γείτονας. Επιπλέον, η ερμηνεία της έννοιας της προσβολής της ιδιοκτησίας πρέπει να γίνεται με κριτήριο όχι μόνο τη βλάβη που έχει ως άμεσο αποδέκτη το 22 Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ Κλαβανίδου Δέσποινα, «Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου», Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Β/1999, σελ

15 ακίνητο, αλλά και εκείνη που καταργεί το δικαίωμα του ιδιοκτήτη για απόλαυση της ιδιοκτησίας του μέσα σε ένα υγιή ζωτικό χώρο 25. Σχετική είναι και η απόφαση 718/2001 Α.Π. 26, η οποία ορίζει ότι ενεργεί παράνομα όποιος σε αστική περιοχή διατηρεί εγκαταστάσεις που παράγουν θόρυβο, ή χρησιμοποιεί ηχητικά όργανα (μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι καμπάνες των κωδωνοστασίων των εκκλησιών), εφόσον δημιουργούνται θόρυβοι που προκαλούν ενόχληση σε ένοικο γειτονικού ακινήτου, ή διαταράσσουν την ησυχία των γειτόνων στις ώρες κοινής ησυχίας. Περαιτέρω, όταν με την ενόχληση ή τη διατάραξη βλάπτεται η υγεία του άλλου, τότε προσβάλλεται συγχρόνως και η προσωπικότητά του (57ΑΚ) και έτσι έχει την υποχρέωση να παραλείψει και να μην επαναλάβει την προσβολή στο μέλλον. Δ) ΑΔΙΚΟΠΡΑΞΙΑ (914ΑΚ) Σύμφωνα με το άρθρο 914ΑΚ «όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Η διάταξη αυτή αποτελεί ένα λευκό κανόνα. Δηλαδή, για τον προσδιορισμό της έννοιας του παρανόμου παραπέμπει στο σύνολο της έννομης τάξης. Για να θεμελιωθεί αστική ευθύνη λόγω αδικοπραξίας αρκεί η συμπεριφορά να αντίκειται σε έναν κανόνα δικαίου, οποιουδήποτε κλάδου (ποινικού, αστικού, διοικητικού), οποιασδήποτε τυπικής ισχύος και τέλος, οποιασδήποτε προελεύσεως (εθνικού δικαίου, κοινοτικού ή διεθνούς). Συνεπώς, η προσβολή του δικαιώματος χρήσης κοινού σε όλους ή κοινόχρηστου πράγματος, στοιχείου δηλαδή του περιβάλλοντος, μπορεί να θεμελιώσει αδικοπρακτική ευθύνη και αξίωση για αποκατάσταση της προκληθείσας περιβαλλοντικής ζημίας, εξαιτίας της προσβολής της διάταξης του άρθρου 57ΑΚ για την προστασία της προσωπικότητας. Αστική ευθύνη από αδικοπραξία δημιουργείται και σε συνδυασμό με τις διατάξεις του γειτονικού δικαίου (1003επΑΚ) ή και σε συνδυασμό με το άρθρο 281ΑΚ περί καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος. Επιπλέον διατάξεις που μπορούν να θεμελιώσουν τον παράνομο χαρακτήρα, είναι αυτές των ειδικών νόμων που αποσκοπούν στην προστασία του 25 Καράκωστας Ιωάννης & Τσεβρένης Βασίλειος, «Η προστασία του περιβάλλοντος κατά το ιδιωτικό δίκαιο», Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου Ε/2005, σελ Νομικό Βήμα, 2001, σελ.1097, βλ. και απόφ. 1214/2003 Μον.Πρωτ.Βόλου, ΠερΔικ, 1/2004, σελ

16 περιβάλλοντος, όπως ο Ν.1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος, ο Ν.314/76 «περί αστικής ευθύνης συνεπεία ζημιών εκ ρυπάνσεως υπό πετρελαίου», το ν.δ. 336/69 «περί αστικής ευθύνης στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας» κ.λπ. Η παραβίαση των διατάξεων αυτών καθιστά τη συμπεριφορά παράνομη (είτε αυτή προέρχεται από το κράτος είτε από ιδιώτη), καθώς η προστασία του περιβάλλοντος είναι δικαίωμα ατομικό και όχι μόνο αγαθό δημόσιου συμφέροντος 27. Παράνομη συμπεριφορά υφίσταται και όταν παραβιάζονται οι γενικές αρχές που διέπουν το δίκαιο, όπως π.