ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κατεύθυνση Πολιτικής Ιστορίας και Στρατηγικών Σπουδών Τα Μη- Επανδρωμένα Αεροσκάφη (μεα) ως Νέο Τεχνολογικό Εργαλείο Πολέμου: Πολιτικές και Στρατιωτικές Παράμετροι από τη Χρήση τους Διπλωματική εργασία του φοιτητή Παναγιώτη Κιούση ΑΕΜ. 282 Επιβλέπων: Καθηγητής Γιώργος Μαργαρίτης Θεσσαλονίκη Ιούνιος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...8 Κεφ. 1: Τι είναι τα μεα και πώς χρησιμοποιούνται Ορισμός των μεα 1.2 Τρόπος λειτουργίας των στρατιωτικών μεα 1.3 Ταξινόμηση των μεα 1.4 Βασικοί τύποι μεα Πολιτικά μεα Στρατιωτικά μεα Κεφ. 2: Στρατιωτική χρήση των μεα: Ιστορία και παρόν Το αεροπλάνο ως πολεμικό μέσο 2.2 Η εξέλιξη των μεα Προϊστορία Τα μεα στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο Η περίοδος του Μεσοπολέμου Τα μεα του 2ου Παγκόσμιου Πόλεμου Μεταπολεμική ανάπτυξη των μεα για πληροφόρηση και αναγνώριση Τα μεα των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Βιετνάμ Τα μεα των ΗΠΑ μεταξύ του Πολέμου του Βιετνάμ και του Πολέμου του Κόλπου Χρήση μεα στον Πόλεμο του Κόλπου ( ) και στον εμφύλιο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας ( ) 2.3 Τα μεα ως μέσα για την εκτέλεση αποστολών ΠΕΑ 2.4 Συγκριτικά πλεονεκτήματα των στρατιωτικών μεα στην εκτέλεση επιχειρήσεων ΠΕΑ έναντι των επανδρωμένων αεροσκαφών και των δορυφόρων 2.5 Διάδοση των στρατιωτικών μεα 2.6 Στρατιωτικά μεα στην Ελλάδα 2.7 Θεωρίες εξάπλωσης των στρατιωτικών μεα Κεφ. 3: Χρήση μεα από το Ισραήλ Η Ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση Πρώτη φάση: Διακρατικές εμπόλεμες συγκρούσεις 2

3 3.1.2 Ίδρυση της ΟΑΠ και Πόλεμος του Λιβάνου Πρώτη ιντιφάντα, απόπειρες ειρήνευσης και αποτυχία των προσπαθειών οριστικής επίλυσης του παλαιστινιακού ζητήματος Η δεύτερη ιντιφάντα και η διαιώνιση του παλαιστινιακού ζητήματος ως ενδοκρατικό πρόβλημα ασφαλείας του Ισραήλ Κυριότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ μετά τη δεύτερη ιντιφάντα 3.2 Ιστορία των στρατιωτικών μεα του Ισραήλ Η αναβάθμιση των αντιαεροπορικών δυνατοτήτων της Αιγύπτου και η πρώτη χρήση μεα από το Ισραήλ κατά τον Πόλεμο του Γιομ-Κιπούρ Η ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας μεα από το Ισραήλ Χρήση μεα κατά τον Πρώτο Πόλεμο του Λιβάνου Χρήση μεα για την εκτέλεση στοχευμένων ανθρωποκτονιών από το Ισραήλ Χρήση μεα κατά τον Πόλεμο των επτά ημερών του Χρήση μεα κατά την επιχείρηση Σταφύλια της οργής το Χρήση μεα κατά την επιχείρηση εκκένωσης του Λιβάνου το Χρήση μεα κατά τη δεύτερη ιντιφάντα 3.3 Χρήση μεα από τις ΕΔΙ κατά την Επιχείρηση Ρίψη Μολυβιού (Πόλεμος της Γάζας) Τα σύγχρονα ισραηλινά μεα Hermes 450, Hermes 900, Heron και Heron TP (Eitan) 3.4 Τελευταίες εξελίξεις στη χρήση μεα από το Ισραήλ 3.5 Τα μεα της Χαμάς 3.6 Τα μεα της Χεζμπολά 3.7 Συμπεράσματα Κεφ. 4: Τα μεα των ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας Η έναρξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας Το ορόσημο της 11ης Σεπτεμβρίου Η Εξουσιοδότηση για τη χρήση στρατιωτικής δύναμης και η κήρυξη του πολέμου στο Αφγανιστάν από τις ΗΠΑ Πρώτες απόρρητες επιχειρήσεις στοχευμένων ανθρωποκτονιών με τη χρήση μεα από τη CIA 4.2 Η χρήση μεα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας Δύο τύποι επιχειρήσεων με μεα: USAF και CIA Τύποι μεα που χρησιμοποιούνται στις επιθέσεις Τρόπος λειτουργίας των μεα των ΗΠΑ 3

4 4.2.4 Οπλισμός των μεα Τρόπος διεξαγωγής των χτυπημάτων Στοχευμένες ανθρωποκτονίες Το θεωρητικό υπόβαθρο της στρατηγικής των στοχευμένων ανθρωποκτονιών Ανθρωποκτονίες υπογραφής 4.3 Πλεονεκτήματα των μεα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας 4.4 Η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ 4.5 Τα μεα των ΗΠΑ στα διάφορα θέατρα επιχειρήσεων Επιχειρήσεις μεα των ΗΠΑ στο Ιράκ Επιχειρήσεις μεα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν μεα των ΗΠΑ στην Υεμένη μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν μεα των ΗΠΑ στη Σομαλία μεα των ΗΠΑ στη Λιβύη μεα των ΗΠΑ σε άλλες χώρες 4.6 Συμπεράσματα Κεφ. 5: Νομιμότητα και ηθικότητα των χτυπημάτων με μεα Το ζήτημα της νομιμότητας, ηθικότητας και αποτελεσματικότητας των χτυπημάτων με μεα Το νομικό επιχείρημα του Γενικού Εισαγγελέα Χόλντερ Η ομιλία του Διευθυντή της CIA Τζον Μπρέναν Η ομιλία του Προέδρου Ομπάμα στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Άμυνας 5.2 Κριτική των επίσημων θέσεων των ΗΠΑ σχετικά με τη χρήση μεα Ο απόρρητος χαρακτήρας των επιχειρήσεων και η αδυναμία δικαστικού ελέγχου Ο ελλιπής κοινοβουλευτικός έλεγχος των επιχειρήσεων Η μη σύννομη κήρυξη πολέμου από τις ΗΠΑ Η προβληματικότητα του εμπόλεμου χαρακτήρα των αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ κατά το διεθνές δίκαιο Η καταχρηστική αξιοποίηση της έννοιας της άμεσης απειλής Η πλήρης απουσία δικαιολόγησης των ανθρωποκτονιών υπογραφής Οι ηθελημένες παράπλευρες απώλειες Οι αθέλητες παράπλευρες απώλειες και τα διπλά χτυπήματα Η δυσκολία διάκρισης μαχητών-αμάχων Η αμφίβολη νομιμότητα των επεμβάσεων σε τρίτες χώρες Η αμφιλεγόμενη λήψη άδειας για επέμβαση από την τρίτη χώρα 4

5 Η αποτυχία της αντιτρομοκρατικής στρατηγικής Ομπάμα 5.3 Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στο Αφγανιστάν Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στην Υεμένη Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στη Λιβύη 5.4 Η θέση της κοινής γνώμης στη στρατιωτική χρήση μεα ΗΠΑ Υπόλοιπος κόσμος 5.5 Η άποψη των Ταλιμπάν του Αφγανιστάν 5.6 Συμπεράσματα Κεφ. 6: Τα μεα του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ και τη Συρία Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία 6.2 μεα του ΙΚ στη Συρία 6.3 μεα του ΙΚ στο Ιράκ 6.4 Μέτρα αντιμετώπισης των μεα του ΙΚ 6.5 Το μεα ως μέσο προπαγάνδας 6.6 Συμπέρασμα Κεφ. 7: Επίδραση των στρατιωτικών μεα στο διεθνές σύστημα Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των μεα: Μια ανακεφαλαίωση 7.2 Οι κίνδυνοι για τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος από τη διάδοση των στρατιωτικών μεα 7.3 Ο κίνδυνος χρήσης μεα από αυταρχικά καθεστώτα 7.4 Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

6 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ-ΠΙΝΑΚΩΝ-ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Εικόνες Εικόνα 1: Εσωτερικό σταθμού ελέγχου εδάφους μεα Predator των ΗΠΑ...κεφ. 1.2 Εικόνα 2: Ερασιτεχνικό μεα Phantom DJI 4 PRO...κεφ Εικόνα 3: Επαγγελματικό μεα DJI Agras...κεφ Εικόνα 4: μεα RQ-11B Raven...κεφ Εικόνα 5: μεα AAI Aerosonde...κεφ Εικόνα 6: μεα ΑΑΙ Shadow...κεφ Εικόνα 7: μεα MQ-1 Predator...κεφ Εικόνα 8: μεα MQ-9 Reaper...κεφ Εικόνα 9: μεα RQ-4 Global Hawk...κεφ Εικόνα 10: μεα Sagem Sperwer της ελληνικής ΠΑ...κεφ. 2.6 Εικόνα 11: Ελληνικής κατασκευής μεα Πήγασος ΙΙ...κεφ. 2.6 Εικόνα 12: Συντρίμμια μεα της Χεζμπολά...κεφ. 3.6 Εικόνα 13: Εκτόξευση οβίδας από μεα του ΙΚ...κεφ. 6.2 Εικόνα 14: Οβίδα από μεα του ΙΚ πλήττει τανκ του Συριακού στρατού...κεφ. 6.2 Εικόνα 15: Όπλο αντιμετώπισης μεα Raysun MD1 του ιρακινού στρατού...κεφ. 6.4 Πίνακες Πίνακας 1: Ταξινόμηση μεα κατά το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ...κεφ. 1.3 Πίνακας 2: Συγκριση επιδόσεων μεα Shadow και Aerosonde...κεφ Πίνακας 3: Χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν...κεφ Πίνακας 4: Οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ σε εκατομμύρια δολάρια...κεφ Πίνακας 5: Οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν σε εκατομμύρια δολάρια...κεφ Πίνακας 6: Απώλειες από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν κατά τα έτη σύμφωνα με το Bureau of Investigative Journalism...κεφ Πίνακας 7: Απώλειες από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν κατά τα έτη σύμφωνα με το ίδρυμα New America...κεφ Πίνακας 8: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν (από το Bureau of Investigative Journalism)...κεφ Πίνακας 9: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν (από το ίδρυμα New America)...κεφ Πίνακας 10: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στην 6

7 Υεμενη (από το Bureau of Investigative Journalism)...κεφ Γραφήματα Γράφημα 1: Χτυπήματα μεα στην Υεμένη την περίοδο κεφ Γράφημα 2: Ποσοστά υποστήριξης κοινής γνώμης των ΗΠΑ στα χτυπήματα με μεα...κεφ Γράφημα 3: Ποσοστά ανησυχίας κοινής γνώμης των ΗΠΑ για την πρόκληση θανάτων αμάχων από τα χτυπήματα με μεα...κεφ Γράφημα 4: Ποσοστά αντίθεσης κοινής γνώμης διαφόρων χωρών στα χτυπήματα με μεα των ΗΠΑ...κεφ

8 Εισαγωγή Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη (μεα), γνωστά διεθνώς ως drones, απασχολούν ιδιαίτερα την κοινή γνώμη τα τελευταία χρόνια. Από τη μια έχουν καταστεί ένα ιδιαίτερα δημοφιλές καταναλωτικό gadget, με εκατομμύρια πωλήσεις ανά τον κόσμο, το οποίο προσφέρει δυνατότητες τόσο εντυπωσιακών εναέριων λήψεων που θα ήταν αδύνατο να φανταστούμε μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Από την άλλη μπορούν να γίνουν αντιληπτά ως σύμβολο μιας νέας εποχής επιτήρησης, όπου καμία δραστηριότητα δεν θα μπορεί να μένει κρυφή. Τα drones έχουν απασχολήσει επίσης τη διεθνή κοινή γνώμη για την χρήση τους από τις ΗΠΑ στον λεγόμενο παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, κατά το οποίο οι ΗΠΑ έχουν εκτελέσει χιλιάδες ανθρώπων που σύμφωνα με τις ίδιες εμπλέκονται στα δίκτυα της ισλαμιστικής φονταμενταλιστικής τρομοκρατίας. Τα drones έχουν τέλος αξιοποιηθεί και από τους ίδιους τους τρομοκράτες, οι οποίοι επιχειρούν έτσι να στρέψουν τις πλέον σύγχρονες τεχνολογίες της Δύσης εναντίον των ίδιων των εφευρετών τους. Ιδιαίτερα το ISIS μπορούμε να πούμε ότι αξιοποίησε τα ερασιτεχνικά drones προκειμένου να προβάλλει προς τα έξω μια εικόνα ισχύος, η οποία τελικά αποδείχθηκε ανεπαρκής να ανασχέσει την υποχώρηση της οργάνωσης από τα πεδία των μαχών του Ιράκ και της Συρίας. Η παρούσα εργασία εστιάζει στα στρατιωτικά μεα και διερευνά μια σειρά από ερωτήματα όπως το τι είναι στρατιωτικό μεα, ποιες οι χρήσεις των στρατιωτικών μεα και πώς εξελίχθηκε ιστορικά η αξιοποίησή τους, από τις πρώτες απόπειρες κατά τους δύο παγκόσμιους πολέμους στην πιο εξελιγμένη χρήση τους κατά τον Πόλεμο του Βιετνάμ, τους πολέμους του Γιομ-Κιπούρ και του Λιβάνου που διεξήγαγε το Ισραήλ, καθώς και αργότερα στον Πόλεμο του Κόλπου και στο παγκόσμιο πόλεμο κατά του τρόμου που κήρυξαν οι ΗΠΑ την επαύριο της 11ης Σεπτεμβρίου Η εργασία εστιάζει επίσης στη χρήση στρατιωτικών μεα εν καιρώ ειρήνης για επιχειρήσεις απόσπασης πληροφοριών, επιτήρησης και ανίχνευσης (γνωστές διεθνώς με το αρκτικόλεξο ISR), καθώς και στην αξιοποίηση των μεα από μη-κρατικούς δρώντες, όπως το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), η Χαμάς και η Χεζμπολά. 8

9 Κεφ. 1: Τι είναι τα μεα και πώς χρησιμοποιούνται 1.1 Ορισμός των μεα Στο εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο θα εξετάσουμε κάποιους ορισμούς των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, θα αποπειραθούμε να κατανοήσουμε την έννοια του μη επανδρωμένου αεροσκάφους, τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, καθώς και τις δυνατότητες που προσφέρει. Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, τα οποία θα αναγράφουμε με τη σύντμηση μεα, είναι διεθνώς γνωστά ως drones, ενώ η πιο επίσημη ονομασία τους είναι unmanned aerial vehicles, συντετμημένα UAV. Τα μεα μπορεί να έχουν είτε πολιτικές είτε στρατιωτικές χρήσεις και ο ορισμός τους μπορεί μεταβάλλεται ανάλογα με το αν αναφερόμαστε σε πολιτικά ή στρατιωτικά μεα. Σε ό,τι αφορά τα πολιτικά μεα, η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (Federal Aviation Administration FAA) ορίζει το μη επανδρωμένο αεροσκάφος (unmanned aircraft) πολύ απλά ως ένα αεροσκάφος χωρίς πιλότο πάνω στο σκάφος (pilot-on-board) και γενικότερα χωρίς τη δυνατότητα ανθρώπινης παρέμβασης μέσα από το σκάφος.1 Μια περαιτέρω διάκριση που γίνεται αφορά στον τρόπο πλοήγησης ενός τέτοιου αεροσκάφους. Έτσι, ο Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας (International Civil Aviation Organisation ICAO) ορίζει το μη επανδρωμένο εναέριο όχημα (unmanned aerial vehicle στα ελληνικά για λόγους απλούστευσης θα χρησιμοποιούμε τον όρο μη επανδρωμένο αεροσκάφος και για το μη επανδρωμένο εναέριο όχημα ), ως ένα αεροσκάφος χωρίς πιλότο στο σκάφος, το οποίο είτε ελέγχεται πλήρως εξ αποστάσεως, είτε είναι προγραμματισμένο και πετά αυτόνομα. 2 Άρα λοιπόν, 1 Unmanned aircraft means an aircraft operated without the possibility of direct human intervention from within or on the aircraft. FAA Modernization and Reform Act of 2012, Public Law , Title III, Subtitle B Unmanned Aircraft Systems, Sec. 331, Definitions, (Όλες οι διαδικτυακές διευθύνσεις που αναφέρονται στην ανά χείρας εργασία έχουν τελευταία ημερομηνία πρόσβασης την 15η Ιουνίου 2018.) Διευκρινίζεται ότι η έννοια του αεροσκάφους είναι πολύ γενική, και σύμφωνα με την αμερικανική νομοθεσία σημαίνει οποιαδήποτε κατασκευή η οποία προορίζεται να χρησιμοποιηθεί για πτήση στον αέρα. 2 An unmanned aerial vehicle is a pilotless aircraft, in the sense of Article 8 of the Convention on International Civil Aviation, which is flown without a pilot-in-command on-board and is either remotely and fully controlled from another place (ground, another aircraft, space) or programmed and fully autonomous. ICAO, Circular 328-AN/190, Unmanned Aircraft Systems (UAS), 2011, σ. 3. Ο ICAO δίνει έναν λίγο πιο περίπλοκο ορισμό του αεροσκάφους, σύμφωνα με τον οποίο αεροσκάφος είναι οποιαδήποτε μηχανή μπορεί να αποσπάσει στήριξη στην ατμόσφαιρα από τις αντιδράσεις του αέρα, εξαιρουμένων των αντιδράσεων του αέρα έναντι της γήινης επιφάνειας. Η εξαίρεση της τελευταίας φράσης προστέθηκε για να αφαιρέσει από τον ορισμό του αεροσκάφους τα οχήματα που κινούνται εκπέμποντας αέρα προς τα κάτω και κινούμενα πάνω από την επιφάνεια της γης, δηλαδή τα οχήματα γνωστά ως 9

10 γίνεται δεκτό ότι ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος μπορεί είτε να καθοδηγείται εξ αποστάσεως από κάποιο απομακρυσμένο χειριστή, είτε να πετά αυτόνομα, στη βάση προηγούμενου προγραμματισμού που του έχει γίνει. Σε ό,τι αφορά την έννοια της αυτονομίας, ο ICAO διευκρινίζει ότι στην περίπτωση αυτή το μη επανδρωμένο αεροσκάφος πετά χωρίς την παρέμβαση απομακρυσμένου χειριστή στη λειτουργία του.3 Η αυτόνομη λειτουργία μεα ναι μεν προβλέπεται ως τεχνολογική δυνατότητα, δεν καλύπτεται όμως από το κανονιστικό πλαίσιο του ICAO, άλλα ούτε και της FAA, καθώς θεωρείται ότι η τεχνολογία δεν είναι ακόμη επαρκώς ώριμη για να διασφαλίσει την ασφάλεια των πτήσεων. Για το λόγο αυτό ο ICAO εισάγει μια ακόμη έννοια, αυτή του εξ αποστάσεως πλοηγούμενου αεροσκάφους (Remotely-piloted Aircraft RPA), η οποία αποτελεί υποκατηγορία του μη επανδρωμένου αεροσκάφους, και ορίζεται ως ένα αεροσκάφος το οποίο διαθέτει μεν πιλότο, αυτός δεν βρίσκεται δε πάνω στο σκάφος. 4 Δηλαδή το RPA είναι ένα μεα που δεν λειτουργεί αυτόνομα. Γενικά, όλα τα μεα πολιτικής χρήσης, αλλά και η μεγάλη πλειοψηφία των στρατιωτικών μεα, ανήκουν στην κατηγορία των RPA. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί μια πτήση από ένα μεα της κατηγορίας RPA, απαιτείται, εκτός του ίδιου του μεα, και ένας απομακρυσμένος χειριστής, αλλά και ένας τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των δύο. Κατά συνέπεια κάθε μεα αποτελεί ένα σύστημα. Η νομοθεσία περί πολιτικής αεροπορίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (ΗΠΑ) ορίζει ως σύστημα μη επανδρωμένου αεροσκάφους (unmanned aircraft system UAS) το μη επανδρωμένο αεροσκάφος μαζί με τα σχετιζόμενα με αυτό στοιχεία, τα οποία συμπεριλαμβάνουν τους συνδέσμους επικοινωνίας και το σύνολο των εξαρτημάτων που είναι απαραίτητα στον απομακρυσμένο κυβερνήτη για την ασφαλή λειτουργία και την πλοήγηση του σκάφους.5 Η έννοια του συστήματος υπογραμμίζει αυτήν ακριβώς την άρρηκτη σύνδεση σκάφους-απομακρυσμένου χειριστή, αλλά και την ύπαρξη συνδέσμου επικοινωνίας μεταξύ τους. Σε ό,τι αφορά τα στρατιωτικά μεα οι ορισμοί είναι παρόμοιοι, με τη διαφορά ότι γίνεται δεκτή και προβλέπεται η δυνατότητα αυτόνομης λειτουργίας. Έτσι, το λεξικό στρατιωτικών όρων του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ ορίζει το μη επανδρωμένο αεροσκάφος ως ένα αεροσκάφος στο οποίο δεν επιβαίνει ανθρώπινος χειριστής και είναι σε θέση να πετάει με ή χωρίς ανθρώπινο εξ χόβερκραφτ. 3 Autonomous operation [is a]n operation during which a remotely-piloted aircraft is operating without pilot intervention in the management of the flight. ICAO, Unmanned Aircraft Systems (UAS), όπ.π., σ. ix. 4 ICAO, Unmanned Aircraft Systems (UAS), όπ.π., σ. x. 5 The term unmanned aircraft system means an unmanned aircraft and associated elements (including communication links and the components that control the unmanned aircraft) that are required for the pilot in command to operate safely and efficiently in the national airspace system. FAA Modernization and Reform Act of 2012, όπ.π. 10

11 αποστάσεως έλεγχο.6 Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στον προσδιορισμό του χειριστή ως ανθρώπινος, ο οποίος υπονοεί σαφώς ότι μπορεί να υπάρχει μη ανθρώπινος χειριστής εγκατεστημένος στο σκάφος, γνωστός με τη γενικότερη ονομασία αυτόματος πιλότος. Ακόμη σαφέστερη είναι μια έκδοση της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ (US Air Force USAF), η οποία ορίζει το μη επανδρωμένο αεροσκάφος ως ένα αεροσκάφος στο οποίο δεν επιβαίνει ανθρώπινος χειριστής και το οποίο μπορεί να πετά είτε με εξ αποστάσεως έλεγχο είτε με αυτόνομο προγραμματισμό.7 Ο ορισμός αυτός μοιάζει πολύ με τον ορισμό του ICAO για το μη επανδρωμένο εναέριο όχημα. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος είναι ένα αεροσκάφος που δεν φέρει ανθρώπινο χειριστή στο σκάφος και είτε πλοηγείται από απομακρυσμένο πιλότο είτε πετά αυτόνομα, στη βάση προγραμματισμού που του έχει γίνει πριν από την πτήση. Ένα μεα είναι τμήμα ενός ευρύτερου συστήματος, που αποκαλείται Σύστημα μη Επανδρωμένου Αεροσκάφους (ΣμΕΑ). Το σύστημα αυτό στην περίπτωση πολιτικού μεα είναι αρκετά απλό και περιλαμβάνει, εκτός από το μεα, ένα σταθμό απομακρυσμένου χειριστή (remote pilot station) και έναν σύνδεσμο χειρισμού και ελέγχου (Command and Control link).8 Ένα στρατιωτικό ΣμΕΑ μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι αρκετά πιο σύνθετο και να περιλαμβάνει περισσότερα του ενός μεα, τα οποία ελέγχονται όλα από τον ίδιο σταθμό εδάφους, που στην στρατιωτική ορολογία ονομάζεται Σταθμός Ελέγχου Εδάφους (Ground Control Station GCS).9 Στο σύστημα εντάσσονται επίσης τα διάφορα φορτία των μεα, που μπορεί να είναι εξοπλισμός καταγραφής και παρακολούθησης ή οπλισμός, εξοπλισμός εκτόξευσης και ανάληψης για την απογείωση και προσγείωση των μεα, καθώς και άλλα υποσυστήματα. Διευκρινίζεται επίσης ότι το μεα θεωρείται γενικώς ως ανακτήσιμη κατασκευή. Θεωρείται δηλαδή ότι μετά την εκτέλεση της αποστολής του θα επιστρέψει αβλαβές στη βάση του. Αυτό το αντιδιαστέλλει με διάφορες ιπτάμενες κατασκευές οι οποίες είναι φτιαγμένες για να εκτελούν μια και μόνη αποστολή, όπως οι πύραυλοι, που είναι μη ανακτήσιμοι. 6 [U]nmanned aircraft [is a]n aircraft that does not carry a human operator and is capable of flight with or without human remote control. DoD Dictionary of Military and Associated Terms, Αύγουστος 2017, σ. 242, 7 [An unmanned aircraft is] an aircraft or balloon that does not carry a human operator and is capable of flight under remote control or autonomous programming. US Air Force, RPA Vector: Vision and Enabling Concepts , USAF Headquarters, Ουάσινγκτον, Φεβρουάριος 2014, σ ICAO Circular 328-AN/190 Unmanned Aircraft Systems (UAS) 2011, σ. 8. Βλ. κ EuroControl, RPAS ATM CONOPS Ed. 4.0, 21 Φεβρουαρίου 2017, σ US Air Force, RPA Vector: Vision and Enabling Concepts , όπ.π., σ

12 1.2 Τρόπος λειτουργίας των μεα Αναλυτικότερα, ο σταθμός ελέγχου εδάφους περιλαμβάνει τον ανθρώπινο απομακρυσμένο χειριστή του μεα, τον εξοπλισμό που χρησιμοποιεί για το χειρισμό (δηλαδή χειριστήρια παρόμοια με αυτά που βρίσκονται στο πιλοτήριο ενός αεροσκάφους), καθώς και οποιοδήποτε επιπλέον βοηθητικό ανθρώπινο προσωπικό (τεχνικό, στρατιωτικό κ.ά.). Στην απλούστερη περίπτωση ενός μικρού πολιτικού μεα ο σταθμός απομακρυσμένου χειριστή περιλαμβάνει τον χειριστή και εξοπλισμό τόσο στοιχειώδη όσο ένα έξυπνο τηλέφωνο (smartphone), με το οποίο είναι δυνατό να επιτυγχάνεται ο τηλεχειρισμός του μεα. Στην περίπτωση ενός μεγάλου στρατιωτικού ΣμΕΑ όπως αυτά που χρησιμοποιούν οι ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, ο σταθμός ελέγχου εδάφους μπορεί να είναι ένα μικρό κτίριο (π.χ. κοντέινερ), εντός του οποίου κάθε μεα ελέγχεται από δύο χειριστές, καθένας εκ των οποίων χειρίζεται μια σύνθετη κονσόλα με τέσσερις οθόνες (βλ. εικόνα 1, κάτωθι), ενώ στο σταθμό μπορεί να βρίσκεται και άλλο προσωπικό, επιφορτισμένο, μεταξύ άλλων, με την άμεση αξιολόγηση των οπτικοακουστικών και λοιπών πληροφοριών που λαμβάνονται από τα μεα.10 Εικόνα 1: Εσωτερικό σταθμού ελέγχου εδάφους μεα Predator των ΗΠΑ11 Σε ό,τι αφορά τις οθόνες μπροστά από τον χειριστή, που βλέπουμε στην εικόνα 1, η πάνω-πάνω 10 Gusterson, Hugh Drone: Remote Control Warfare. The MIT Press, Cambridge MA, 2016, σ Πηγή: 12

13 δείχνει τη θέση του μεα επάνω στον χάρτη, αμέσως από κάτω προβάλλεται βίντεο από την εξωτερική κάμερα του μεα, ενώ οι δύο κάτω οθόνες δείχνουν ενδείξεις από τα όργανα του αεροσκάφους. Μεταξύ των δύο χειριστών υπάρχουν δύο οθόνες εκ των οποίων η πάνω δείχνει τη θέση των επίγειων δυνάμεων στην περιοχή επιχείρησης, ενώ η κάτω παρέχει πρόσβαση σε διαβαθμισμένο διαδικτυακό φόρουμ επικοινωνίας με διάφορες στρατιωτικές μονάδες και υπηρεσίες.12 Ο σταθμός ελέγχου εδάφους επικοινωνεί με το μεα μέσω του συνδέσμου χειρισμού και ελέγχου. Αυτός κατ' αρχήν είναι ένα σύστημα ραδιο-ζεύξης, δηλαδή επικοινωνίας μέσω ηλεκτρομαγνητικών συχνοτήτων με τη βοήθεια ενός πομπού και ενός δέκτη. Στην απλούστερη περίπτωση η επικοινωνία αυτή είναι μονόδρομη, δηλαδή αποκλειστικά από τον απομακρυσμένο χειριστή προς το μεα και διεξάγεται αποκλειστικά εντός της ακτίνας εμβέλειας του πομπού και του δέκτη (radio-line-of-sight RLOS).13 Σε περίπτωση που απαιτείται μεγαλύτερη επιχειρησιακή εμβέλεια, όπως π.χ. σε στρατιωτικές επιχειρήσεις πληροφόρησης, η επικοινωνία είναι αμφίδρομη και διεξάγεται με τη βοήθεια αναμεταδοτών (relays), οι οποίοι μπορεί να είναι δορυφορικοί. Η αμφίδρομη επικοινωνία εξασφαλίζει ότι δεδομένα πτήσης από το μεα, αλλά και υλικό που έχουν καταγράψει οι αισθητήρες του, αποστέλλονται σε πραγματικό, ή σχεδόν πραγματικό χρόνο στο σταθμό εδάφους, ούτως ώστε τα μεν δεδομένα πτήσης να χρησιμοποιούνται για την πλοήγηση του σκάφους, το δε καταγεγραμμένο υλικό να αξιοποιείται άμεσα από τους αναλυτές πληροφοριών. Η απογείωση και η προσγείωση των πολιτικών μεα είναι συνηθέστατα κάθετες και εκτελούνται από τον απομακρυσμένο χειριστή σε οπτική επαφή με το μεα. Μεγαλύτερα στρατιωτικά μεα απαιτούν διάδρομο για να απογειωθούν, ή απογειώνονται από ειδικούς εκτοξευτήρες, ή ακόμα και κάτω από τα φτερά μεγαλύτερων επανδρωμένων αεροσκαφών. Η προσγείωση είναι δυνατόν να γίνει από τον απομακρυσμένο χειριστή που βρίσκεται εντός του σταθμού ελέγχου εδάφους, αλλά λόγω περιορισμένης ορατότητας που παρέχει η εμπρόσθια κάμερα του μεα και κυρίως μιας ελάχιστης χρονοκαθυστέρησης στην επικοινωνία μεταξύ μεα και χειριστή, γίνεται κατά προτίμηση από απομακρυσμένο χειριστή που διατηρεί οπτική επαφή με το μεα κατά τη διάρκεια της προσγείωσής του. Αυτές οι επιχειρήσεις λέγονται remote split και χρησιμοποιούνται από τις ΗΠΑ, οι οποίες για να μειώσουν την ανθρώπινη παρουσία τους πλησίον των εμπόλεμων ζωνών έχουν εγκατεστημένους τους σταθμούς ελέγχου εδάφους εντός των ΗΠΑ, ενώ τα μεα τους επιχειρούν από βάσεις τους κοντά στις εμπόλεμες περιοχές Gusterson, όπ.π., σ EuroControl, RPAS ATM CONOPS όπ.π., σ United States Air Force Scientific Advisory Board, Report on Operating Next-Generation Remotely Piloted 13

14 1.3 Ταξινόμηση των μεα Τα μεα μπορεί να ταξινομηθούν με διάφορους τρόπους. Αναφερθήκαμε ήδη σε μια βασική διάκριση με κριτήριο την χρήση τους, δηλαδή σε πολιτικά και στρατιωτικά μεα. Στη βάση αυτού του κριτηρίου η ταξινόμηση μπορεί να γίνει πιο συγκεκριμένη. Οι χρήσεις των πολιτικών μεα ταξινομούνται σε δύο βασικές κατηγορίες: Ερασιτεχνική χρήση και επαγγελματική χρήση. Για ερασιτεχνική χρήση προορίζονται τα λεγόμενα μεα αναψυχής (hobbyist drones), τα οποία κυκλοφορούν στο λιανικό εμπόριο σε σχετικά χαμηλές τιμές. Ένα μικρό μεα που χωρά στην παλάμη ενός χεριού μπορεί να κοστίζει ακόμα και 15, ενώ τα ακροβότερα μεα αναψυχής, τα οποία είναι εξοπλισμένα με κάμερα υψηλής ευκρίνειας και έχουν χρόνο πτήσης που μπορεί να προσεγγίσει τα 30 λεπτά, μπορεί να φτάνουν τα Οι επαγγελματικές χρήσεις των μεα είναι πολλές και μπορούν να χωριστούν στις εμπορικές και τις χρήσεις δημοσίου συμφέροντος. Συνηθέστερη εμπορική χρήση είναι η χρήση από φωτογράφους, βιντεογράφους και κινηματογραφιστές για εναέριες λήψεις. Άλλες εμπορικές χρήσεις είναι ο ψεκασμός και η παρακολούθηση καλλιεργειών, η χαρτογράφηση και η αγρονομία, καθώς και η από αέρος επιθεώρηση αγωγών και δικτύων. Στις χρήσεις δημόσιου συμφέροντος συγκαταλέγονται οι επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης, πυροπροστασίας και επιτήρησης χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων, καθώς και η επιστημονική έρευνα της ατμόσφαιρας και των μετεωρολογικών φαινομένων.15 Τα στρατιωτικά μεα έχουν δύο βασικές χρήσεις. Μακράν η δημοφιλέστερη είναι η χρήση για πληροφόρηση, επιτήρηση και ανίχνευση ή αναγνώριση (Intelligence, Surveillance, Reconnaissance ISR), τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και σε καιρό πολέμου, για τακτικούς, αλλά και για στρατηγικούς σκοπούς. Στη χρήση αυτή θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στη συνέχεια χρησιμοποιώντας το ελληνικό αρκτικόλεξο ΠΕΑ (Πληροφόρηση-Επιτήρηση-Ανίχνευση ή Αναγνώριση). Η άλλη περίπτωση είναι ο οπλισμός των μεα και η αξιοποίησή τους για την εκτέλεση στρατιωτικών χτυπημάτων. Στην περίπτωση αυτή αναφερόμαστε συχνά σε μη επανδρωμένα μαχητικά αεροσκάφη (μεμα) (Unmanned Aerial Combat Vehicle UCAV). Και σ' αυτήν την περίπτωση θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στη συνέχεια. Τα βασικά χαρακτηριστικά ενός μεα είναι τα εξής: Το μέγεθός τους (μήκος και εκπέτασμα πτερύγων), το βάρος τους, η ικανότητά τους να φέρουν φορτίο, το ύψος στο οποίο μπορούν να Aircraft for Irregular Warfare Ουάσινγκτον DC, Απρίλιος 2011, σ. 1, 15 ICAO, Unmanned Aircraft Systems (UAS), όπ.π., σ

15 φτάσουν, η ταχύτητά τους, η διάρκεια πτήσης τους, καθώς και η εμβέλειά τους. Το βάρος χρησιμοποιείται συχνά ως ενδείκτης του μεφέθους και της φορητότητας ενός μεα, αλλά επίσης και της δυνατότητάς του να φέρει φορτίο. Η αμερικανική νομοθεσία περί πολιτικής αεροπορίας θέτει ένα όριο στα 25 κιλά, ονομάζοντας οποιοδήποτε μεα έχει συνολικό βάρος κατά την απογείωσή του λιγότερο από 25 κιλά ως μικρό μεα (small unmanned aircraft).16 Το βάρος μπορεί να αναφέρεται αποκλειστικά στην άτρακτο του σκάφους, ή να συμπεριλαμβάνει και το μέγιστο βάρος καυσίμου που μπορεί να φέρει, καθώς και το μέγιστο βάρος φέροντος φορτίου (εξοπλισμού επιτήρησης ή οπλισμού). Μπορεί τέλος να αναφέρεται σε αυτό που στην αεροπορία είναι γνωστό ως μέγιστο επιτρεπτό φορτίο απογείωσης (maximum take-off weight). Ένας ερευνητής χρησιμοποίησε το κριτήριο του βάρους για να προτείνει ένα σύστημα κατηγοριοποίησης το οποίο εστιάζει κυρίως στα μη στρατιωτικά μεα. 17 Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση αυτή μπορούμε να διακρίνουμε μια κατηγορία μεγάλων μεα και τρεις υποκατηγορίες μικρών μεα, τα μινι-μεα, τα μικρο-μεα, και τα νανο-μεα. Τα μεγάλα μεα είναι μεγέθους ανάλογου με τα επανδρωμένα αεροσκάφη. Ένα ενδεικτικό ελάχιστο βάρος είναι τα 150 κιλά για τα αεροσκάφη με σταθερά πτερύγια και τα 100 κιλά για τα αεροσκάφη με στροφείο (ελικόπτερα). Τα μινι-μεα έχουν ελάχιστο βάρος περί τα 20 κιλά. Χάρη στις διαρκώς βελτιούμενες τεχνολογικές δυνατότητες, τα μινι-μεα μπορούν να επιτελούν όλο και περισσότερες από τις λειτουργίες των μεγάλων μεα. Τα μικρο-μεα έχουν βάρος κάτω των 20 κιλών, ενώ το κατώτερο όριο ποικίλλει, από τα 7 μέχρι ακόμα και το ένα κιλό. Τα νανο-μεα είναι η μικρότερη κατηγορία, και αποτελούν αποτέλεσμα της τεχνολογικής τάσης για κατασκευές ολοένα και μικρότερου μεγέθους. Κάποια απ' αυτά δεν ζυγίζουν παρά λίγα γραμμάρια και ανήκουν στην κατηγορία των έξυπνων σωματιδίων (smart particles). Το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ (US Department of Defense - DoD) έχει ταξινομήσει τα μεα σε πέντε κατηγορίες, ανάλογα με το βάρος τους, το ύψος από το οποίο μπορούν να επιχειρούν και την ταχύτητά τους.18 Πιο συγκεκριμένα, η κατηγορία 1 περιλαμβάνει τα πιο μικρά μεα, τα οποία έχουν 16 Small unmanned aircraft means an unmanned aircraft weighing less than 55 pounds on takeoff, including everything that is on board or otherwise attached to the aircraft. FAA Modernization and Reform Act of 2012, όπ.π. 17 Clarke, Roger Understanding the Drone Epidemic Computer Law & Security Review 30, 2014, σ US Air Force, RPA Vector: Vision and Enabling Concepts , όπ.π., σσ Ως βάρος νοείται το μέγιστο βάρος απογείωσης (Maximum Take-Off Weight MTOW). Στο βάρος αυτό συμπεριλαμβάνονται εκτός από το βάρος του άδειου σκάφους, το βάρος των καυσίμων, καθώς και το μέγιστο φορτίο σε οπλισμό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό. 15