χ. η αρχή της καλής πίστης ή η αρχή της υποχρέωσης τήρησης επιμέλειας. Προϋπόθεση για την εφαρμογή του άρθρου 914ΑΚ είναι, καταρχήν, να υφίσταται ανθρώπινη συμπεριφορά, δηλαδή η βλάβη να έχει επέλθει ύστερα από πράξη ανθρώπου, είτε άμεσα είτε έμμεσα με την παρεμβολή μηχανικών μέσων. Η συμπεριφορά μπορεί να συνίσταται και σε παράλειψη, αρκεί βέβαια αυτή η παράλειψη να αντίκειται σε διατάξεις που επιβάλλουν τη λήψη μέτρων ή τη διενέργεια πράξης για την αποτροπή περιβαλλοντικής ζημίας. Τέλος, για τη θεμελίωση αστικής ευθύνης ένεκα αδικοπραξίας ιδιωτικού δικαίου, απαραίτητη είναι η ύπαρξη υπαιτιότητας (σε αντίθεση με την αστική ευθύνη ένεκα αδικοπραξίας δημοσίου δικαίου) εκ μέρους του δράστη, δηλαδή δόλου ή αμέλειας, καθώς και ο αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της παράνομης-υπαίτιας συμπεριφοράς και του ζημιογόνου αποτελέσματος. Υφίσταται, ωστόσο, και αντικειμενική ευθύνη λόγω αδικοπραξίας, όπως στη διάταξη του Αστικού Κώδικα για την ευθύνη του προστήσαντος ή του 924ΑΚ για την ευθύνη του κατόχου ζώου. Εξαιτίας, της ιδιαιτερότητας του περιβαλλοντικού αγαθού, είναι στην πράξη πολύ δύσκολο να αποδειχθεί η υπαιτιότητα. Θα πρέπει ουσιαστικά να εξετασθεί εάν ο εναγόμενος είχε λάβει όλα τα απαραίτητα και κατάλληλα μέτρα ασφαλείας. Απαιτείται, λοιπόν, δυνατότητα γνώσης στοιχείων που ανήκουν στην σφαίρα της επιχειρησιακής δράσης του εναγόμενου και επομένως, δεν υπάρχει δυνατότητα πλήρους προσπελάσεως στα αίτια της ζημίας. Γι αυτούς τους λόγους, έχει 27 Παπακωνσταντίνου Απόστολος, «Περιβάλλον φυσικό, Σχολιασμός της απόφ. 900/2003 Α.Π.», Το Σύνταγμα 4/2003, σελ

17 υποστηριχθεί 28 ότι στην ειδική περίπτωση των περιβαλλοντικών ζημιών είναι ορθότερο να γίνει δεκτή η γνήσια αντικειμενική ευθύνη, με αναλογική εφαρμογή του άρθρου 925ΑΚ. Σύμφωνα με αυτή τη διάταξη «ο κύριος ή νομέας κτίσματος ή άλλου έργου που συνέχεται με το έδαφος ευθύνεται για τη ζημία που προξενήθηκε σε τρίτον εξαιτίας ολικής ή μερικής πτώσης του, εκτός κι αν αποδείξει ότι η πτώση δεν οφείλεται σε ελαττωματική κατασκευή ή σε πλημμελή συντήρησή του». Έτσι, αντιστρέφεται το βάρος αποδείξεως και ο εναγόμενος, έχοντας στη διάθεσή του τα πλήρη στοιχεία, καλείται να αποδείξει ότι δεν ευθύνεται ο ίδιος ή ότι ευθύνεται μόνο ως προς ένα κομμάτι της ζημίας. Περιεχόμενο της ευθύνης από αδικοπραξία είναι η αξίωση για αποζημίωση. Η ζημία, βέβαια, που θα αποκατασταθεί δεν καλύπτει όλες τις βλάβες που υπέστη το περιβάλλον από τη συγκεκριμένη ενέργεια, παρά μόνο όσες προσβάλλουν ιδιωτικά έννομα αγαθά. Έτσι, για παράδειγμα, στην περίπτωση της μόλυνσης ενός ποταμού, η αποζημίωση θα περιλαμβάνει τη βλάβη των ιδιωτών που δε μπορούν πλέον να χρησιμοποιούν το νερό του ποταμού, τη βλάβη των λουομένων που κολύμπησαν στα μολυσμένα νερά, δε θα καλύπτει, όμως, την γενικότερη οικολογική καταστροφή που συντελέσθηκε, τη διατάραξη της περιβαλλοντικής ισορροπίας η οποία πιθανότατα θα είναι μεγαλύτερη σε έκταση τόσο εδαφικά όσο και χρονικά.. Το κοινωνικό σύνολο, με άλλα λόγια, θα πρέπει να συμβιώσει με την οικολογική καταστροφή ή να επωμισθεί το ίδιο τις δαπάνες της επαναφοράς της οικολογικής ισορροπίας. Περαιτέρω, δημιουργείται αξίωση