16 βάρος μέχρι 9 κιλά, ύψος πτήσης κάτω από 1200 πόδια, δηλαδή 366 μέτρα, 19 και ταχύτητα κάτω από 100 κόμβους, δηλαδή 185,2 χλμ./ώρα (ένας κόμβος ισοδυναμεί με 1,852 χιλιόμετρα την ώρα). Η κατηγορία 2 περιλαμβάνει μεα με βάρος από 9,5 έως 25 κιλά, ύψος πτήσης πάνω από τα 1200, αλλά κάτω από τα 3500 πόδια, και ταχύτητα πάνω από 100, αλλά κάτω από 250 κόμβους, δηλαδή πάνω από 185,2 αλλά κάτω από 463 χλμ./ώρα. Στην κατηγορία 3 εντάσσονται μεα με βάρος άνω των 25, αλλά κάτω των 600 κιλών, ύψος πτήσης άνω των 3500 ποδών και κάτω του επιπέδου πτήσης (ΕΠ) 180, 20 και ταχύτητα ίδια με αυτή της κατηγορίας 2, δηλαδή πάνω από 185,2 αλλά κάτω από 463 χλμ./ώρα. Οι κατηγορίες 4 και 5 περιλαμβάνουν μεα που έχουν βάρος από 600 κιλά και πάνω, οποιαδήποτε ταχύτητα, και επιχειρησιακό ύψος για την μεν κατηγορία 4 μέχρι το ΕΠ180, για τη δε κατηγορία 5 πάνω από το ΕΠ180. Τα προαναφερόμενα συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα 1: Κατηγορία μεα Βάρος (κιλά) Επιχειρησιακό ύψος Ταχύτητα (χλμ./ώρα) Κατηγορία 1 μέχρι και 9 μέχρι 1200 πόδια μέχρι 185 Κατηγορία πόδια Κατηγορία πόδια έως ΕΠ Κατηγορία 4 Από 600 και πάνω 3500 πόδια έως ΕΠ180 Οποιαδήποτε Κατηγορία 5 Από 600 και πάνω Άνω του ΕΠ180 Οποιαδήποτε Πίνακας 1: Ταξινόμηση μεα κατά το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ Τα μεα των κατηγοριών 1, 2 και 3 ονομάζονται μικρά ΣμΕΑ (Small UAS SUAS). Τα δε μεα των κατηγοριών 4 και 5 καλούνται Εξ αποστάσεως πλοηγούμενα αεροσκάφη (ΕΑΠΑ RPA). 21 Μια άλλη ευρέως χρησιμοποιούμενη διάκριση μεταξύ των μεα μεγαλύτερων κατηγοριών είναι αυτή μεταξύ των MALE και των HALE μεα. Η ονομασία MALE προέρχεται από τα αρχικά του Medium Altitude Long Endurance (μέσο ύψος μακρά διάρκεια), ενώ του HALE από τη φράση High Altitude Long Endurance (υψηλό ύψος μακρά διάρκεια). Τα μεα MALE πετούν από τα 10 έως τα 30 χιλιάδες πόδια, ενώ τα HALE πάνω από τα 30 χιλιάδες πόδια. Τα μικρά ΣμΕΑ μπορούν να πλοηγούνται εξ αποστάσεως ή να είναι προγραμματισμένα για αυτόνομη λειτουργία. Οι χειριστές τους δεν απαιτείται να είναι πιστοποιημένοι πιλότοι. Ένα μικρό 19 Ένα πόδι ισοδυναμεί με 0,305 μέτρα. Επειδή τα πόδια αποτελούν την επίσημη διεθνή μονάδα μέτρησης ύψους στην αεροναυτιλία, από εδώ και πέρα θα αναφερόμαστε αποκλειστικά σε πόδια. 20 Το επίπεδο πτήσης (συντμ. ΕΠ) είναι ύψος που μετράται με αναφορά σε σταθερή πίεση 1013 hpa και είναι περίπου ίσο με τα αντίστοιχα πόδια πολλαπλασιασμένο επί εκατό. Δηλαδή το ΕΠ180 είναι περίπου ίσο με 18 χιλιάδες πόδια. 21 US Air Force, RPA Vector: Vision and Enabling Concepts , όπ.π., σ

17 μεα μπορεί να είναι ανακτήσιμο ή και μίας χρήσης. Μπορεί επίσης είτε να είναι οπλισμένο είτε όχι. Παραδείγματα ΣμΕΑ της ΠΑ των ΗΠΑ είναι το Raven και το Wasp III. Τα ΕΑΠΑ αντιθέτως δεν διαθέτουν αυτόνομη λειτουργία, οι δε απομακρυσμένοι χειριστές τους πρέπει να είναι πιστοποιημένοι πιλότοι μεα. Είναι ανακτήσιμα και μπορεί να είναι οπλισμένα ή όχι. Τα γνωστότερα ΕΑΠΑ της ΠΑ των ΗΠΑ είναι το Predator και το Reaper.22 Η αμερικανική δεξαμενή σκέψης Center for a New American Security πρότεινε μια ταξινόμηση των μεα στη βάση δύο κριτηρίων: (1) το βαθμό ευκολίας με τον οποίο είναι διαθέσιμα, και (2) την τεχνολογία και την υποδομή που απαιτείται για να κατασκευαστούν. 23 Στην βάση αυτών των κριτηρίων, μπορούμε να πούμε ότι τα πολιτικά μεα ερασιτεχνικής και εμπορικής χρήσης είναι άμεσα διαθέσιμα στο ελεύθερο εμπόριο, σε αντίθεση με ορισμένα μεα για χρήσεις δημοσίου συμφέροντος και όλα τα στρατιωτικά μεα. Σε ό,τι αφορά το βαθμό ευκολίας κατασκευής, μόνο απλά μεα μικρού μεγέθους έχει φανεί μέχρι τώρα ότι μπορούν να κατασκευαστούν χωρίς βιομηχανική υποδομή. Όλα τα στρατιωτικά μεα απαιτούν σημαντικές υποδομές, και κατασκευάζονται μόνο από ορισμένες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, η Κίνα, αλλά και το Ιράν, με αποκορύφωμα τα στρατιωτικά μεα τεχνολογίας στελθ (stealth),24 τα οποία αποτελούνται από υψηλές τεχνολογίες αιχμής και κατασκευάζονται μόνο από αναπτυγμένες εγχώριες στρατιωτικές βιομηχανίες. Αυτή τη στιγμή είναι γνωστό ότι τα διαθέτουν μόνο οι ΗΠΑ, αλλά υπάρχουν πληροφορίες ότι η Κίνα βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο κατασκευής τους Βασικοί τύποι μεα Θα παρουσιάσουμε ενδεικτικά ορισμένα δημοφιλή μοντέλα μεα Πολιτικά μεα DJI Phantom 4 Pro Μια πολύ δημοφιλής σειρά μεα της κατηγορίας των ερασιτεχνικών μεα είναι τα Phantom της 22 US Air Force, RPA Vector: Vision and Enabling Concepts , όπ.π., σ Kelley Sayler, A World of Proliferated Drones: A Technology Primer, Center for a New American Security, Ιούνιος 2015, σ. 8, 24 Η τεχνολογία στελθ αποσκοπεί στο να καταστήσει αεροσκάφη και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό μη ανιχνεύσιμο από ραντάρ και άλλα μέσα ανίχνευσης. Βλ. DARPA s Stealth Revolution στην ιστοσελίδα της Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA), 25 Βλ. π.χ. militaryfactory.com, Chengdu (AVIC) Soar Dragon (Soar Eagle) 17

18 κινεζικής εταιρείας DJI. Το πιο εξελιγμένο μοντέλο της, το Phantom 4 Pro (βλ. εικόνα 2 κάτωθι) κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2016, ζυγίζει 1,4 κιλά και διαθέτει την κλασική σχεδίαση των ερασιτεχνικών μεα με τα τέσσερα στροφεία (quadcopter). Μπορεί να αναπτύξει μέγιστη ταχύτητα 72 χλμ/ώρα, να φτάσει σε μέγιστο ύψος πτήσης 20 χιλιάδων ποδών, έχει μέγιστη διάρκεια πτήσης 30 λεπτά και μέγιστη εμβέλεια επτά χιλιόμετρα. Διαθέτει GPS, σύστημα αποφυγής εμποδίων, ενώ είναι εξοπλισμένο με κάμερα υψηλής ευκρίνειας. Πρόκειται για μεα που ειδικεύεται στην εναέρια λήψη φωτογραφιών και βίντεο. Διαθέτει δυνατότητα αμφίδρομης επικοινωνίας, με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να μεταδίδει στο χρήστη το βίντεο που λαμβάνει σε πραγματικό χρόνο (wireless downlink). Η τιμή του κυμαίνεται στα Εικόνα 2: Ερασιτεχνικό μεα Phantom DJI 4 PRO26 DJI Agras Η ίδια εταιρεία κατασκευάζει και το μεα με την υψηλότερη δυνατότητα φέροντος φορτίου που κυκλοφορεί στην ελεύθερη αγορά. Πρόκειται για το επαγγελματικό μεα DJI MG-1S (γνωστό και ως DJI Agras βλ. εικόνα 3 κάτωθι), το οποίο μπορεί να σηκώσει φορτίο 10 κιλών, καθώς ζυγίζει 14 κιλά και έχει μέγιστο φορτίο απογείωσης (Maximum Take-Off Weight MTOW) 24 κιλά. Με πλήρες φορτίο η μέγιστη διάρκεια πτήσης του δεν ξεπερνά τα 10 λεπτά και η ταχύτητά του τα 25 χλμ/ώρα. Το μεα αυτό, το οποίο διαθέτει οκτώ στροφεία και μπορεί να πετάξει μέχρι τα 6500 πόδια, προορίζεται κυρίως για αγροτική χρήση, ως ψεκαστικό παρασιτοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και λιπασμάτων. Σε μια πτήση είναι σε θέση να ψεκάσει τέσσερα έως έξι στρέμματα. Λειτουργεί με ξεχωριστό τηλεχειριστήριο και επαναφορτιζόμενη μπαταρία. Διαθέτει αυτόνομη λειτουργία, καθώς 26 Πηγή: 18

19 με απλό τρόπο μπορεί να προγραμματιστεί προκειμένου να ακολουθήσει συγκεκριμένο δρομολόγιο πάνω από την επιφάνεια προς ψεκασμό. Διαθέτει επίσης αισθητήρα αναγνώρισης του εδάφους, ώστε να διατηρεί πάντα σταθερό ύψος πάνω από την ψεκαζόμενη επιφάνεια. Έχει σχήμα τετραγώνου με πλευρά 1,47 μέτρα και ύψος μισό μέτρο. Η τιμή του αυτή τη στιγμή κυμαίνεται στα Εικόνα 3: Επαγγελματικό μεα DJI Agras Στρατιωτικά μεα Κατηγορία 1: RQ-11B Raven Πρόκειται για ένα από τα πιο δημοφιλή στρατιωτικά μεα παγκοσμίως. Κατασκευάζεται από την εταιρεία AeroVironment με έδρα την Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Εκτός των ΗΠΑ το διαθέτουν και η Βρετανία, η Αυστραλία, η Ολλανδία, η Ισπανία και άλλες χώρες. Προορίζεται για αποστολές τακτικής πληροφόρησης και αναγνώρισης χαμηλού ύψους. Απογειώνεται με εκτόξευση από το χέρι του χειριστή του και προσγειώνεται σε επίπεδο έδαφος χωρίς να απαιτεί διάδρομο (βλ. εικόνα 4 κάτωθι). Ανήκει στην κατηγορία SUAS ή μικρο-μεα, καθώς έχει βάρος μόλις 1,9 κιλά, μήκος 90 εκατοστά και εκπέτασμα πτερύγων 1,4 μέτρα. Λειτουργεί με επαναφορτιζόμενη μπαταρία διάρκειας 60 με 80 λεπτών. Πετά σε ύψος 100 με 500 πόδια πάνω από το έδαφος με ταχύτητες μεταξύ 32 και 81 χιλιομέτρων την ώρα και διαθέτει κάμερα νυκτός και δυνατότητα αυτόνομης λειτουργίας για εκτέλεση προσχεδιασμένου δρομολογίου. Η αποστολή του είναι να αποστέλλει στο χρήστη του βίντεο σε πραγματικό χρόνο. Έχει εμβέλεια περίπου 10 χιλιόμετρα, ανάλογα και με το ανάγλυφο της περιοχής, καθώς απαιτεί λειτουργία RLOS, δηλαδή να βρίσκεται στην άμεση 27 Πηγή: 19

20 εμβέλεια του τηλεχειριστηρίου του. Εικόνα 4: RQ-11B Raven28 Κατηγορία 3: AAI Aerosonde Πρόκειται για ένα μικρό ελικοφόρο μονοκινητήριο μεα βάρους 25 κιλών και μήκους 1,7 μέτρων (βλ. εικόνα 5 κάτωθι). Απαιτεί ειδικό καταπέλτη για την απογείωσή του, ενώ η προσγείωσή του γίνεται σε ειδικό δίχτυ (τεχνολογία Soft Hands).29 Αρχικά σχεδιάστηκε από την εταιρεία Aerosonde της Αυστραλίας το 1998 για μετεωρολογική παρατήρηση, αλλά το 2006 η Aerosonde αγοράστηκε από την αμερικανική ΑΑΙ, η οποία το μετασκεύασε για στρατιωτικές αποστολές ΠΕΑ. Χρησιμοποιείται επίσης ως αναμεταδότης επικοινωνιών (relay). Ένα σύστημα μεα Aerosonde αποτελείται από τρία μεα, ένα σταθμό εδάφους και ένα εκτοξευτήρα. Έχει δυνατότητα μέγιστου ύψους πτήσης 15 χιλιάδων ποδών και μέγιστης διάρκειας πτήσης δέκα ωρών με μέγιστο φορτίο ηλεκτρο-οπτικής/υπέρυθρης παρακολούθησης..30 Η εμβέλειά του φτάνει τα 1620 ναυτικά μίλια. 28 Πηγή: 29 AAI MQ-19 Aerosonde MilitaryFactory.com, 23 Οκτωβρίου 2017, 30 Bill Carey, U.S. Chooses Aerosonde, Other UAVs for ISR Services Aviation International News Online, 6 Μαρτίου 2012, 20

21 Εικόνα 5: AAI Aerosonde31 ΑΑΙ Shadow Το μεα αυτό κατασκευάζεται επίσης από την εταιρεία ΑΑΙ. Ο στρατός και το σώμα πεζοναυτών των ΗΠΑ το λειτουργούν επιχειρησιακά από το 2002, χρησιμοποιήθηκε στον πόλεμο του Ιράκ (Επιχείρηση Διαρκής Ελευθερία) το 2003 και βρίσκεται ακόμα σε επιχειρησιακή λειτουργία. 32 Εκτελεί κυρίως αποστολές τακτικής αναγνώρισης, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης για απόκτηση στόχου και εκτίμηση ζημιών. Πρόκειται για μονοκινητήριο ελικοφόρο που απογειώνεται από ειδικό καταπέλτη με σιδηροτροχιές και προσγειώνεται σε διάδρομο με ειδικό άγκιστρο που το πιάνει από το πίσω μέρος. Άδειο έχει βάρος 75 κιλά, ενώ το μήκος του είναι 3,4 μέτρα (βλ. εικόνα 6 κάτωθι). Παρ' όλο όμως το μεγαλύτερο μέγεθός του πετά κι αυτό μέχρι τα 15 χιλιάδες πόδια κι έχει μέγιστη διάρκεια πτήσης επτά ώρες στη βελτιωμένη εκδοχή του 2004, η δε εμβέλειά του είναι 400 ναυτικά μίλια. Διαθέτει ηλεκτρο-οπτική κάμερα υπερύθρων με ψηφιακό σταθεροποιητή εικόνας στο κάτω μέρος της ατράκτου, η οποία αναμεταδίδει εικόνα σε πραγματικό χρόνο. Ένα σύστημα μεα Shadow αποτελείται από τέσσερα μεα, δύο σταθμούς εδάφους και έναν εκτοξευτήρα. Στον παρακάτω πίνακα 2 βλέπουμε μια σύγκριση των επιδόσεων των δύο μεα. Διαπιστώνουμε ότι το Shadow είναι σχεδιασμένο για τακτική χρήση πλησίον του πεδίου μαχών, ενώ το Aerosonde, με τη μεγαλύτερη εμβέλεια και διάρκεια πτήσης του, είναι καταλληλότερο για πιο μακρινές αποστολές στρατηγικής πληροφόρησης και επιτήρησης. 31 Πηγή: 32 RQ-7 Shadow UAV 21

22 Μήκος [m] Βάρος [kg] Ύψος Διάρκεια πτήσης [ft] [ώρες] πτήσης Εμβέλεια [NM] Shadow 3, Aerosonde 1, Πίνακας 2: Συγκριση επιδόσεων μεα Shadow και Aerosonde Εικόνα 6: ΑΑΙ Shadow33 Κατηγορία 5 Παραλείπουμε την κατηγορία 4, καθώς πλέον τα σύγχρονα μεα με βάρος 600 κιλών και πάνω μπορούν όλα να πετούν πάνω από τα 18 χιλιάδες πόδια, και παρουσιάζουμε τα πιο γνωστά μοντέλα μεα κατηγορίας 5 που χρησιμοποιούνται από τις ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ. MQ-1 Predator Ένα από τα πιο γνωστά και χρησιμοποιημένα μεα των ΗΠΑ (βλ. εικόνα 7 κάτωθι). Πρωτοπέταξε το 1995, με πρώτο θέατρο επιχειρήσεων τον πόλεμο στη Βοσνία. Χρησιμοποιήθηκε εκτενώς στον παγκόσμιο πόλεμο κατά του τρόμου, ενώ αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε διαδικασία απόσυρσης. Κατασκευάζεται από την εταιρεία General Atomics Aeronautical Systems με έδρα το San Diego της Καλιφόρνιας. Υπάγεται στην κατηγορία MALE (Medium Altitude Long Range). Το μήκος του είναι 8,23 μ. και το εκπέτασμα πτερύγων του 14,84 μ. Έχει βάρος 1020 κιλά και εμβέλεια 500 ν.μ. Η μέγιστη διάρκεια πτήσης του φτάνει τις 24 ώρες και το μέγιστο ύψος πτήσης του τα πόδια. 34 Συνήθως επιχειρεί στα 10 με 15 χιλιάδες πόδια, προκειμένου να καταγράφει καθαρότερες εικόνες. 33 Πηγή: 34 Για τα ανωτέρω στοιχεία βλ. 22

23 Βασική αποστολή του είναι οι επιχειρήσεις ISTAR (Intelligence-Surveillance-Target AcquisitionReconnaissance). Ο οπλισμός του συνήθως είναι 2 πύραυλοι AGM-114 Hellfire των 45 κιλών για χτυπήματα ακριβείας με ελαχιστοποιημένο χρόνο sensor-to-shoot. Ο εξοπλισμός του μεταξύ άλλων περιλαμβάνει ραντάρ συνθετικού ανοίγματος (Synthetic Aperture Radar - SAR) για πτήση σε αντίξοες καιρικές συνθήκες, δορυφορικά συστήματα επικοινωνιών για επιχειρήσεις beyond lineof-sight και ενδείκτη λέιζερ για παρακολούθηση κινούμενων στόχων. Η προσγειωαπογείωσή του διεξάγεται με επιτόπιο χειριστή στο αεροδρόμιο, ο οποίος το τηλεχειρίζεται. Κατά το Σεπτέμβριο του 2015 οι ΗΠΑ διέθεταν 150 Predator στο δυναμικό των ενόπλων δυνάμεών τους. Εικόνα 7: MQ-1 Predator35 MQ-9 Reaper Το Reaper αποτελεί τον αναβαθμισμένο διάδοχο του Predator και κατασκευάζεται κι αυτό από την General Atomics. Αρχικά ονομαζόταν και Predator B. Σε σχέση με τον προκάτοχό του είναι μεγαλύτερο, με μεγαλύτερη ικανότητα φέροντος φορτίου, μεγαλύτερη εμβέλεια και ισχυρότερο κινητήρα τύπου Turboprop (βλ. εικόνα 8 κάτωθεν). Ανήκει στην κατηγορία MALE προς HALE (High Altitude Long Endurance). Χρησιμοποιείται από την Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ από το Το μήκος του φτάνει τα 11 μέτρα, το εκπέτασμα πτερύγων του τα 20,12 μ., το δε βάρος του είναι 2223 κιλά άδειο και 4760 κιλά πλήρες φορτίου και καυσίμων (MTOW). Η συνήθης ταχύτητα πτήσης του είναι 230 μίλια την ώρα, ενώ η διάρκεια πτήσης του μπορεί να φτάσει τις 28 ώρες, η δε 35 Πηγή: 23

24 εμβέλειά του τα 1000 ν.μ. Το μέγιστο ύψος πτήσης φτάνει τα 50 χιλιάδες πόδια. 36 Σε αντίθεση με το Predator, το οποίο εκτελεί κυρίως αποστολές ΠΕΑ, το Reaper είναι σχεδιασμένο εξ αρχής για να πετά οπλισμένο και να εκτελεί χτυπήματα. Οι στόχοι του συγκαταλέγονται σε αυτούς που στη στρατιωτική ορολογία χαρακτηρίζονται δυναμικοί ή time-sensitive, που σημαίνει ότι απαιτείται να χτυπηθούν άμεσα, γιατί αλλιώς η στόχευση θα χαθεί. Ο οπλισμός του Reaper μάλιστα είναι σημαντικά ενισχυμένος σε σχέση με το Predator και μπορεί να περιλαμβάνει 14 πυραύλους AGM114 Hellfire των 45 κιλών ή συνδυασμό τους με καθοδηγούμενες βόμβες GBU-12 Paveway II ή έξυπνες βόμβες GBU-38 (JDAM). Οι βόμβες αυτές είναι πολύ ισχυρότερες από τους πυραύλους Hellfire, με αποτέλεσμα το Reaper να καθίσταται κατάλληλο και για μεγαλύτερους και πιο θωρακισμένους στόχους, πάντα με χτυπήματα υψηλής ακρίβειας και χαμηλών παράπλευρων απωλειών. Το Reaper δεν στερείται πάντως και του πλέον εξελιγμένου εξοπλισμού ΠΕΑ, ούτως ώστε να είναι σε θέση να εντοπίζει και να παρακολουθεί τους υποψήφιους στόχους του. Διαθέτει ένα σύνολο σύγχρονων οπτικών αισθητήρων, το οποίο καλείται Multi-Spectral Targeting System, καθώς επίσης και ραντάρ συνθετικού ανοίγματος που βοηθά στην απόκτηση στόχου. Για τους λόγους αυτούς το Reaper αποκαλείται κυνηγός-εκτελεστής ( hunter-killer ), που αποστολή του είναι να βρίσκει, να στοχεύει και να χτυπά στόχους ( find, fix, and finish targets ). Το Reaper λειτουργεί ως ενιαίο ΣμΕΑ με το Predator, σε μονάδα που αποτελείται από τέσσερα μεα, έναν σταθμό ελέγχου εδάφους (GCS) και μια δορυφορική ζεύξη. Αυτό απλοποιεί τις επιχειρήσεις, καθώς και τη διοίκηση και τον έλεγχό τους (Command and Control). Εικόνα 8: MQ-9 Reaper37 36 Για τα ανωτέρω στοιχεία βλ. την επίσημη ιστοσελίδα της USAF MQ-9 Reaper US Air Force, 23 Σεπτεμβρίου 2015, καθώς και MQ-9 Reaper Predator B Unmanned Aircraft System UAS Drone armyrecognition.com, 8 Απριλίου 2018, 37 Πηγή: 24

25 RQ-4 Global Hawk Αποτελεί το πιο εξελιγμένο εργαλείο πληροφόρησης και επιτήρησης που διαθέτουν οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ. Ειδικεύεται κυρίως στην πληροφόρηση εικόνας (ΙΜΙΝΤ) και σημάτων (SIGINT). Κατασκευαστής του είναι η εταιρεία Northrop Grumman, με έδρα το Palmdale της Καλιφόρνιας. Ανήκει στο δυναμικό της ΠΑ των ΗΠΑ από το Πρόκειται για ένα μεα της κατηγορίας HALE που μπορεί να μείνει πάρα πολλές ώρες στον αέρα, να καλύψει τεράστιες αποστάσεις και να πετά τόσο ψηλά ώστε να δυσκολεύει τις αντίπαλες αεράμυνες. Μπορεί να λειτουργήσει σε όλες τις καιρικές συνθήκες, τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα. Η μέγιστη διάρκεια πτήσης φτάνει τις 35 ώρες, το μέγιστο ύψος πτήσης τα πόδια, ενώ η εμβέλειά του τα ν.μ. Το μήκος του είναι 14 μέτρα, το εκπέτασμα πτερύγων του 40 μ., ενώ το βάρος του είναι 6781 κιλά άδειο και πλήρες καυσίμων και φορτίων (βλ. εικόνα 9 κάτωθι). Επισημαίνεται ότι το Global Hawk δεν διαθέτει οπλισμό.38 Εικόνα 9: RQ-4 Global Hawk39 RQ-170 Sentinel Τα χαρακτηριστικά του μεα αυτού είναι απόρρητα. Το σίγουρο είναι ότι αποτελεί το μοναδικό μεα που ενσωματώνει τις πιο πρόσφατες τεχνολογίες στελθ για χαμηλό αποτύπωμα ραντάρ, ώστε να είναι μη ανιχνεύσιμο. Κατασκευαστής του είναι η Lockheed Martin. Διαθέτει κινητήρα jet και 38 Για τα ανωτέρω στοιχεία βλ. καθώς και τον επίσημο ιστότοπο της USAF 39 Πηγή: 25

26 μέγιστο ύψος πτήσης τα πόδια.40 Ως βασική του αποστολή δηλώνεται η ΠΕΑ. 40 Για τα ανωτέρω στοιχεία βλ. 26

27 Κεφ. 2: Στρατιωτική χρήση των μεα: Ιστορία και παρόν 2.1 Το αεροπλάνο ως πολεμικό μέσο Η ιδέα της πτήσης έχει παρελθόν χιλιετιών στην ανθρώπινη ιστορία. Ο μύθος του Δαίδαλου και του Ίκαρου είναι παγκοσμίως γνωστός και ενέπνευσε αναρίθμητες απόπειρες ανθρώπων να πετάξουν, πολλοί από τους οποίους έχασαν τη ζωή τους προσπαθώντας. Εκατοντάδες χρόνια πριν τη γέννηση του Χριστού οι Κινέζοι ανέπτυξαν χαρταετούς και αργότερα προσπάθησαν να τους κάνουν ικανούς να φέρουν ανθρώπους. Τεχνολογικές εξελίξεις που ήρθαν με την Αναγέννηση και αργότερα με τη Βιομηχανική Επανάσταση έδωσαν νέα ώθηση στις προσπάθειες, καθώς εφευρέθηκαν οι κινητήρες, αλλά και έγιναν γνωστές οι ιδιότητες του υδρογόνου, κάτι που οδήγησε στην εφεύρεση του αερόστατου και στην ανάπτυξη ελαφρότερων από τον αέρα αεροπλάνων. Το αερόστατο άρχισε να χρησιμοποιείται για αναγνωριστικούς σκοπούς ήδη από την εποχή των γαλλικών επαναστατικών πολέμων. Πιο συγκεκριμένα, το νεοσυσταθέν από τη γαλλική επαναστατική κυβέρνηση Γαλλικό Σώμα Αεροστατικής πέταξε αερόστατο θερμού αέρος κατά τη μάχη της Φλέρης το 1794, προκειμένου να εκτελέσει αποστολή αναγνώρισης των θέσεων του αντιπάλου. 41 Οι Γάλλοι επανέλαβαν το εγχείρημα και κατά την πολιορκία του Μάιντς το Το 1799 όμως ο Ναπολέων αποφάσισε να διαλύσει το Σώμα. 42 Κατά τον Αμερικάνικο Εμφύλιο τα αερόστατα επανήλθαν στο προσκήνιο, καθώς με απόφαση του Αβραάμ Λίνκολν συστάθηκε υπό την αιγίδα κορυφαίων μελετητών της αεροναυτικής το Σώμα Αερόστατων του Ενωτικού Στρατού (Union Army Baloon Corps). Τα αερόστατα αυτά ήταν επανδρωμένα και αξιοποιήθηκαν κατά τις μάχες της περιόδου για αναγνωριστικούς σκοπούς. Χρησιμοποιούσαν υδρογόνο και ήταν εξοπλισμένα με τηλέγραφο για την άμεση αποστολή μηνυμάτων. Με τον τρόπο αυτό συνέβαλαν στην ανίχνευση κινήσεων του εχθρού και στην καθοδήγηση των βολών του πυροβολικού. 43 Από το 1862 το παράδειγμά τους ακολούθησε και ο στρατός των Νοτίων. 44 Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα διάφορα πειραματικά μη επανδρωμένα ατμοκίνητα αεροπλάνα έκαναν την εμφάνισή τους, ωθώντας περισσότερο τις έρευνες και εξάπτοντας τη φαντασία και τις προσδοκίες των ανθρώπων. Το 1864 ο γάλλος συγγραφέας Βίκτωρ Ουγκό έφτασε στο σημείο να εκφράσει την άποψη πως η εφεύρεση του 41 Gillispie, Charles Coulston Science and Polity in France : The Revolutionary and Napoleonic Years. Princeton University Press, Princeton NJ, 2004, σσ Haydon, F. Stansbury Military Balooning during the Early Civil War. John Hopkins University Press, Bltimore MA, 2000 (1η έκδ. 1941), σσ Balloons in the American Civil War Βλ. κ Haydon, όπ.π., σσ. 199 κ.ε. 44 Shaw, Ian The Rise of the Predator Empire: Tracing the History of U.S. Drones Understanding Empire: Technology, Power, Politics, 27

28 αεροπλάνου θα έφερνε το τέλος του πολέμου, μια και τα αεροπλάνα θα είχαν σαν αποτέλεσμα την άμεση, απόλυτη, στιγμιαία, παγκόσμια και μόνιμη κατάργηση των συνόρων. 45 Μέχρι την πρώτη πετυχημένη επανδρωμένη πτήση με μηχανοκίνητο, βαρύτερο από τον αέρα αεροσκάφος από τους αδερφούς Ράιτ το 1903 είχαν ήδη διαμορφωθεί ποικίλλες προσδοκίες ως προς τη χρησιμότητα του αεροπορικού μέσου τόσο για ειρηνικούς, όσο και για πολεμικούς σκοπούς, και πολλοί οραματιζόταν δυνατότητες επέκτασης του πεδίου των μαχών πολύ μεγαλύτερες από τις δυνατότητες που επέτρεπε το τεχνολογικό επίπεδο της εποχής. Αυτή η οραματική διάσταση του τρόπου που οι άνθρωποι έβλεπαν το αεροπορικό μέσο επηρέασε αργότερα και την ανάπτυξη των μεα. Το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου έδωσε την ευκαιρία να δοκιμαστούν αυτές οι ιδέες στην πράξη και να επέλθει μια πρώτη ανώμαλη προσγείωση, καθώς η περιορισμένη ακτίνα δράσης των αεροπλάνων της εποχής, το μάλλον χαμηλό μέγιστο ύψος πτήσης τους, η περιορισμένη ταχύτητά τους και η μηχανική αναξιοπιστία τους περιόρισαν κατά πολύ την πολεμική χρησιμότητά τους.46 Έτσι, η πρώτη χρήση των αεροπλάνων στα πεδία των μαχών δεν ήταν άλλη από την αντικατάσταση των αερόστατων στις αναγνωριστικές επιχειρήσεις. Σύντομα τα αεροπλάνα οπλίστηκαν, με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να παρέχουν τακτική υποστήριξη των επίγειων δυνάμεων, βομβαρδίζοντας θέσεις του αντιπάλου, με σκοπό είτε να βοηθήσουν την προέλαση των φίλιων δυνάμεων, είτε να ανακόψουν την προέλαση των εχθρικών. Οι αντίπαλοι από την άλλη μεριά, σύντομα όπλισαν αεροπλάνα με σκοπό την αντιμετώπιση των αεροπλάνων της άλλης πλευράς, με αποτέλεσμα τη δημιουργία των πρώτων καταδιωκτικών αεροσκαφών και των πρώτων αερομαχιών.47 Με τη ραγδαία βελτίωση των επιδόσεων των αεροσκαφών προωθήθηκε και η ιδέα μιας αυτόνομης αξιοποίησης της αεροπορικής δύναμης. Από τους πρώτους και ιδιαίτερα επιδραστικούς θεωρητικούς μιας τέτοιας στρατηγικής χρήσης ήταν ο Ιταλός Τζούλιο Ντούετ. Ο Ντούετ οραματίστηκε έναν σκληρό, ολοκληρωτικό πόλεμο, που δεν θα αναγνωρίζει τη διάκριση εμπόλεμων από αμάχους. Σύμφωνα με τη θεωρία του ένα έθνος οφείλει να είναι προετοιμασμένο εκ των προτέρων για να εξαπολύσει μαζικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς κατά των πληθυσμιακών, κυβερνητικών και βιομηχανικών κέντρων του εχθρού, χρησιμοποιώντας μάλιστα ακόμα και δηλητηριώδη αέρια, προκειμένου να κλονιστεί το ηθικό του εχθρού και να αναζητήσει γρήγορα μια ειρήνη.48 Τέτοιου είδους στρατηγικοί βομβαρδισμοί δοκιμάστηκαν κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, χωρίς όμως τη χρήση χημικών όπλων, καθώς όλοι οι αντιμαχόμενοι φοβόταν τα αντίποινα των αντιπάλων. Τα αποτελέσματα αυτών των βομβαρδισμών, που έφτασαν μέχρι τη 45 Μακάιζακ, Ντέιβιντ Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου σ. 737, στο Πάρετ, Πήτερ (επιμ.) Οι δημιουργοί της σύγχρονης στρατηγικής: Από τον Μακιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή. Εκδ. Τουρίκη, Αθήνα, 2004, μτφρ. Ευάγγελος Κατσάνης, σσ Μακάιζακ, Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου, όπ.π., σ Μακάιζακ, Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου, όπ.π., σ Μακάιζακ, Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου, όπ.π., σσ

29 χρήση της ατομικής βόμβας από τους Αμερικάνους στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι το 1945, παρέμειναν διαμφισβητούμενα μεταξύ των διαφόρων μελετητών του πολέμου. Αυτό όμως που κατέλυσαν μετά βεβαιότητας ήταν την ανάπτυξη αντιαεροπορικών συστημάτων, που θα καθιστούσαν τέτοιου είδους επιχειρήσεις πολύ δυσκολότερες και δαπανηρότερες στο μέλλον. Η ραγδαία ανάπτυξη των ραντάρ και των πυραύλων εδάφους-αέρος μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του '70 και αργότερα, ανέδειξε τα όρια του αεροπορικού μέσου και ξαναέστρεψε την προσοχή πολλών θεωρητικών στην τακτική χρήση του αεροπλάνου. Αυτή η τακτική χρήση εμπεριείχε τρεις διαστάσεις: Πρώτον, την απόκτηση της κυριαρχίας στον αέρα έναντι της αεροπορικής δύναμης του εχθρού. Δεύτερον, την απομόνωση του πεδίου μάχης από τα μετόπισθεν του εχθρού, με αποκοπή των υποστηρικτικών και ανεφοδιαστικών εχθρικών δυνάμεων, και τρίτον, την εκ του σύνεγγυς αεροπορική υποστήριξη των χερσαίων δυνάμεων με βομβαρδισμούς των θέσεων του αντιπάλου. 49 Από τις τελευταίες αξιομνημόνευτες αξιοποιήσεις του αεροπορικού μέσου πριν την καθιέρωση αξιόπιστων αντιαεροπορικών όπλων ήταν η αιφνιδιαστική αεροπορική επιδρομή του Ισραήλ κατά της Αιγύπτου στις 5 Ιουνίου του 1967, η οποία οδήγησε στην εξόντωση σχεδόν ολόκληρου του αεροπορικού στόλου και των αεροπορικών υποδομών της Αιγύπτου από την πρώτη μέρα του Πολέμου των Έξι Ημερών που οδήγησε σε θρίαμβο του Ισραήλ. Ήταν μια επιτυχία που πιθανόν άντλησε την έμπνευσή της από την αιφνιδιαστική αεροπορική επιδρομή της Ιαπωνίας στο Περλ Χάρμπορ το Το Ισραήλ δεν μπόρεσε να επαναλάβει την επιτυχία στον πόλεμο του Γιομ-Κιπούρ του 1973, λόγω της μεγάλης βελτίωσης των επίγειων αντιαεροπορικών μέσων με την ανάπτυξη των πυραύλων εδάφους-αέρος και των κατευθυνόμενων από ραντάρ αντιαεροπορικών πυροβόλων που παρείχε στην Αίγυπτο η Σοβιετική Ένωση. 50 Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και η τεχνολογία της πληροφόρησης και επιτήρησης, η οποία βασίστηκε στις προόδους της μικροηλεκτρονικής. Το αεροπλάνο αναδείχθηκε ως σημαντικότατο μέσο απόκτησης πληροφοριών, σύντομα όμως γνώρισε τον ανταγωνισμό από την τεχνολογία των δορυφόρων και αργότερα των μεα.51 Συμπερασματικά διαπιστώνουμε ότι η ιδέα της πτήσης είναι πανάρχαια, και άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτή είναι και η ιδέα της μη επανδρωμένης πτήσης. Η χρήση των αεροπλάνων για πολεμικούς σκοπούς ξεκινά από τη δεκαετία του 1910 και η πρώτη τους αποστολή ήταν η αναγνώριση και ανίχνευση. Η επιδίωξη όμως να οπλιστούν τα αεροσκάφη ήταν σχεδόν ταυτόχρονη. Από κει ξεκινά και η μεγάλη διαμάχη για την τακτική ή την στρατηγική χρήση του αεροπλάνου στον πόλεμο. Αν 49 Μακάιζακ, Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου, όπ.π., σσ Μακάιζακ, Φωνές από το βαθύ γαλάζιο: Οι θεωρητικοί του αεροπορικού πολέμου, όπ.π., σ Για το θέμα αυτό βλ. κ παρακάτω στο κεφ. περί χρήσης μεα από το Ισραήλ. 51 Για την σχέση επανδρωμένων αεροσκαφών, δορυφόρων και μεα στις επιχειρήσεις πληροφόρησης βλ. κ παρακάτω, στο κεφ. περί συγκριτικών πλεονεκτημάτων των μεα. 29