για παράλειψη και άρση της προσβολής, ώστε να παραμερίζεται η πηγή της προσβολής και να αποφεύγονται μελλοντικές περιβαλλοντικές βλάβες. Σχετική είναι η απόφαση 10668/1984 του Εφετείου Αθηνών, με την οποία το δικαστήριο έκρινε ότι εκπομπή φθορίου από εργοστάσιο και η συνακόλουθη μόλυνση φυτών και δέντρων και θανάτωση των μελισσών του γείτονα συνιστά παράνομη πράξη και θεμελιώνει αδικοπρακτική ευθύνη αποκαταστάσεως της ζημίας που υπέστη ο μελισσοκόμος εξαιτίας της καταστροφής των μελισσών. Η επιχείρηση δεν έλαβε τα ενδεικνυόμενα μέτρα προκειμένου να αποφευχθεί η ζημία, έδειξε, δηλαδή, αμέλεια ως προς την τήρηση της απαιτούμενη επιμέλεια. Η ευθύνη 28 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.479επ

18 της, σύμφωνα με την απόφαση, δεν αίρεται από το γεγονός ότι αυτή λειτουργεί βάσει ειδικού νόμου και από το ότι τηρήθηκαν όλοι οι προβλεπόμενοι όροι. 2. Η ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΕΙΣΝΑΚ Βάσει της διάταξης του άρθρου 105ΕισΝΑΚ, εάν όργανο του Δημοσίου (συμπεριλαμβανομένου και Δήμου ή Κοινότητας, άλλων Ν.Π.Δ.Δ. και Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων), κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που του έχει ανατεθεί, τελέσει παράνομη πράξη, η οποία και προκαλέσει βλάβη στο περιβάλλον ή παραλείψει να προβεί σε ενέργεια και επέλθουν αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον, τότε το Δημόσιο ευθύνεται σε αποζημίωση, εις ολόκληρον με το υπαίτιο πρόσωπο. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα ανωτέρω η αστική ευθύνη του Κράτους θεμελιώνεται με πράξη ή παράλειψη οργάνου, δηλαδή ενέργεια είτε νομική είτε υλική. Νομική ενέργεια μπορεί να είναι η έκδοση εκτελεστής ή μη εκτελεστής διοικητικής πράξης, είτε ακόμη και η παράλειψη έκδοσης οφειλόμενης κατά το νόμο πράξης. Απαιτείται, επιπλέον, η πράξη αυτή να είναι παράνομη, δηλαδή να παραβιάζει έναν κανόνα δικαίου, είτε του δημοσίου κλάδου, είτε του ιδιωτικού, είτε γενικό, είτε ειδικό. Έχει διατυπωθεί η άποψη 29 ότι δεν θεμελιώνεται ευθύνη της διοίκησης αν η παρανομία συνίσταται στην παράβαση ενός κανόνα, από τον οποίο δεν πηγάζει συγκεκριμένο δικαίωμα του διοικουμένου που ζημιώθηκε, επειδή η διάταξη έχει θεσπισθεί αποκλειστικά και μόνο για χάρη του δημόσιου συμφέροντος ή άλλου προσώπου τρίτου, έστω κι αν εμμέσως από την παραβίαση προσβλήθηκε δικαίωμα του ενάγοντος. Περαιτέρω, η παρανομία πρέπει να βρίσκεται σε αιτιώδη συνάφεια με τη ζημία που έχει επέλθει. Αιτιώδης σύνδεσμος δεν αποκλείεται να υφίσταται ακόμα κι αν η ζημία επέλθει μελλοντικά. Αυτό, εξάλλου, συνήθως συμβαίνει στην περίπτωση της περιβαλλοντικής βλάβης, όπου το αποτέλεσμα συχνά αναφέρεται στο μέλλον και είναι ορατό μακροχρόνια. Εάν υφίσταται μελλοντική ζημία, όσον αφορά το διαφυγόν κέρδος, δεν απαιτείται βεβαιότητα, δηλαδή πλήρης απόδειξη. Αρκεί η πιθανολόγηση του προσδωκόμενου οφέλους κατά τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων. 29 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ

19 Για να θεμελιωθεί αστική ευθύνη του Κράτους απαιτείται η επίμαχη πράξη ή παράλειψη να έγινε από όργανο του Δημοσίου κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Θα πρέπει δηλαδή η ενέργεια να είναι σχετική με την υπηρεσία που του έχει ανατεθεί, να εντάσσεται στο πλαίσιο των γεγονότων που μπορούν να συμβούν κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του. Γίνεται δεκτό ότι ακόμη κι αν το όργανο ενήργησε κατά κατάχρηση της υπηρεσίας που του είχε ανατεθεί, υφίσταται αστική ευθύνη του Κράτους Το άρθρο 105ΕισΝΑΚ δεν απαιτεί ως προϋπόθεση τη συνδρομή υπαιτιότητας, συνεπώς και η ανυπαίτια ενέργεια, εφόσον είναι αντικειμενικά παράνομη, θεμελιώνει αστική ευθύνη του Κράτους. Δηλαδή, η αστική ευθύνη λόγω αδικοπραξίας δημοσίου οργάνου είναι αντικειμενική, σε αντιδιαστολή με αυτή του ιδιωτικού δικαίου, η οποία είναι υποκειμενική (914ΑΚ). Εντούτοις, το άρθρο 105ΕισΝΑΚ ορίζει ότι μαζί με το Κράτος υπέχει ευθύνη εις ολόκληρον και το υπαίτιο πρόσωπο, δηλαδή το όργανο. Η συντριπτική πλειοψηφία των εμμέσων οργάνων του Κράτους, των ΟΤΑ και των λοιπών ΝΠΔΔ υπάγονται στην ειδική ρύθμιση του άρθρου 38 του Υπαλληλικού Κώδικα και δεν υπέχουν προσωπική αστική ευθύνη, δεν ευθύνονται δηλαδή διπλά και έναντι του Κράτους και έναντι των διοικουμένων. Συγκεκριμένα, ευθύνονται «για την αποζημίωση την οποία κατέβαλε το Δημόσιο σε τρίτους για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις τους κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, εφόσον οφείλονται σε δόλο ή βαρεία αμέλεια» και «δεν ευθύνονται έναντι των τρίτων για τις ανωτέρω πράξεις ή παραλείψεις». Έτσι, οι συγκεκριμένοι υπάλληλοι ευθύνονται έμμεσα για την περιβαλλοντική ζημιογόνο πράξη τους ή παράλειψη. Όσοι υπάλληλοι δεν υπάγονται στην ειδική διάταξη του άρθρου 38 του Υπαλληλικού Δικαίου, ευθύνονται εις ολόκληρον, προσωπικά και επομένως θα πρέπει να ερευνηθεί σε αυτή την περίπτωση εάν συντρέχει υπαιτιότητα του οργάνου. Εφόσον συντρέχουν όλες οι ανωτέρω προϋποθέσεις, ο θιγόμενος διοικούμενος δικαιούται να ζητήσει αποζημίωση, η οποία περιλαμβάνει την θετική ζημία και το διαφυγόν κέρδος, δηλαδή την αποθετική ζημία. Είναι δυνατή ακόμη η αποκατάσταση της τυχόν ηθικής βλάβης ή της ψυχικής οδύνης σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου, έστω κι αν η παράνομη πράξη ή παράλειψη είναι σχετική με

20 την περιουσία 30. Η αγωγή αποζημίωσης εισάγεται με το ένδικο βοήθημα της αγωγής ενώπιον των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων. Τα άρθρα ΕισΝΑΚ αναφέρονται στην αστική ευθύνη του Κράτους από παράνομη ενέργεια. Είναι δυνατό, ωστόσο, να υφίσταται αστική ευθύνη του Κράτους και από νόμιμη ενέργειά του, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση έκδοσης νόμου που αντίκειται στο Σύνταγμα ή σε διάταξη με υπερνομοθετική ισχύ. Σε αυτή την περίπτωση υφίσταται ουσιαστικά έκδοση παράνομηςαντισυνταγματικής πράξης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, όσον αφορά την κρατική αστική ευθύνη, η αρχή της διακινδύνευσης ή του κινδύνου και στη συγκεκριμένη περίπτωση του περιβαλλοντικού κινδύνου. Βάσει αυτής της αρχής, δεν αποκλείεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αναγνωρισθεί, άμεσα ή έμμεσα, από το νόμο αστική ευθύνη του Κράτους ανεξάρτητα από υπαιτιότητα ή παρανομία ή νομιμότητα της δράσης των οργάνων του. Πρόκειται για πλήρη αντικειμενική ευθύνη από ζημία οφειλόμενη σε