30 δηλαδή τα πολεμικά αεροπλάνα είναι καλύτερο να χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη των χερσαίων δυνάμεων, ή αν μπορούν να αξιοποιηθούν στα πλαίσια μιας αυτόνομης στρατηγικής, όπου θα πλήξουν στόχους βαθιά στην επικράτεια του αντιπάλου, μειώνοντας καίρια την ικανότητα ή τη θέλησή του να κάνει πόλεμο. Καθώς μια τέτοια χρήση φάνταζε όλο και πιο απειλητική, πολλές προσπάθειες μετά τον καταστροφικό 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο επικεντρώθηκαν στην ανάπτυξη αντιαεροπορικών συστημάτων, κάτι που ανέκοψε αρκετό από τον ενθουσιασμό των υποστηρικτών του αεροπορικού πολέμου. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλλε και η ανάπτυξη της τεχνολογίας βαλλιστικών πυραύλων και πυραύλων κρουζ, που μπορούν να επιφέρουν πλήγματα ακριβείας σε εξαιρετικά απομακρυσμένους στόχους, καθώς σταδιακά απέκτησαν διηπειρωτική εμβέλεια. Εν καιρώ ειρήνης, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η βασική χρήση του αεροπλάνου, και δη του μη επανδρωμένου, είναι για επιχειρήσεις συλλογής πληροφοριών και επιτήρησης. 2.2 Η εξέλιξη των μεα Προϊστορία Όπως προαναφέραμε, η ιδέα της μη επανδρωμένης πτήσης είναι σχεδόν τόσο παλιά όσο και η ιδέα της επανδρωμένης πτήσης. Κατά την πολιορκία της Βενετίας από τον αυστριακό στρατό τον Αύγουστο του 1849 οι Αυστριακοί διαπίστωσαν ότι το ανάγλυφο δεν επέτρεπε τον βομβαρδισμό της πόλης και εξέτασαν την περίπτωση να στείλουν μη επανδρωμένα αερόστατα γεμάτα εκρηκτικά. Τα αλεξίπτωτα θα συνδέονταν με ένα καλώδιο με μια στήλη μπαταρίας που θα βρίσκεται στο έδαφος. Με το που θα έφταναν στην κατάλληλη θέση πάνω από την πόλη, θα διοχετεύονταν ρεύμα, που θα τα έκανε να πέσουν κάτω και τα εκρηκτικά τους να εκραγούν. Τελικά το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε λόγω μη ευνοϊκών ανέμων.52 Το 1898, κατά τον αμερικανο-ισπανικό πόλεμο, ο στρατός των ΗΠΑ επανήλθε στις μη επανδρωμένες κατασκευές, επιχειρώντας να εκμεταλλευθεί το μεγαλύτερο ύψος στο οποίο μπορεί να πετάξει ένας πάνινος αετός, σε συνδυασμό με τη νέα τεχνολογία της φωτογραφίας. Είχαμε έτσι τις πρώτες εναέριες φωτογραφίες για αναγνωριστικούς σκοπούς Αναφέρεται στο Scientific American του Μαρτίου 1849, σύμφωνα με το 53 Michael Hastings, The Rise of the Killer Drones: How America Goes to War in Secret Rolling Stone, 16 Απριλίου 2012, 30

31 2.2.2 Τα μεα στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο Τη δεκαετία του 1910 έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα στρατιωτικά αεροσκάφη. Αυτά ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνα για τους χειριστές τους, καθώς η μηχανική αξιοπιστία τους ήταν μειωμένη, αλλά και το χαμηλό ύψος και ταχύτητά τους τα καθιστούσε ιδιαίτερα ευάλωτα σε πυρά από το έδαφος. Προκειμένου λοιπόν να αποφευχθούν οι απώλειες ζωών πιλότων οι έρευνες στράφηκαν προς τις μη επανδρωμένες πτήσεις, οι οποίες όμως θα γίνονταν υπό μορφή πυραύλων, οι οποίοι δεν θα διέθεταν τη δυνατότητα επιστροφής στη βάση τους. Μια τεχνολογία που ώθησε αυτές τις έρευνες ήταν ο τηλεχειρισμός μέσω ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Η αρχή έγινε το 1898, όταν ο επιστήμονας και εφευρέτης Νίκολα Τέσλα παρουσίασε σε μία επίδειξη στην πλατεία Μάντισον της Νέας Υόρκης ένα τηλεχειριζόμενο πλεούμενο, δηλαδή ένα μικρό βαρκάκι με κεραία, που δεχόταν εξ αποστάσεως εντολές μέσω ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων.54 Ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος ώθησε τις προηγμένες τεχνολογικά και οικονομικά χώρες της εποχής να διερευνήσουν κάθε νέα τεχνολογία θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στην πολεμική προσπάθεια. Η ιδέα που επικράτησε ήταν η ανάπτυξη τηλεχειριζόμενων μεα, που θα αξιοποιούσαν και τις τελευταίες τεχνολογίες αυτόματης πλοήγησης, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σαν ιπτάμενες βόμβες ή πύραυλοι. Ο λόγος που δεν εξετάστηκε η περίπτωση κατασκευής ενός κανονικού μεα που θα μπορούσε να επιστρέφει στη βάση του ήταν κυρίως η τεχνολογική αδυναμία επίτευξης ομαλής προσγείωσης. Έτσι, στη Μεγάλη Βρετανία η Βασιλική Πολεμική Αεροπορία (Royal Air Force RAF) κάλεσε έναν μηχανικό και εφευρέτη γνωστό για την εξειδίκευσή του σε συστήματα τηλεχειρισμού, τον Άρτσιμπαλντ Λο (Archibald Montgomery Low, ) να αναπτύξει ένα μεα για να χρησιμοποιηθεί ως κατευθυνόμενος πύραυλος. Το σχέδιο, προκειμένου να παραπλανήσει τους εχθρούς, ονομάστηκε Aerial Target. 55 Η πρώτη δοκιμή έγινε στις 6 Ιουλίου 1917 και ήταν ανεπιτυχής, καθώς μετά την εκτόξευση το μεα δεν μπόρεσε να πετύχει ευθεία και οριζοντία πτήση λόγω ανεπαρκούς αεροδυναμικού σχεδιασμού και κατέπεσε. Η δεύτερη δοκιμή έγινε στις 25 Ιουλίου 1917 και ήταν επίσης αποτυχημένη, καθώς κατά την απογείωση αποσπάστηκε μια κεραία από την άτρακτο και κατέστησε αδύνατο τον τηλεχειρισμό. Οι δοκιμές συνεχίστηκαν χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, όμως με τη λήξη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου το σχέδιο ματαιώθηκε Shaw, Ian The Rise of the Predator Empire: Tracing the History of U.S. Drones, όπ.π

32 Από την άλλη μεριά του Ατλαντικού, με την έναρξη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ ανέθεσε στον αμερικανό εφευρέτη και επιχειρηματία Έλμερ Σπέρι (Elmer Ambrose Sperry, ) να διερευνήσει τη δυνατότητα κατασκευής μη επανδρωμένων αεροσκαφών τα οποία θα ήταν φορτωμένα με εκρηκτικά και θα κατέπεφταν σε συγκεκριμένους στόχους.57 Ο Σπέρι, ο οποίος είχε ήδη διακριθεί ως ο εφευρέτης ενός γυροσκοπικού σταθεροποιητή που επέτρεπε στα αεροσκάφη να ίπτανται σε συγκεκριμένη πορεία και να διατηρούνται σε ευθεία και οριζοντία πτήση χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, σχεδίασε διπλάνα φορτωμένα με εκρηκτικά ΤΝΤ τα οποία θα εκτοξεύονταν από καταπέλτη και θα πετούσαν σε ευθεία πορεία μέχρις ότου ένας μηχανισμός ο οποίος θα προσδιόριζε την απόσταση μετρώντας τις περιστροφές της μηχανής θα διέκοπτε την τροφοδοσία καυσίμου και το αεροσκάφος θα έπεφτε. Τα πειράματα όμως που πραγματοποίησε το 1917 ήταν ανεπιτυχή, καθώς τα διπλάνα είτε έπεφταν αμέσως μετά την απογείωση, είτε συνέχιζαν την πτήση τους προς λάθος κατεύθυνση λόγω αδυναμίας υπολογισμού του ανέμου. Το τέλος του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου σήμανε και το τέλος του συγκεκριμένου πειραματικού προγράμματος.58 Ένα παρόμοιο πρόγραμμα χρηματοδότησε και ο Στρατός των ΗΠΑ, ο οποίος το ανέθεσε στον Τσαρλς Κέτερινγκ (Charles Kettering, ), έναν άλλο αμερικανό εφευρέτη και επιχειρηματία.59 Ο Κέτερινγκ σχεδίασε επίσης διπλάνα, απλά και φτιαγμένα με φθηνά υλικά, τα οποία θα εκτοξεύονταν φορτωμένα εκρηκτικά από ένα επιταχυνόμενο βαγόνι, το σύστημα πλοήγησης όμως που είχε επινοήσει ήταν ελαφρώς πιο εξελιγμένο: Από εδάφους υπολογιζόταν η επιθυμητή διάρκεια της πτήσης σε συνάρτηση και με τον επικρατούντα άνεμο και με τη βοήθεια ενός μηχανισμού που έμοιαζε με κουρδιστήρι, την κατάλληλη στιγμή μια ράβδος απελευθερωνόταν, η οποία έσπαζε τα φτερά, τα οποία έπεφταν γεμάτα με τα προεγκατεστημένα εκρηκτικά τους πάνω στο στόχο. Στη συνέχεια βέβαια το αεροσκάφος κατέπεφτε και αυτό. Η εμβέλεια του αεροσκάφους έφτανε τα 75 μίλια, απόσταση μεγαλύτερη απ' αυτήν οποιουδήποτε βομβαρδιστικού εδάφους της εποχής.60 Η κατασκευή του Κέτερινγκ, γνωστή με το όνομα Kettering Bug, πέτυχε στις επτά από τις 24 δοκιμαστικές πτήσεις που πραγματοποίησε, με αποτέλεσμα ο Στρατός των ΗΠΑ να προχωρήσει στην παραγγελία 75 Kettering Bug με σκοπό να 57 Sifton, John A Brief History of Drones The Nation, 7 Φεβρουαρίου 2012, 58 Spinetta, Lawrence The Rise of Unmanned Aircraft HistoryNet, Ιανουάριος 2011, 59 Weintz, Steve The Drones of the World Wars War Is Boring, 14 Οκτωβρίου 2014, 60 Stamp, Jimmy Unmanned Drones Have Been Around Since World War I Smithsonian.com, 12 Φεβρουαρίου 2013, 32

33 χρησιμοποιηθούν στον πόλεμο κατά της Γερμανίας.61 Τελικά ο πόλεμος έληξε λίγο αργότερα, ενώ η εταιρεία του Κέτερινγκ είχε ήδη προλάβει να κατασκευάσει σχεδόν 50 μη επανδρωμένα διπλάνα. Έτσι τα Kettering Bug δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ, κάτι που μάλλον δεν στενοχώρησε τους περισσότερους επιτελείς, οι οποίοι είχαν εκφράσει αμφιβολίες για το ποσοστό επιτυχίας 7 προς 24 (29%) στις δοκιμαστικές πτήσεις και ανησυχούσαν για την πιθανότητα πτώσης του αεροσκάφους πάνω από φίλια στρατεύματα.62 Αν και σύμφωνα με τους σύγχρονους ορισμούς των μεα οι κατασκευές του Σπέρι και του Κέτερινγκ αποτελούσαν περισσότερο καθοδηγούμενους πυραύλους παρά μεα, η ιδέα τους για ένα μη επανδρωμένο οπλισμένο αεροσκάφος αποτελεί σημαντικό ορόσημο στην ιστορική εξέλιξη των μεα Η περίοδος του Μεσοπολέμου Έχει ενδιαφέρον ότι η επόμενη προσπάθεια για την ανάπτυξη ενός στρατιωτικού μεα αφορούσε σε ένα μεα με αποστολή τη διευκόλυνση της επικοινωνίας μεταξύ στρατιωτικών μονάδων. Η ιδέα αυτή αναπτύχθηκε εν καιρώ ειρήνης, όταν στις αρχές της δεκαετίας του '20 ο στρατός των ΗΠΑ ανέθεσε στον Έλμερ Σπέρι την κατασκευή ενός μεα για την παράδοση μηνυμάτων μεταξύ στρατοπέδων σε απόσταση μέχρι 90 μιλίων. O Σπέρι, προκειμένου να συνυπολογίσει τις αλλαγές ανέμου εν πτήσει και να επινοήσει έναν μηχανισμό διόρθωσης πορείας, σκέφτηκε την εξ αποστάσεως τηλεκατεύθυνση του μεα. Η τότε υπαρκτή τεχνολογία όμως δεν επέτρεπε την αποστολή ραδιοσημάτων από μεγάλη απόσταση, με αποτέλεσμα να απαιτείται η συνοδεία του μεα από επανδρωμένο αεροσκάφος, το οποίο να εκπέμπει τα διορθωτικά σήματα. Ο στρατός κατέληξε βέβαια ότι μια τέτοια λύση ήταν επιχειρησιακά άχρηστη. Το πρόγραμμα εγκαταλείφθηκε το Παρά την αποτυχία, η ιδέα του Σπέρι περί τηλεκατεύθυνσης οδήγησε σε μια έκρηξη ενδιαφέροντος για την ανάπτυξη τηλεκατευθυνόμενων εναέριων μέσων κατά τη δεκαετία του Ένας βρετανός ηθοποιός και ερασιτέχνης αεροπόρος με δαιμόνιο εφευρέτη, ο Ρέτζιναλντ Ντένι (Reginald Denny, ), αξιοποίησε την ιδέα του Σπέρι και κατασκεύασε μικρά αεροσκάφη-μοντέλα που δεχόταν τηλεχειρισμό μέσω ραδιοδέκτη. Τα μοντέλα αυτά, γνωστά με την επωνυμία Dennyplanes, ξεκίνησε να τα εμπορεύεται μέσω μιας επιχείρησης που ίδρυσε στο Χόλιγουντ το Με το ξέσπασμα του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου ο στρατός των ΗΠΑ παρήγγειλε από τον Ντένι 15 χιλιάδες τηλεκατευθυνόμενα μη επανδρωμένα αεροσκάφη με σκοπό να τα αξιοποιήσει ως Spinetta, The Rise of Unmanned Aircraft όπ.π. Stamp, Unmanned Drones Have Been Around Since World War I όπ.π. Stamp, Unmanned Drones Have Been Around Since World War I όπ.π. Spinetta, The Rise of Unmanned Aircraft όπ.π. 33

34 εναέριους στόχους για εξάσκηση των αντιαεροπορικών συστημάτων του. 65 Τα αεροσκάφη αυτά, επειδή έπρεπε να έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις από τα Dennyplanes, 66 απογειωνόταν από ειδικό εκτοξευτήρα, η δε προσγείωσή τους γινόταν με σβήσιμο της μηχανής μέσω τηλεχειρισμού και ενεργοποίηση αλεξίπτωτου.67 Η ιδέα μιας τέτοιας χρήσης των μεα δεν ήταν πρωτότυπη. Ήδη από το 1931 το Βασιλικό Ναυτικό της Βρετανίας χρησιμοποιούσε ραδιο-καθοδηγούμενους ιπτάμενους στόχους, ενώ το 1935 ανέπτυξε το τηλεκατευθυνόμενο μεα Queen Bee, το οποίο ήταν βασικά ένα τηλεκατευθυνόμενο μη επανδρωμένο εκπαιδευτικό διπλάνο de Havilland Tiger Moth. Το σχέδιο αυτό έγινε γρήγορα γνωστό στο στρατιωτικό επιτελείο των ΗΠΑ, κι έτσι ήδη από το 1936 άρχισαν οι πρώτες συζητήσεις για την ανάπτυξη μεα-εναέριων στόχων και εκεί Τα μεα του 2ου Παγκόσμιου Πόλεμου Όπως ήταν φυσικό, ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος αναζωογόνησε το ενδιαφέρον για την πολεμική χρήση μεα. Το 1941 το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ, προκειμένου να πετύχει μεγαλύτερη εμβέλεια πτήσης τηλεκατευθυνόμενου μεα επανέφερε την παλιά ιδέα του Σπέρι περί ραδιοκαθοδήγησης από συνοδευτικό επανδρωμένο αεροσκάφος και ξεκίνησε το απόρρητο σχέδιο κατασκευής του TDR-1. Το TDR-1, γνωστό και ως Edna III, ήταν ένα δικινητήριο ελικοφόρο μεα, ικανό να φέρει εκρηκτικά βάρους ενός τόνου, που πετούσε σε σχηματισμό με επανδρωμένο αεροσκάφος TBM-1 Avenger, το οποίο του έστελνε σήματα μέσω ραδιοπομπού, προκειμένου να το διατηρεί στη σωστή πορεία. Όταν το TDR-1 προσέγγιζε τον στόχο του, ο συγκυβερνήτης του Avenger χρησιμοποιούσε την εικόνα που του έστελνε μέσω ραδιο-ζεύξης μια κάμερα τοποθετημένη στο μεα προκειμένου να το καθοδηγήσει με ακρίβεια στον στόχο του. 69 Το TDR-1 τέθηκε σε επιχειρησιακή λειτουργία κατά της Ιαπωνίας στο μέτωπο του Ειρηνικού τον Σεπτέμβριο του Έφερε επάνω του βόμβες συνολικού βάρους εννιακοσίων κιλών, με τις οποίες έπεφτε πάνω στο στόχο.70 Η πρώτη αποστολή εκτελέσθηκε επιτυχώς στις 27 Σεπτεμβρίου 1944, όταν κατέστρεψε μια συστοιχία γιαπωνέζικων αντιαεροπορικών στα νησιά του Σολομώντα στον Ειρηνικό Ωκεανό. Κατά 65 Spinetta, The Rise of Unmanned Aircraft όπ.π. 66 Σύμφωνα με μια πηγή τα αεροσκάφη αυτά, με την κωδική ονομασία QQ-2, είχαν μήκος 2,65 μέτρα, εκπέτασμα πτερύγων 3,73 μέτρα και μέγιστη ταχύτητα 137 χλμ./ώρα. Αργότερα παραγγέλθηκαν και μοντέλα μεγαλύτερων διαστάσεων, με τις κωδικές ονομασίες QQ-3 και QQ-4. Βλ Rozenfeld, Monica Military Drones: From World War II to the Present the institute, the IEEE news source, 13 Οκτωβρίου 2017, 68 Capt. Linwood S. Howeth, History of Communications-Electronics in the United States Navy, 1963, p. 479, 69 Spinetta, The Rise of Unmanned Aircraft όπ.π. 70 Κινηματογραφημένα στιγμιότυπα από τη δράση του συγκεκριμένου μεα υπάρχουν στη διεύθυνση 34

35 τον πρώτο μήνα λειτουργίας του είχε ποσοστό ευστοχίας 46%. 71 Οι δυσκολίες όμως στον τηλεχειρισμό του μεα, καθώς και η μείωση της σημασίας του θεάτρου του Ειρηνικού μετά το τέλος του 1944 οδήγησαν στον τερματισμό του προγράμματος.72 Το Ναυτικό των ΗΠΑ ανέπτυσσε και ένα παράλληλο πρόγραμμα, γνωστό με την κωδική ονομασία Επιχείρηση Αφροδίτη (Operation Aphrodite). Σχεδίαζε να πλήξει γερμανικούς υπόγειους στόχους από βάσεις στη Βρετανία με ανακατασκευασμένα βομβαρδιστικά Β-17 και B-24 τα οποία θα ήταν παραγεμισμένα με εκρηκτικά και θα τηλεκατευθύνονταν και αυτά από άλλα αεροπλάνα. 73 Τα βομβαρδιστικά αυτά ξεκινούσαν την πτήση τους επανδρωμένα, και αφού ο πιλότος τα έθετε σε ευθεία και οριζόντια πτήση τα εγκατέλειπε με αλεξίπτωτο.74 Επτά πτήσεις επιχειρήθηκαν στις αρχές Αυγούστου του Απ' αυτές οι πέντε απέτυχαν λόγω προβλημάτων είτε στη ραδιοζεύξη είτε στον τηλεχειρισμό από τον πιλότο του συνοδευτικού αεροσκάφους. Σε δύο μάλιστα απ' αυτές σκοτώθηκαν και οι πιλότοι του μεα, λόγω σφαλμάτων στη διαδικασία εγκατάλειψης. Σε μια από τις περιπτώσεις η κατάληξη θα μπορούσε να ήταν τραγική, καθώς το μεα, φορτωμένο με εκρηκτικά, κατέπεσε στη θάλασσα πολύ κοντά στην πόλη του Ίπσουιτς. Οι δύο περιπτώσεις που εξελίχθηκαν καλύτερα ήταν μια αποστολή κατά του γερμανικού υπόγειου καταφυγίου (bunker) στην περιοχή Watten, του Wizernes της Γαλλίας, η οποία έφτασε στο στόχο της, αλλά καταρρίφθηκε από γερμανικά αντιαεροπορικά πυρά προκαλώντας περιορισμένες ζημίες και μια εναντίον στόχου στην πόλη Χάιντε του Σλέσβιχ-Χολστάιν της Γερμανίας, η οποία εξελίχθηκε πλήρως επιτυχώς.75 Στην επόμενη αποστολή, στις 12 Αυγούστου 1944, με στόχο τη νήσο της Βόρειας Θάλασσας Ελγολάνδη, στην οποία ελλιμενίζονταν γερμανικά υποβρύχια, τα εκρηκτικά εξερράγησαν πρόωρα άνωθεν των ακτών της κεντρικής Αγγλίας με αποτέλεσμα τον θάνατο του πιλότου του Β-24 Τζόζεφ Κένεντι, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του μεταγενέστερου προέδρου των ΗΠΑ Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι.76 Κατόπιν αυτού, δεν επιχειρήθηκε άλλη αποστολή. Ενδιαφέρον έχει και η επαναφορά των μη επανδρωμένων αερόστατων από την Ιαπωνία κατά την τελευταία φάση του πολέμου, όταν πλέον είχε χάσει το μεγαλύτερο μέρος της αεροπορίας της, καθώς και όλα τα αεροπλανοφόρα της. Από τον Νοέμβριο του 1944 μέχρι τον Απρίλιο του 1945 άρχισε να απογειώνει αερόστατα φορτωμένα με εκρηκτικά και εμπρηστικούς μηχανισμούς και να 71 Spinetta, The Rise of Unmanned Aircraft όπ.π. 72 Weintz, The Drones of the World Wars όπ.π. 73 Shaw, Ian G.R. Drone Origins: World War II and Vietnam-era Remotely Piloted Vehicles Understanding Empire: Technology, Power, Politics, 2 Δεκεμβρίου 2013, 74 Sifton, A Brief History of Drones όπ.π. 75 Operation Aphrodite, Historic Wings, 76 Rozenfeld, Military Drones: From World War II to the Present όπ.π. 35

36 τα αφήνει να κινούνται ελεύθερα υπό την επίδραση του ισχυρού ανατολικού χειμερινού αεροχείμαρρου (jet stream). Μέσα σε 30 με 60 ώρες υπολογίζονταν ότι τα αερόστατα θα έφταναν στις δυτικές ακτές των ΗΠΑ.77 Η ελπίδα των Ιαπώνων ήταν ότι θα είχαν ως αποτέλεσμα ανθρώπινα θύματα και δασικές πυρκαγιές και θα προκαλούσαν κλίμα πανικού και φόβου. Σύμφωνα με ιαπωνικές πηγές περίπου εννιά χιλιάδες αερόστατα απογειώθηκαν μέσα σε έξι μήνες, δηλαδή περίπου πενήντα τη μέρα, κάτι που δείχνει τις ελπίδες που βάσιζαν οι Ιάπωνες στο πρόγραμμα αυτό, με την κωδική ονομασία Fugo. Σύμφωνα με αμερικανικές πηγές περίπου χίλια τέτοια αερόστατα ανευρέθηκαν σε διάφορα σημεία των δυτικών ΗΠΑ, αλλά και στον Καναδά και την Αλάσκα. Τα περισσότερα από αυτά δεν εξερράγησαν ποτέ. 78 Γενικά η βλάβη που προκάλεσαν ήταν ελάχιστη, όμως οι Ιάπωνες την εποχή εκείνη δεν είχαν τρόπο να το γνωρίζουν. Πιο γνωστή περίπτωση είναι το ξεκλήρισμα μιας εξαμελούς οικογένειας που έκανε πικνίκ κάπου στο Όρεγκον, όταν τα παιδιά παίζοντας ανακάλυψαν ένα πεσμένο αερόστατο και αυτό εξερράγη. 79 Έστω κι έτσι, τα αερόστατα αυτά θεωρούνται τα πρώτα όπλα διηπειρωτικής εμβέλειας.80 Μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο εισερχόμαστε σε μια φάση επιβράδυνσης των ερευνών πάνω στα οπλισμένα μεα. Ο ένας λόγος ήταν βέβαια η άρση των συνθηκών επείγουσας ανάγκης και πίεσης που οι απαιτήσεις μιας μείζονος πολεμικής προσπάθειας επέβαλλαν. Ένας δεύτερος λόγος ήταν η πρόοδος που άρχισε να σημειώνεται στην ανάπτυξη πυραύλων. Είδαμε ότι μέχρι τώρα τα μεα γινόταν αντιληπτά ως ένα είδος μη ανακτήσιμου πυραύλου ή τηλεκατευθυνόμενης ρουκέτας μίας χρήσης. Η ανάπτυξη όμως από τη ναζιστική Γερμανία των πυραύλων V-1, των πρώτων πυραύλων κρουζ στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία, έδωσε νέα ώθηση στην πυραυλική έρευνα. 81 Οι V-1 ήταν κατευθυνόμενοι πύραυλοι εδάφους-εδάφους οι οποίοι έμοιαζαν πολύ στο σχεδιασμό τους με μεα. Είχαν μήκος έξι μέτρων και εκπέτασμα πτερύγων 5,7 μέτρων και κινούνταν με αεριωθούμενο κινητήρα (jet). Η εκτόξευσή τους γινόταν από ειδική ράμπα-καταπέλτη και μπορούσαν να φέρουν εκρηκτική κεφαλή βάρους περίπου 850 κιλών. Είχαν εμβέλεια περί τα 400 χιλιόμετρα, ενώ έφταναν την ταχύτητα των 550 χιλιομέτρων την ώρα. 82 Το ύψος πτήσης τους ήταν τα τρεις χιλιάδες πόδια. 77 Rizzo, Johnna Japan's Secret WWII Weapon: Balloon Bombs National Geographic, 27 Μαΐου 2013, 78 Weeks, Linton Beware Of Japanese Balloon Bombs Τμήμα Ιστορίας National Public Radio, 20 Ιανουαρίου 2015, 79 Carroll, Rory How Japan s fire balloons took the second world war to American soil The Guardian, 30 Οκτωβρίου 2014, 80 Rozenfeld, Military Drones: From World War II to the Present, όπ.π. 81 Οι πύραυλοι κρουζ (cruise missiles) είναι πύραυλοι εδάφους-εδάφους, που πετούν με μεγάλη ταχύτητα σε χαμηλό ύψος παράλληλα στην επιφάνεια της γης. Διαθέτουν μεγάλη εμβέλεια και ακρίβεια. Η βασική διαφορά τους με τα μεα είναι ότι είναι μη ανακτήσιμοι, δηλαδή είναι μιας χρήσης και δεν επιστρέφουν στη βάση τους. Βλ. Kelsey D. Atherton, FYI: What Are Cruise Missiles, And How Do They Work? Popular Science, 29 Αυγούστου 2013, 82 Τα στοιχεία προέρχονται από το Marshall Stelzriede, The V-Rockets Marshall Stelzriede's Wartime Story, 36

37 Δεν τηλεκατευθύνονταν από το έδαφος, αλλά είχαν δικό τους αυτόνομο σύστημα κατεύθυνσης, το οποίο αποτελούνταν από γυροσκόπιο για να εξασφαλίζεται η σταθερότητα της πτήσης, μαγνητική πυξίδα για την ανεύρεση της σωστής πορείας και βαρόμετρο για τον έλεγχο του ύψους. Όταν το σύστημα αυτό υπολόγιζε ότι έχει φτάσει στο στόχο, ενεργοποιούνταν αυτόματα αεροτομές κάτω από τα πτερύγια, με αποτέλεσμα μείωση της ταχύτητας και απώλεια στήριξης, που οδηγούσε σε απότομη πτώση στο έδαφος.83 Ο υπολογισμός γινόταν με ένα χρονόμετρο συνδεδεμένο με μια μικρή έλικα στη μύτη του πυραύλου, η οποία λειτουργούσε σαν ανεμόμετρο που μετρούσε ουσιαστικά την ταχύτητα του πυραύλου. Πριν την εκτόξευση το χρονόμετρο ρυθμιζόταν σε μια τιμή που αντιστοιχούσε στον χρόνο που υπολογιζόταν ότι θα χρειαζόταν μέχρι το στόχο. 84 Οι V-1 χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς κατά τους γερμανικούς βομβαρδισμούς της Αγγλίας την περίοδο Ιουνίου 1944-Μαρτίου 1945 προκαλώντας σημαντικές ζημίες και απώλειες. Παρ' όλες όμως τις βελτιώσεις στην αεροδυναμική σχεδίαση και το σύστημα πλοήγησης δεν έλυναν ένα από τα βασικά προβλήματα των μεα, παρέμεναν δηλαδή ευάλωτα στα αντιαεροπορικά συστήματα, κυρίως λόγω του χαμηλού ύψους πτήσης τους. Για το μετριασμό του προβλήματος αυτού η Luftwaffe δοκίμασε και την από αέρος εκτόξευση των V-1, τοποθετώντας τους κάτω από τα φτερά βομβαρδιστικών αεροσκαφών Heinkel He-111. Υπολογίζεται ότι από τους περίπου πυραύλους V-1 που εκτοξεύθηκαν από γαλλικά εδάφη εναντίον του Λονδίνου και της Αμβέρσας, λίγο πάνω από τους μισούς έφτασαν τους προτιθέμενους στόχους τους.85 Κατά τα τέλη του 1944 συντρίμμια πυραύλων V-1 μελετήθηκαν από ερευνητές των ΗΠΑ και κατέστη δυνατή η κατασκευή πανομοιότυπου μοντέλου, που ονομάστηκε JB-2 (Jet Bomb 2). Υπήρξε σχεδιασμός για τη χρήση του στην επίθεση κατά της Ιαπωνίας, αλλά τελικά, εν μέρει λόγω της κατασκευής της ατομικής βόμβας, το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε Μεταπολεμική ανάπτυξη των μεα για πληροφόρηση και αναγνώριση Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '50 οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ είχαν προχωρήσει την έρευνα στην ανάπτυξη πυραύλων κρουζ με βελτιωμένη πλοήγηση και ακρίβεια στόχου και αυξημένη εμβέλεια ενισχύοντας σημαντικά το εναέριο επιθετικό οπλοστάσιό τους. Αυτό που δεν μπορούσαν να κάνουν οι πύραυλοι αυτοί, σε αντίθεση με τα μεα, ήταν να υπερίπτανται άνωθεν μιας περιοχής Σύμφωνα με το Luftwaffe Resource Center η μέγιστη ταχύτητα ήταν 645 χλμ./ώρα και η εμβέλεια 330 χιλιόμετρα, βλ. Fi-103/V-1 "Buzz Bomb" Luftwaffe Resource Center, Marshall Stelzriede, The V-Rockets όπ.π. Fi-103/V-1 "Buzz Bomb" Luftwaffe Resource Center, όπ.π. Σύμφωνα με τον Marshall Stelzriede. Κατά το Luftwaffe Resource Center το γενικό ποσοστό επιτυχίας των V-1 ήταν περίπου 25%. Marshall Stelzriede, The V-Rockets όπ.π. 37

38 και στη συνέχεια να επιστρέφουν στη βάση τους.87 Τα χαρακτηριστικά αυτά έστρεφαν αναγκαστικά τις έρευνες για την αξιοποίηση των μεα προς την κατεύθυνση του ISR (Intelligence-SurveillanceReconnaissance), δηλαδή της συλλογής πληροφοριών, της παρακολούθησης και της αναγνώρισηςανίχνευσης. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ υπήρξε μια επείγουσα ανάγκη διείσδυσης σε αυτό που γινόταν αντιληπτό ως πέπλο μυστηρίου που σκέπαζε τις δραστηριότητες του εχθρού, που ήταν πλέον η Σοβιετική Ένωση και το μπλοκ των κομμουνιστικών κρατών. 88 Σύντομα διαμορφώθηκε ένα πεδίο ανταγωνισμού εντός των αρμόδιων υπηρεσιών μεταξύ τριών διαφορετικών μεθόδων παρακολούθησης και απόκτησης πληροφοριών, ή στρατηγικής αναγνώρισης, όπως την αποκαλούσαν τότε. Αυτές ήταν τα επανδρωμένα αεροσκάφη, όπως το U-2, η ταχέως εξελισσόμενη τεχνολογία των δορυφόρων, και τα μεα.89 Τα μεα αποδείχτηκαν η πιο ανώριμη τεχνολογία από τις τρεις, ενώ οι δορυφόροι η πιο πολλά υποσχόμενη, όμως ο τεχνολογικός οπτιμισμός που χαρακτήριζε την εποχή, οι συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης που επέτρεπαν υψηλές επενδύσεις σε στρατιωτικούς εξοπλισμούς, καθώς και η ψυχολογική πίεση του Ψυχρού Πολέμου οδήγησαν σημαντικά κονδύλια του προϋπολογισμού των ΗΠΑ, πολλά εκ των οποίων κρυφά, στην έρευνα για την ανάπτυξη μεα για σκοπούς ΠΕΑ.90 Στις αρχές της δεκαετίας του '50 συστάθηκε στην Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ ένα απόρρητο πρόγραμμα με την κωδική ονομασία Big Safari, με αντικείμενο την άμεση διαμόρφωση αεροσκαφών προκειμένου να ικανοποιούν τις επείγουσες ανάγκες για ΠΕΑ στα κομμουνιστικά κράτη. Η CIA (Central Intelligence Agency) από την άλλη μεριά, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ, η οποία είχε συσταθεί το 1947, ανέλαβε τη διαχείριση των πτήσεων με αεροσκάφη U-2. Το U-2 ήταν ένα επανδρωμένο κατασκοπευτικόαναγνωριστικό αεροσκάφος σχεδιασμένο από την εταιρεία Lockheed, που πρωτοπέταξε το Ήταν το πρώτο αεροσκάφος που είχε τη δυνατότητα να πετάει στα 70 χιλιάδες πόδια, προκειμένου να αποφεύγει τα αντίπαλα ραντάρ και τους αντιαεροπορικούς πυραύλους.91 Η λειτουργία του από τη CIA αντανακλούσε την έντονη επιθυμία της κυβέρνησης Αϊζενχάουερ να παραμείνουν κρυφές οι επιχειρήσεις του. Ένα περιστατικό το οποίο έδωσε σημαντική ώθηση στα προγράμματα ανάπτυξης μεα ήταν η κατάρριψη ενός U-2 από σοβιετικό αντιαεροπορικό πύραυλο SA-2 την 1η Μαΐου του 1960 πάνω από το Σβερντλόφσκ στην περιοχή του Γιεκατερίνενμπουργκ της Ρωσίας και η σύλληψη του 87 Sifton, John A Brief History of Drones όπ.π. 88 Ehrhard, Thomas P. Air Force UAVs: The Secret History. The Mitchell Institute for Airpower Studies, ArlingtonVA, 2010, σ Ehrhard, Air Force UAVs: The Secret History. όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ Επρόκειτο για την έκδοση U-2A. Το U-2 παραμένει ακόμα και σήμερα σε επιχειρησιακή λειτουργία και έχουμε φτάσει στην έκδοση U-2S. 38

39 πιλότου του Γκάρι Πάουερς (Francis Garry Powers). Το 1962 μάλιστα το περιστατικό επαναλήφθηκε στην Κούβα κατά την κρίση των πυραύλων. Τα περιστατικά αυτά ώθησαν την στρατιωτική ηγεσία των ΗΠΑ να αντιληφθεί ότι οι σύγχρονες αυξημένες ανάγκες για αποστολές συλλογής πληροφοριών και παρακολούθησης επέβαλλαν την ανάπτυξη δορυφόρων, αλλά και τη χρήση μεα, ώστε να μην διακινδυνεύονται ανθρώπινες ζωές, αλλά και το διπλωματικό κόστος από τυχόν κατάρριψή τους να είναι μικρότερο. Το 1961 συστάθηκε από την κυβέρνηση Κένεντι το NRO (National Reconnaissance Office), το Εθνικό Γραφείο Αναγνώρισης, μια διαβαθμισμένη υπηρεσία με πρόσβαση σε σημαντικού ύψους κονδύλια εκτός επίσημου κρατικού προϋπολογισμού, που σκοπό είχε το συντονισμό των ενεργειών όλων των εμπλεκόμενων φορέων που ασχολούνταν με τα εναέρια συστήματα συλλογής πληροφοριών, δηλαδή κυρίως των διαφόρων γραφείων της USAF και της CIA.92 Το NRO χρηματοδότησε το πρόγραμμα Big Safari προς την κατεύθυνση ανάπτυξης μεα, κι έτσι φτάσαμε το 1962 στην παραγγελία στην εταιρεία Ryan να μετατρέψει τέσσερα μεα FireBee που χρησιμοποιούνταν σαν στόχοι για αντιαεροπορικά συστήματα σε κατασκοπευτικά μεα. Η Ryan παρουσίασε σε σύντομο χρονικό διάστημα το μεα FireFly μοντέλο 147Α, το οποίο εκτοξευόταν από τα πτερύγια ενός μεταγωγικού αεροσκάφους C-130, ενώ κατά την επιστροφή του έπεφτε στο έδαφος με αλεξίπτωτο. 93 Το αεροσκάφος είχε προγραμματιστεί να πετάξει άνωθεν της Κούβας κατά την κρίση των πυραύλων, αλλά τελικά η επιχείρηση ακυρώθηκε από φόβο μήπως αποκαλυφθεί στους Σοβιετικούς η απόρρητη αυτή κατασκοπευτική δυνατότητα. Προκειμένου να βελτιωθεί η μη-ανιχνευσιμότητα του μεα, καθώς και η δυνατότητά του για ηλεκτρονική πληροφόρηση (Electronic Intelligence - ELINT), νέα κονδύλια δαπανήθηκαν, έτσι ώστε φτάσαμε σε σύντομο χρονικό διάστημα, και ενώ είχαν ήδη δαπανηθεί περί τα 100 εκατομμύρια σε δολάρια ΗΠΑ του 2010, στο FireFly μοντέλο 147D, το οποίο είχε δυνατότητα να πετά στα πόδια και ήταν έτοιμο να ξεκινήσει περισυλλογή στοιχείων για τους σοβιετικούς πυραύλους SA-2 στην Κούβα, όταν οι Σοβιετικοί απέσυραν τελικά τους πυραύλους αυτούς. 94 Έτσι ξεκίνησε μια νέα ανακατασκευή του μεα, το οποίο από FireFly μετονομάστηκε πλέον σε Lightning Bug, με σκοπό τη χρησιμοποίησή του για υπερπτήσεις άνωθεν της Κίνας, προκειμένου να συλλέξει πληροφορίες σχετικές με το πυρηνικό πρόγραμμα και την αεράμυνα της κομμουνιστικής αυτής χώρας. Οι πτήσεις θα ξεκινούσαν από βάση των ΗΠΑ στην Ιαπωνία. Η πρώτη εξ αυτών διεξάχθηκε στις 20 Αυγούστου Τα αρχικά αποτελέσματα υπήρξαν πολύ αποθαρρυντικά. Τα μεα εμφάνισαν προβλήματα ακρίβειας στην πλοήγησή τους, καθώς και προβλήματα προσγείωσης, καθώς συχνά εμφάνιζαν σημαντικές ζημιές, που οδηγούσαν και στην Ehrhard, όπ.π., σ. 5. Ehrhard, όπ.π., σ. 7. Ehrhard, όπ.π., σ. 8. Ehrhard, όπ.π., σ

40 καταστροφή του φωτογραφικού φιλμ. Επίσης, στις 15 Νοεμβρίου 1964 η κινεζική αεράμυνα κατέρριψε ένα μεα, χωρίς παρ' όλ' αυτά να προκληθεί ιδιαίτερη αίσθηση στην κοινή γνώμη και χωρίς να υπάρξει σημαντική επιδείνωση των διμερών σχέσεων των δυο χωρών. Το γεγονός αυτό απεδείκνυε το πολιτικό πλεονέκτημα της χρήσης μεα έναντι της χρήσης επανδρωμένων αεροσκαφών. Αργότερα μάλιστα, από την Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ υπήρξαν διαρροές ότι η συγκεκριμένη πτήση ήταν προσχεδιασμένο να καταρριφθεί, προκειμένου να αποσπαστούν στοιχεία για τις μεθόδους λειτουργίας της κινεζικής αεράμυνας. 96 Τελικά οι ΗΠΑ επέμειναν και, αφού μετέφεραν τη βάση λειτουργίας των Lightning Bug στο Βιετνάμ, κατάφεραν να πραγματοποιήσουν 160 επιχειρήσεις ΠΕΑ κατά την περίοδο Τα μεα των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Βιετνάμ Γενικά η κλιμάκωση της ανάμιξης των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ από το 1965 και μετά συνέβαλε στη διατήρηση και αναπτέρωση του ενδιαφέροντος στις ΗΠΑ για ανάπτυξη στρατιωτικών μεα. Άλλωστε, ο Πόλεμος του Βιετνάμ έγινε ιστορικά αντιληπτός σαν ο πρώτος τεχνοπόλεμος (techno-war), ένας πόλεμος που διεξάχθηκε δοκιμάζοντας τις τελευταίες τεχνολογίες της πληροφορικής, της ηλεκτρονικής και της ρομποτικής. 97 Σε αυτά τα πλαίσια, από το 1965 το Lightning Bug χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στον πόλεμο του Βιετνάμ μέχρι και τη λήξη του το 1975, εκτελώντας συνολικά 3450 αποστολές. Επρόκειτο για αποστολές αναγνώρισης και φωτογράφισης, πληροφόρησης μέσω της υποκλοπής ηλεκτρομαγνητικών και ηλεκτρονικών σημάτων (ELINT/SIGINT), δημιουργίας παρεμβολών στις συχνότητες λειτουργίας των ραντάρ των αντίπαλων αντιαεροπορικών (jamming), δημιουργίας προστατευτικού νέφους γύρω από τα φίλια βομβαρδιστικά (chaff corridors),98 και ρίψης προπαγανδιστικών φυλλαδίων στα πλαίσια του πληροφοριακού και ψυχολογικού πολέμου. Χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 1016 αεροσκάφη, εκ των οποίων καταστράφηκαν τα 544. Απ' αυτά το ένα τρίτο κατέπεσε λόγω βλάβης και τα δύο τρίτα καταρρίφθηκαν από εχθρικά αντιαεροπορικά πυρά ή μαχητικά αεροσκάφη MiG. 99 Ένα συγκεκριμένο αεροσκάφος μάλιστα, το οποίο ονομάστηκε TomCat, κατάφερε να φέρει σε πέρας 68 αποστολές πριν καταρριφθεί τελικά τον Σεπτέμβριο του Παρότι άοπλα, τα Lightning Bug πιστώθηκαν και με την κατάρριψη ορισμένων εχθρικών MiG, καθώς κάποια MiG που έσπευδαν προς αναγνώριση και αναχαίτιση των Lightning Bug είτε χτυπιόταν από φίλια αντιαεροπορικά 96 Ehrhard, όπ.π., σ Shaw, The Rise of the Predator Empire: Tracing the History of U.S. Drones όπ.π. 98 Το νέφος αυτό αποτελούνταν κυρίως από κονιορτοποιημένο αλουμίνιο και πλαστικό και σκοπό είχε τη δημιουργία σύγχυσης στα αντίπαλα συστήματα ραντάρ. 99 Spinetta, όπ.π. 40

41 πυρά, είτε κατέπεφταν στην προσπάθειά τους να πραγματοποιήσουν ελιγμούς αποφυγής.100 Το Lightning Bug ήταν ένα αεροσκάφος που μπορούσε να πετάξει σε ιδιαίτερα υψηλές ταχύτητες περίπου εξακοσίων μιλίων την ώρα και να φτάσει σε ύψη πάνω από τα 50 χιλιάδες πόδια. Παράλληλα όμως μπορούσε να κατέβει και πάρα πολύ χαμηλά, περίπου στα 300 πόδια (100 μέτρα) από το έδαφος. Είχε εμβέλεια πτήσης 1300 μίλια και ακολουθούσε με δική του ναυτιλία ένα εκ των προτέρων προγραμματισμένο δρομολόγιο, κατά τη διάρκεια του οποίου λάμβανε διαρκώς φωτογραφίες με μια κάμερα υψηλής ευκρίνειας. Επειδή φυσικά οι φωτογραφίες αυτές ήταν αναλογικές, απαιτούνταν κατά την επιστροφή ασφαλής ανάληψη του φιλμ και εμφάνισή του, με αποτέλεσμα ο χρόνος αξιοποίησης των ληφθεισών πληροφοριών να έφτανε τις 24 ώρες. Λόγω έλλειψης GPS, η ναυτιλιακή ακρίβεια του Lightning Bug δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλή, και στις περισσότερες αποστολές του δεν κατάφερνε να φωτογραφίσει πάνω από το 50% των προσχεδιασμένων στόχων.101 Η ανακρίβεια αυτή ήταν τόσο μεγαλύτερη όσο χαμηλότερα πετούσε το αεροσκάφος, με αποτέλεσμα η ευκρίνεια των ληφθεισών πληροφοριών να ήταν αντιστρόφως ανάλογη της επιθυμητής ακρίβειας. Αποτέλεσμα ήταν να χρησιμοποιείται πολύ περισσότερο για στρατηγικού τύπου πληροφόρηση και πολύ λιγότερο για τακτική ανίχνευση και αναγνώριση. Προκειμένου να αποφεύγονται οι βλάβες στην άτρακτο, αλλά και στο φιλμ, κατά την προσγείωσή του, για την ανάληψη του μεα επινοήθηκε στο Βιετνάμ ένα νέο σύστημα, κατά το οποίο καθώς το μεα κατέρχονταν με αλεξίπτωτο, το παραλάμβανε ένα ελικόπτερο CH-3 (Σινούκ) με ένα δεύτερο αλεξίπτωτο και το προσγείωνε στη βάση του. Το σύστημα αυτό ξεκίνησε με ποσοστά επιτυχίας γύρω στο 60%, αλλά μέχρι το 1972 αυτά είχαν ανέβει πλέον στο 98%. Η όλη επιχείρηση ήταν φυσικά ιδιαίτερα ακριβή. Μόνο το 1969 οι πτήσεις του Lightning Bug κόστισαν σχεδόν 1,9 δισεκατομμύρια σε δολάρια ΗΠΑ του Μια ενδιαφέρουσα χρήση του Lightning Bug ήταν για την ανίχνευση των συχνοτήτων λειτουργίας των αντιαεροπορικών πυραύλων SA-2 που οι Σοβιετικοί είχαν παραχωρήσει στις δυνάμεις του Βόρειου Βιετνάμ. Το σχέδιο προέβλεπε ότι το μεα θα καταρρίπτονταν από τους SA-2, έχοντας προλάβει όμως να στείλει μέσω ραδιο-ζεύξης σε ένα επανδρωμένο αεροσκάφος που θα υπερίπτονταν σε απόσταση ασφαλείας, τη συχνότητα λειτουργίας του αντιαεροπορικού. Με την πληροφορία αυτή οι ηλεκτρονικοί μηχανικοί των ΗΠΑ είχαν τη δυνατότητα να κατασκευάσουν μηχανές παρεμβολών (jammers), που θα προκαλούσαν τους πυραύλους SA-2 να αστοχήσουν. Το σύστημα δοκιμάστηκε και πάλι με χρήση Lightning Bug και διαπιστώθηκε 90% αστοχία των 100Spinetta, όπ.π. 101 Ehrhard, Air Force UAVs: The Secret History. όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ

42 αντιαεροπορικών πυραύλων. Όταν οι αντίπαλοι μηχανικοί μετατόπιζαν και κωδικοποιούσαν τις συχνότητες των αντιαεροπορικών, και πάλι θυσιάζονταν ένα ή περισσότερα Lightning Bug για να επινοηθούν τα νέα αντίμετρα. Μια άλλη χρήση ήταν η πτήση μεα σε ζεύγη, εκ των οποίων το ένα πετούσε χαμηλότερα και ήταν μια φθηνή εκδοχή του άλλου. Μόλις ανίχνευαν αντιαεροπορικά, το φθηνό μεα άλλαζε πορεία στρεφόμενο απειλητικά προς τον αντίπαλο, με αποτέλεσμα να προσελκύει τα περισσότερα αντιαεροπορικά πυρά. Η μέθοδος αυτή δεν χρησιμοποιήθηκε για πολύ, γιατί οι αντίπαλοι έμαθαν να ξεχωρίζουν τα δύο μεα. Και οι δύο μέθοδοι αυτοί όμως ξαναχρησιμοποιήθηκαν από το Ισραήλ στον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ του Μια άλλη χρήση του Lightning Bug στο Βιετνάμ ήταν για ρίψη προπαγανδιστικών φυλλαδίων κατά το δεύτερο εξάμηνο του Το πρόγραμμα αυτό ονομάστηκε Litterbug. Την ίδια περίοδο τα Lightning Bug ανέλαβαν κατ' αποκλειστικότητα την αποστολή εκτίμησης των χτυπημάτων (damage assessment) που επέφερε η μεγάλη καμπάνια βομβαρδισμών Linebacker II. Οι φωτογραφίες που απέσπασαν μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν και κατά την έρευνα του Κογκρέσου σχετικά με την ακρίβεια της καμπάνιας αυτής και τις παράπλευρες απώλειες που προκάλεσε. Καταγράφηκε έτσι η πρώτη δημόσια παραδοχή ότι οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν μεα στον Πόλεμο του Βιετνάμ.104 Αυτή η αποστολή εκτελέστηκε με τα νέα μοντέλα 147S, τα οποία σχεδιάστηκαν ειδικά για να ξεπεραστούν τα προβλήματα ναυτιλιακής ακρίβειας σε πτήσεις χαμηλού ύψους. Αυτό επιτεύχθηκε κυρίως με αξιοποίηση της τεχνολογίας LORAN (Long-Range-Aid-to-Navigation), η οποία βασίζεται στον υπολογισμό της διαφοράς φάσης μεταξύ παλμών που εκπέμπονται από απομακρυσμένους ραδιοπομπούς. Τοποθετήθηκε επίσης ένα νέο σύστημα βαρομετρικού υπολογισμού υψομέτρου, το Barometric Low Altitude Control System (BLACS). 105 Το μοντέλο 147S ήταν τόσο πετυχημένο, που χρησιμοποιήθηκε εκτενώς για σκοπούς τακτικής αναγνώρισης κατά τα έτη , με αποτέλεσμα να εκτελέσει 2369 πτήσεις μέχρι το τέλος του Πολέμου του Βιετνάμ.106 Θα πρέπει να τονιστεί παρ' όλ' αυτά ότι οι πτήσεις μεα κατά τον Πόλεμο του Βιετνάμ δεν αποτέλεσαν παρά το 12% του σύνολου των πτήσεων ΠΕΑ που εκτέλεσαν οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αρκετές από τις πτήσεις αυτές θα ήταν αδύνατο να εκτελεστούν από επανδρωμένα αεροσκάφη, λόγω υψηλής επικινδυνότητας. Χαρακτηριστική του τεχνολογικού οπτιμισμού και της τάσης για υψηλές δαπάνες σε στρατιωτικά μέσα τελευταίας τεχνολογίας είναι η ιστορία ενός άλλου μεα, του Tagboard D-21. Αυτό 103 Ehrhard, όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ Blom, John David Unmanned Aerial Systems: A Historical Perspective Combat Studies Institute Press, Fort Leavenworth Kansas, 2010, σ Ehrhard, όπ.π., σ

43 αναπτύχθηκε για ένα και μόνο σκοπό: την απόσπαση πληροφοριών για την κεντρική πυρηνική εγκατάσταση της Κίνας στο Λοπ Νορ, το οποίο απείχε δύο χιλιάδες μίλια από την Ταϊβάν και κανένα αεροσκάφος, επανδρωμένο ή μη, δεν διέθετε την απαιτούμενη εμβέλεια για ένα τέτοιο ταξίδι μετ' επιστροφής. Το μεα που πρότεινε η Lockheed θα ήταν μια μη επανδρωμένη εκδοχή του αναγνωριστικού αεροσκάφους SR-71 BlackBird με μικρότερη άτρακτο. Θα είχε δυνατότητα μέγιστης ταχύτητας τεσσάρων Μαχ και μέγιστου ύψους πτήσης εκατό χιλιάδων ποδών. 107 Η εκτόξευσή του θα γινόταν από ειδικά διασκευασμένο αεροσκάφος SR-71, το οποίο αργότερα αντικαταστάθηκε με ένα μεγαλύτερο Β Κατά την επιστροφή του θα απέρριπτε το φιλμ του και ορισμένα τμήματα του εξοπλισμού του που είχαν μικρό μέγεθος και υψηλή αξία και θα αυτοκαταστρέφονταν κατόπιν εντολής από συνοδευτικό αεροσκάφος C-130. Το κόστος ανάπτυξης του σχεδίου αυτού έφτασε το υπέρογκο ποσό του 1,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ του 2010, χωρίς να υπολογίζονται να υψηλά κόστη εκτόξευσης και το γεγονός ότι μετά από κάθε αποστολή το Tagboard θα αυτοκαταστρέφονταν. Μετά από πολλές παλινδρομήσεις, και ενώ το πυρηνικό πρόγραμμα της Κίνας προόδευε, το Tagboard πραγματοποίησε την πρώτη επιχειρησιακή του πτήση στις 9 Νοεμβρίου του Η πτήση ήταν ανεπιτυχής, καθώς λόγω προβλήματος στο σύστημα πλοήγησης το μεα συνέχισε τη ευθεία οριζοντία πτήση του άνωθεν της Κίνας, μέχρι που κατέπεσε λόγω εξάντλησης καυσίμων κάπου στη Σιβηρία. Τον Οκτώβριο του 1970 και τον Μάρτιο του 1971 πραγματοποιήθηκαν οι δύο επόμενες πτήσεις, κατά τις οποίες το μεα επέστρεψε κανονικά, αλλά στην μία περίπτωση το κουτί με το φιλμ χάθηκε στη θάλασσα, ενώ στην άλλη καταστράφηκε κατά την πτώση. Η τέταρτη και τελευταία προσπάθεια έγινε στις 30 Μαρτίου 1971, οπότε το μεα κατέπεσε κάπου στην Κίνα, μάλλον λόγω τεχνικού προβλήματος, αφού δεν υπήρχαν συστήματα αεράμυνας ικανά να χτυπήσουν στόχο στα εκατό χιλιάδες πόδια. Κατόπιν τούτου το πρόγραμμα ακυρώθηκε οριστικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγο αργότερα, στις 15 Ιουλίου 1971, ο Πρόεδρος Νίξον ανακοίνωσε την πρόθεσή του να επισκεφθεί την Κίνα, και μάλιστα αποφάσισε τη διακοπή όλων των υπερπτήσεων στρατιωτικών αεροσκαφών των ΗΠΑ άνωθεν της Κίνας. Η επίσκεψή του πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 1972 και οδήγησε στην αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών.109 Την ίδια περίοδο σημειώνονταν σημαντικές πρόοδοι στον τομέα της δορυφορικής τεχνολογίας, καθώς βρέθηκε τρόπος να κωδικοποιούνται ψηφιακά οι πληροφορίες που καταγράφει ο δορυφόρος και να αποστέλλονται σχεδόν σε πραγματικό χρόνο μέσω ραδιοζεύξης στο σταθμό εδάφους. Οι δύο αυτές εξελίξεις οδήγησαν σε ακύρωση ένα άλλο πρόγραμμα ανάπτυξης μεα, το οποίο σχεδιαζόταν για να λύσει τα προβλήματα που παρουσίαζε το Tagboard D-21. Επρόκειτο για το Compass Arrow της Ryan, η οποία πρόλαβε και παρέδωσε είκοσι 107 Ehrhard, όπ.π., σ Blom, Unmanned Aerial Systems: A Historical Perspective όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ

44 τέτοια μεα τον Δεκέμβριο του 1971 έναντι συνολικού κόστους σχεδόν 1,7 δισεκατομμυρίων σε δολάρια ΗΠΑ του Σημαντικό ρόλο στην έγκριση του σχεδίου αυτού έπαιξε και ο εσωτερικός ανταγωνισμός των διαφόρων υπηρεσιών, με την Πολεμική Αεροπορία να επιχειρεί μέσω του Big Safari να παρακάμψει το NRO.110 Τα αεροσκάφη παρέμειναν ανενεργά σε υπόστεγα της Πολεμικής Αεροπορίας, μέχρι το 1973, όταν ο Πρόεδρος Νίξον έδωσε εντολή να καταστραφούν, προκειμένου να αποφύγει πιέσεις από το Ισραήλ, το οποίο επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει το σύστημα στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το Τα μεα των ΗΠΑ μεταξύ του Πολέμου του Βιετνάμ και του Πολέμου του Κόλπου Το 1974 το NRO αποφάσισε να παραδώσει στην Πολεμική Αεροπορία όλες τις αρμοδιότητες σχετικά με τα εναέρια αναγνωριστικά μέσα και να εστιάσει στους δορυφόρους. Παράλληλα, το 1977 εκλέχτηκε Πρόεδρος των ΗΠΑ ο Τζίμι Κάρτερ, ο οποίος απηχώντας το πολιτικό κλίμα μετά τον Πόλεμο του Βιετνάμ, είχε ήδη προεκλογικά αναγγείλει σημαντικές μειώσεις στον αμυντικό προϋπολογισμό.112 Δύο γεγονότα επανέφεραν τα μεα στο προσκήνιο το Το ένα ήταν η εκλογή στην προεδρία του Ρόναλντ Ρίγκαν, ο οποίος είχε υποσχεθεί ενίσχυση της στρατιωτικής ισχύος των ΗΠΑ. Το άλλο ήταν η ανάπτυξη από τη Σοβιετική Ένωση ήδη από το 1977 των φορητών συστημάτων βαλλιστικών πυραύλων με πυρηνική κεφαλή SS-20. Η φορητότητα των άκρως απειλητικών αυτών συστημάτων απαιτούσε άμεση πληροφόρηση που οι δορυφόροι δεν μπορούσαν να προσφέρουν, λόγω της περιοδικότητας της περιφοράς τους. Από την άλλη, τα αναγνωριστικά αεροσκάφη, επανδρωμένα και μη, ήταν αναγκασμένα να πετούν σε πολύ μεγάλα ύψη και με πολύ μεγάλη ταχύτητα, προκειμένου να αποφεύγουν την αντίπαλη αεράμυνα. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας στελθ, δηλαδή ατράκτων με πολύ μικρό αποτύπωμα ραντάρ, έδινε την ευκαιρία στα μεα να ξαναμπούν στο παιχνίδι, καθώς άλλωστε το μικρότερο μέγεθος και βάρος τους, σε συνδυασμό με την έλλειψη των φυσικών περιορισμών του ανθρώπινου χειριστή, τα καθιστούσε κατάλληλα για αιώρηση μακράς διαρκείας άνωθεν των στόχων. 113 Η ανάπτυξη των διηπειρωτικών φορητών βαλλιστικών πυρηνικών πυραύλων SS-25 το 1985 επιτάχυνε τις εξελίξεις. Έτσι, το σύμπλεγμα USAF, NRO και CIA ανέθεσε δύο συμβόλαια στις ανταγωνιστικές εταιρείες Lockheed και Boeing για ανάπτυξη του απόρρητου συστήματος AARS (Advanced Airborne Reconnaissance System), δηλαδή ενός συστήματος προωθημένης εναέριας αναγνώρισης. Οι προδιαγραφές του συστήματος αυτού ήταν ό,τι πιο τεχνολογικά εξελιγμένο και απαιτητικό είχε 110 Ehrhard, όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ

45 υπάρξει μέχρι τότε. Προβλέπονταν δυνατότητες αυτόνομης πτήσης με πλοήγηση μέσω GPS, ιδιότητες στελθ, διηπειρωτικές εμβέλειες και ύψη πτήσης άνω των 70 χιλιάδων ποδών. Το κόστος κατασκευής κάθε μεα αυτού του τύπου προβλέπονταν να ξεπεράσει το ένα δισεκατομμύριο δολάρια.114 Οι έρευνες όμως των δύο εταιρειών προχωρούσαν αργά, με αποτέλεσμα να τους προλάβει το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τελικά, στις αρχές του 1992 η χρηματοδότηση του προγράμματος σταμάτησε Χρήση μεα στον Πόλεμο του Κόλπου ( ) και στον εμφύλιο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας ( ) Κατά την επιχείρηση Καταιγίδα της Ερήμου (Desert Storm) στο Ιράκ οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν μεα για σκοπούς τακτικής πληροφόρησης και ανίχνευσης. Συγκεκριμένα επρόκειτο για το μεα RQ2-Pioneer, το οποίο ήταν μια εκδοχή του ισραηλινού μεα Mastiff της ισραηλινής εταιρείας Israeli Aerospace Industries (IAI). Το Pioneer αποτέλεσε μια συμπαραγωγή της αμερικανικής εταιρείας ΑΑΙ και της ισραηλινής ΙΑΙ και εισήχθη στον αμερικανικό στόλο αεροσκαφών το Είχε παρόμοιες επιχειρησιακές προδιαγραφές με το Mastiff, με τη διαφορά ότι ήταν πιο βαρύ (205 κιλά) και λίγο πιο μακρύ (4 μ.). 115 Η έμβέλειά του έφτανε τα εκατό μίλια, ενώ η μέγιστη διάρκεια πτήσης του ήταν επτά ώρες.116 Το δυνατό σημείο του Pioneer ήταν η δυνατότητά του να αναμεταδίδει πληροφορίες αναλογικού βίντεο σε σχεδόν πραγματικό χρόνο μέσω ραδιο-ζεύξης. Οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν στον Πόλεμο του Κόλπου συνολικά 43 μεα Pioneer, τα οποία συμπλήρωσαν περίπου χίλιες ώρες πτήσης.117 Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως από τους πεζοναύτες (Marines Corp) και το Πολεμικό Ναυτικό. Οι πεζοναύτες το αξιοποίησαν ως επί το πλείστον για άντληση πληροφοριών σχετικά με πιθανούς στόχους, καθώς και για ενημέρωση για το αποτέλεσμα των χτυπημάτων τους (battlefield damage assessment). Στο ναυτικό υποστήριξε την ανεύρεση εχθρικών πλοίων, καθώς και την απόκτηση στόχου σε περιπτώσεις βομβαρδισμών επίγειων θέσεων του αντιπάλου.118 Το Pioneer απέκτησε δημοσιότητα, όταν κατά τη διάρκεια χαμηλής πτήσης του κάποιοι ιρακινοί 114 Ehrhard, όπ.π., σ Για το Mastiff βλ. παρακάτω, στο κεφάλαιο περί ιστορίας των μεα του Ισραήλ. 116 IAI RQ-2 Pioneer 16 Ιουνίου 2017, Longino, Dana A. Role of Unmanned Aerial Vehicles In Future Armed Conflict Scenarios Research Report No. AU-ARI-92-12, Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama, Δεκέμβριος 1994, σ. 9, Longino, Role of Unmanned Aerial Vehicles In Future Armed Conflict Scenarios όπ.π., σσ

46 στρατιώτες άρχισαν να του κουνούν λευκές σημαίες για να παραδοθούν. Αυτό περιγράφηκε από τα ΜΜΕ ως η πρώτη παράδοση στην ιστορία που έγινε σε ρομπότ. 119 Το σχόλιο αυτό εντάσσονταν φυσικά στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου τρόπου παρουσίασης του Πολέμου του Κόλπου ως ο πρώτος πόλεμος υψηλής τεχνολογίας που απεδείκνυε την τεχνολογική ανωτερότητα των ΗΠΑ. Η κυβέρνηση Κλίντον, όταν ανέλαβε το 1993, ζήτησε μια συνολική αναφορά σχετικά με όλα τα εξοπλιστικά προγράμματα της χώρας και σε ό,τι αφορά τα μεα θεσπίστηκε το σύστημα των Tiers, δηλαδή επιπέδων. Παράλληλα κλιμακώνονταν ο εμφύλιος πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία με την επέκτασή του στη Βοσνία και προέκυπτε η ανάγκη εκ του σύνεγγυς παρακολούθησής του από τις ΗΠΑ. Έτσι, τα Tier I και ΙΙ περιέλαβαν μεα μεσαίου ύψους πτήσης μέχρι 25 χιλιάδες πόδια, ενώ το Tier III περιέλαβε μεα με προδιαγραφές λίγο χαμηλότερες από αυτές του εγκαταλειφθέντος συστήματος AARS. Λίγο αργότερα, μετά από πίεση βουλευτών που εκπροσωπούσαν τα συμφέροντα των μεγάλων αεροναυπηγικών εταιρειών και των χιλιάδων εργαζόμενων στο πρόγραμμα AARS, θεσπίστηκε και το Tier IV, για την παραγωγή ενός μεα πολύ μεγάλου ύψους πτήσης και με στελθ ιδιότητες. Τα Tiers αυτά αντανακλούν και τη σημερινή κατηγοριοποίηση των στρατιωτικών μεα των ΗΠΑ, την οποία παρουσιάσαμε πιο πάνω. Η ευθύνη για την υλοποίηση του σχεδίου παραγωγής μεα Tier IV μετατοπίστηκε σε μια πιο διαφανή υπηρεσία, που δεν είχε πρόσβαση σε κεφάλαια εκτός προϋπολογισμού, την DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency). H υπηρεσία αυτή είχε ιδρυθεί το 1958 στον απόηχο του κατορθώματος της Σοβιετικής Ένωσης να θέσει πρώτη τον δορυφόρο της Sputnik γύρω από τη γη. Αντικείμενό της ήταν η αξιοποίηση των πλέον προηγμένων τεχνολογιών για την ανάπτυξη πειραματικών στρατιωτικών εργαλείων και εξοπλισμών υψηλού ρίσκου.120 Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι τότε η DARPA είχε ασχοληθεί εκτενώς με την ανάπτυξη μεα, κανένα όμως από αυτά δεν είχε φτάσει στο στάδιο τελικής παραγωγής. Το πεδίο στο οποίο είχε κυρίως συνεισφέρει μέχρι τότε η DARPA ήταν αυτό του εξ αποστάσεως χειρισμού μεα. Η πρόοδος των τεχνολογιών ραδιοζεύξης επέτρεψαν στην DARPA να επινοήσει τρόπους ενισχυμένης ραδιοεπικοινωνίας μεταξύ μεα και απομακρυσμένου χειριστή, ακόμα και σε μεγάλη απόσταση. Από τις έρευνες αυτές προέκυψε και ο όρος Remotely Piloted Vehicle (RPV), δηλαδή εξ αποστάσεως καθοδηγούμενο όχημα. Τα RPV θα ήταν μικρότερα μεα, με σχετικά περιορισμένη εμβέλεια, τα οποία θα ήταν χρήσιμα κυρίως στον Στρατό Ξηράς και το Ναυτικό για αναγνώριση και απόκτηση στόχου στα πεδία των μαχών. Η DARPA ανέθεσε τη σχεδίαση του RPV στον διακεκριμένο ισραηλινό αεροναυπηγό Αβραάμ Καρέμ. Μετά από πάρα πολλές παλινδρομήσεις, ακριβώς τη στιγμή που προέκυπτε η ανάγκη ενός 119 Ted Shelsby, Iraqi soldiers surrender to AAI's drones The Baltimore Sun, 2 Μαρτίου 1991, Ehrhard, όπ.π., σ

47 αναγνωριστικού μεα για τα πεδία μαχών της Γιουγκοσλαβίας, ο Καρέμ κατέληξε στην παρουσίαση του Gnat 750, ενός RPV του Tier I, που η CIA αξιοποίησε αμέσως για αναγνωριστικές πτήσεις στη Βοσνία. Για αύξηση της εμβέλειάς του χρησιμοποιούνταν ένα επανδρωμένο αεροσκάφος Schweitzer RG-8 για αναμετάδοση (relay). Παρ' όλ' αυτά, το σύστημα ραδιοζεύξης του παρουσίασε προβλήματα και η CIA ανέφερε πως ολοκληρώθηκαν επιτυχώς μόνο οι δώδεκα από τις τριάντα πτήσεις του. Ακόμη κι έτσι όμως, η έρευνα για μετατροπή του Gnat 750 σε σύστημα του Tier II συνεχίστηκε, και με την προσθήκη ενός ραντάρ συνθετικού ανοίγματος (Synthetic Aperture Radar SAR) και κάποιες βελτιώσεις στην πλοήγηση μέσω GPS από το Gnat 750 φτάσαμε στο Predator, ένα από τα πιο γνωστά και πετυχημένα μεα των ΗΠΑ. 121 Και το Predator χρησιμοποιήθηκε εκτενώς για πτήσεις ΠΕΑ στη Βοσνία, αλλά και το Κοσσυφοπέδιο την περίοδο Μέχρι την αξιοποίησή του στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, το Predator είχε ήδη καταγράψει 6600 ώρες πτήσης Τα μεα ως μέσα για την εκτέλεση αποστολών ΠΕΑ Διαπιστώσαμε από την παραπάνω εξιστόρηση της εξέλιξης των στρατιωτικών μεα ότι παρά τις απόπειρες που έγιναν ιδιαίτερα κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο για την κατασκευή οπλισμένων μεα, το μεγαλύτερο τμήμα της έρευνας, αλλά και της χρήσης μεα έγινε για σκοπούς ΠΕΑ. Είδαμε ότι ακόμα και ένα μη οπλισμένο εργαλείο μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμο σε μια ένοπλη σύγκρουση, κάτι που φάνηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ. Παράλληλα όμως, οι επιχειρήσεις ΠΕΑ έχουν μεγάλη σημασία και σε καιρό ειρήνης, όπως είδαμε από τις ενέργειες των ΗΠΑ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Για το λόγο αυτό θα εξηγήσουμε τώρα διεξοδικότερα τι ακριβώς σημαίνουν οι επιχειρήσεις πληροφόρησης (Intelligence), επιτήρησης (Surveillance) και αναγνώρισης (Reconnaissance). Στις επιχειρήσεις αυτές έχει μάλιστα προστεθεί τα τελευταία χρόνια και μια ακόμη έννοια, η απόκτηση στόχου (target acquisition), μετατρέποντας το ακρωνύμιο από ISR σε ISTAR. Πιο συγκεκριμένα, όταν μιλάμε για πληροφόρηση, εννοούμε τη διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας, ανάλυσης, ερμηνείας και αξιολόγησης πληροφοριών σχετικών με ξένα έθνη, εχθρικές ή δυνάμει εχθρικές δυνάμεις, ή με περιοχές τωρινών ή πιθανών μελλοντικών πολεμικών επιχειρήσεων.123 Η πληροφόρηση μπορεί να είναι εικονική (να προέρχεται δηλαδή από την ανάλυση εικόνων - imagery intelligence, ακρωνύμιο ΙΜΙΝΤ), ακουστική (να προέρχεται δηλαδή 121 Ehrhard, όπ.π., σ Ehrhard, όπ.π., σ DoD Dictionary of Military and Associated Terms, όπ.π., σ

48 από ηχητικά στοιχεία - acoustic intelligence), επικοινωνιακή (να προέρχεται δηλαδή από υποκλοπές μέσων επικοινωνίας - communications intelligence, ακρωνύμιο COMINT), ηλεκτρονική (να προέρχεται δηλαδή από ξένες ηλεκτρομαγνητικές εκπομπές, π.χ. από ραντάρ electronic intelligence, ELINT), ή να προέρχεται από ποσοτική και ποιοτική ανάλυση φυσικών στοιχείων που εντοπίζονται σε πιθανούς στρατιωτικούς στόχους ή σε γεγονότα στρατιωτικού ενδιαφέροντος. Τα στοιχεία αυτά αποσπώνται με ειδικές τεχνικές μετρήσεις φυσικών φαινομένων εγγενών στους στόχους και τα γεγονότα, όπως για παράδειγμα η φασματομετρία (η μέθοδος αυτή καλείται measurement and signature intelligence, δηλαδή πληροφόρηση μετρήσεων και σημάτων, ακρωνύμιο MASINT).124 Σκοπός της πληροφόρησης είναι να βοηθήσει στην κατανόηση του επιχειρησιακού περιβάλλοντος, προκειμένου να διευκολύνει την λήψη ορθών στρατιωτικών αποφάσεων και την επιτυχή εκτέλεση των αποστολών. 125 Ιδεατό αποτέλεσμα των επιχειρήσεων πληροφόρησης θεωρείται η γνώση των προθέσεων του αντιπάλου, η οποία ανοίγει το δρόμο στη σχεδίαση μιας σχεδόν νομοτελειακά επιτυχημένης αποστολής.126 Η πληροφόρηση διεξάγεται και στα τρία επίπεδα, δηλαδή όχι μόνο στο τακτικό και το επιχειρησιακό, αλλά και στο στρατηγικό επίπεδο, που σημαίνει ότι δεν σταματά ούτε εν καιρώ ειρήνης. Η συμβολή της αεροπορίας στη συλλογή πληροφοριών είναι σημαντική, καθώς συμβάλλει τόσο στην από αέρος φωτογράφιση και βιντεοσκόπηση, όσο και στην σύλληψη ηλεκτρομαγνητικών σημάτων από εχθρικά οπλικά, αλλά και τηλεπικοινωνιακά συστήματα. Είναι αλήθεια ότι η ύπαρξη δορυφόρων έχει περιορίσει κάπως το ρόλο της αεροπορίας στη συλλογή πληροφοριών, όμως στο τακτικό επίπεδο ο ρόλος αυτός παραμένει ιδιαίτερα σημαντικός, η δε ύπαρξη μεα μειώνει σημαντικά τους κινδύνους και τα ρίσκα από τις επιχειρήσεις πληροφόρησης. Η επιτήρηση, με τη σειρά της, ορίζεται ως η συστηματική παρατήρηση του εναέριου χώρου, του κυβερνοχώρου, της επίγειας επιφάνειας και των υπόγειων χώρων, των προσώπων και των πραγμάτων με οπτικά, ακουστικά, ηλεκτρονικά, φωτογραφικά ή άλλα μέσα. 127 Η επιτήρηση, όπως άλλωστε και η πληροφόρηση, συσχετίζεται συχνά με μη στρατιωτικές δραστηριότητες που επιτελούνται εν καιρώ ειρήνης με σκοπό τη διατήρηση της εσωτερικής ασφάλειας περισσότερο, παρά την προστασία από εξωτερικές απειλές. Παρ' όλ' αυτά, επιτήρηση εξωτερικών εχθρών ή δυνάμει εχθρών γίνεται και από τις ένοπλες δυνάμεις. Στην περίπτωση αυτή η ειδοποιός διαφορά 124 DoD Dictionary of Military and Associated Terms, όπ.π., σσ Βλ. Joint Intelligence. Joint Publication 2-0. US Joint Chiefs of Staff. p. ix. 126 Norman, James O. The Rise Of Surveillance AU/AFFP/NNN/ , Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama, Απρίλιος 2001, σσ DoD Dictionary of Military and Associated Terms, όπ.π., σ