ενέργειες για την προστασία του περιβάλλοντος ή σε τυχαία γεγονότα. Η εν λόγω ευθύνη βασίζεται στην αρχή της επιείκειας και ισότητας των διοικουμένων στις παροχές (16επΣ) και στα βάρη (4 5Σ). Ειδικότερα, η ευθύνη προς αποζημίωση του διοικούμενου στηρίζεται στο άρθρο 24 του Συντάγματος, από το οποίο απορρέει ευθέως δικαίωμα στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Βάσει, λοιπόν, της αρχής της αλληλεγγύης, η ζημία του ατόμου ενδείκνυται να ανορθωθεί από την ολότητα, όπως αυτή εκπροσωπείται από το Κράτος. Έτσι, για παράδειγμα, κατ εφαρμογή της αρχής του περιβαλλοντικού κινδύνου 31 το Δημόσιο καταβάλλει στον εργοδότη τη δαπάνη μισθοδοσίας του προσωπικού επιχείρησης που ελάττωσε την παραγωγή της ή διέκοψε προσωρινά τη λειτουργία της, λόγω εφαρμογής εκτάκτων μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος (άρθρ.7, Π.Ν.Π. 16/ κυρ. Ν.1327/1983). Με αυτόν τον τρόπο εκπληρώνεται το χρέος εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης όλων των πολιτών, όπως αυτό θεμελιώνεται στο άρθρο 25 4 του Συντάγματος. 30 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ Τάχος Αναστάσιος, «Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2008, σελ

21 III. ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΕΙΔΙΚΑ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ A ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΥΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΜΕ ΤΟ Ν.1650/1986 «ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Η εφαρμογή των διατάξεων του Αστικού Κώδικα περί αστικής ευθύνης λόγω αδικοπραξίας (914ΑΚ) ή προσβολής της προσωπικότητας (57ΑΚ) ή κατάχρησης δικαιώματος ή παραβίασης του γειτονικού δικαίου, αποδεικνύεται αναποτελεσματική όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος. Στην πράξη είναι ιδιαίτερα δύσκολη η απόδειξη της υπαιτιότητας του ζημιώσαντος και της ύπαρξης αιτιώδους συνδέσμου, ενώ δεν προβλέπεται αποκατάσταση της γενικότερης οικολογικής βλάβης και διατάραξης της περιβαλλοντικής ισορροπίας. Στην περίπτωση, δηλαδή, που δεν υπάρχει θύμα (δεν έχει υποστεί βλάβη συγκεκριμένο άτομο), τότε το περιβάλλον υφίσταται βλάβες για τις οποίες, όμως, κανείς δεν ευθύνεται 32. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, ο Έλληνας νομοθέτης, ακολουθώντας τη γενικότερη τάση τόσο στο κοινοτικό και διεθνές δίκαιο, όσο και στις εθνικές έννομες τάξεις, καθιέρωσε με το Ν.1650/86 την ευθύνη από διακινδύνευση του φορέα δραστηριοτήτων αυξημένου για το περιβάλλον κινδύνου, δηλαδή τη γνήσια ή πλήρη αντικειμενική ευθύνη. Συγκεκριμένα, με τη διάταξη του άρθρου 29 του Ν.1650/86, όρισε ότι «οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο προκαλεί ρύπανση ή άλλη υποβάθμιση του περιβάλλοντος ευθύνεται σε αποζημίωση, εκτός αν αποδείξει ότι η ζημία οφείλεται σε ανώτερη βία ή ότι προήλθε από υπαίτια ενέργεια τρίτου που ενήργησε δολίως». Δυστυχώς, η διάταξη αυτή, 21 χρόνια μετά, δεν έχει τύχει εφαρμογής από τη νομολογία, κυρίως εξαιτίας της αόριστης διατύπωσής της 33, που καθιστά δυσχερή την εξειδίκευση των προϋποθέσεων εφαρμογής της, αλλά και εξαιτίας του 32 Μπάλιας Γιώργος, «Η αρχή της προφύλαξης στο διεθνές, κοινοτικό και συγκριτικό δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, Νόμος + Φύση, Βιβλιοθήκη Περιβαλλοντικού Δικαίου -15, σελ Καράκωστας Ιωάννης & Τσεβρένης Βασίλειος, «Η προστασία του περιβάλλοντος κατά το ιδιωτικό δίκαιο», Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου Ε/2005, σελ