49 από τις διαδικασίες πληροφόρησης είναι ότι η επιτήρηση ενέχει το στοιχείο του πραγματικού χρόνου (real-time), η πληροφορία δηλαδή αποστέλλεται σε πραγματικό χρόνο και αξιολογείται άμεσα. Επίσης, η επιτήρηση αφορά σε παρατηρήσιμες δράσεις και ενέργειες του αντιπάλου, και δεν σχετίζεται με προθέσεις, σκέψεις και άλλες μη παρατηρήσιμες διαστάσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.128 Τέλος, η αναγνώριση ορίζεται ως η στρατιωτική αποστολή με σκοπό την απόκτηση μέσω οπτικής παρατήρησης ή με άλλα μέσα πληροφοριών σχετικών με δραστηριότητες και μέσα του εχθρού ή με δεδομένα μετεωρολογικά, υδρογραφικά ή γεωγραφικά μιας συγκεκριμένης περιοχής. 129 Η αναγνώριση ταξινομείται σε κοντινή, μακρινή και βαθιά, ανάλογα με την απόσταση διείσδυσης μέσα στις γραμμές του εχθρού. Η αναγνώριση, ανάλογα με τις ανάγκες και την απόσταση διείσδυσης, μπορεί να γίνει με διάφορα μέσα του πεζικού, του ναυτικού ή της αεροπορίας. Παραδοσιακά, οι ειδικές δυνάμεις αναλαμβάνουν τις αποστολές κοντινής και μακρινής αναγνώρισης, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό επικινδυνότητας, εφόσον απαιτούν διείσδυση πίσω από τις γραμμές του εχθρού. Η αεροπορία έπαιξε ήδη από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκαν τα εναέρια μέσα σημαντικό ρόλο στις επιχειρήσεις αναγνώρισης. Αναφερθήκαμε ήδη στη χρήση αερόστατων κατά τους Γαλλικούς επαναστατικούς πολέμους, και πιο συγκεκριμένα στη Μάχη της Φλεύρης τον Ιούνιο του Από τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο την αποστολή αυτή ανέλαβαν πλέον αεροπλάνα. Η τεχνολογική πρόοδος των μεθόδων φωτογράφισης και βιντεοσκόπησης αναβάθμισε σημαντικά τις επιχειρήσεις εναέριας αναγνώρισης κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.130 Γενικά η αναγνώριση, σε αντίθεση με την πληροφόρηση και την επιτήρηση, θεωρείται δραστηριότητα που ασκείται στα πλαίσια τακτικών επιχειρήσεων και δεν συνεχίζεται εν καιρώ ειρήνης. Επειδή όμως τα μέσα με τα οποία ασκούνται και οι τρεις αυτές δραστηριότητες είναι σε μεγάλο βαθμό κοινά, καθιερώθηκε να αναφερόμαστε ενιαία σε επιχειρήσεις πληροφόρησης, επιτήρησης και αναγνώρισης (ΠΕΑ). Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, οι αυξημένες ανάγκες πληροφόρησης σχετικής με τις δυνατότητες του εχθρού οδήγησε τις ΗΠΑ στην ανάπτυξη του πρώτου αεροσκάφους ειδικά προορισμένου για αποστολές αναγνώρισης και επιτήρησης, του U Την ίδια περίοδο σημειώθηκαν μεγάλες πρόοδοι στον τομέα της δορυφορικής τεχνολογίας, με αποτέλεσμα σταδιακά πολλές από τις ανάγκες για ΠΕΑ να καλύπτονται πλέον από δορυφόρους. Όπως αναφέρουμε στο σχετικό 128 James O. Norman, The Rise Of Surveillance AU/AFFP/NNN/ , Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama, April 2001, p DoD Dictionary of Military and Associated Terms, όπ.π., σ Norman, όπ.π., σ Norman, όπ.π., σ

50 κεφάλαιο, τα μεα εισήλθαν και αυτά στον πεδίο του ΠΕΑ, αντικαθιστώντας σε μεγάλο βαθμό τα επανδρωμένα αεροσκάφη, καθώς έχουν το πλεονέκτημα να μπορούν να αναλαμβάνουν μεγαλύτερα ρίσκα λόγω έλλειψης χειριστή στο σκάφος, αλλά και μικρότερων διπλωματικών συνεπειών σε περίπτωση που ανακαλυφθούν ή καταρριφθούν. Από την άλλη, πλεονεκτούν έναντι των δορυφόρων στο ότι μπορούν να παρέχουν συνεχή επιτήρηση επί πολλές ώρες, σε αντίθεση με τους δορυφόρους, που βρίσκονται σε συνεχή κίνηση γύρω από τη γη. Μια πιο πρόσφατη έννοια που συνδέεται πλέον με τις προαναφερθείσες είναι η απόκτηση στόχου (target acquisition). Ως απόκτηση στόχου ορίζεται η ανίχνευση, ο εντοπισμός και η ταυτοποίηση ενός στόχου με επαρκή λεπτομέρεια ώστε να καθιστά δυνατή την αποτελεσματική χρήση όπλων εναντίον του.132 Οι στόχοι διακρίνονται σε προσχεδιασμένους (planned) και άμεσους (immediate). Οι άμεσοι στόχοι είναι αυτοί που δεν ήταν εκ των προτέρων γνωστοί και κατά συνέπεια δεν είχαν συμπεριληφθεί στη διαδικασία στόχευσης.133 Κάποιοι στόχοι χαρακτηρίζονται επίσης ως χρονικά ευαίσθητοι (time-sensitive), εφόσον πρόκειται για στόχους υψηλής προτεραιότητας για τους οποίους απαιτείται άμεση δράση, είτε γιατί αποτελούν άμεση απειλή, είτε γιατί σε περίπτωση καθυστέρησης θα χαθεί η απόκτησή τους και δεν θα είναι πλέον εφικτό το χτύπημα.134 Η διαδικασία απόκτησης στόχου έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου και τον συνεπακόλουθο πόλεμο στην τρομοκρατία που κήρυξε η κυβέρνηση των ΗΠΑ. Τα μεα έχουν επιδείξει ιδιαίτερες επιχειρησιακές ικανότητες στον τομέα αυτό, σε βαθμό που ορισμένα χτυπήματα από επανδρωμένα αεροσκάφη να είναι αδύνατα χωρίς την προηγούμενη απόκτηση στόχου από μεα. Αυτό πιθανόν να έχει ισχύσει και σε διάφορες επιχειρήσεις των ένοπλων δυνάμεων του Ισραήλ στη Γάζα ή τη Δυτική Όχθη, όπως θα αναφερθούμε στο σχετικό κεφάλαιο. 2.4 Συγκριτικά πλεονεκτήματα των στρατιωτικών μεα στην εκτέλεση επιχειρήσεων ΠΕΑ έναντι των επανδρωμένων αεροσκαφών και των δορυφόρων Όπως προαναφέραμε, οι κύριες στρατιωτικές χρήσεις των μεα είναι η πληροφόρηση, επιτήρηση και ανίχνευση και η εκτέλεση χτυπημάτων. Η μακράν δημοφιλέστερη χρήση είναι σε επιχειρήσεις ΠΕΑ. Οι λόγοι γι' αυτό έχουν να κάνουν με τα συγκριτικά πλεονεκτήματά τους έναντι των επανδρωμένων αεροσκαφών και των δορυφόρων. Σε σύγκριση με τα επανδρωμένα αεροσκάφη, το 132 DoD Dictionary of Military and Associated Terms, όπ.π., σ US Joint Chiefs of Stuff, Joint Doctrine for Targeting, Joint Publication (JP) 3-60, 17 Ιανουαρίου 2002, σ. v, Joint Doctrine for Targeting, JP 3-60, σ. vii, όπ.π. 50

51 γεγονός ότι οι πτήσεις μεα δεν διακινδυνεύουν ζωές στρατιωτικού προσωπικού είναι πολύ σημαντικό για την εκτέλεση ριψοκίνδυνων αποστολών πληροφόρησης άνωθεν εχθρικής επικράτειας. Τα μεα επίσης έχουν την ιδιότητα να μπορούν να παραμένουν στον αέρα για πολύ περισσότερες ώρες σε σχέση με τα επανδρωμένα αεροσκάφη, κάτι που επαυξάνει σημαντικά την ποιότητα και τη συνέχεια των λαμβανόμενων πληροφοριών. Το U-2 για παράδειγμα, μπορούσε να πετά συνεχώς επί δέκα περίπου ώρες, ενώ ένα Global Hawk μπορεί να φτάσει τις 24 ώρες συνεχούς πτήσης. Τα μεα τέλος έχουν την ικανότητα να αιωρούνται επί μακρόν πάνω από ένα συγκεκριμένο σημείο (loitering), κάτι που τα επανδρωμένα αεροσκάφη δυσκολεύονται να κάνουν, λόγω υψηλότερων ταχυτήτων και αεροδυναμικών, αλλά και ανθρώπινων περιορισμών. Σε κάθε περίπτωση τα επανδρωμένα αεροσκάφη περιορίζονται από τα όρια των φυσικών δυνατοτήτων των πιλότων τους. Σε ό,τι αφορά την περίπτωση των δορυφόρων, υπάρχει μια σειρά από ζητήματα, που καθιστά συμφέρουσα είτε την συμπλήρωσή τους με μεα, είτε την πλήρη αντικατάστασή τους με αυτά. Κατ' αρχήν οι δορυφόροι απαιτούν χρόνια έρευνας και ανάπτυξης μέχρι να κατασκευαστούν και να εκτοξευθούν. Αυτό αυξάνει σημαντικά το κόστος, όπως υψηλό είναι άλλωστε και το κόστος λειτουργίας, συντήρησης και επισκευής τους. Μια επιπρόσθετη ανησυχία είναι η ανάπτυξη των σύγχρονων πυραυλικών συστημάτων ισχυρών στρατιωτικά χωρών, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Κίνα, τα οποία απειλούν άμεσα πλέον την ασφάλεια των δορυφορικών συστημάτων και καθιστούν απαραίτητη την ύπαρξη άμεσα διαθέσιμων εναλλακτικών λύσεων.135 Άλλος περιορισμός των δορυφόρων είναι η χωρητικότητα της ζώνης συχνοτήτων (bandwidth) που χρησιμοποιούν για τις επικοινωνίες τους. Είναι γνωστό ότι οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ αναγκάζονται να νοικιάζουν σημαντικό εύρος ζώνης από εμπορικούς δορυφόρους, κάτι που όχι μόνο αυξάνει το κόστος, αλλά δεν επιτρέπει και την εκπλήρωση των επιθυμητών επιπέδων διασφάλισης της ακεραιότητας, της ασφάλειας και του απορρήτου των επικοινωνιών. 136 Από καθαρά τεχνική άποψη οι δορυφόροι έχουν καταξιωθεί τόσο σαν πλατφόρμες αναμετάδοσης επικοινωνιών (communications relay, π.χ. δορυφορική τηλεφωνία) και παροχής πληροφοριών θέσης (GPS), όσο και σαν μέσα επιτήρησης. Η δυνατότητά τους να τίθενται σε τροχιά γύρω από τη γη με περίοδο περιστροφής ίση με αυτή της περιστροφής της γης τους καθιστά ικανούς να επιτηρούν μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή επί 24 ώρες την ημέρα και 365 μέρες το χρόνο. Οι περιορισμοί των γεωστατικών αυτών δορυφόρων περιλαμβάνουν μια μικρή χρονοκαθυστέρηση στην αποστολή σημάτων της τάξης του ενός 135 Symolon, William Everette High-Altitude, Long-Endurance UAVs vs. Satellites: Potential Benefits for U.S. Army Applications Msc thesis, Massachusetts Institute Of Technology, Dept. of Aeronautics and Astronautics, Cambridge, MA, Μάιος 2009, σ. 25, Symolon, όπ.π., σ

52 τετάρτου του δευτερολέπτου, μειωμένη ευκρίνεια ιδιαίτερα σε περιπτώσεις υψηλής νεφοκάλυψης, καθώς και δυσκολία λήψης σήματος σε περιοχές άνωθεν του 60ου παραλλήλου (ΣιβηρίαΣκανδιναβία-Βόρειος Καναδάς-Αλάσκα).137 Για τους λόγους αυτούς για σκοπούς απόκτησης στόχου προτιμώνται δορυφόροι σε χαμηλότερο ύψος, οι οποίοι όμως δεν μπορούν να είναι γεωστατικοί. Επειδή καθένας απ' αυτούς τους χαμηλής τροχιάς μη γεωστατικούς δορυφόρους μπορεί να βρίσκεται άνωθεν της επιθυμητής περιοχής περίπου για έξι λεπτά κάθε εννέα ώρες θα πρέπει προκειμένου να μπορούν να προσφέρουν διαρκή κάλυψη να αναπτύσσονται πολλοί μαζί σε σειρά, κάτι όμως που αυξάνει σημαντικά το κόστος. 138 Όλες αυτές οι δυσκολίες και περιορισμοί έχουν καταστήσει τα μεα θελκτική εναλλακτική λύση για περιπτώσεις αποστολών ΠΕΑ, απαραίτητα δε σε αποστολές απόκτησης στόχου. Τα μεα προσφέρουν εικόνες υψηλότερης ανάλυσης, έχουν δε τη δυνατότητα να ανακατευθύνονται άμεσα στο εκάστοτε σημείο ενδιαφέροντος. Για τους λόγους αυτούς τα μεα MALE και HALE αντικαθιστούν τους δορυφόρους και καθίστανται σταδιακά το μέσο επιλογής για πληροφόρηση και επιτήρηση μεταξύ αντιπάλων χωρών Διάδοση των στρατιωτικών μεα Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε μια φάση ραγδαίας επέκτασης της αγοράς στρατιωτικών μεα. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα μικρά μεα των κατηγοριών 1 και 2, που χρησιμοποιούνται σε τακτικές επιχειρήσεις του στρατού για αναγνώριση και ανίχνευση και είναι φθηνότερα και πιο εύχρηστα, αλλά και για μεα της κατηγορίας 3, που απαιτούν ευρύτερες υποδομές για τη χρήση τους και πραγματοποιούν αποστολές ΠΕΑ μεγαλύτερης εμβέλειας. Τα μεα αυτά είναι μη οπλισμένα, αλλά ο οπλισμός ενός μεα είναι μια αρκετά απλή υπόθεση, όπως θα αναφέρουμε και στη συνέχεια, και περιορίζεται μόνο από την ικανότητα φέροντος φορτίου του μεα. Ακόμα όμως κι ένα πολιτικό μεα μπορεί να οπλιστεί με ένα ελαφρύ οπλισμό, όπως μια χειροβομβίδα. Παραδείγματα χωρών που διαθέτουν μεα κατηγορίας 3 είναι η Αλγερία, η οποία διαθέτει το νοτιοαφρικανικής κατασκευής Seeker, η Αγκόλα, που διαθέτει το ισραηλινό Aerostar, η Αρμενία, η οποία διαθέτει το εγχώριας κατασκευής Krunk και το Κατάρ, που χρησιμοποιεί τα τουρκικής κατασκευής Bayraktar.140 Τα μεα των κατηγοριών 4 και 5 είναι πιο εξελιγμένα, πιο ακριβά, έχουν 137 Gilman, Larry "Satellites, Spy." Encyclopedia of Espionage, Intelligence, and Security. Encyclopedia.com, Symolon, όπ.π., σ Boyle, Michael J. The Race for Drones Orbis 59 (1), Δεκέμβριος 2015, σ Για την ανά χώρα κατοχή στρατιωτικών μεα βλ. Fuhrmann, Matthew, & Horowitz, Michael Droning On: Explaining the Proliferation of Unmanned Aerial Vehicles International Organization, 71(2), 2017, σσ , Online Appendix, 52

53 πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια και μπορούν να οπλιστούν με ισχυρότερο οπλισμό. Κατά συνέπεια η κατοχή τους σημαίνει ότι οι χώρες που τα διαθέτουν δείχνουν ένα μεγαλύτερο βαθμό αποφασιστικότητας σχετικά με τη χρήση τους. Τέτοιες χώρες είναι πρώτα και κύρια οι τρεις χώρες με τις μεγαλύτερες υποδομές και τεχνογνωσία στην κατασκευή μεα, δηλαδή οι ΗΠΑ, το Ισραήλ και η Κίνα. Άλλες χώρες που παράγουν μεα είναι το Ιράν, η Τουρκία και η Ρωσία. Επίσης, μεα των κατηγοριών 4 και 5 διαθέτουν η Βρετανία, η Γαλλία και η Αυστραλία. Τέλος, μεγάλο ενδιαφέρον για τα μεγάλα μεα επιδεικνύουν επίσης χώρες όπως η Ινδία, η Νότιος Αφρική και το Πακιστάν. Η Νότιος Αφρική αποτελεί χώρα παραγωγής μεα, η οποία επιδιώκει να κατακτήσει ένα τμήμα της αγοράς με το κατηγορίας 3 μεα της Seeker. Η Ινδία, το Πακιστάν, αλλά και το Ιράκ και η Νιγηρία χρησιμοποιούν ήδη μεα για την αντιμετώπιση εσωτερικών εξεγέρσεων και τρομοκρατικών ενεργειών στο έδαφός τους. Αποκτούν τα μεα τους κυρίως από την Κίνα και δευτερευόντως από το Ισραήλ.141 Σε ορισμένες περιπτώσεις προχωρούν σε συμπαραγωγές, μέσω των οποίων αξιοποιούν την ξένη τεχνογνωσία για την κατασκευή εγχώριων μεα. Παράδειγμα της πρακτικής αυτής είναι το Πακιστάν, που κατασκεύασε το μεα Buraaq πάνω στην πλατφόρμα του κινεζικού CH Τις τελευταίες εξελίξεις στην αγορά στρατιωτικών μεα καταγράφει στο διαδικτυακό της τόπο η δεξαμενή σκέψης New America Στρατιωτικά μεα στην Ελλάδα Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, η Αεροπορία Στρατού διαθέτει 16 μεα Sperwer της γαλλικής εταιρείας Sagem. Πρόκειται για μεα που προορίζεται για τακτική χρήση σε επιχειρήσεις ISTAR. Η εμβέλειά του φτάνει τα 200 χιλιόμετρα και το μέγιστο ύψος πτήσης του τα 16 χιλιάδες πόδια. 144 Απογειώνεται από καταπέλτη και προσεδαφίζεται με αλεξίπτωτο. Διαθέτει κάμερα ημέρας και υπερύθρων, καθώς και θερμική κάμερα νυχτός, με σύστημα γεωεντοπισμού με ακρίβεια 20 μέτρων.145 Η μετάδοση εικόνας γίνεται σε πραγματικό χρόνο. Στην παρακάτω εικόνα 10 βλέπουμε μεα Sperwer της Αεροπορίας Στρατού να απογειώνεται κατά τη διάρκεια άσκησης του Πυροβολικού στις 6 με 8 Ιουνίου Η ελληνική Πολεμική Αεροπορία (ΠΑ) διαθέτει επίσης supplementary-materials. Επίσης World of Drones New America Foundation, Horowitz, Michael C., Sarah E. Kreps, & Matthew Fuhrmann Separating Fact from Fiction in the Debate over Drone Proliferation International Security, Vol. 41, No. 2 (Φθινόπωρο 2016), σ Horowitz κ.ά., όπ.π., σ Βλ Δούκας Γαϊτατζής, Με drones στα σύνορα Προέλαση, 14 Μαρτίου 2016, %CE%B5-drones-%CF%83%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%BF%CF%81%CE%B1/. 145 Sperwer Tactical UAV System Defense Update, 09/05/2006, Πηγή: Δούκας Γαϊτατζής, Βολές ΠΕΠ Πυροβολικού με συμμετοχή UAV Sperwer Προέλαση, 14 Ιουνίου 2016, 53

54 από το 2003 το κατασκευασμένο από την Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία (ΕΑΒ) μεα Πήγασος, το οποίο από το 2006 αναβαθμίστηκε σε Πήγασος ΙΙ. Τα μεα αυτά εκτελούν τακτικές επιχειρήσεις αναγνώρισης όψεως ημέρα και νύχτα.147 Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, το μεα αυτό διαθέτει μέγιστο φορτίο απογείωσης 250 κιλά, έχει εμβέλεια με χρήση δορυφορικής ζεύξης για τη μετάδοση δεδομένων σε αληθινό χρόνο 215 χιλιόμετρα, αυτονομία οκτώ με δέκα ώρες και μέγιστο ύψος πτήσης τα 18 χιλιάδες πόδια. Το μεα φαίνεται στην παρακάτω εικόνα Εικόνα 10: μεα Sagem Sperwer της ελληνικής ΠΑ Η Ελλάδα τέλος, συμφώνησε με το Ισραήλ τον Φεβρουάριο του 2018 για την ενοικίαση με leasing για τρία χρόνια επτά μεα Heron. Ο Αρχηγός ΓΕΑ ανέφερε στην αρμόδια επιτροπή της Βουλής ότι επελέγησαν τα drones από το Ισραήλ λόγω μεγαλύτερης καταλληλότητας για τις ανάγκες της χώρας. Εξήγησε, μάλιστα, ότι τα μη επανδρωμένα αεροχήματα θα χρησιμοποιηθούν για την καταγραφή των προσφυγικών ροών.149 %80%CF%85%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CE %BC%CE%B5-%CF%83%CF%85%CE%BC%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%87%CE%AE-uavsperwer/. 147 Πολεμική Αεροπορία, Μοίρα Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών Πηγή: Το ορμητήριο των ελληνικών UAV Think News, 26 Ιουνίου 2017, Μιχάλης Χατζηκωνσταντίνου, Βουλή: Εγκρίθηκε συμφωνία leasing επτά μη επιθετικών drones από το Ισραήλ news 247, 1 Φεβρουαρίου 2018, 54

55 Εικόνα 11: Ελληνικής κατασκευής μεα Πήγασος ΙΙ 2.7 Θεωρίες εξάπλωσης των στρατιωτικών μεα Σχετικά με την εξάπλωση των διάφορων οπλικών συστημάτων τελευταίας τεχνολογίας, στα οποία συγκαταλέγονται και τα στρατιωτικά μεα, η γενική άποψη που επικρατεί μεταξύ των ειδικών στις διεθνείς σχέσεις είναι ότι η τεχνογνωσία γενικά έχει την τάση να διαχέεται σχετικά γρήγορα, ο δε ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών επιτείνει την ταχεία διάδοση των στρατιωτικών καινοτομιών. Η αξιοποίηση τέλος τεχνολογιών διπλής χρήσης (πολιτικής και στρατιωτικής), οι οποίες είναι ελεύθερα και ευρέως διαθέσιμες, ιδιαίτερα στον κρίσιμο για τις επιχειρήσεις ΠΕΑ τομέα των ψηφιακών και δορυφορικών επικοινωνιών και της πληροφορικής, διευκολύνουν έτι περαιτέρω τη διάδοση. Σύμφωνα με τον Robert Gilpin, η ύπαρξη μιας ηγεμονικής στρατιωτικής δύναμης προκαλεί από μόνη της μια δυναμική ανταγωνισμού, με τις διάφορες περιφερειακές δυνάμεις να προσπαθούν και τελικά να πετυχαίνουν την υιοθέτηση ανάλογων πολεμικών τεχνολογιών. Ακόμη και οι αποικιοκρατικές σχέσεις συνεισφέρουν σε αυτή τη διαδικασία, καθώς βοηθούν τις εξαρτημένες χώρες στην εκμάθηση των ανώτερων στρατιωτικών τεχνολογιών της κυρίαρχης χώρας.150 Η διαδικασία αυτή επιταχύνεται από την εξάπλωση του διεθνούς εμπορίου και της παγκοσμιοποίησης, με αποτέλεσμα ο Gilpin να αποφαίνεται ότι παρ' ότι η τεχνολογία είναι ακριβή και δεν δημιουργείται εύκολα, εφόσον δημιουργηθεί, συνήθως διαχέεται σχετικά εύκολα. Οι προσπάθειες να εμποδιστεί η διάχυση της τεχνολογίας στους στρατιωτικούς αντιπάλους ή τους οικονομικούς ανταγωνιστές μακροπρόθεσμα αποτυγχάνουν. 151 Σύμφωνα με την Emily O. 150 Gilpin, Robert War and Change in World Politics. Cambrige University Press, Cambridge, 1981, σ Gilpin, όπ.π., σ. 177, η μετάφραση δική μου. 55

56 Goldman ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός αποτελεί έναν από τους κύριους μοχλούς διάχυσης της στρατιωτικής τεχνολογίας, ενώ και η στρατιωτική βιομηχανία, στο βαθμό που δεν ελέγχεται πλήρως από το κράτος, αλλά συμμετέχει στο διεθνές εμπόριο, ασκεί ισχυρές πιέσεις προς την κατεύθυνση της διάδοσης.152 Ειδικά για τα στρατιωτικά μεα την άποψη αυτή έρχονται να αμφισβητήσουν οι Andrea & Mauro Gilli, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι για να φτάσουν να έχουν τα μεα κάποια σημαντική επίδραση στη διεθνή ισορροπία δυνάμεων σε τακτικό και επιχειρησιακό επίπεδο απαιτείται η υπέρβαση σημαντικών προκλήσεων σε επίπεδο τόσο κατασκευαστικό όσο και υποδομών.153 Στο κατασκευαστικό επίπεδο οι Gilli & Gilli ισχυρίζονται ότι οι απαιτήσεις σε τεχνογνωσία σε μια σειρά από πεδία υψηλής τεχνολογίας όπως η αεροναυπηγική, η ηλεκτρονική μηχανική και οι τηλεπικοινωνίες είναι τόσο υψηλές, ώστε η αγορά, ακόμα και στις κατηγορίες μεα 1 έως 3, να κυριαρχείται από ελάχιστους παίκτες, κυρίως από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ. Ιδιαίτερα δε για τα μεα των κατηγοριών 4 και 5 ισχυρίζονται ότι για την κατηγορία MALE μόνο ορισμένα μεα των ΗΠΑ και του Ισραήλ είναι αυτή τη στιγμή (δηλαδή το 2016) λειτουργικά και ικανά στο πεδίο του τακτικού πολέμου, αν και διευκρινίζουν ότι δεν συμπεριέλαβαν στη μελέτη τους την Κίνα, λόγω έλλειψης αξιόπιστων πηγών πληροφόρησης. Τα μεα αυτά είναι το Reaper, το Heron και το Hermes 900. Στην δε κατηγορία HALE το τοπίο είναι ακόμα πιο φτωχό, με μοναδικό λειτουργικό μεα το Global Hawk των ΗΠΑ.154 Οι Gilli & Gilli επικαλούνται ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή εμπειρία. Η πρώτη απόπειρα ήταν μια συνεργασία Γαλλίας-Ισπανίας και Γερμανίας με την εταιρεία Airbus για την κατασκευή ενός MALE μεα με την ονομασία Talarion. Το σχέδιο αυτό μετά από μερικά χρόνια εγκαταλείφθηκε λόγω τεχνικών προβλημάτων, καθυστερήσεων και υπερβάσεων κόστους. Αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη το σχέδιο για την κατασκευή ενός HALE μεα με την ονομασία neuron. Το σχέδιο αυτό διαρκεί ήδη περί τα οκτώ χρόνια, χωρίς να υπάρχει ξεκάθαρο χρονοδιάγραμμα που να οδηγεί σε επιχειρησιακή αξιοποίηση, ενώ η έμφαση στο σχέδιο πλέον δίνεται στην παραγωγή τεχνογνωσίας, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει στο μέλλον στην κατασκευή ενός επιχειρησιακού μεα από την ιδιωτική ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων. Οι Gilli & Gilli δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στις λεγόμενες προκλήσεις υιοθέτησης της πλατφόρμας μεα. Αυτές περιλαμβάνουν προκλήσεις οργανωτικές και προκλήσεις υποδομών. Οι οργανωτικές προκλήσεις αφορούν στην ανάγκη διαμόρφωσης νέων πρακτικών, διαδικασιών και τακτικών σχεδίων από τους στρατιωτικούς οργανισμούς, προκειμένου να καταστεί αξιοποιήσιμη η πλατφόρμα μεα. Οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι η γραφειοκρατική δομή των στρατιωτικών 152 Goldman, Emily O. Introduction: Military Diffusion and Transformation, στο Goldman, Emily O. & Thomas G. Mahnken (επιμ.) The Information Revolution in Military Affairs in Asia, Palgrave-MacMillan, Νέα Υόρκη, 2004, σ Βλ. Gilli, Andrea & Mauro Gilli The Diffusion of Drone Warfare? Industrial, Organizational, and Infrastructural Constraints Security Studies, 25:1, 2016, σσ Gilli & Gilli, όπ.π., σ

57 οργανισμών, καθώς και η έλλειψη επαρκώς καταρτισμένου προσωπικού καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την υιοθέτηση της πλατφόρμας.155 Σημαντικότερες ίσως είναι οι προκλήσεις υποδομών. Αυτές περιλαμβάνουν την ανάγκη εφοδιασμού και τροφοδοσίας (logistics), την υποστήριξη από άλλα οπλικά συστήματα και, κυριότερο όλων, τα συστήματα επικοινωνιών, τα οποία πρέπει να είναι επαρκούς χωρητικότητας, πλήρως αξιόπιστα και ασφαλώς κρυπτογραφημένα. 156 Σημαντική πρόκληση αποτελεί επίσης η έγκαιρη, επαρκής και αξιόπιστη αξιοποίηση όλων των δεδομένων που συσσωρεύουν τα μεα, ιδιαίτερα κατά τις επιχειρήσεις ΠΕΑ, η οποία κατά τους συγγραφείς απαιτεί οργάνωση και τεχνογνωσία συχνά ανώτερη των δυνατοτήτων ακόμα και αναπτυγμένων χωρών, όπως η Βρετανία και η Γαλλία. 157 Οι περισσότεροι πάντως ερευνητές, όπως άλλωστε και οι ίδιοι οι Gilli & Gilli παραδέχονται, διαφωνούν μαζί τους. Ο Michael J. Boyle επισημαίνει ότι η Κίνα και η Ρωσία δαπανούν δισεκατομμύρια σε έρευνα και ανάπτυξη (Research and Development R&D) για να φτάσουν στο επίπεδο τεχνογνωσίας των ΗΠΑ στον τομέα των μεα. 158 Οι χώρες αυτές μάλιστα δεν δεσμεύονται από τους περιορισμούς στις εξαγωγές οπλικών συστημάτων που ισχύουν για τις ΗΠΑ, όπως το Καθεστώς Ελέγχου της Τεχνολογίας Πυραύλων (Missile Technology Control Regime MTCR) και η Συμφωνία του Βάσενααρ (Wassenaar Agreement). Αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται ένα κενό στην αγορά, το οποίο οι χώρες αυτές σπεύδουν να καλύψουν, μαζί με άλλες χώρες, όπως το Ισραήλ, η Νότια Αφρική και το Ιράν. 159 Έτσι, χώρες που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στην παραγωγή εγχώριων μεα για τους λόγους που αναλύουν οι Gilli & Gilli θα μπορούν εύκολα να τα εισάγουν, λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι είναι αρκετά φθηνότερα από τα επανδρωμένα αεροσκάφη. Επιπλέον, σε ό,τι αφορά της προκλήσεις υιοθέτησης που αναλύουν οι Gilli & Gilli, ο Boyle επισημαίνει ότι πολλές χώρες δεν θα χρησιμοποιήσουν τα μεα με τον τρόπο που τα χρησιμοποιούν οι ΗΠΑ, αλλά θα τα προσαρμόσουν στις δικές τους πιο περιορισμένες ανάγκες υπό λιγότερο απαιτητικές συνθήκες.160 Ο Boyle επισημαίνει ότι η εξάπλωση των στρατιωτικών μεα παγκοσμίως οδηγεί βαθμιαία σε μια διάβρωση των υπαρχόντων πρακτικών και κανόνων που διέπουν τις επιχειρήσεις ΠΕΑ με άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση της αστάθειας στο διεθνές σύστημα. Αυτό γιατί σε αντίθεση με τους δορυφόρους, η διεξαγωγή επιχειρήσεων ΠΕΑ με μεα απαιτεί την υπέρπτηση μέσα ή κοντά σε εναέριους χώρους ξένων χωρών ή υπό διαμφισβητούμενο καθεστώς κυριαρχίας. Οι υπερπτήσεις αυτές μάλιστα είναι μη επανδρωμένες, με αποτέλεσμα να αυξάνονται τα ρίσκα που οι στρατιωτικές ηγεσίες είναι πρόθυμες να αναλάβουν. Το γεγονός αυτό μπορεί να οδηγήσει σε δοκιμές των νεύρων και των ορίων των αντιπάλων, με άμεση 155 Gilli & Gilli, όπ.π., σ Gilli & Gilli, όπ.π., σ Gilli & Gilli, όπ.π., σ Boyle, όπ.π.., σ Boyle, όπ.π., σ Boyle, όπ.π., σ

58 συνέπεια την ενίσχυση της αστάθειας, ακόμη και στην περίπτωση αθέλητου ατυχήματος, κάτι που είναι πολύ πιθανότερο στα μεα απ' ό,τι στα επανδρωμένα αεροσκάφη Boyle, όπ.π., σ

59 Κεφ. 3: Χρήση μεα από το Ισραήλ 3.1 Η Ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση Πρώτη φάση: Διακρατικές εμπόλεμες συγκρούσεις Θα εξετάσουμε τώρα τη χρήση μεα από τις Ένοπλες Δυνάμεις του Ισραήλ (ΕΔΙ). Το Ισραήλ είναι μια από τις χώρες που διαθέτει την πλέον προηγμένη τεχνολογία μεα και χρησιμοποιεί μεα για στρατιωτικούς σκοπούς ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του Για να καταλάβουμε καλύτερα τις ανάγκες του Ισραήλ που το οδήγησαν στη χρήση μεα, καθώς και το γενικότερο πολιτικό πλαίσιο της χρήσης τους, θα κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία του. Το Ισραήλ ως κράτος ιδρύεται το 1948 και ήδη από την ίδρυσή του βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση τόσο με τους γηγενείς αραβικούς πληθυσμούς εντός και πλησίον του εδάφους του, όσο και με τα γειτονικά του κράτη. Το σχέδιο του ΟΗΕ σύμφωνα με το οποίο συγκροτούνταν για πρώτη φορά εβραϊκό κράτος στα εδάφη της Παλαιστίνης προκάλεσε ευθύς εξ αρχής την αντίδραση του αραβικού κόσμου, καθώς συστήνονταν σε εδάφη που παραδοσιακά ανήκαν στους γηγενείς αραβικούς πληθυσμούς και προβλέπονταν να εμπεριέχει μια μεγάλη μειονότητα τετρακοσίων περίπου χιλιάδων Παλαιστινίων σε ένα σύνολο πεντακοσίων περίπου χιλιάδων Εβραίων. Οι Παλαιστίνιοι αυτοί θα ζούσαν υπό το φόβο εκδίωξης, καθώς οι Σιωνιστές ηγέτες διεκδικούσαν κράτος αμιγώς εβραϊκό και όχι φυλετικά και θρησκευτικά πλουραλιστικό. 162 Με την κήρυξη της ανεξαρτησίας του Ισραήλ ξέσπασε άμεσα πόλεμος, καθώς Αίγυπτος, Συρία και Ιορδανία, με την υποστήριξη στρατευμάτων από το Ιράκ και το Λίβανο, επιτέθηκαν στο Ισραήλ, με σκοπό την επιβολή ενός ενιαίου κράτους στην Παλαιστίνη, αν και υπήρχαν κρυφές ατζέντες για προσαρτήσεις εδαφών, κυρίως από την Αίγυπτο και την Ιορδανία. Στο τέλος του πολέμου αυτού ο καλοοργανωμένος και σύγχρονος στρατός του Ισραήλ κατάφερε να αυξήσει κι άλλο την έκταση του νέου κράτους, φτάνοντας στο 78% της συνολικής έκτασης της Παλαιστίνης, ενώ ο έλεγχος της Δυτικής Όχθης πέρασε στην Ιορδανία και της Λωρίδας της Γάζας στην Αίγυπτο. 163 Παράλληλα, περίπου 780 χιλιάδες Παλαιστίνιοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να 162 Sharoni, Simona & Mohammed Abu-Nimer The Israeli-Palestinian Conflict σ. 178, στο Gerner, Deborah J. & Jilian Schwendler (επιμ.) Understanding the Contemporary Middle East Lynne Rieder Publ., Boulder CO, 20042, σσ Milton-Edwards, Beverley & Peter Hinchcliffe The Arab-Israeli Conflict: Ways of War σ. 12 στο MiltonEdwards, Beverley & Peter Hinchcliffe Conflicts in the Middle East Since Routledge, London, 20042, σσ

60 καταλήξουν σε προσφυγικούς καταυλισμούς στη Λωρίδα της Γάζας και τη Δυτική Όχθη ή να μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες. Η πρώτη φάση της ιστορίας του κράτους του Ισραήλ περιλαμβάνει κυρίως πολεμικές συγκρούσεις συμβατικού τύπου με τις γειτονικές του χώρες. Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει τον πόλεμο του 1956 για τον έλεγχο της Διώρυγας του Σουέζ την οποία είχε εθνικοποιήσει ο Πρόεδρος της Αιγύπτου Νάσερ, πόλεμο στον οποίο το Ισραήλ συμμετείχε στο πλευρό της Βρετανίας και της Γαλλίας.164 Επίσης τον Πόλεμο των Έξι Ημερών του 1967, κατά τον οποίο το Ισραήλ, πιεζόμενο από Αίγυπτο, Ιορδανία και Συρία, αποφασίζει να επιτεθεί αιφνιδιαστικά πρώτο κατά της Αιγύπτου και καταφέρνει να κατακτήσει τη Δυτική Όχθη από την Ιορδανία, τη Λωρίδα της Γάζας και τη Χερσόνησο του Σινά από την Αίγυπτο, καθώς και τα υψώματα του Γκολάν από τη Συρία. 165 Τέλος, τον πόλεμο του Γιομ-Κιπούρ του 1973, κατά τον οποίο οι αραβικές χώρες επιτίθενται για να ξαναπάρουν πίσω τα απολεσθέντα εδάφη του 1967, δεν τα καταφέρνουν όμως, με την Αίγυπτο να μεταβάλλει έκτοτε πολιτική, να συνάπτει το 1979 συμφωνία ειρήνης με το Ισραήλ και να ξαναπαίρνει τη Χερσόνησο του Σινά.166 Αυτός είναι και ο πόλεμος που γίνεται για πρώτη φορά χρήση μεα από το Ισραήλ Ίδρυση της ΟΑΠ και Πόλεμος του Λιβάνου Στην επόμενη περίοδο της ιστορίας του Ισραήλ επέρχεται πλέον μια ισορροπία στις σχέσεις του με τα γειτονικά αραβικά κράτη, καθώς διαφαίνεται η αδυναμία τους να επιβάλλουν τη θέλησή τους. Οι ίδιοι οι Παλαιστίνιοι παύουν να βασίζονται στην εξωτερική βοήθεια των αραβικών κρατών και αποφασίζουν να εντατικοποιήσουν τον ένοπλο αγώνα τους, τον οποίο αποπειράται να συντονίσει η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ), η οποία είχε ιδρυθεί το 1964 από την Αραβική Λίγκα, αλλά μετά την εκλογή του Γιάσερ Αραφάτ, ηγέτη της ένοπλης παλαιστινιακής οργάνωσης Φατάχ, στην ηγεσία της το 1969, θεμελίωσε σταδιακά την ανεξαρτησία της. 167 Από το 1970 ο αγώνας αυτός διεξάγεται με εκτοξεύσεις ρουκετών και ένοπλες επιθέσεις Παλαιστίνιων μαχητών (φενταγίν) που εδρεύουν στο νότιο Λίβανο, αλλά και με τα τυπικά μέσα της τρομοκρατίας, δηλαδή αεροπειρατείες, τοποθετήσεις βομβών κλπ. 168 Από τις πιο γνωστές διεθνείς 164 Pressman, Jeremy A Brief History of the Arab-Israeli Conflict University of Connecticut Press, Connecticut, 2005, σ. 5, Sharoni & Abu-Nimer, όπ.π., σ Pressman, όπ.π., σσ Sharoni & Abu-Nimer, όπ.π., σσ. 172 και 182, Pressman, όπ.π., σ Milton-Edwards, όπ.π., σ. 18 και Pressman, όπ.π., σ

61 τρομοκρατικές ενέργειες είναι η αεροπειρατεία της πτήσης 572 της Σαμπένα με τρεις νεκρούς τον Μάιο του 1972 και η απαγωγή και εκτέλεση έντεκα ισραηλινών αθλητών κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μονάχου τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Το Ισραήλ για την αντιμετώπιση της απειλής της ΟΑΠ επιχειρεί να την πλήξει στο καταφύγιό της στο Λίβανο, πρώτα το 1978 με την Επιχείρηση Λιτάνι και στη συνέχεια το 1982, οπότε και εισβάλλει μαζικά στο Λίβανο, με σκοπό την προστασία των βόρειων συνόρων του και την εκδίωξη της ΟΑΠ από τη χώρα. 169 Και σε αυτόν τον πόλεμο έγινε χρήση μεα, ενώ η ΟΑΠ εκδιώχθηκε πλήρως από το Λίβανο και κατέφυγε στην Τυνησία. Οι ΕΔΙ παρέμειναν στο Λίβανο μέχρι το 1985 και με μειωμένη παρουσία σε μια ζώνη κοντά στα λιβανο-ισραηλινά σύνορα μέχρι το 2000, με αποτέλεσμα να γεννηθεί και να θεριέψει ένα ένοπλο πολιτικό κίνημα αντίδρασης και αντίστασης των ντόπιων σιιτικών πληθυσμών του Λιβάνου, η Χεζμπολά Πρώτη ιντιφάντα, απόπειρες ειρήνευσης και αποτυχία των προσπαθειών οριστικής επίλυσης του παλαιστινιακού ζητήματος Το 1987 έχουμε την πρώτη λαϊκή εξέγερση των Παλαιστινίων της Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας, την λεγόμενη πρώτη ιντιφάντα (στα αραβικά σημαίνει τρέμουλο ή ξεσηκωμός ). Η εξέγερση αυτή περιλάμβανε διαδηλώσεις, πράξεις πολιτικής ανυπακοής όπως απεργίες και άρνηση πληρωμής φόρων, αυτοοργάνωση σε παράλληλες δομές υγείας, παιδείας, γεωργίας, αυτοδιοίκησης, ασφάλειας κλπ., ενώ οι πιο βίαιες εκφράσεις της ήταν οι ρίψεις πετρών και μολότοφ από διαδηλωτές.171 Με το ξέσπασμα της πρώτης ιντιφάντα γεννιέται στη Λωρίδα της Γάζας και η οργάνωση Χαμάς, μια σουνιστική φονταμενταλιστική οργάνωση που, σε αντίθεση με τη μεταγενέστερη στάση της ΟΑΠ, αρνείται να αναγνωρίσει το δικαίωμα ύπαρξης του κράτους του Ισραήλ και να διαπραγματευτεί μαζί του.172 Με την πρώτη ιντιφάντα εισερχόμαστε σε νέα φάση της ιστορίας του Ισραήλ, κατά την οποία επισημοποιείται πλέον και καθίσταται διεθνώς σαφέστερο από ποτέ το αμιγώς εσωτερικό πρόβλημά του, το οποίο συνίσταται στο ότι διαθέτει εκτενείς παλαιστινιακούς πληθυσμούς οι οποίοι διεκδικούν την αυτοοργάνωση και αυτοδιάθεσή τους. Το κράτος του Ισραήλ σταδιακά εισέρχεται σε μια φάση διαπραγματεύσεων με την ΟΑΠ, φάση που φτάνει στο απόγειό της με τις συμφωνίες του Όσλο του 1993, με τις οποίες συστήνεται μια Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ) και της αποδίδονται προς διοίκηση κάποια εδάφη της Δυτικής Όχθης 169 Milton-Edwards, όπ.π., σ Pressman, όπ.π., σ Hemmer, Christopher The Israeli-Palestinian Conflict σ. 288 στο Sorenson, David S. (επιμ.) Interpreting the Middle East: Essential Themes. Westview Press, Boulder CO, 2010, σσ και Sharoni & Abu-Nimer, όπ.π., σ Pressman, όπ.π., σ

62 και το μεγαλύτερο τμήμα της Λωρίδας της Γάζας. Παράλληλα αποφασίζεται ότι εντός πενταετίας, με τη σταδιακή συμφωνία σε μια σειρά άλλων ζητημάτων, όπως το τελικό καθεστώς της Ιερουσαλήμ, η οποία αποτελεί την ιερή πόλη και των δύο κοινοτήτων, η τύχη των ισραηλινών εποικισμών στις παλαιστινιακές περιοχές, αλλά και το ζήτημα των Παλαιστινίων προσφύγων, θα αποδίδονταν περισσότερα εδάφη στην Παλαιστινιακή Αρχή. Παράλληλα βέβαια, η ΠΑ δεσμευόταν να καταπολεμήσει την τρομοκρατία, δηλαδή τις βίαιες ενέργειες των Παλαιστινίων, ενώ το Ισραήλ θα απέσυρε σταδιακά τα στρατεύματά του από τις διοικούμενες από την ΠΑ περιοχές. 173 Το 1999 η κυβέρνηση Εχούντ Μπαράκ αποφάσισε να επιταχύνει την ειρηνευτική διαδικασία κι έτσι φτάσαμε στις διαπραγματεύσεις κορυφής του Καμπ Ντέιβιντ, που έγιναν υπό την αιγίδα του Προέδρου Κλίντον των ΗΠΑ. Εκεί, ένα σχέδιο για παραχώρηση σε ένα κυρίαρχο παλαιστινιακό κράτος του 91% των εδαφών της Δυτικής Όχθης, καθώς και ολόκληρης της Λωρίδας της Γάζας απορρίφθηκε τελικά από τον ηγέτη της ΟΑΠ Γιάσερ Αραφάτ Η δεύτερη ιντιφάντα και η διαιώνιση του παλαιστινιακού ζητήματος ως ενδοκρατικό πρόβλημα ασφαλείας του Ισραήλ Φτάσαμε έτσι στο ξέσπασμα της δεύτερης και πολύ βιαιότερης ιντιφάντα το Σεπτέμβριο του 2000, με την οποία εισερχόμαστε σε μια νέα φάση του παλαιστινιακού ζητήματος. Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από ένταση των συγκρούσεων μεταξύ κράτους του Ισραήλ και Παλαιστινίων, ενίσχυση της Χαμάς, απουσία οποιασδήποτε ορατής λύσης και μια σειρά στρατιωτικών επιχειρήσεων των ΕΔΙ εναντίον στόχων στα παλαιστινιακά εδάφη και ιδιαίτερα εναντίον της Λωρίδας της Γάζας.175 Η δεύτερη ιντιφάντα διεξάχθηκε κυρίως με βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας από Παλαιστίνιους, ιδιαίτερα σε αστικά κέντρα του Ισραήλ, πυροβολισμούς και ένοπλες επιθέσεις εναντίον Ισραηλινών στρατιωτών και πολιτών, κυρίως εποίκων, καθώς και με εκτοξεύσεις αυτοσχέδιων πυραύλων εδάφους-εδάφους Κασάμ. Οι πύραυλοι αυτοί έχουν εμβέλεια μερικών χιλιομέτρων και είναι μη ακριβείας, με αποτέλεσμα να πλήττουν συχνά πολιτικούς και στρατιωτικούς στόχους χωρίς διάκριση. Η κορύφωση των επιθέσεων αυτοκτονίας σημειώθηκε το 2002, οπότε καταγράφηκαν 55 επιθέσεις αυτοκτονίας με 220 θύματα. 176 Το Ισραήλ αντέδρασε με μεγάλης κλίμακας στρατιωτικές επιχειρήσεις, καθώς και με ένα πρόγραμμα στοχευμένων ανθρωποκτονιών ηγετικών στελεχών των ένοπλων παλαιστινιακών οργανώσεων. Αν και η δεύτερη 173 Hemmer, όπ.π., σσ Hemmer, όπ.π., σσ Sharoni & Abu-Nimer, όπ.π., σ United Nations Human Rights Council (UN HRC), Human Rights In Palestine And Other Occupied Arab Territories: Report of the United Nations Fact-Finding Mission on the Gaza Conflict A/HRC/12/48, 25 Σεπτεμβρίου 2009, σ. 48, 62

63 ιντιφάντα συμβατικά τελειώνει το Φεβρουάριο του 2005, με την ανακωχή μεταξύ ΠΑ και Ισραήλ και τη μονομερή αποχώρηση των ισραηλινών στρατευμάτων και εποίκων από τη Γάζα, η επικράτηση της μη συμβιβαστικής Χαμάς στις εκλογές του 2006 οδήγησε σε εμφύλια σύρραξη τους Παλαιστίνιους και στο διαχωρισμό των εδαφών τους, με την ΠΑ να ελέγχει πλέον μόνο τη Δυτική Όχθη και τη Χαμάς να ελέγχει τη Λωρίδα της Γάζας. 177 Αποτέλεσμα είναι όλα τα τελευταία χρόνια η κατάσταση στη Λωρίδα της Γάζας να παραμένει ιδιαίτερα έκρυθμη, και το Ισραήλ να κηρύττει τη Λωρίδα της Γάζας εχθρική περιοχή και να πραγματοποιεί στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της, καθώς η Χαμάς αρνείται να αποκηρύξει τη βία και να αναγνωρίσει το κράτος του Ισραήλ.178 Σε όλη αυτή τη χρονική περίοδο το Ισραήλ χρησιμοποιεί μεα για να επιτηρεί την κατάσταση στη Γάζα και να συσσωρεύει πληροφορίες για τις δραστηριότητες της Χαμάς. 179 Οι επιχειρήσεις ΠΕΑ με μεα αξιοποιούνται από τις αρχές του Ισραήλ με δύο τρόπους. Από τη μια για τη συγκέντρωση πληροφοριών που θα χρησιμεύσουν για τη διάκριση στρατιωτικών από πολιτικούς στόχους, από την άλλη όμως για τη θεμελίωση των ισχυρισμών του Ισραήλ ότι η Χαμάς επιχειρεί από μέρη όπως σχολεία και νοσοκομεία, καθιστώντας την ανωτέρω διάκριση αδύνατη. 180 Παράλληλα, το Ισραήλ διατηρεί ανοιχτό μέτωπο και με τη Χεζμπολά στα βόρεια σύνορά του, σύγκρουση που περιπλέχθηκε μετά το ξέσπασμα του εμφύλιου της Συρίας και της εμπλοκής της Χεζμπολά σε αυτόν Κυριότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ μετά τη δεύτερη ιντιφάντα Οι κυριότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ της τελευταίας αυτής φάσης, επιχειρήσεις τις οποίες αποκαλεί αντιτρομοκρατικές, είναι οι εξής: Επιχείρηση Αμυντική Ασπίδα (Operation Defensive Shield), Απρίλιος 2002: Επιθέσεις εναντίον ένοπλων ομάδων στη Δυτική Όχθη. Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση μετά το τέλος του Πολέμου των Έξι Ημερών και κόστισε τη ζωή σε 497 Παλαιστίνιους.181 Επιχείρηση Ουράνιο Τόξο (Operation Rainbow), Μάιος 2004: Επιθέσεις στην περιοχή της Ράφα στο σύνορο Λωρίδας Γάζας-Αιγύπτου για αποκοπή της τροφοδοσίας της Χαμάς από την Αίγυπτο. Κόστισε τη ζωή σε 50 Παλαιστίνιους Hemmer, όπ.π., σσ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ

64 Επιχείρηση Μέρες Μετάνοιας (Operation Days of Penitence), Οκτώβριος 2004: Επιθέσεις εναντίον στόχων στη βόρεια Λωρίδα της Γάζας για παρεμπόδιση των εκτοξεύσεων πυραύλων Κασάμ. Κόστισε τη ζωή σε 100 Παλαιστίνιους.183 Επιχειρήσεις Καλοκαιρινές Βροχές και Φθινοπωρινά Σύννεφα (Operations Summer Rains & Autumn Clouds), Ιούλιος-Νοέμβριος 2006: Επιθέσεις εναντίον στόχων στη βόρεια Λωρίδα της Γάζας, σε αντίδραση για την εκτόξευση 1700 όλμων και πυραύλων από τη Χαμάς από το τέλος της προηγούμενης επιχείρησης. Στις επιχειρήσεις χρησιμοποιήθηκαν και μεα. Αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος περίπου τετρακοσίων Παλαιστινίων και η καταστροφή μεγάλου μέρους των υποδομών της Λωρίδας της Γάζας, συμπεριλαμβανομένου και του μοναδικού εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.184 Εισβολή στο Λίβανο (2ος Πόλεμος του Λιβάνου), Ιούλιος-Αύγουστος 2006 για καταπολέμηση της Χεζμπολά. Πρώτη εφαρμογή του λεγόμενου δόγματος Νταχίγια (Dahiya doctrine), σύμφωνα με το οποίο εφαρμόζεται δυσανάλογα μεγάλη στρατιωτική ισχύς εναντίον πολιτικών στόχων, κτιρίων και υποδομών, με σκοπό την πρόκληση μέγιστης ζημίας στους αμάχους και την επιβολή τεράστιου κόστους ανασυγκρότησης, το οποίο, σύμφωνα με τους υποστηρικτές του δόγματος Νταχίγια, θα έχει αποτρεπτική επίδραση στο μέλλον.185 Επιχείρηση Ρίψη Μολυβιού (Operation Cast Lead), Ιανουάριος 2009: Μεγάλης κλίμακας επιθέσεις κατά της Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας. Η επιχείρηση διήρκεσε από τις 27 Δεκεμβρίου 2008 έως τις 18 Ιανουαρίου 2009 και διεξήχθη σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση διήρκεσε μια εβδομάδα και περιλάμβανε αποκλειστικά αεροπορικές επιδρομές, ενώ κατά τη δεύτερη πραγματοποιήθηκαν και χερσαίες επιχειρήσεις. Το Ναυτικό επίσης βομβάρδισε από θαλάσσης. 186 Προκλήθηκαν περίπου 1400 θάνατοι Παλαιστινίων, ενώ το Ισραήλ, σύμφωνα με δικές του αναφορές, είχε δέκα νεκρούς στρατιώτες και τρεις πολίτες. Το Ισραήλ χτύπησε αποθήκες όπλων και πυρομαχικών, εκτοξευτήρες πυραύλων, αλλά και διοικητικά κέντρα της ΠΑ μέσα στις πυκνοκατοικημένες πόλεις της Γάζας, της Ράφα και του Χαν Γιουνίς, όπως το τοπικό κοινοβούλιο, 183 UN HRC, όπ.π., σ Dobbing, Mary & Chris Cole, Israel and the Drone Wars Drone Wars UK, Οξφόρδη, Ιανουάριος 2014, σ. 10, Institute for Middle East Understanding (IMEU), The Dahiya Doctrine and Israel s Use of Disproportionate Force 7 Δεκεμβρίου 2012, Βλ. κ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ

65 το δημαρχείο, την κεντρική φυλακή και έξι αστυνομικά τμήματα, με την αιτιολογία ότι αποτελούν τμήματα των δομών της τρομοκρατικής οργάνωσης Χαμάς. 187 Με το σκεπτικό αυτό κατέστη δυνατή η μετατροπή μη στρατιωτικών δομών σε νομότυπους στόχους. 188 Χτυπήθηκαν επίσης βιοτεχνικές και αγροτικές εγκαταστάσεις, όπως ο μοναδικός αλευρόμυλος της Γάζας, πτηνοτροφεία, καθώς και το υδραγωγείο.189 Οι ισραηλινές αρχές χρησιμοποίησαν ραδιοφωνικά μηνύματα, προ-ηχογραφημένες τηλεφωνικές κλήσεις και φυλλάδια (φέιγ-βολάν) για να ειδοποιήσουν τον άμαχο πληθυσμό να απομακρυνθεί από τις περιοχές των επιχειρήσεων. Μια άλλη τεχνική που χρησιμοποίησαν οι ΕΔΙ ήταν η ρίψη ελαφρών εκρηκτικών ή κροτίδων στις ταράτσες των σπιτιών, ώστε να εξωθήσουν τους ενοίκους να απομακρυνθούν. Παρ' όλες τις διαβεβαιώσεις αυτές πάντως, η επιτροπή του ΟΗΕ κατέγραψε αεροπορικές επιδρομές σε κτίριο του ΟΗΕ στο οποίο είχαν καταφύγει 600 με 700 άμαχοι, καθώς και σε δύο νοσοκομεία. 190 Η επιτροπή κατέγραψε και μια σειρά από άλλες επιθέσεις σε αμάχους, είτε με όλμους, είτε με πυροβολισμούς χερσαίων τμημάτων, μεταξύ των οποίων και μια σε τζαμί εν ώρα λειτουργίας. 191 Κατά τη διάρκεια των χερσαίων επιχειρήσεων πολλοί άοπλοι Παλαιστίνιοι συνελήφθησαν από τις ΕΔΙ και είτε στάλθηκαν σε κέντρα κράτησης στο Ισραήλ όπου ανακρίθηκαν σκληρά για μέρες, είτε χρησιμοποιήθηκαν σαν ανθρώπινες ασπίδες. Συγκεκριμένα, κατά τις επιδρομές τους εναντίον μαχητών της Χαμάς, οι ισραηλινοί στρατιώτες τους έβαζαν μπροστά τους και τους ανάγκαζαν να μπαίνουν σε κτίρια όπου κρυβόταν μαχητές της Χαμάς.192 Όλ' αυτά καταδεικνύουν τον ασύμμετρο χαρακτήρα της σύγκρουσης και την παντελή σύγχυση της διάκρισης μεταξύ μαχομένων και αμάχων και οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σκοπός των στρατιωτικών επιχειρήσεων του Ισραήλ δεν ήταν η μεταβολή της συμπεριφοράς των μαχητών της Χαμάς, αλλά των αμάχων κατοίκων της Γάζας. Η Χαμάς από τη μεριά της εκτόξευσε μεγάλο αριθμό ρουκετών και όλμων προς τη μεριά του Ισραήλ, σε μια ακτίνα μέχρι και 40 χιλιομέτρων,193 ενώ οι ισραηλινές αρχές την κατηγορούν ότι συχνά επιχειρούσε από πυκνοκατοικημένα μέρη και κτίρια όπως σχολεία, νοσοκομεία και τζαμιά, ώστε να εξαναγκάσει τις ΕΔΙ να προκαλέσουν το μέγιστο αριθμό απωλειών αμάχων. Τις κατηγορίες αυτές δεν μπόρεσε να επιβεβαιώσει πάντως η επιτροπή του ΟΗΕ.194 Επιχείρηση Πυλώνας Άμυνας (Operation Pillar of Defense), Νοέμβριος 2012: Επιχείρηση των ΕΔΙ κατά της Λωρίδας της Γάζας, διάρκειας μιας εβδομάδας, με εκτενείς αεροπορικές επιδρομές. 187 UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σσ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σσ UN HRC, όπ.π., σ UN HRC, όπ.π., σ

66 Σύμφωνα με την κυβέρνηση του Ισραήλ, η επιχείρηση διεξήχθη ως ανταπάντηση στην εκτόξευση πάνω από εκατό ρουκετών από τη Λωρίδα της Γάζας κατά του Ισραήλ σε διάστημα 24 ωρών, στην επίθεση εναντίον μιας ισραηλινής συνοριακής περιπόλου, καθώς και στην έκρηξη μιας αυτοσχέδιας βόμβας στο ισραηλινό άκρο μιας σήραγγας κάτω από το τείχος της πράσινης γραμμής της Γάζας. Η κυβέρνηση του Ισραήλ ανακοίνωσε επίσης ότι στόχος των επιχειρήσεων ήταν η καταστροφή των εκτοξευτήρων της Χαμάς και η εξόντωση των μαχητών της. Η επιχείρηση ξεκίνησε με την από αέρος στοχευμένη δολοφονία του στρατιωτικού ηγέτη της Χαμάς Αχμέντ Τζαμπάρι και συνεχίστηκε με εντατικούς από αέρος και από θαλάσσης βομβαρδισμούς. Την ίδια ώρα η Χαμάς ενέτεινε την εκτόξευση ρουκετών. Οι περισσότερες απ' αυτές αναχαιτίστηκαν από το τελευταίας τεχνολογίας αντιαεροπορικό σύστημα του Ισραήλ Σιδηρούς Θόλος (Iron Dome), κάποιες όμως προκάλεσαν πολυάριθμους τραυματισμούς ισραηλινών πολιτών, καθώς και τρεις θανάτους στην πόλη Κιριάτ Μαλαχί.195 Συνολικά σκοτώθηκαν περίπου 170 Παλαιστίνιοι και έξι Ισραηλινοί, εκ των οποίων οι τέσσερις άμαχοι.196 Επιχείρηση Προστατευτική Αιχμή (Operation Protective Edge), Ιούλιος-Αύγουστος 2014: Και πάλι κατά της Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας, με κύριο στόχο την καταστροφή των κρυφών τούνελ που διασχίζουν υπογείως τα σύνορα Ισραήλ-Γάζας. Κατά το πρότυπο της επιχείρησης Ρίψη Μολυβιού εξελίχθηκε σε δύο κύριες φάσεις, με πρώτη μια φάση αεροπορικών επιδρομών και στη συνέχεια μια φάση επίγειων επιδρομών. Η τρίτη και τελική φάση χαρακτηρίστηκε από μια σειρά προσωρινών ανακωχών, που διακόπτονταν από αεροπορικές επιδρομές και ρίψεις ρουκετών. 197 Αυτή τη φορά η αντίδραση της Χαμάς ήταν ιδιαίτερα έντονη. Σκοτώθηκαν τουλάχιστον 66 στρατιώτες και έξι άμαχοι Ισραηλινοί.198 Από την πλευρά τους, οι Παλαιστίνιοι είχαν 2220 νεκρούς,199 εκ των οποίων οι 1489 άμαχοι, στοιχείο που δείχνει τη δυσκολία διάκρισης μεταξύ εμπολέμων και αμάχων, αλλά και τη βιαιότητα της σύγκρουσης, με τη σκιά του δόγματος Νταχίγια να βαραίνει πάνω από τις επιχειρήσεις των ΕΔΙ. Τα βασικά αιτήματα της Χαμάς, τα οποία ήταν να της επιτραπεί η δημιουργία ενός διεθνούς λιμένα και ενός διεθνούς αεροδρομίου και να μειωθούν οι περιορισμοί που της έχουν επιβληθεί από το Ισραήλ στο διεθνές εμπόριο, παρέμειναν ανικανοποίητα, ενώ από την άλλη μεριά δυσπιστία υπήρξε στην ανακοίνωση της κυβέρνησης του 195 Yaakov Lappin, Gaza Terrorists Fire Two Rockets At Tel Aviv The Jerusalem Post, November 16, 2012, B'Tselem, Human Rights Violations during Operation Pillar of Defense, November 2012 btselem.org, 8 Μαΐου 2013, Raphael S. Cohen κ.ά. Lessons from Israel s Wars in Gaza RAND Corporation, 2017, σ. 5, Raphael S. Cohen κ.ά. Lessons from Israel s Wars in Gaza όπ.π., σ UN Human Rights Council, Report of the detailed findings of the independent commission of inquiry established pursuant to Human Rights Council resolution S-21/1, A/HRC/29/CRP.4 UN, 23 Ιουνίου 2015, σ. 5, 66

67 Ισραήλ ότι η επιχείρηση κατάφερε αποφασιστικό χτύπημα στη στρατιωτική ικανότητα της Χαμάς.200 Οι τελευταίες εξελίξεις περιλαμβάνουν μια συμφωνία συμφιλίωσης μεταξύ Χαμάς και Φατάχ τον Οκτώβριο του 2017, με τη Χαμάς να συμφωνεί να παραδώσει τον έλεγχο της Λωρίδας της Γάζας στην ελεγχόμενη από τη Φατάχ Παλαιστινιακή Αρχή,201 καθώς και την απόφαση της κυβέρνησης των ΗΠΑ να αναγνωρίσουν την Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα του κράτους του Ισραήλ, 202 γεγονός που αναζωπύρωσε τις ταραχές στα παλαιστινιακά εδάφη.203 Συνολικά, σύμφωνα με το ειρηνιστικό Ισραηλινό Κέντρο Πληροφόρησης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στις Κατεχόμενες Περιοχές B'Tselem, τα θύματα της ισραηλινο-παλαιστινιακής διένεξης ανέρχονται ως εξής: Περίοδος από την έναρξη της 2ης ιντιφάντα (29 Σεπτεμβρίου 2000) μέχρι την έναρξη του Πολέμου της Γάζας (Επιχείρηση Ρίψη Μολυβιού): 4905 νεκροί Παλαιστίνιοι, 1063 νεκροί Ισραηλινοί. Περίοδος Πολέμου της Γάζας: 1400 νεκροί Παλαιστίνιοι, 10 νεκροί Ισραηλινοί. Περίοδος : 3170 νεκροί Παλαιστίνιοι, 171 νεκροί Ισραηλινοί. 204 Συνολικά επομένως οι απώλειες φτάνουν τους 9475 νεκρούς Παλαιστίνιους και 1244 νεκρούς Ισραηλινούς. Το Ισραήλ έχει επίσης πραγματοποιήσει αεροπορικές επιδρομές και στο έδαφος της Συρίας κατά τη διάρκεια του εκεί εξελισσόμενου εμφυλίου πολέμου, κυρίως εναντίον στόχων της Χεζμπολά. Κορύφωση των επιχειρήσεων αυτών αποτελεί το πρόσφατο περιστατικό της 10ης Φεβρουαρίου 2018, στο οποίο εμπλέκεται και ένα μεα του Ιράν και θα το εξετάσουμε στο τελικό κεφάλαιο Ιστορία των στρατιωτικών μεα του Ισραήλ Η αναβάθμιση των αντιαεροπορικών δυνατοτήτων της Αιγύπτου και η πρώτη χρήση μεα από το Ισραήλ κατά τον Πόλεμο του Γιομ-Κιπούρ Οι ένοπλες δυνάμεις του Ισραήλ (ΕΔΙ) άρχισαν να εξετάζουν την περίπτωση χρησιμοποίησης μεα 200 Gaza conflict: Israel and Palestinians agree long-term truce BBC, 27 Αυγούστου 2014, Nidal al-mughrabi & Omar Fahmy, Palestinian rivals Fatah, Hamas sign reconciliation accord Reuters, 12 Οκτωβρίου 2017, Jerusalem is Israel's capital, says Donald Trump BBC, 6 Δεκεμβρίου 2017, Jerusalem: Palestinians killed in fresh clashes with Israel BBC, 15 Δεκεμβρίου 2017, B'Tselem, Statistics btselem.org, 67

68 κατά την διάρκεια του λεγόμενου πολέμου φθοράς (war of attrition) κατά την περίοδο Ο πόλεμος αυτός, ο οποίος μπορεί να νοηθεί ως συνέχεια του πολέμου των Έξι Ημερών, αποτελούνταν από μια πυκνή διαδοχή συγκρούσεων μικρής κλίμακας μεταξύ των ενόπλων δυνάμεων Αιγύπτου και Ισραήλ, που σκοπό είχαν να δοκιμάζουν το επίπεδο των αμυντικών ικανοτήτων και της ετοιμότητας και αποφασιστικότητας της αντίπαλης πλευράς. 205 Οι πολεμικές αυτές επιχειρήσεις εστιάστηκαν στην περιοχή του Καναλιού του Σουέζ, με βομβαρδισμούς, αεροπορικές επιθέσεις και σποραδικές χερσαίες επιδρομές.206 Στις αρχές του 1970 ο Πρόεδρος της Αιγύπτου Νάσερ πραγματοποίησε μια μυστική επίσκεψη στη Μόσχα, κατά την οποία έπεισε τη σοβιετική ηγεσία να τον προμηθεύσει με τα πλέον προηγμένα αντιαεροπορικά συστήματα πυραύλων εδάφους-αέρος (SAM). Συγκεκριμένα προμηθεύτηκε 70 συστοιχίες πυραύλων SA-2, 65 συστοιχίες SA-3, 20 συστοιχίες φορητών SA-6, καθώς και πάνω από τρεις χιλιάδες φορητά αντιαεροπορικά πυροβόλα ώμου (MANPADS) SA-7, γνωστά στη Σοβιετική Ένωση με την ονομασία 9K32 Strela-2. Προμηθεύτηκε επίσης πλήθος από φορητά αυτόματα κυκλικά αντιαεροπορικά οπλοπολυβόλα καθοδηγούμενα από ραντάρ ZSU Τα φορητά αντιαεροπορικά προορίζονταν για στόχους χαμηλού ύψους, ενώ τα αντιαεροπορικά συστήματα SA2 και SA-3, τα οποία ήταν τηλεκατευθυνόμενοι πύραυλοι ακριβείας εδάφους-αέρος, για στόχους υψηλού ύψους. Την εποχή εκείνη, το Ισραήλ διέθετε βέβαια φημισμένη πληροφόρηση από ανθρώπινες πηγές (HUMINT) μέσω της Μοσάντ, βασιζόταν όμως για πληροφόρηση σημάτων (SIGINT) και ηλεκτρονική πληροφόρηση (ELINT) σε μεγάλο βαθμό στις ΗΠΑ. Τα οπλικά συστήματα όμως αυτά ήταν καινούρια και με την εξαίρεση των SA-2, τους οποίους οι ΗΠΑ είχαν τη δυνατότητα να τεστάρουν κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ (βλ. άνωθεν κεφ ), άγνωστα όσον αφορά τις συχνότητες και τον ακριβή τρόπο λειτουργίας τους. 208 Ιδιαίτερα οι πύραυλοι SA-3 κατέρριψαν αρκετά αεροσκάφη της πολεμικής αεροπορίας του Ισραήλ και έπληξαν σημαντικά την ικανότητά της για πληροφόρηση και αναγνώριση από αέρος. 209 Την περίοδο εκείνη η πληροφόρηση από δορυφόρους δεν είχε φτάσει ακόμη στο επίπεδο να παρέχει εικόνες επαρκούς ευκρίνειας, κι επομένως οι επανδρωμένες αναγνωριστικές πτήσεις ήταν απαραίτητες. 210 Tο Ισραήλ αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να βρει έναν πιο ανώδυνο και αποτελεσματικό τρόπο να πληροφορείται για την ύπαρξη των εχθρικών αντιαεροπορικών συστημάτων και συμφώνησε με την αμερικανική εταιρεία Teledyne Ryan για την ανάπτυξη μιας παραλλαγής του μοντέλου Firebee, ενός μεα μεγάλης εμβέλειας με 205 Sloggett, Dave Drone Warfare: The Development of Unmanned Aerial Conflict. Pen and Sword Aviation, Barnsley, 2014, σσ "War of Attrition" Encyclopædia Britannica Online, Sloggett, όπ.π., σ Sloggett, όπ.π., σ Israeli Air Force, The First UAV Squadron: History Sloggett, όπ.π., σ

69 αποστολή την πληροφόρηση και αναγνώριση από χαμηλά και υψηλά ύψη και δυνατότητα φωτογράφησης.211 Τα πρώτα δώδεκα μεα Firebee εκτέλεσαν την πρώτη επιχειρησιακή τους πτήση τον Σεπτέμβριο του 1971 στην περιοχή του Καναλιού του Σουέζ.212 Εκτός από πληροφόρηση και αναγνώριση σχετική με τις θέσεις και τις ραδιοσυχνότητες των εχθρικών αντιαεροπορικών συστημάτων, τα μεα αυτά έπαιξαν και το ρόλο εναέριων αντιπερισπασμών (decoys), ξεγελούσαν δηλαδή τα εχθρικά αντιαεροπορικά, προσελκύοντας έτσι την προσοχή και τα πυρά τους, ώστε να μπορέσουν τα επανδρωμένα μαχητικά και βομβαρδιστικά αεροσκάφη να διέλθουν υπό συνθήκες μικρότερης πίεσης. Για το ρόλο αυτό όμως αποφασίστηκε να αγοραστούν εξειδικευμένα μεα, τα οποία παραδόθηκαν στο Ισραήλ το Δεκέμβριο του Επρόκειτο για τα Chukar της αμερικανικής εταιρείας Northrop.213 Το Chukar πήρε το βάπτισμα του πυρός κατά τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ τον Οκτώβριο του 1973, ο οποίος εξελίχθηκε κυρίως στη Χερσόνησο του Σινά και τα Υψώματα του Γκολάν. Αποστολή του ήταν να προσελκύει τα εχθρικά αντιαεροπορικά πυρά διευκολύνοντας έτσι τα βομβαρδιστικά αεροσκάφη να εντοπίζουν και να καταστρέφουν τις συστοιχίες πυραύλων. Τα Chukar εκτοξεύονταν από ειδικές βάσεις εκτόξευσης σε ομάδες των δύο ή των τεσσάρων και προσέλκυαν περίπου 20 με 25 εχθρικούς πυραύλους. Ήταν αναλώσιμα, χρησιμοποιούνταν δηλαδή μέχρι την κατάρριψή τους. Στο τέλος του πολέμου είχαν απομείνει μόνο δύο, παραγγέλθηκαν όμως κι άλλα από τις ΗΠΑ Η ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας μεα από το Ισραήλ Τα αποτελέσματα από τη χρήση μεα από τις ΕΔΙ κατά τον Πόλεμο του Γιομ-Κιπούρ κρίθηκαν πολύ ενθαρρυντικά, ιδιαίτερα στους τομείς της SIGINT και του αντιπερισπασμού, οπότε το Ισραήλ επέκτεινε το πρόγραμμά του απόκτησης μεα, όχι μόνο μέσω αγοράς, αλλά και με εγχώρια παραγωγή. Το 1975 αγοράστηκαν τα Firebee II, με αποκλειστική αποστολή να λειτουργούν ως στόχοι για τη δοκιμή και την εξάσκηση αντιαεροπορικών και άλλων οπλικών συστημάτων. Την ίδια περίοδο αποφασίστηκε να εξεταστεί η δυνατότητα αναβάθμισης των αναγνωριστικών μεα, με σκοπό την αποστολή πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο (real-time intelligence). Η αναζήτηση αυτή οδήγησε στην παραγωγή του πρώτου εγχώριου μεα, του ελικοφόρου Scout της ΙΑΙ (Israeli Aerospace Industries), το οποίο παραλήφθηκε τον Ιούνιο του 1979 και σταδιακά ανέλαβε τον μεγαλύτερο όγκο αποστολών των μεα. Παράλληλα, μια άλλη εγχώρια εταιρεία, η Tadiran, παρήγαγε ένα ανταγωνιστικό μοντέλο μεα, το Mastiff, το οποίο αγοράστηκε και αυτό από τις ΕΔΙ. 211 Για τα μεα Firebee βλ. άνωθεν κεφ Israeli Air Force, The First UAV Squadron: History όπ.π. 213 Sloggett, όπ.π., σ Israeli Air Force, The First UAV Squadron: History όπ.π. 69