22 γεγονότος ότι οι περισσότερες αγωγές αποζημίωσης, που αφορούν περιβαλλοντικά θέματα, βασίζονται στις διατάξεις του Αστικού Κώδικα και κυρίως σε αυτή της προσβολής της προσωπικότητας (57ΑΚ). Ωστόσο, η αξία της εν λόγω διάταξης είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, ενόψει της καθιέρωσης πλήρους/γνήσιας αντικειμενικής ευθύνης, που σκοπό έχει να καταστήσει επιμελέστερους τους φορείς επικίνδυνων για το περιβάλλον έργων και δραστηριοτήτων, ως προς την τήρηση των περιβαλλοντικών όρων. Με το άρθρο 29 του Ν.1650/86 θεμελιώνεται ευθύνη εκ του νόμου, η οποία διαφέρει από τις άλλες μορφές ευθύνης που καθιερώνει ο Αστικός Κώδικας και ιδίως από την αδικοπρακτική ευθύνη. Ειδικότερα, δεν απαιτείται η ύπαρξη παράνομης και υπαίτιας πράξης ή παράλειψης. Η αστική ευθύνη διαμορφώνεται όχι μόνο ανεξαρτήτως υπαιτιότητας (όπως ήδη προβλέπεται στα άρθρα ΕισΝΑΚ), αλλά και ανεξαρτήτως παρανομίας ή νομιμότητας της δράσης του φορέα. Δεν ενδιαφέρει εάν η επιχείρηση λειτουργούσε νόμιμα ή αν είχε λάβει όλες τις απαραίτητες διοικητικές άδειες, απλώς καθίσταται νόμιμη η λειτουργία της πηγής κινδύνου. Αρκεί να αποδειχθεί ότι επήλθε ζημία προκειμένου να θεμελιωθεί αστική ευθύνη του φορέα της εκμετάλλευσης. Με αυτή τη ρύθμιση επιδιώκεται η προληπτική προστασία των αγαθών, καθώς οι φορείς καθίστανται περισσότερο επιμελείς ως προς την επικίνδυνη περιβαλλοντικά δράση τους. Η αποκατάσταση των ζημιών που επέρχονται από την παραγωγή, κατοχή ή εκμετάλλευση αντικειμένων ή την άσκηση δραστηριοτήτων που προκαλούν ρύπανση, μόλυνση ή υποβάθμιση του περιβάλλοντος, κρίνεται δίκαιο να επιρριφθεί στους φορείς τους, οι οποίοι αντλούν οφέλη από αυτές και συνεπώς πρέπει να επωμισθούν και τους σχετικούς κινδύνους. Αυτή είναι εξάλλου και η ουσία της θεωρίας της επικινδυνότητας, ο δημιουργών επικίνδυνες καταστάσεις υποχρεούται, ανεξαρτήτως υπαιτιότητάς του, να επανορθώσει την περιβαλλοντική ζημία η οποία προέκυψε εξαιτίας γεγονότος που προέρχεται από την επικίνδυνη δραστηριότητα σε βάρος άλλων. Αξίζει να παρατεθεί και η κριτική 34 που έχει ασκηθεί στο Ν.1650/86 και την πλήρη αντικειμενική ευθύνη που αυτός θεσπίζει. Ειδικότερα, η εν λόγω νομοθετική πρόβλεψη έχει κατηγορηθεί εξαιτίας της γενικότητάς της, 34 Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ.516επ

23 καθώς περιλαμβάνει στο πεδίο εφαρμογής της τόσο τις εκπομπές ενός μεγάλου εργοστασίου, όσο και τις εκπομπές ενός αρτοποιείου. Αντιμετωπίζονται, δηλαδή, με τον ίδιο τρόπο ήπιες και σοβαρές προσβολές του περιβάλλοντος, μικρομεσαίες επιχειρήσεις και ισχυροί φορείς επικίνδυνων για το περιβάλλον δραστηριοτήτων. Το άρθρο 29 του Ν.1650/86 θεμελιώνει την αστική ευθύνη του φορέα για κάθε ρύπανση ή υποβάθμιση του περιβαλλοντικού συστήματος. Η διάταξη του άρθρου 2 2 Ν.1650/86 ορίζει την έννοια της ρύπανσης ως «παρουσία στο περιβάλλον ρύπων, κάθε είδους ουσιών, θορύβου, ακτινοβολίας ή άλλων μορφών ενέργειας, σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια που μπορούν να προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισμούς και στα οικοσυστήματα ή υλικές ζημίες και γενικά μπορούν να καταστήσουν το περιβάλλον ακατάλληλο για τις επιθυμητές χρήσεις του». Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο 2 4 του ιδίου νόμου, υποβάθμιση είναι «η πρόκληση από ανθρώπινες δραστηριότητες ρύπανσης ή οποιασδήποτε άλλης μεταβολής στο περιβάλλον, η οποία είναι πιθανό να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην οικολογική ισορροπία, στην ποιότητα ζωής και στην υγεία των κατοίκων, στην ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά και στις αισθητικές αξίες». Προκειμένου να εξειδικευθεί περαιτέρω το στοιχείο της ρύπανσης ή της υποβάθμισης, γίνεται δεκτό ότι η υποβάθμιση του άρθρου 29 περιέχει ένα σχετικό λευκό κανόνα. Παραπέμπει, δηλαδή, σε ειδικότερες διατάξεις μέσω των οποίων προσδιορίζεται η μορφή και το είδος της ρύπανσης ή της υποβάθμισης. Οι έννοιες αυτές ( ρύπανση - υποβάθμιση ) προσδιορίζονται, εξάλλου, και από τις σύγχρονες επιστημονικές αντιλήψεις, όπως αυτές εξελίσσονται διαρκώς και οι οποίες είναι δυνατό να διαμορφώσουν τις υποχρεώσεις προστασίας του περιβάλλοντος 35. Πρόκειται για μια διάταξη ιδρυτική της αστικής ευθύνης προς αποζημίωση εξαιτίας περιβαλλοντικής ζημίας. Προϋπόθεση εφαρμογής της δεν είναι μόνο η πρόκληση ρύπανσης ή άλλης υποβάθμισης. Απαιτείται, επιπλέον, να επήλθε περιουσιακή ζημία σε προστατευόμενο έννομο αγαθό ή συμφέρον του ενάγοντος (π.χ. μείωση της αξίας της ιδιοκτησίας του, μείωση της παραγωγής του αγροκτήματός του, θάνατος των ζώων κτηνοτρόφου κ.λπ.). Περιουσιακή ζημία 35 Ι.Κ.Καράκωστας, «Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων», Ενθύμημα Άλκη Αργυριάδη, Τόμος Ι, σελ.363, Εκδόσεις Σάκκουλα

24 υφίσταται και αυτός που κατόπιν της ρύπανσης/υποβάθμισης επεμβαίνει προκειμένου να ανατρέψει την κατάσταση. Στην πράξη, σε αυτή τη θέση βρίσκεται συνήθως ο ιδιώτης ο οποίος υπέστη οικονομική ζημία εξαιτίας της περιβαλλοντικής μόλυνσης και επιδιώκει να μειώσει την περαιτέρω έκτασή της ή το Δημόσιο που δυνάμει του άρθρου 24Σ και των εκτελεστικών αυτού νόμων επιβαρύνεται με τη σχετική υποχρέωση, να λάβει δηλαδή τα κατάλληλα κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας. Δεύτερη προϋπόθεση θεμελίωσης αστικής ευθύνης βάσει του άρθρου 29, είναι η ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου. Στην περίπτωση της ευθύνης από διακινδύνευση, όπως είναι η συγκεκριμένη, η συνάφεια τεκμηριώνεται από την κατοχή και μόνο και εξουσίαση πηγής κινδύνου. Από τη στιγμή, επομένως, που πραγματοποιούνται οι τυπικού κίνδυνοι, οι οποίοι συνδέονται με τη συγκεκριμένοι πηγή, η ζημία καταλογίζεται αυτόματα στο φορέα της επικίνδυνης εγκατάστασης ή δραστηριότητας. Για την καταβολή αποζημίωσης ισχύουν οι γενικές διατάξεις των άρθρων 297επΑΚ. Η αποζημίωση είναι χρηματική αλλά δεν αποκλείεται υπό προϋποθέσεις και η in natura αποκατάσταση, η επαναφορά, δηλαδή, του περιβάλλοντα χώρου και της φύσης στην προτέρα κατάσταση. Η επιδίκαση φυσικής αποζημιώσεως είναι υποχρεωτική για το δικαστή, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρου 297 