70 Αργότερα, η Tadiran συγχωνεύτηκε με την ΙΑΙ, στα πλαίσια της οποίας δημιουργήθηκε ένα τμήμα εξειδικευμένο στην παραγωγή μεα, το Malat. Το Mastiff ήταν ένα μεα μικρού μήκους, μόλις 3,3 μέτρων, και συνολικού βάρους πλήρες φορτίων 138 κιλών. Η μέγιστη ταχύτητά του ήταν 115 μίλια την ώρα και το μέγιστο ύψος πτήσης πόδια. Ενσωμάτωνε την πλέον σύγχρονη τεχνολογία της εποχής για καταγραφή και αποστολή σε πραγματικό χρόνο εικόνας βίντεο (ΙΜΙΝΤ). Η επιτυχής σχεδίασή του τράβηξε το ενδιαφέρον των ΗΠΑ, οι οποίες παρήγγειλαν στα μέσα της δεκαετίας του '80 ένα Mastiff για τις δικές τους ανάγκες, που ονομάστηκε Pioneer και έγινε το πιο χρησιμοποιημένο μεα της ΠΑ των ΗΠΑ Χρήση μεα κατά τον Πρώτο Πόλεμο του Λιβάνου Τον Ιούνιο του 1982 ξέσπασε ο Πρώτος Πόλεμος του Λιβάνου. Μεταξύ άλλων ο πόλεμος αυτός έμεινε στην ιστορία και για την πρώτη μεγάλη και πετυχημένη επιχείρηση καταστολής εχθρικής αεράμυνας (Suppression of enemy air defense SEAD), και μάλιστα εναντίον υπερσύγχρονων σοβιετικών συστημάτων.216 Επρόκειτο για την επιχείρηση Mole Cricket 19, που ξεκίνησε στις 9 Ιουνίου 1982 και στην οποία τα ισραηλινά μεα έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, τα μεα Scout και Mastiff πέταξαν πρώτα πάνω από τα συριακά ραντάρ υποκλέπτοντας τις συχνότητες λειτουργίας τους. Τις συχνότητες αυτές προγραμμάτισαν στη συνέχεια οι Ισραηλινοί στους πυραύλους τους, ώστε να πετύχουν με ακρίβεια τα ραντάρ και να τα καταστρέψουν, τυφλώνοντας έτσι τα συριακά αντιαεροπορικά συστήματα. Στη συνέχεια τα Scout πέταξαν εκπέμποντας παραπλανητικά σήματα τα οποία παρέσυραν τα συριακά αντιαεροπορικά να βάλλουν εναντίον τους. Μετά το πέρας και αυτής της φάσης ισραηλινά επανδρωμένα βομβαρδιστικά αεροσκάφη πέταξαν και κατέστρεψαν τα συριακά αντιαεροπορικά. Οι επόμενες αεροπορικές επιχειρήσεις των ισραηλινών έγιναν εναντίον των συριακών αεροσκαφών χωρίς καμία ενόχληση από αντιαεροπορικά πυρά. Γενικά, το μεα Scout συμμετείχε στον Πόλεμο του Λιβάνου με τους εξής ρόλους: Συλλογή πληροφοριών, ιδιαίτερα σχετικά με αντιαεροπορικές συστοιχίες. Απόκτηση στόχου, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την αντιαεροπορική άμυνα του αντιπάλου. Αναφορά για τα αποτελέσματα των χτυπημάτων. Ανεύρεση πεσμένων αεροσκαφών, και τέλος, φωτογράφιση χερσαίων οδών και μονοπατιών. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων χάθηκε μόνο ένα Scout, όταν χτυπήθηκε από ριπές αυτόματων όπλων. Μερικά ακόμα υπέστησαν βλάβες λόγω αποτυχημένης προσγείωσης ή και απογείωσης, αλλά επισκευάστηκαν. 215 Βλ. άνωθεν κεφ Sloggett, όπ.π., σ

71 Στον Πρώτο Πόλεμο του Λιβάνου χρησιμοποιήθηκαν επίσης και τα άλλα δύο μεα του Ισραήλ, το Firebee και το Chukar. Τρία Firebee πέταξαν πάνω από συριακό έδαφος για αναγνώριση αντιαεροπορικών, εκ των οποίων τα δύο καταρρίφθηκαν, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και εννέα Chukar. Χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και δυο τύποι πυραύλων της ΙΜΙ (Israeli Military Industries) που φέρουν κάποιες ομοιότητες με τα μεα. Ο ένας ήταν ο Samson, ψεύτικος πύραυλος με σκοπό την αποκάλυψη, τη σύγχυση και τον κορεσμό των αντίπαλων αντιαεροπορικών συστημάτων. Ο άλλος ήταν ο γομωμένος με εκρηκτική κεφαλή Delilah, επίσης της ΙΜΙ, ο οποίος είχε την ιδιότητα της αιώρησης στην περιοχή του στόχου, μέχρι τον πλήρη εντοπισμό του. Γενικά τα μεα έπαιξαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην καταστροφή των συριακών ολοκληρωμένων αντιαεροπορικών συστημάτων που ήταν εγκατεστημένα στο Λίβανο. Η επόμενη επιχειρησιακή χρήση μεα από το Ισραήλ μετά τον Πρώτο Πόλεμο του Λιβάνου σημειώθηκε στις 7 Απριλίου 1986, όταν ένα Scout συνόδευσε επιθετικά αεροσκάφη σε ένα χτύπημα στο Λίβανο συμβάλλοντας στην απόκτηση στόχου και την αναφορά σε πραγματικό χρόνο των αποτελεσμάτων της επίθεσης Χρήση μεα για την εκτέλεση στοχευμένων ανθρωποκτονιών από το Ισραήλ Το 1990 αποσύρθηκαν τα Chukar και λήφθηκε απόφαση για παραγγελία από την ΙΑΙ ενός νέου αναγνωριστικού μεα, του Searcher, το οποίο παρελήφθη τον Ιούλιο του Στις 16 Φεβρουαρίου του 1992, ένα Scout συμμετείχε στην επίθεση ελικοπτέρων Απάτσι σε ένα κονβόι οχημάτων της οργάνωσης Χεζμπολά στο νότιο Λίβανο, στο οποίο βρισκόταν ο ηγέτης της οργάνωσης Σεΐχης Αμπάς αλ-μαζαουΐ.217 Το μεα αξιοποιήθηκε στον εντοπισμό του οχήματος που επέβαινε ο Σεΐχης, στην απόκτηση του στόχου, καθώς και στην αναφορά για τα αποτελέσματα του χτυπήματος. Από το χτύπημα σκοτώθηκαν εκτός του ιδίου η σύζυγος και το ανήλικο παιδί του. Ήταν μια από τις πρώτες στοχευμένες ανθρωποκτονίες του Ισραήλ που πραγματοποιήθηκε με εναέρια μέσα και τη συμμετοχή μεα Χρήση μεα κατά τον Πόλεμο των επτά ημερών του 1993 Στις 25 Ιουλίου του 1993 το Ισραήλ ξεκίνησε μια εβδομάδα στρατιωτικών επιχειρήσεων εναντίον της Χεζμπολά στο νότιο Λίβανο, την Επιχείρηση Λογοδοσία (Operation Accountability), γνωστή επίσης και ως ο πόλεμος των επτά ημερών. Σκοπός του Ισραήλ ήταν η εκκαθάριση του νότιου Λιβάνου, ώστε να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για πραγματοποίηση από τη Χεζμπολά 217 Luft, Gal The Logic of Israel's Targeted Killing Middle East Quarterly, Χειμώνας 2003, σ. 4, 71

72 κτυπημάτων εις βάρος του Ισραήλ. Στα πλαίσια αυτά χτύπησε και μη στρατιωτικούς στόχους, με σκοπό να ωθήσει τους αμάχους βορειότερα και να τους στρέψει κατά της Χεζμπολά. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων αυτών μεα της Πολεμικής Αεροπορίας του Ισραήλ πραγματοποίησαν συνολικά 27 αποστολές Χρήση μεα κατά την επιχείρηση Σταφύλια της οργής το 1996 Στα τέλη του 1995 αποφασίστηκε η απόσυρση των μεα Firebee και όσα απέμειναν χρησιμοποιήθηκαν ως εναέριοι στόχοι για την εξάσκηση των ισραηλινών αντιαεροπορικών συστημάτων. Τον Απρίλιο του 1996, για να αντιδράσει στις ρουκέτες και τους όλμους που εξαπέλυε η Χεζμπολά από τον νότιο Λίβανο εναντίον του Ισραήλ, το τελευταίο εξαπέλυσε την επιχείρηση Σταφύλια της Οργής (Operation Grapes of Wrath), εκτελώντας μέσα σε δεκαέξι μέρες 1100 αεροπορικές επιδρομές και ρίχνοντας περί τις βόμβες εναντίον στόχων όχι μόνο της Χεζμπολά και των εκτοξευτήρων πυραύλων Katyusha που διέθετε, αλλά και εναντίον αμάχων, τους οποίους καλούσε με ραδιοφωνικά μηνύματα να εκκενώσουν την περιοχή, καθώς και εναντίον του Λιβάνου, προκειμένου να ασκήσει πίεση στην κυβέρνησή του να αναλάβει δράση περιορισμού της δράσης της Χεζμπολά.218 Στις επιχειρήσεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν και μεα, με σκοπό την πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο. Συγκεκριμένα, με κάμερες εξοπλισμένες και με υπέρυθρες ακτίνες για εντοπισμό στόχων κατά τη νύχτα, εντόπιζαν συγκεντρώσεις αντίπαλων μαχητών, καθώς και τις έδρες των διοικητών των αντίπαλων μονάδων, προσφέροντας υπηρεσίες απόκτησης στόχου ακριβείας Χρήση μεα κατά την επιχείρηση εκκένωσης του Λιβάνου το 2000 Το 1999 το Ισραήλ αναβάθμισε το Searcher ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την εμβέλειά του, κι έτσι προέκυψε το Searcher 2. Την ίδια περίοδο η Πολεμική Αεροπορία του Ισραήλ απέκτησε και τον πύραυλο Harpy, μια παραγωγή της ΙΑΙ. Το Harpy είναι σχεδιασμένο με την αεροδυναμική ενός μεα, αποτελεί όμως πύραυλο μιας χρήσης που διαθέτει την ικανότητα αιώρησης άνωθεν του στόχου, μέχρι ακριβούς ανεύρεσής του. Διαθέτει εκρηκτική κεφαλή 32 κιλών και είναι κατασκευασμένο κυρίως για να πλήττει τα ραντάρ των αντίπαλων αντιαεροπορικών συστημάτων. Τον Μάιο του 2000 το Ισραήλ αποφάσισε μονομερώς να εκκενώσει τον νότιο Λίβανο. Κατά τη 218 Οι εκτοξευτήρες πυραύλων πυροβολικού Katyusha πρωτοκατασκευάστηκαν στη Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ταυτόχρονη εκτόξευση διαφόρων τύπων ελαφρών μη-καθοδηγούμενων πυραύλων εδάφους-εδάφους. Η Χεζμπολά χρησιμοποιεί κυρίως πυραύλους Fajr ιρανικής προέλευσης, με ακτίνα δράσης τα 45χλμ. για τους Fajr-3 και τα 75 χλμ. για τους Fajr-5, βλ. Hezbollah's rocket force BBC, 18 Ιουλίου 2006, 72

73 διάρκεια της εκκένωσης δέχθηκε επιθέσεις από τη Χεζμπολά, σε μια προσπάθεια της τελευταίας να καρπωθεί την αποχώρηση των ισραηλινών δυνάμεων. Στη φάση αυτή επενέβη η Πολεμική Αεροπορία του Ισραήλ για κάλυψη των επίγειων δυνάμεων. Τα μεα χρησιμοποιήθηκαν στην πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο, στην απόκτηση στόχων και στην αναφορά των αποτελεσμάτων Χρήση μεα κατά τη δεύτερη ιντιφάντα Το Σεπτέμβριο του 2000 ξέσπασε η δεύτερη ιντιφάντα στη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας, η οποία διήρκεσε περίπου πέντε χρόνια. Κατά την περίοδο αυτή η Χαμάς και άλλες παλαιστινιακές οργανώσεις πραγματοποίησαν πλήθος βομβιστικών επιθέσεων αυτοκτονίας, επιθέσεις πεζών τμημάτων ανταρτών με αυτόματα όπλα και ρίψεις οβίδων και όλμων όχι μόνο εναντίον στρατιωτικών στόχων, αλλά και αμάχων. Σημειώθηκαν επίσης εκτενή επεισόδια στους δρόμους των πόλεων, με ρίψεις πετρών, κατασκευές οδοφραγμάτων, ρίψεις αυτοσχέδιων βομβών μολότοφ και εμπρησμούς αυτοκινήτων. Οι ισραηλινές ένοπλες δυνάμεις ήταν υποχρεωμένες να επιχειρούν μέσα σε πυκνοκατοικημένα αστικά περιβάλλοντα, εν μέσω πλήθους αμάχων, και με τη διαφοροποίηση μεταξύ μαχομένων και αμάχων από δύσκολη έως συχνά αδύνατη. Ελικόπτερα Απάτσι χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς σε χαμηλές πτήσεις με σκοπό τη στοχευμένη εκτέλεση ηγετικών στελεχών και επίλεκτων μαχητών των παλαιστινιακών δυνάμεων. Τα ελικόπτερα αυτά συνοδευόταν συχνά από μεα Searcher 2 με αποστολή την πληροφόρηση, την επιτήρηση, την απόκτηση στόχου και την αναφορά των αποτελεσμάτων των επιθέσεων. Το 2004 αποσύρθηκε το Scout και άρχισαν οι συζητήσεις για την απόκτηση ενός νέου, εκσυγχρονισμένου μεα, το οποίο να είναι ιδιαιτέρως κατάλληλο για επιχειρήσεις στοχευμένων ανθρωποκτονιών. Έτσι παραγγέλθηκαν από την ΙΑΙ τα Heron, τα οποία παραλήφθηκαν τον Αύγουστο του Αργότερα αποκτήθηκαν ακόμη τα Hermes 450 και Hermes 900, αεροσκάφη τα οποία ενσωματώνουν τις πλέον σύγχρονες τεχνολογίες και χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς στις διάφορες επιχειρήσεις των ΕΔΙ κατά των Παλαιστινίων μαχητών της Λωρίδας της Γάζας. Στον 2ο πόλεμο του Λιβάνου το 2006 χρησιμοποιήθηκαν μεα Heron, κατά πάσα πιθανότητα οπλισμένα. Η οργάνωση Παρατηρητήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Human Rights Watch HRW) καταμέτρησε εννέα επιθέσεις μεα στο Λίβανο, κατά τις οποίες σκοτώθηκαν 25 άνθρωποι. 219 Κατά τις εκτιμήσεις της οργάνωσης τα υπολείμματα επίθεσης σε ένα ασθενοφόρο του Ερυθρού 219 Dobbing & Cole, όπ.π., σ

74 Σταυρού του Λιβάνου δείχνουν ότι χτυπήθηκε με πυραύλους Spike της ισραηλινής εταιρείας Rafael, οι οποίοι συχνά τοποθετούνται σε μεα Heron. 3.3 Χρήση μεα από τις ΕΔΙ κατά την Επιχείρηση Ρίψη Μολυβιού (Πόλεμος της Γάζας) Στον πόλεμο αυτό καταγράφεται η πρώτη σαφής και επίσημη περιγραφή της χρήσης μεα από τις ΕΔΙ. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με ανακοίνωση των ΕΔΙ της 23ης Μαρτίου 2009, την οποία επικαλείται η διερευνητική επιτροπή του ΟΗΕ, σε κάθε ταξιαρχία είχε παρασχεθεί μια συνοδευτική μοίρα μεα η οποία θα συμμετείχε μαζί της στις επιχειρήσεις. Οι μοίρες μεα είχαν αντιπροσώπους τους στα αρχηγεία και αξιωματικούς επιτόπου στα πεδία των μαχών που βοηθούσαν στην επικοινωνία μεταξύ των χερσαίων δυνάμεων και των μεα τα οποία βρισκόταν υπό τον έλεγχο δύο χειριστών κάπου στην ισραηλινή επικράτεια.220 Σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Journal of Palestine Studies221 για πρώτη φορά δόθηκε η δυνατότητα στους διοικητές των επίγειων δυνάμεων να καθοδηγούν τα εναέρια μέσα που τους είχαν παρασχεθεί, όπως μεα, επανδρωμένα αεροσκάφη F-16 και ελικόπτερα Απάτσι, ανεξάρτητα από το επιτελείο της Πολεμικής Αεροπορίας. Τουλάχιστον δώδεκα μεα βρισκόταν στον αέρα ανά πάσα στιγμή, προκειμένου να υποστηρίζουν αεροσκάφη, άρματα μάχης και πυροβολικό στην ανεύρεση εχθρικών στόχων. Κάθε διοικητής πεζικού, βασιζόμενος στα δεδομένα ΠΕΑ που του παρέχονταν σε πραγματικό χρόνο, είχε τη δυνατότητα να διατάσσει αεροπορικές επιδρομές από εναέρια μέσα που βρισκόταν στην περιοχή. Σύμφωνα με πληρoφορίες, τα F-16 είχαν τη δυνατότητα να ταυτοποιούν και να σημαδεύουν στόχους εντός 30 δευτερολέπτων από τη στιγμή που λάμβαναν τα δεδομένα ΠΕΑ.222 Τα μεα παρείχαν κυρίως κρίσιμες υπηρεσίες επιτήρησης, ανίχνευσης και πληροφόρησης, πάνω στις οποίες βασίστηκε ο σχεδιασμός των κινήσεων και των ελιγμών των επίγειων δυνάμεων στα πεδία των μαχών, καθώς και ο προγραμματισμός των χτυπημάτων. Τα μεα, παρείχαν επίσης υπηρεσίες απόκτησης στόχου, είχαν όμως και τη δυνατότητα αυτόνομων απομακρυσμένων χτυπημάτων και υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτές υλοποιήθηκαν, αν και οι ΕΔΙ δεν το έχουν παραδεχθεί επισήμως. 220 UN HRC, 2009, όπ.π., σ Esposito, Michelle K. Military Dimensions: The Israeli Arsenal Deployed against Gaza Journal of Palestine Studies, Vol. 38, No. 3 (Άνοιξη 2009), σ Esposito, όπ.π., σ

75 Τα χερσαία στρατεύματα εισέβαλαν στη Γάζα συνοδευόμενα από μεα τα οποία προπορευόταν σε απόσταση περίπου πεντακοσίων μέτρων και μετέδιδαν πληροφορίες και συμβουλές σχετικά με την ασφαλέστερη πορεία κίνησης των στρατευμάτων, καθώς και για την πορεία των αντιπάλων. Σε περίπτωση ανίχνευσης ισχυρών αντίπαλων δυνάμεων καλούνταν εναέρια μέσα για εκκαθάριση του πεδίου και στη συνέχεια τα χερσαία στρατεύματα προωθούνταν προστατευμένα πίσω από τεθωρακισμένα οχήματα και μπουλντόζες Τα σύγχρονα ισραηλινά μεα Hermes 450, Hermes 900, Heron και Heron TP (Eitan) Τα μεα που χρησιμοποιήθηκαν για τις επιχειρήσεις ΠΕΑ ήταν το Hermes 450, το Heron, και σε μικρότερη έκταση, το Searcher Το Hermes 450 είναι μεα που προορίζεται κυρίως για σκοπούς ΠΕΑ, COMINT και SIGINT. Παράγεται από την ισραηλινή εταιρεία Elbit Systems, όπως και το Hermes 900, ένα παρόμοιο μοντέλο με μεγαλύτερο μέγεθος και αναβαθμισμένες επιδόσεις, το οποίο κατασκευάστηκε ως ανταγωνιστικό του Heron, αλλά τελικά οι ΕΔΙ αγόρασαν και τα δύο. Το Hermes 450 έχει μήκος έξι μέτρων και εκπέτασμα πτερύγων 10,5 μέτρα. Το μέγιστο βάρος απογείωσής του είναι 450 κιλά. Μπορεί να πετά συνεχώς επί 17 ώρες. Η ακτίνα δράσης του φτάνει τα 200 χιλιόμετρα, ενώ το επιχειρησιακό του ύψος κυμαίνεται στα 15 με 17 χιλιάδες πόδια. Το Heron είναι μεα επίσης εγχώριας παραγωγής της Malat, που είναι το τμήμα κατασκευής μεα της Israeli Aerospace Industries (IAI). Ανήκει στην κατηγορία MALE, δηλαδή μεα μεσαίου ύψους και μεγάλης διάρκειας πτήσης. Είναι μεγαλύτερο από το Hermes 450, καθώς έχει μήκος 8,5 μέτρα και εκπέτασμα πτερύγων 16,6 μέτρα, το δε μέγιστο βάρος απογείωσης φτάνει τα 1150 κιλά. Μπορεί να πετάξει επί 52 συνεχείς ώρες και να φτάσει τα 35 χιλιάδες πόδια, ενώ η ακτίνα δράσης του κυμαίνεται στα 350 χιλιόμετρα. Διαθέτει GPS224 και μπορεί να εκτελέσει είτε ένα εκ των προτέρων προγραμματισμένο δρομολόγιο, είτε να δεχθεί εξ αποστάσεως εντολές από μια βάση εδάφους, είτε ένα συνδυασμό των δύο. Διαθέτει την ικανότητα πλήρως αυτόματης απογείωσης, αλλά και προσγείωσης, ενώ σε περίπτωση απώλειας επαφής με τη βάση του επιστρέφει αυτόματα σε προκαθορισμένο σημείο. Είναι εξοπλισμένο με τα πλέον σύγχρονα συστήματα ηλεκτρονικής παρακολούθησης, με κάμερες υπέρυθρης ακτινοβολίας και ραντάρ για τον εντοπισμό στόχων στο έδαφος. Τα μεα που πραγματοποίησαν τα χτυπήματα ήταν τα αμερικανικής κατασκευής Predator. 223 Esposito, όπ.π., σ Global Positioning System (GPS) είναι σύστημα εύρεσης θέσης με τη βοήθεια ζεύξης με δορυφόρο. 75

76 Υπάρχουν όμως υπόνοιες ότι και κάποια Hermes 450 εξοπλίστηκαν με πυραύλους, είτε Hellfire (όπως και τα Predator), είτε Spike της ισραηλινής εταιρείας Rafael.225 Αν και η διάκριση μεταξύ χτυπημάτων από μαχητικό αεροσκάφος ή ελικόπτερο και χτυπήματος από μεα δεν είναι εύκολη, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις Παρατηρητήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Human Rights Watch HRW) και Διεθνής Αμνηστία εξέφρασαν τη βεβαιότητα ότι σημαντικός αριθμός εναέριων χτυπημάτων των ΕΔΙ πραγματοποιήθηκε από μεα, με αποτέλεσμα μάλιστα το θάνατο αρκετών αμάχων. Η Διεθνής Αμνηστία εξακριβωμένα διαπίστωσε το θάνατο 48 αμάχων, ενώ το HRW το θάνατο 23 αμάχων, χωρίς αυτά να είναι πλήρη νούμερα. 226 Σε έξι περιπτώσεις που ερεύνησε το HRW δέχθηκε ότι το μεα αποτελεί ένα όπλο ακριβείας με εξαιρετικές ικανότητες πληροφόρησης και στόχευσης, και για το λόγο ακριβώς αυτό αμφιβάλλει έντονα για το κατά πόσο οι άμαχοι χτυπήθηκαν κατά λάθος και καταλήγει ότι πρόκειται για ηθελημένες παραβιάσεις του δικαίου του πολέμου.227 Το Ισραήλ από τη μεριά του επισήμως αρνείται τη χρήση οπλισμένων μεα. Παραδέχθηκε πάντως πολλούς θανάτους και τραυματισμούς αμάχων, αλλά ανέφερε ότι για κανέναν απ' αυτούς δεν προέκυψαν ποινικές ευθύνες. Σύμφωνα με το Aviation Week228 και την ισραηλινή εφημερίδα Jerusalem Post229 κατά τη διάρκεια αυτού του σύντομου πολέμου ένα μεα Heron εκτέλεσε επιτυχώς την αποστολή να εξουδετερώσει ένα λαθραίο φορτίο ιρανικών όπλων το οποίο επιχειρούνταν να εισαχθεί κρυφά στην Παλαιστίνη μέσω Σουδάν-Αιγύπτου-Σινά. Τα πλεονεκτήματα που προσέφερε το μεα ήταν δύο. Πρώτον η διακριτικότητα και η ασφάλεια, καθώς υπήρχε περίπτωση να εντοπιστεί το αεροσκάφος και να πληγεί από πυραύλους της Σαουδικής Αραβίας ή της Αιγύπτου. Σε μια τέτοια περίπτωση, εκτός από την απώλεια του πιλότου, η διπλωματική κρίση θα ήταν πολύ μεγαλύτερης εντάσεως απ' ό,τι στην περίπτωση κατάρριψης μεα. Δεύτερον, η δυνατότητα του μεα να υπερίπταται άνωθεν συγκεκριμένης περιοχής επί πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε σχέση με ένα επανδρωμένο μαχητικό, έτσι ώστε να μπορέσει να εντοπίσει το αναζητούμενο φορτίο. 225 Esposito, όπ.π., σ Human Rights Watch, Precisely Wrong: Gaza Civilians Killed by Israeli Drone-Launched Missiles hrw.org, Νέα Υόρκη, Ιούνιος 2009, σ. 3, Human Rights Watch, όπ.π., σ Fulghum, David Israel s Long Reach Exploits Unmanned Aircraft: New command takes on responsibility for cross-border intelligence Aviation Week, August 13, 2012, Katz, Yaakov Israel s eye in the sky Jerusalem Post, 7 Οκτωβρίου 2011, 76

77 3.4 Τελευταίες εξελίξεις στη χρήση μεα από το Ισραήλ Το 2010 το Ισραήλ παρέλαβε και μια αναβάθμιση του Heron, το Heron TP, γνωστό επίσης με το όνομα Eitan. Το ενδιαφέρον στοιχείο με αυτό το τελευταίας τεχνολογίας μεα είναι ότι αποκτά πλέον την εμβέλεια και τις επιχειρησιακές δυνατότητες για πτήση μέχρι το Ιράν. Επιχειρώντας από μεγάλα ύψη, το Eitan θα μπορούσε να χρησιμεύσει για παροχή κρίσιμων υπηρεσιών ISTAR230 σε περίπτωση που το Ισραήλ αποφάσιζε κάποιο χτύπημα στο Ιράν. Τέλος, οι Ένοπλες Δυνάμεις του Ισραήλ διαθέτουν επίσης και μικρο-μεα (micro UAVs), δηλαδή μεα που εκτοξεύονται με το χέρι και χρησιμοποιούνται από δυνάμεις του πεζικού για μικρής απόστασης συλλογή πληροφοριών. Ένα τέτοιο είναι το Skylark 1 της Elbit, το οποίο παρέχει άμεση πληροφόρηση για τα τεκταινόμενα πίσω από ένα ύψωμα ή λόφο χωρίς να απαιτείται άλλη αεροπορική δύναμη. Σύμφωνα με έκθεση της HRW κατά την επιχείρηση Πυλώνας Άμυνας το Νοέμβριο του 2012 τουλάχιστον επτά επιθέσεις που διεξήχθησαν με μεα παραβίασαν το δίκαιο του πολέμου πλήττοντας αμάχους. Η σχετική έκθεση του ΟΗΕ αναφέρει δύο περιπτώσεις αμάχων που σκοτώθηκαν σύμφωνα με φήμες ( allegedly ) από πυραύλους εκτοξευμένους από μεα.231 Το ίδιο το Ισραήλ αναγνώρισε ότι υπήρξαν απώλειες αμάχων, εντόπισε επαγγελματικές ατέλειες στις επιχειρήσεις του, αλλά και πάλι δεν βρήκε στοιχεία για ύπαρξη ποινικών ευθυνών. Από τότε υπάρχουν αρκετές δημοσιογραφικές αναφορές που δείχνουν ότι η χρήση οπλισμένων μεα κατά Παλαιστινίων έχει καταστεί συστηματική, διατηρώντας την περιοχή σε έναν διαρκή πόλεμο χαμηλής έντασης. Σύμφωνα μάλιστα με το κρατικό αιγυπτιακό πρακτορείο ειδήσεων ΜΕΝΑ, οι επιχειρήσεις αυτές επεκτείνονται και στη χερσόνησο του Σινά, η οποία τα τελευταία χρόνια τελεί σε κατάσταση ανομίας, αλλά αποτελεί σε κάθε περίπτωση αιγυπτιακό έδαφος. Στις 9 Αυγούστου του 2013 για παράδειγμα, μεα του Ισραήλ σκότωσε στο Σινά πέντε ενόπλους και κατέστρεψε έναν εκτοξευτήρα πυραύλων.232 Το Ισραήλ εξακολουθεί να αρνείται επισήμως ότι 230 Με το αρκτικόλεξο ISTAR (Intelligence, Surveillance, Target Acquisition & Reconnaissance) εισάγεται πλέον στις επιχειρήσεις ISR και η αποστολή απόκτησης στόχου. 231 UN Human Rights Council, Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the implementation of Human Rights Council resolutions S-9/1 and S-12/1 A/HRC/22/35/Add.1, 6 Μαρτίου 2013, σσ. 6-7, sourcedoc=/documents/hrbodies/hrcouncil/regularsession/session22/a.hrc add.1_av.pdf&action=def ault&defaultitemopen= Israeli drone kills 5 in Sinai, say Egypt officials The Times of Israel, 9 Αυγούστου 2013, 77

78 χρησιμοποιεί οπλισμένα μεα, off-the-record όμως οι αξιωματικοί του το παραδέχονται συχνά Τα μεα της Χαμάς Η πρώτη επίσημη αναφορά σε μεα της Χαμάς καταγράφηκε κατά τη διάρκεια της επιχείρησης Πυλώνας Άμυνας, καθώς υπήρξε επίσημη ανακοίνωση από τον εκπρόσωπο του γενικού επιτελείου του Ισραήλ ότι στη Γάζα βρέθηκαν εργαστήρια κατασκευής μεα, τα οποία και καταστράφηκαν με από αέρος βομβαρδισμό.234 Κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Προστατευτική Αιχμή έχουμε την πρώτη καταγεγραμμένη χρήση μεα από τη Χαμάς. Συγκεκριμένα, στις 14 Ιουλίου 2014 μεα εκτοξεύτηκε από την κεντρική περιοχή της Λωρίδας της Γάζας με βόρεια πορεία και καταρρίφθηκε από πύραυλο Πάτριοτ στη θαλάσσια περιοχή της πόλης Ασντόντ περίπου 20 μίλια από τα βόρεια σύνορα της Γάζας. 235 Πλοία του Πολεμικού Ναυτικού του Ισραήλ ερεύνησαν για τα συντρίμμια του μεα, αλλά δεν ανακοινώθηκε ανεύρεσή τους. Λίγες ώρες αργότερα το στρατιωτικό σκέλος της Χαμάς Ταξιαρχίες του Αλ-Κασάμ ανακοίνωσαν στο Twitter ότι κατέχουν μεα δικής τους κατασκευής ( homemade ) με τα οποία έχουν ήδη πραγματοποιήσει τρεις αποστολές πάνω από στρατιωτικές εγκαταστάσεις του Ισραήλ, χωρίς όμως να μπορεί να επιβεβαιωθεί ο ισχυρισμός. 236 Σύμφωνα με αναφορές δυτικών ΜΜΕ τα μεα αυτά της Χαμάς αποτελούν τροποποιήσεις του ιρανικού μεα Ababil Πράγματι, λίγο αργότερα, στις 14 Δεκεμβρίου 2014, κατά τη διάρκεια στρατιωτικής παρέλασης που διεξήγαγε στη Λωρίδα της Γάζας, η Χαμάς πέταξε και ένα μεα Ababil-1, γεγονός που δείχνει ότι παρόλο τον ισραηλινό αποκλεισμό και τη διαρκή επιτήρηση, η Χαμάς είναι σε θέση να ανεφοδιάζεται, πιθανότατα μέσω της Χερσονήσου του Σινά.238 Δείχνει επίσης ότι το Ιράν, εκτός από τη σιιτική Χεζμπολά, είναι πρόθυμο να ενισχύσει και τη σουνιτική Χαμάς, προκειμένου να επαυξήσει την 233 Βλ. π.χ. Dreazen, Yochi The Next Arab-Israeli War Will Be Fought with Drones The New Republic, 27 Μαρτίου 2014, The Meir Amit Intelligence and Terrorism Information Center, Operation Pillar of Defense Update No. 2 terrorism-info.org.il, 18 Νοεμβρίου 2012, Winer, Stuart Drone from Gaza shot down over Israel The Times of Israel, 14 Ιουλίου 2014, Franceschi-Bicchiera, Lorenzo Israel Shoots Down Hamas Drone Mashable, 14 Ιουλίου 2014, Βλ. π.χ. Yasmin Tadjdeh, Islamic State Militants in Syria Now Have Drone Capabilities National Defense Magazine, 28 Αυγούστου 2014, Stalinsky, Steven & R. Sosnow, A Decade Of Jihadi Organizations' Use Of Drones From Early Experiments By Hizbullah, Hamas, And Al-Qaeda To Emerging National Security Crisis For The West As ISIS Launches First Attack Drones The Middle East Media Research Institute (MEMRI), 21 Φεβρουαρίου 2017, 78

79 πίεση στο Ισραήλ. Λίγους μήνες αργότερα πάντως, το Μάιο του 2015 οι ΕΔΙ ανακοίνωσαν ότι εντόπισαν και κατάσχεσαν φορτία με εξαρτήματα από μεα, καθώς και ολοκληρωμένα αποσυναρμολογημένα μεα, τα οποία είχαν αποσταλεί προς τη Χαμάς μέσω της ταχυδρομικής υπηρεσίας του Ισραήλ.239 Η πρόοδος του προγράμματος μεα της Χαμάς δυσκόλεψε ακόμα περισσσότερο, όταν στις 15 Δεκεμβρίου του 2015 δολοφονήθηκε από αγνώστους έξω από το σπίτι του στην Τυνησία ο τυνήσιος αεροναυπηγός Μοχάμαντ Αλ-Ζαουαρί. Όπως αποκάλυψαν με εκτενή ανακοίνωση που εξέδωσαν οι Ταξιαρχίες Αλ-Κασάμ, ο Αλ-Ζαουαρί υπήρξε επικεφαλής του προγράμματος ανάπτυξης μεα της Χαμάς. Η ανακοίνωση έδινε αρκετές λεπτομέρειες για τα τεχνικά σχέδια του Αλ-Ζαουαρί, ο οποίος αποκαλούνταν ο πατέρας του μεα Qassam (Ababil-1). Ο θάνατός του αποδίδονταν βέβαια στις μυστικές υπηρεσίες του Ισραήλ. 240 Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τη σημασία που αποδίδει το Ισραήλ στην απειλή των μεα, αλλά και το έλλειμμα εξειδικευμένου προσωπικού μέχρι τη στιγμή εκείνη στο πεδίο της αεροναυπηγικής και των μεα. 3.6 Τα μεα της Χεζμπολά241 Η Χεζμπολά διαθέτει πολεμικά μεα ιρανικής κατασκευής, τα οποία το Ιράν της παρέχει πιθανώς δωρεάν. Η πρώτη προμήθεια έγινε το Η πρώτη πτήση μεα της Χεζμπολά άνωθεν της επικράτειας του Ισραήλ χρονολογείται από τις 7 Νοεμβρίου του 2004, όταν αναγνωριστικό μεα τύπου Misrad-1 έφτασε μέχρι την παραλιακή πόλη Ναχαρίγια, περίπου έξι μίλια νοτίως των λιβανο-ισραηλινών συνόρων και στη συνέχεια επέστρεψε ανενόχλητο στη βάση του. 243 Η διάρκεια της πτήσης ήταν περίπου 20 λεπτά. 244 Η Χεζμπολά εξέδωσε ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία η πτήση πραγματοποιήθηκε ως αντίποινο για τη συνεχή παραβίαση του εναέριου χώρου του Λιβάνου 239 Israel intercepts communication equipment en route to Gaza terror groups The Times of Israel, 30 May 2016, Khoury, Jack Hamas: Drone Expert Assassinated by Israel in Tunisia Was Part of Our Military Wing Haaretz, Dec 17, 2016, Για την ιστορία των μεα της Χεζμπολά βλ. Gettinger, Dan & Arthur Holland Michel A Brief History of Hamas and Hezbollah s Drones Center for the Study of the Drone at Bard College, 14 Ιουλίου 2014, και Pollak, Nadav The Transformation of Hezbollah by Its Involvement in Syria The Washington Institute for Near East Policy, Research Notes No. 35, Αύγουστος 2016, καθώς και Hoenig, Milton Hezbollah and the Use of Drones as a Weapon of Terrorism Federation of American Scientists (FAS), 5 Ιουνίου 2014, Ronen Bergman, Hezbollah Stockpiling Drones In Anticipation of Israeli Strike Al-Monitor, 15 Φεβρουαρίου 2013, Hezbollah flies unmanned plane over Israel CNN, 7 Νοεμβρίου 2004, Hoenig, όπ.π. 79