2ΑΚ, έχει προβληθεί σχετική αίτηση του οφειλέτη ή του δανειστή (106ΚΠολΔ), δεν προσκρούει στο συμφέρον του δανειστή και δεν αντίκειται στο πνεύμα του νόμου. Η in natura αποκατάσταση ενδέχεται να συνιστά το αποτελεσματικότερο μέσο οικολογικής προστασίας, καθώς συμβάλει στη διατήρηση της φυσικής ισορροπίας. Η αποζημίωση είναι πλήρης, επομένως καλύπτει προσβολές του περιβάλλοντος οι οποίες είναι δυνατό να εκδηλωθούν μετά την παρέλευση μεγάλου χρονικού διαστήματος. Συμπεριλαμβάνει, δηλαδή, και μελλοντικές ζημίες που είναι δυνατό να επέλθουν στη φύση ή και στον ίδιο το ζημιωθέντα και την υγεία του. Εξάλλου, σε μεγάλο ποσοστό περιβαλλοντικής ρύπανσης ή υποβάθμισης οι περισσότερες και σημαντικότερες αρνητικές συνέπειες γίνονται προβλέψιμες ή εμφανείς μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα μέσω των οικολογικών αλυσίδων. Η

25 μη πρόβλεψη ευθύνης για μελλοντική και υποθετική ζημία θα καθιστούσε την περιβαλλοντική προστασία ανεπαρκή και αναποτελεσματική. Η αστική ευθύνη βάσει του άρθρου 29 Ν.1650/86 δεν αποκλείει την ευθύνη και από άλλες διατάξεις, όπως εκείνες που αφορούν την προσβολή της προσωπικότητας (57ΑΚ), τις αδικοπραξίες (914ΑΚ), του γειτονικού δικαίου (1003επΑΚ), όπως και διατάξεις που αφορούν την προστασία της κυριότητας και της νομής ή ειδικών νόμων. Δεν αποκλείεται επίσης η ευθύνη βάσει διεθνών συμφωνιών που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος. Όσον αφορά τη δυνατότητα ικανοποίησης της ηθικής βλάβης, οι απόψεις διίστανται. Υποστηρίζεται ότι ο ευθυνόμενος δεν οφείλει αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης, εφόσον κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από τον ιδρυτικό της ευθύνης κανόνα δικαίου. Πάρα ταύτα και στη θεωρία και στη νομολογία έχει εκφρασθεί και η αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή η αποκατάσταση της ηθικής βλάβης είναι δυνατή σε κάθε περίπτωση αδικοπραξίας, αλλά και στις περιπτώσεις αντικειμενικής ευθύνης 36. Σύμφωνα με τον εν λόγω νόμο, ο υπεύθυνος απαλλάσσεται «αν αποδείξει ότι η ζημία οφείλεται σε ανώτερη βία ή ότι προήλθε από υπαίτια ενέργεια τρίτου που ενήργησε δολίως». Γεγονός ανώτερης βίας, σύμφωνα με την επιεικέστερη υποκειμενική θεωρία, είναι το απρόβλεπτο συμβάν που δεν ήταν δυνατό να αποτραπεί ούτε με την καταβολή μέτρων άκρας επιμέλειας και συνέσεως. Βάσει, όμως της αυστηρότερης αντικειμενικής θεωρίας, προκειμένου να χαρακτηρισθεί ένα γεγονός ως ανωτέρας βίας, δεν αρκεί ο φορέα της εκμετάλλευσης να μην ήταν δυνατό να το αποτρέψει ακόμα και με τη μέγιστη δυνατή επιμέλεια. Απαιτείται το συμβάν να κινείται έξω από το χώρο της επιχειρηματικής του δράσης, εκτός της επαγγελματικής και οικονομικής του σφαίρας, ώστε η αποτροπή του να μην ήταν δυνατή, γιατί το γεγονός από τη φύση του ήταν αναπότρεπτο. Ορθότερο είναι να υιοθετηθεί η αντικειμενική θεωρία και ο φορέας της εκμετάλλευσης να απαλλάσσεται μόνο για γεγονότα τα οποία δεν εντάσσονται στη σφαίρα επιρροή του. Ως προς την καθιέρωση απαλλακτικών ρητρών ανωτέρας βίας και δόλιας 36 Δεληγιάννη/Κορνηλάκη, «Ειδικό ενοχικό δίκαιο ΙΙΙ», Εκδόσεις Σάκκουλα 1996, σελ.290, Καράκωστας Ιωάννης, «Περιβάλλον και Δίκαιο», Εκδόσεις Σάκκουλα 2006, σελ