80 από το Ισραήλ και τόνισε ότι θα συνέχιζε να πετά άνωθεν του εναέριου χώρου του Ισραήλ όποτε η ηγεσία της οργάνωσης έκρινε, καθώς το θεωρούσε ως μορφή νόμιμης αντιμετώπισης των παραβιάσεων της λιβανικής εθνικής κυριαρχίας. 245 Λίγες μέρες αργότερα ο ηγέτης της Χεζμπολά Σεΐχης Χασάν Νασραλά αναφέρθηκε στο περιστατικό κατά τη διάρκεια υπαίθριας ομιλίας του στο Μπααλμπέκ του ανατολικού Λιβάνου απειλώντας ότι το συγκεκριμένο μεα μπορεί να οπλιστεί με κιλά εκρηκτικά και να πλήξει οποιονδήποτε στόχο πολύ βαθιά μέσα στο Ισραήλ. 246 Στις 11 Απριλίου του 2005 το περιστατικό επαναλήφθηκε, όταν ένα μεα Mirsad-1 της Χεζμπολά εκτέλεσε αναγνωριστική πτήση πάνω από το βόρειο Ισραήλ, στην περιοχή που οι Ισραηλινοί ονομάζουν δυτική Γαλιλαία, πιθανώς για λόγους επίδειξης ή δοκιμαστικούς. 247 Εκπρόσωπος των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων παραδέχθηκε ότι η υπάρχουσα αντιαεροπορική ομπρέλα του Ισραήλ δεν ήταν κατάλληλη για τη σύλληψη ιπτάμενων αντικειμένων μικρού διαμετρήματος και χαμηλού ύψους.248 Σύμφωνα με πηγές των ΕΔΙ, τη νύχτα της 13ης Αυγούστου του 2006 η Χεζμπολά εκτόξευσε από βάση της στο Λίβανο δύο μεα τα οποία καταρρίφθηκαν από την αντιαεροπορική άμυνα του Ισραήλ.249 Το ένα αναχαιτίσθηκε άνωθεν της επικράτειας του Λιβάνου και κατέπεσε στην περιοχή της πόλης της Τύρου, ενώ το άλλο εισήλθε στον εναέριο χώρο του Ισραήλ, και περίπου 5 μίλια νοτίως των ισραηλινο-λιβανικών συνόρων αναχαιτίστηκε από ισραηλινό μαχητικό αεροσκάφος F16 και κατέπεσε στη θαλάσσια περιοχή του κόλπου της Χάιφας. Συντρίμμια του περισυλλέγησαν από ισραηλινά πολεμικά πλοία και η εξέτασή τους έδειξε ότι επρόκειτο για μεα ιρανικής κατασκευής τύπου Ababil-T.250 Αν και σύμφωνα με ορισμένες αναφορές το μεα ήταν οπλισμένο με εκρηκτικά,251 φαίνεται πως το συγκεκριμένο μεα έχει μεν αυτή τη δυνατότητα, την οποία η Χεζμπολά έχει κατά καιρούς απειλήσει ότι θα αξιοποιήσει, αλλά δεν ήταν οπλισμένο. 245 Hezbollah flies unmanned plane over Israel CNN, 7 Νοεμβρίου 2004, Hezbollah Says It Has Capability to Bomb Israel From the Air" Haaretz, 12 Νοεμβρίου 2004, Myre, Greg Hezbollah Flies Spy Drone Over Israel The New York Times, 12 Απριλίου 2005, Hezbollah Mirsad-1 UAV Penetrates Israeli Air Defenses Defense Industry Daily, 20 Απριλίου 2005, Eshel, David Israel Intercept Two Attack UAV Launched by Hezbollah Defense Update, 7 Αυγούστου 2006, La Franchi, Peter Iranian-made Ababil-T Hezbollah UAV shot down by Israeli fighter in Lebanon crisis FlightGlobal, 15 Αυγούστου 2006, Βλ. π.χ. Corporate Risk Services, Drones: Threat from Above Corporate Risk Services Intelligence Bulletin, 2017, 80

81 Εικόνα 12: Συντρίμμια Ababil-T της Χεζμπολά Υπάρχει δημοσιευμένη φωτογραφία από τα συντρίμμια του μεα (βλ. Εικόνα 12), 252 ενώ στο youtube κυκλοφορεί από ανεπίσημη πηγή και βίντεο που δείχνει την κατάρριψή του με καθοδηγούμενο πύραυλο αέρος-αέρος από το ισραηλινό F Το περιστατικό αυτό συνέβη κατά το τέλος του Δεύτερου Πολέμου του Λιβάνου. Από τότε η Χεζμπολά σταμάτησε για κάποια χρόνια τη χρήση μεα. Η επόμενη πτήση μεα της Χεζμπολά στον εναέριο χώρο του Ισραήλ καταγράφεται στις 6 Οκτωβρίου του 2012, όταν μεα τύπου Ayub πέταξε άνωθεν διεθνών υδάτων κατά μήκος των ακτών του Ισραήλ μέχρι τη Λωρίδα της Γάζας, κι από εκεί πήρε ανατολική πορεία φτάνοντας μέχρι την περιοχή της πόλης Ντιμόνα, όπου βρίσκονται οι πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ισραήλ. 254 Στη συνέχεια καταρρίφθηκε από πύραυλο Python 5 αέρος-αέρος άνωθεν της ερήμου Νεγκέβ.255 Η πτήση διεξήχθη σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία υπήρχε έντονη διεθνής πίεση στο Ιράν σχετικά με το πυρηνικό του πρόγραμμα, με το Ισραήλ να απειλεί ότι θα βομβαρδίσει τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν, ενώ παράλληλα κλιμακώνονταν οι συγκρούσεις του εμφυλίου στη Συρία. Λίγες μέρες αργότερα σε ομιλία του στο τηλεοπτικό δίκτυο της Χεζμπολά, ο ηγέτης της Χεζμπολά Σεΐχης Νασραλά ανέλαβε την ευθύνη για την πτήση του μεα, το οποίο όπως είπε σχεδιάστηκε στο Ιράν και συναρμολογήθηκε στο Λίβανο, σε μια σπάνια αναφορά στην υποστήριξη που λαμβάνει η οργάνωσή του από το Ιράν. Ο Νασραλά ανέφερε επίσης ότι το μεα πέταξε πάνω από ευαίσθητες εγκαταστάσεις του Ισραήλ, υπονοώντας προφανώς το πυρηνικό εργοστάσιο της Ντιμόνα Βλ. La Franchi, όπ.π Βλ Hoenig, όπ.π. 255 Βλ. Hezbollah mission? Israel s search for drone origin Russia Today, 7 Οκτωβρίου 2012, όπου και δημοσιεύεται βίντεο με την κατάρριψη. 256 Hezbollah admits launching drone over Israel BBC, 11 Οκτωβρίου 2012, 81

82 Στις 25 Απριλίου του 2013, η Πολεμική Αεροπορία του Ισραήλ κατέρριψε μεα που εκτελούσε αναγνωριστική πτήση πέντε μίλια δυτικά της πόλης Χάιφα στα έξι χιλιάδες πόδια. Μάλιστα, εξαιτίας του περιστατικού αυτού αναγκάστηκε σε προσγείωση για λόγους ασφαλείας το ελικόπτερο στο οποίο επέβαινε ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Βενιαμίν Νετανιάχου. Στην περίπτωση αυτή η Χεζμπολά αρνήθηκε κάθε ανάμιξη.257 Παράλληλα, η Χεζμπολά άρχισε να εμπλέκεται και στον πόλεμο της Συρίας. Στις 21 Σεπτεμβρίου του 2014 σημειώθηκε η πρώτη επίθεση με οπλισμένο μεα της Χεζμπολά. Συγκεκριμένα επιτέθηκε σε βάση σύριων ανταρτών προσκείμενων στην σουνιτική οργάνωση Jabhat Fatah al-sham 258 στην πόλη Αρσάλ εντός της βορειοανατολικής επικράτειας του Λιβάνου σκοτώνοντας 23 άτομα και τραυματίζοντας δεκάδες άλλα.259 Αφορμή ήταν επίθεση που δέχτηκε φυλάκιο της Χεζμπολά στην περιοχή, για την οποία ανέλαβε την ευθύνη η Jabhat Fatah al-sham. 260 Τον Αύγουστο του 2016 η Χεζμπολά ανάρτησε στο διαδίκτυο βίντεο που δείχνει μεα να ρίχνει βόμβες διασποράς ενάντια σε αντικυβερνητικούς αντάρτες στην περιοχή του Αλέπο της Συρίας. 261 Τον Αύγουστο του 2017 η Χεζμπολά εξέδωσε επίσημη ανακοίνωση ότι χτύπησε με μεα θέσεις του ΙΚ στη δυτική Συρία, στην περιοχή του δυτικού Καλαμούν, πλησίον του συνόρου με το Λίβανο. 262 Η δράση της Χεζμπολά φαίνεται να είναι συντονισμένη με τις επιχειρήσεις του συριακού στρατού του καθεστώτος Άσαντ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει περιστατικό της 17ης Ιουλίου 2016, κατά το οποίο άγνωστο μεα εισέβαλλε στον εναέριο χώρο του Ισραήλ από τα Υψώματα του Γκολάν της Συρίας. Δύο απόπειρες κατάρριψης του μεα από πύραυλο εδάφους-αέρος Patriot και μια απόπειρα με πύραυλο αέροςαέρος από μαχητικό αεροσκάφος F-16 δεν στάθηκαν ικανές να το καταρρίψουν, και το μεα επέστρεψε στη Συρία. Λίγο αργότερα η Χεζμπολά ανέλαβε την ευθύνη για την πτήση, αν και παρέμειναν οι απορίες για το πώς δεν στάθηκε δυνατή η κατάρριψη ενός μεα τεχνολογίας της middle-east Sterman, Adiv IDF shoots down drone near Haifa; Hezbollah denies involvement The Times of Israel, 25 Απριλίου 2013, Πρόκειται για μετονομασία της οργάνωσης Μέτωπο Αλ-Νούσρα, η οποία έγινε όταν ο ηγέτης του ΙΚ Αμπού Μπακρ Αλ-Μπαγκνταντί ανακοίνωσε ότι η Αλ-Νούσρα εντάσσεται στο ΙΚ. 259 Sterman, Adiv Hezbollah drones wreak havoc on Syrian rebel bases The Times of Israel, 21 Σεπτεμβρίου 2014, Hezbollah Drones Target Al-Nusra Front's Positions at Syrian Border Fars News Agency, 21 Σεπτεμβρίου 2014, Ari Gross, Judah Video appears to confirm use of attack drones by Hezbollah The Times of Israel, 11 Αυγούστου 2016, Hezbollah uses drones against Islamic State in Syria: Hezbollah-run media Reuters, 21 Αυγούστου 2017, 82

83 Χεζμπολά.263 Τελικά, τρεις εβδομάδες αργότερα, η Ρωσία παραδέχθηκε ότι το μεα ήταν δικό της και εισήλθε στον εναέριο χώρο του Ισραήλ κατά λάθος. Υπήρξαν υπόνοιες ότι το μεα ήλεγχε τα αντανακλαστικά της ισραηλινής αεράμυνας.264 Καθώς η διεθνής κατάσταση σχετικά με το πυρηνικό οπλοστάσιο του Ιράν παραμένει τεταμένη, ενώ ο συριακός εμφύλιος εισέρχεται σε μια νέα φάση εμπλοκής των περιφερειακών δυνάμεων στη σύγκρουση, φαίνεται πως η Χεζμπολά καταβάλει προσπάθειες να αναβαθμίσει τις δυνατότητες του σμήνους μεα που διαθέτει, ούτως ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναντίον του Ισραήλ σε περίπτωση σύγκρουσης του τελευταίου με το Ιράν Συμπεράσματα Το Ισραήλ ήταν σε θέση να εκμεταλλευτεί κατά τρόπο παραγωγικό την τεχνολογία των μεα τόσο σε περιβάλλον συμβατικού όσο και σε περιβάλλον αντισυμβατικού πολέμου. Ήδη από το 1971 αξιοποίησε τα μεα με ιδιαίτερη επιτυχία σε αποστολές καταστολής αντίπαλης αεράμυνας (SEAD), ενώ παράλληλα επέκτεινε και τις δυνατότητές του για αποστολές ΠΕΑ. Η συμβολή των μεα στην επιτυχή έκβαση του Πολέμου του Γιομ-Κιπούρ κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Το Ισραήλ φρόντισε στη συνέχεια να αναπτύξει εγχώρια βιομηχανία παραγωγής μεα, με αποτέλεσμα σήμερα να διακρίνεται για την αυτονομία του στην τροφοδοσία με μεα τελευταίας τεχνολογίας, ενώ αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εξαγωγείς μεα παγκοσμίως. Το Ισραήλ αξιοποίησε δημιουργικά τα μεα και στον πόλεμο χαμηλής έντασης που διεξάγει εναντίον της Χεζμπολά, της Χαμάς και αυτού που ονομάζει παλαιστινιακή τρομοκρατία. Με τα μεα διαθέτει πολύ καλύτερη πληροφόρηση σε περιόδους ειρήνης και πολύ καλύτερη τακτική αναγνώριση και ανίχνευση σε περιόδους εμπόλεμων συγκρούσεων. Το Ισραήλ διαθέτει επίσης εδώ και χρόνια πρόγραμμα στοχευμένων ανθρωποκτονιών, στα πλαίσια του οποίου αξιοποιεί και τις δυνατότητες των μεα. Σε ό,τι αφορά τα μεα της Χαμάς και της Χεζμπολά, παρ' όλη την υποστήριξη που παρέχεται από το Ιράν, προκύπτει ότι ο όποιος αντίκτυπός τους είναι περισσότερο ψυχολογικός παρά ουσιαστικός. Φαίνεται ότι η αεράμυνα του Ισραήλ είναι σε θέση να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την όποια απειλή ιρανικών μεα που εκτοξεύονται από εδάφη ελεγχόμενα από τη Χαμάς και τη Χεζμπολά, 263 Hambling, David How Did Hezbollah's Drone Evade a Patriot Missile? Popular Mechanics, 29 Ιουλίου 2016, Russia, not Hezbollah, sent drone into Israel report The Times of Israel, 7 Αυγούστου 2016, Ronen Bergman, Hezbollah Stockpiling Drones In Anticipation of Israeli Strike Al-Monitor, 15 Φεβρουαρίου 2013, 83

84 υπάρχει όμως ενδεχόμενο η ενίσχυση της θέσης του Ιράν στη Συρία να οδηγήσει σε ευκολότερο εφοδιασμό της Χεζμπολά με ιρανικής τεχνολογίας όπλα και την ενίσχυση των απειλών για την ασφάλεια του Ισραήλ. Το ενδεχόμενο αυτό δεν αφορά βεβαίως αποκλειστικά τα μεα, αλλά επεκτείνεται και σε άλλες στρατιωτικές τεχνολογίες. 84

85 Κεφ. 4: Τα μεα των ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας 4.1 Η έναρξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας Το ορόσημο της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 Θα αναφερθούμε τώρα σε ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας των στρατιωτικών μεα, που είναι η χρήση τους από τις ΗΠΑ στον λεγόμενο παγκόσμιο πόλεμο κατά του τρόμου (Global War on Terror - GWOT). Όπως είναι γνωστό, στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001 η ισλαμιστική τζιχαντιστική οργάνωση Αλ-Κάιντα υπό την ηγεσία του Οσάμα Μπιν Λάντεν πραγματοποίησε μια σειρά ταυτόχρονων τρομοκρατικών ενεργειών στο έδαφος των ΗΠΑ. Συγκεκριμένα, δεκαεννέα τρομοκράτες με γνώσεις πλοήγησης αεροσκαφών πραγματοποίησαν τέσσερις ταυτόχρονες αεροπειρατείες σε εσωτερικές πτήσεις μεγάλων αεροπορικών εταιρειών των ΗΠΑ, ανέλαβαν τη διακυβέρνηση των αεροσκαφών και επιχείρησαν να τα ρίξουν πάνω σε επιλεγμένους στόχους. Δύο από αυτά έπεσαν με διαφορά 17 λεπτών πάνω στους ψηλότερους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης, γνωστούς ως Twin Towers, προκαλώντας συνολικά 2763 θανάτους. Ένα τρίτο αεροσκάφος κατέπεσε στη δυτική πτέρυγα του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον (Πεντάγωνο), προκαλώντας 189 θανάτους. Το τέταρτο αεροσκάφος κατέπεσε αργότερα σε χωράφι της νοτιοδυτικής Πενσυλβάνιας, προκαλώντας το θάνατο στους 44 επιβαίνοντες. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία, επειδή η συγκεκριμένη πτήση αναχώρησε με καθυστέρηση, οι επιβάτες πληροφορήθηκαν τις εξελίξεις και στασίασαν κατά των αεροπειρατών, με αποτέλεσμα το αεροσκάφος να μην φτάσει στον προτιθέμενο στόχο του, ο οποίος, λαμβάνοντας υπόψη την πορεία του αεροσκάφους, πιθανόν να ήταν κάπου στην Ουάσινγκτον Η Εξουσιοδότηση για τη χρήση στρατιωτικής δύναμης και η κήρυξη του πολέμου στο Αφγανιστάν από τις ΗΠΑ Τρεις ημέρες αργότερα, δηλαδή στις 14 Σεπτεμβρίου του 2001, το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών ψήφισε τον νόμο , γνωστό και ως Εξουσιοδότηση για τη χρήση στρατιωτικής δύναμης (Authorization for the Use of Military Force - AUMF). Ο νόμος αυτός εξουσιοδοτούσε τον Πρόεδρο των ΗΠΑ να χρησιμοποιήσει στρατιωτική ισχύ εναντίον οποιωνδήποτε κρατών, οργανισμών ή προσώπων αποφασίσει ότι σχεδίασαν, εξουσιοδότησαν, εκτέλεσαν ή βοήθησαν τις 266 Για εισαγωγικά στοιχεία σχετικά με τις τρομοκρατικές επιθέσεις αυτές βλ. 9/11 Attacks History.com, 2010, και Peter L. Bergen, September 11 attacks Encyclopædia Britannica, 21 Φεβρουαρίου 2018, 85

86 τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου Επικαλούμενος τον νόμο αυτό, ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους ο Νεότερος δήλωσε στο Κογκρέσο στις 20 Σεπτεμβρίου ότι η χώρα δέχθηκε πολεμική επίθεση,268 ότι ξεκινά έναν πόλεμο κατά της τρομοκρατίας εναντίον της Αλ-Κάιντα, αλλά και άλλων τρομοκρατικών οργανώσεων, 269 ότι ο πόλεμος αυτός θα έχει πλανητικές διαστάσεις και θα στραφεί και εναντίον όσων κρατών παρέχουν προστασία σε τρομοκράτες.270 Κατά την ίδια ομιλία απέστειλε τελεσίγραφο στο καθεστώς των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν να παραδώσουν άμεσα όσους τρομοκράτες έχουν βρει καταφύγιο στο έδαφός τους και να κλείσουν όλα τα στρατόπεδα εκπαίδευσης τρομοκρατών. 271 Οι Ταλιμπάν απάντησαν ζητώντας στοιχεία για την εμπλοκή του Μπιν Λάντεν στις τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου, ζητώντας συζητήσεις με τις ΗΠΑ και υποσχόμενοι ότι σε περίπτωση εύρεσης στοιχείων θα τον δίκαζαν σε δικό τους δικαστήριο. 272 Οι ΗΠΑ αρνήθηκαν οποιαδήποτε συνεργασία, και στις 7 Οκτωβρίου του 2001 κήρυξαν τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, με την επονομαζόμενη Επιχείρηση Διαρκής Ελευθερία (Operation Enduring Freedom), που σκοπό είχε την εξάρθρωση των τρομοκρατικών οργανώσεων που είχαν βρει καταφύγιο στο Αφγανιστάν, καθώς και την ανατροπή του καθεστώτος των Ταλιμπάν που τους παρείχε καταφύγιο Πρώτες απόρρητες επιχειρήσεις στοχευμένων ανθρωποκτονιών με τη χρήση μεα από τη CIA Ήδη από τις 17 Νοεμβρίου του 2001, δύο μόλις μήνες μετά την δια νόμου κήρυξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας με την Εξουσιοδότηση για χρήση στρατιωτικής δύναμης και έξι εβδομάδες μετά την έναρξη των αεροπορικών βομβαρδισμών στο Αφγανιστάν, ο Πρόεδρος Μπους ο Νεότερος υπέγραψε ένα μνημόνιο γνωστοποίησης (Memorandum of Notification)274 στο οποίο 267 Η ακριβής διατύπωση είναι η εξής: That the President is authorized to use all necessary and appropriate force against those nations, organizations, or persons he determines planned, authorized, committed, or aided the terrorist attacks that occurred on September 11, 2001, or harbored such organizations or persons, in order to prevent any future acts of international terrorism against the United States by such nations, organizations or persons. Βλ Η ακριβής διατύπωση είναι On September the 11th, enemies of freedom committed an act of war against our country. Για το πλήρες κείμενο της ομιλίας Μπους βλ Our war on terror begins with al Qaeda, but it does not end there. It will not end until every terrorist group of global reach has been found, stopped and defeated. βλ And we will pursue nations that provide aid or safe haven to terrorism. βλ. edition.cnn.com, όπ.π. 271 Για τους όρους της κυβέρνησης Μπους στους Ταλιμπάν βλ. κ The US refuses to negotiate with the Taliban BBC History, Βλ. Harding, Luke & Rory McCarthy, Bush rejects Bin Laden deal The Guardian, 21 Σεπτεμβρίου 2001, Υπενθυμίζεται ότι ο Μπιν Λάντεν ουδέποτε ανέλαβε την ευθύνη για τις τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου. 273 Για την Επιχείρηση Διαρκής Ελευθερία βλ. Operation Enduring Freedom Fast Facts CNN Library, 5 Οκτωβρίου 2016, Τα μνημόνια γνωστοποίησης απαιτούνται από την Προεδρική Οδηγία Εθνικής Ασφαλείας (National Security Decision Directive) 286 του 1987, προκειμένου να ενεργοποιηθεί η διάταξη του νόμου Εθνικής Ασφάλειας του 86

87 εξουσιοδοτούσε τη CIA να προβαίνει σε απόρρητες επιχειρήσεις στοχευμένων ανθρωποκτονιών μελών της Αλ-Κάιντα και συμμάχων τους, αποφεύγοντας στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό απώλειες αμάχων.275 Αυτή ήταν η βάση για την έναρξη από τη CIA των κρυφών επιχειρήσεων μεα για την εκτέλεση τρομοκρατών ανά τον κόσμο. Το πρώτο ένοπλο χτύπημα με μεα δεν χρειάστηκε παρ' όλ' αυτά να περιμένει την υπογραφή του μνημονίου γνωστοποίησης. Ήδη κατά την πρώτη μέρα των πολεμικών επιχειρήσεων στο Αφγανιστάν, στις 7 Οκτωβρίου του 2001, ένα μεα τύπου Predator εντόπισε κάπου στο Αφγανιστάν το κρησφύγετο του ηγέτη των Ταλιμπάν Μουλά Ομάρ. Το χτύπημα σκότωσε αρκετούς από τους σωματοφύλακές του, όμως ο Μουλάς Ομάρ κατάφερε να διαφύγει. 276 Το ίδιο συνέβη λίγο καιρό αργότερα, όταν η CIA πίστεψε πως είχε εντοπίσει τον ηγέτη της Αλ-Κάιντα Οσάμα Μπιν Λάντεν. Τελικά, προέκυψε ότι ο άνθρωπος που σκοτώθηκε δεν ήταν παρά ένας χωρικός με μια φυσιογνωμική ομοιότητα με τον Μπιν Λάντεν Η χρήση μεα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας Δύο τύποι επιχειρήσεων με μεα: USAF και CIA Οι επιχειρήσεις μεα των ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας μπορούν συμβατικά να χωριστούν σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά στη χρήση μεα σε χώρες στις οποίες οι ΗΠΑ εκτελούν επισήμως πολεμικές επιχειρήσεις, δηλαδή στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Υπενθυμίζεται ότι ο πόλεμος κατά του Ιράκ με την κωδική ονομασία Επιχείρηση Ιρακινή Ελευθερία (Operation Iraqi Freedom) άρχισε στις 20 Μαρτίου του 2003 με σκοπό την εξολόθρευση του υποτιθέμενου οπλοστασίου όπλων μαζικής καταστροφής του Ιράκ και αργότερα την ανατροπή του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν. Στις χώρες αυτές τα μεα χρησιμοποιήθηκαν κυρίως από την Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ, όχι μόνο για στοχευμένες ανθρωποκτονίες, αλλά και για να υποστηρίξουν τα στρατεύματα που βρίσκονταν στο έδαφος με αναγνωριστικές πτήσεις, ανίχνευση εδάφους, γενικότερη πληροφόρηση, αλλά και απόκτηση στόχου (target acquisition). Η χρήση αυτή διέπεται από το κανονιστικό και νομικό πλαίσιο λειτουργίας των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ. Η δεύτερη 1947 (National Security Act) σύμφωνα με την οποία η CIA μπορεί να εκτελεί απόρρητες επιχειρήσεις, εφόσον απαιτείται για την προστασία της εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ. Βλ Coll, Steven The Unblinking Stare, New Yorker, 24 Νοεμβρίου 2014, Woods, Chris The Story of America's Very First Drone Strike The Atlantic, 30 Μαΐου 2015, Gusterson, όπ.π., σ

88 κατηγορία επιχειρήσεων μεα αφορά στη χρήση τους σε χώρες με τις οποίες οι ΗΠΑ δεν βρίσκονται σε πόλεμο και δεν εκτελούν πολεμικές επιχειρήσεις στο έδαφός τους, δηλαδή κυρίως στο Πακιστάν, την Υεμένη και τη Σομαλία.278 Εκεί οι πτήσεις εκτελούνταν από τη CIA, ενώ αργότερα το συντονισμό πολλών επιχειρήσεων ανέλαβε η επονομαζόμενη Κοινή Διοίκηση Ειδικών Επιχειρήσεων (Joint Special Operations Command JSOC). Οι επιχειρήσεις αυτές δεν στρέφονται κατά των κυβερνήσεων των χωρών αυτών, αλλά στοχευμένα εναντίον συγκεκριμένων τρομοκρατών και τρομοκρατικών βάσεων. Το καθεστώς διεξαγωγής τους καλύπτεται από το νομικό πλαίσιο εκτέλεσης των μυστικών επιχειρήσεων της CIA, κι επομένως διεξάγονται χωρίς κανένα δημόσιο έλεγχο και πληροφόρηση Τύποι μεα που χρησιμοποιούνται στις επιθέσεις MQ-1 Predator Δύο τύποι μεα χρησιμοποιούνται κατά κόρον στις επιθέσεις των ΗΠΑ. Το Predator, και η μετεξέλιξή του, το Reaper, το οποίο πρωτοχρησιμοποιήθηκε το Το Predator είναι ένα μεα μικρού σχετικά μεγέθους, με μήκος περί τα οκτώ μέτρα και βάρος περί τα 500 κιλά άδειο, και ένα τόνο με πλήρες φορτίο και καύσιμα. Πετά με ταχύτητες γύρω στα 100 μίλια την ώρα σε ύψη περί τα 15 με 20 χιλιάδες πόδια. Η διάρκεια πτήσης του μπορεί να φτάσει τις 40 ώρες. 279 Διαθέτει κάμερα υψηλής ευκρίνειας με ακτινοβολία υπερύθρου για νυχτερινές λήψεις. Διαθέτει επίσης ηλεκτρονικό εξοπλισμό για υποκλοπή σημάτων από κινητά τηλέφωνα, ραντάρ επίγειων οπλικών συστημάτων κ.ά. Το Predator μπορεί να οπλιστεί με δύο πυραύλους αέρος-εδάφους Hellfire, οι οποίοι καθοδηγούνται με ακρίβεια από μια ακτίνα λέιζερ που υποδεικνύει το στόχο. Το χτύπημά τους έχει ακτίνα δράσης μέτρων.280 MQ-9 Reaper To Reaper είναι στην ουσία ένα αναβαθμισμένο Predator. Μπορεί να αναπτύξει ταχύτητα 230 μιλίων την ώρα και να φτάσει σε μέγιστο ύψος πτήσης 50 χιλιάδων ποδών. 281 Έχει εμβέλεια περί τα τρεις χιλιάδες χιλιόμετρα και ανάλογα με το προφίλ της κάθε πτήσης του (ύψος πτήσης, βάρος, 278 Ξεχωριστά θα εξετάσουμε τις περιπτώσεις της Λιβύης και της Συρίας. 279 Για τα ανωτέρω στοιχεία βλ. MQ-1B Predator Fact Sheet U.S. Air Force, 23 Σεπτεμβρίου 2015, και General Atomics MQ-1 Predator MillitaryFactory.com, 2 Μαΐου 2018, Gusterson, όπ.π., σ Βλ. MQ-9 Reaper Fact Sheet U.S. Air Force, 23 Σεπτεμβρίου 2015, και General Atomics MQ-9 Reaper MillitaryFactory.com, 29 Μαρτίου 2018, 88

89 ταχύτητα ανέμου κλπ.) μπορεί να πετά επί 16 με 18 συνεχείς ώρες. 282 Μπορεί να σηκώσει βάρος οκτώ φορές μεγαλύτερο απ' ό,τι το Predator. Οπλίζεται με τέσσερις πυραύλους Hellfire και, προαιρετικά, με δύο βόμβες GBU-12 Paveway II καθοδηγούμενες από λέιζερ. Και τα δύο μεα κατασκευάζονται από την εταιρεία General Atomics Τρόπος λειτουργίας των μεα των ΗΠΑ Τα μεα Predator και Reaper απογειώνονται και προσγειώνονται από διάφορες στρατιωτικές βάσεις που διαθέτουν οι ΗΠΑ όσο το δυνατόν εγγύτερα στα θέατρα των επιχειρήσεών τους. Τέτοιες βάσεις υπάρχουν στη Σικελία της Ιταλίας (Σιγκονέλα), στη Σαουδική Αραβία, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στο Τζιμπουτί (Καμπ Λεμονιέ), στο Αφγανιστάν και αλλού. Το προσωπικό εδάφους που απαιτείται για μια επιχείρηση μεα αριθμεί γύρω στα 70 άτομα. 284 Τα άτομα αυτά ασχολούνται με τη συντήρηση και επισκευή των αεροσκαφών, τον οπλισμό τους, καθώς και την προσγείωση και απογείωσή τους, η οποία γίνεται από απομακρυσμένο χειριστή, που πρέπει όμως να διατηρεί οπτική επαφή με το μεα (line-of-sight operation). Η πλοήγηση των μεα κατά τη διάρκεια της αποστολής τους, όπως και η λήψη απόφασης για τυχόν χτύπημα, καθώς και η εκτέλεσή του, διεξάγονται από μια βάση που βρίσκεται στην έρημο Νεβάδα των ΗΠΑ. Η επικοινωνία μεταξύ της βάσης αυτής και του μεα γίνεται μέσω δικτύου οπτικών ινών που συνδέουν τη βάση στη Νεβάδα με τη βάση Ράμσταϊν στη Γερμανία. Από εκεί η επικοινωνία συνεχίζεται δορυφορικά μέχρι το μεα. Υπάρχει μια χρονοκαθυστέρηση περίπου δύο δευτερολέπτων μεταξύ απομακρυσμένων χειριστών στη Νεβάδα και μεα, γι' αυτό άλλωστε προτιμάται οι προσγειωαπογειώσεις να διεξάγονται τοπικά. Κάθε μεα έχει δύο χειριστές. Ο ένας επικεντρώνεται στην πλοήγηση του σκάφους και ο άλλος στο χειρισμό των αισθητήρων. Ένα τρίτο άτομο απασχολείται με την άμεση επεξεργασία και ανάλυση των πληροφοριών που αποστέλλει το μεα, κυρίως δηλαδή με το βίντεο. Από κει και πέρα στη βάση της Νεβάδα εδρεύει ολόκληρο επιτελείο από αναλυτές πληροφοριών, στρατιωτικούς, καθώς και νομικούς συμβούλους, οι οποίοι συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τυχόν χτυπήματα του μεα. Το μεα βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με μια σειρά άλλων φορέων, όπως τυχόν επίγειες στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή, επανδρωμένα αεροσκάφη, υπηρεσίες εναερίου κυκλοφορίας, καθώς και άλλα κέντρα λήψης στρατιωτικών αποφάσεων. Σε περίπτωση απόφασης για χτύπημα χρησιμοποιείται ένα ειδικό λογισμικό ονόματι Bugsplat, το οποίο 282 Emmerson, Ben Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism UN General Assembly, A/68/389, 18 Σεπτεμβρίου 2013, σ. 6, Gusterson, όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σ

90 υπολογίζει την πιθανή καταστροφή για διάφορους τύπους πυραύλων και γωνιών βολής. 285 Ένα άλλο λογισμικό υπολογίζει τις πιθανές κινήσεις των στόχων στο έδαφος. Σκοπός όλων αυτών είναι η βελτιστοποίηση της ευστοχίας και η αποφυγή παράπλευρων απωλειών Οπλισμός των μεα Το Predator πραγματοποιεί πολλές αποστολές ΠΕΑ χωρίς να είναι οπλισμένο. Όταν οπλίζεται, φέρει συνήθως δυο πυραύλους Hellfire AGM-114 ή εναλλακτικά τέσσερις πυραύλους Stinger AIM92. Ο πύραυλος Hellfire έχει βάρος 45 κιλά και είναι πύραυλος ακριβείας κατευθυνόμενος από λέιζερ που βρίσκεται συνήθως στο σκάφος. Είναι ικανός να πλήξει στόχους στο έδαφος που μπορεί να είναι τεθωρακισμένα άρματα μάχης ή κτήρια. 286 Ο πύραυλος Stinger χρησιμοποιείται σπανιότερα, γιατί η κύρια χρήση του είναι εδάφους-αέρος και είναι ελαφρύτερος, στα 16 κιλά. Από αυτή την άποψη όμως είναι καταλληλότερος για ανθρώπινους στόχους με ταυτόχρονη αποφυγή ευρύτερων καταστροφών και παράπλευρων απωλειών.287 Το Reaper είναι πιο εξελιγμένο και μεγάλο μοντέλο μεα και μπορεί να φέρει πολύ μεγαλύτερο φορτίο. Μπορεί να οπλιστεί με τέσσερις πυραύλους Hellfire AGM-114, από δύο κάτω από κάθε φτερό, καθώς και με δυο βόμβες των 230 κιλών έκαστη, είτε GBU-12 Paveway II, είτε GBU-38 Joint Direct Attack Munitions (JDAM). Οι βόμβες αυτές, λόγω του βάρους τους, έχουν πολύ πιο καταστρεπτική ισχύ σε σύγκριση με τους πυραύλους Hellfire ή Stinger και η μεν GBU-12 καθοδηγείται από λέιζερ, η δε GBU-38 διαθέτει την τεχνολογία έξυπνης καθοδήγησης JDAM, η οποία βασίζεται σε ενσωματωμένο σύστημα αδρανειακής ναυτιλίας συζευγμένο με GPS (Global Positioning System). Στην τελευταία του έκδοση το Reaper μπορεί να οπλιστεί και με τον πύραυλο 16 κιλών Scorpion, το επονομαζόμενο Small Smart Weapon, ο οποίος είναι ένας πύραυλος αυξημένης ακρίβειας, ώστε να αποφεύγονται οι παράπλευρες απώλειες Τρόπος διεξαγωγής των χτυπημάτων Στοχευμένες ανθρωποκτονίες Τα χτυπήματα από μεα βασίζονται σε ένα ευρύτατο δίκτυο πληροφοριών. Το δίκτυο αυτό περιλαμβάνει ανθρώπινους πληροφοριοδότες (HUMINT) που δραστηριοποιούνται στην περιοχή των χτυπημάτων και μπορεί να είναι είτε πράκτορες της CIA ή των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ, είτε ντόπιοι οι οποίοι χρηματοδοτούνται από τις ΗΠΑ. Περιλαμβάνει επίσης πληροφορίες που 285 Gusterson, όπ.π., σ Βλ. AGM-114 Hellfire Βλ. FIM-92 Stinger 90

91 λαμβάνονται από το δορυφορικό κατασκοπευτικό δίκτυο των ΗΠΑ, καθώς και από πτήσεις επιτήρησης και πληροφόρησης που εκτελούνται από μεα. Η πληροφόρηση από μεα έχει αναχθεί σε σημαντικότατο παράγοντα, καθώς τα μεα διαθέτουν τελευταίας τεχνολογίας εξοπλισμό κατασκοπείας και είναι σε θέση να υπερίπτανται επί μακρά χρονικά διαστήματα πάνω από τις υπό επιτήρηση περιοχές χωρίς συνήθως να γίνονται αντιληπτά, λόγω του μεγάλου ύψους πτήσης τους. Από τον τεράστιο αυτό όγκο πληροφοριών οι υπηρεσίες των ΗΠΑ καταρτίζουν κατάλογο υπόπτων προς περαιτέρω διερεύνηση, καθώς και υπόπτων προς εξόντωση. Έχει αναφερθεί ότι ο Πρόεδρος Ομπάμα συνεδρίαζε με τους αρμόδιους κάθε Τρίτη για να εξετάζουν την προσθαφαίρεση ονομάτων στη λίστα των προς εκτέλεση ατόμων πάνω στη βάση των ανακύπτοντων στοιχείων. 288 Για τα άτομα της λίστας αυτής διοργανώνονται αποστολές στοχευμένης ανθρωποκτονίας (targeted killing). Υπάρχει όμως περίπτωση μη προγραμματισμένης ανεύρεσης στόχου κατά τη διάρκεια περιπολίας μεα, οπότε και απαιτείται άμεση λήψη απόφασης για τυχόν χτύπημα. Στην περίπτωση αυτή γίνεται άμεση και επί τροχάδην στάθμιση όλων των παραμέτρων, όπως το κατά πόσο ο στόχος αποτελεί άμεση απειλή (imminent threat) για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ, κατά πόσο το παράθυρο ευκαιρίας (window of opportunity) που ανοίγεται είναι μοναδικό και κατά πόσο υπάρχει κίνδυνος να προκληθούν απώλειες αμάχων. Υπάρχει περίπτωση να εκτιμηθεί ότι η αξία του στόχου υπερβαίνει την αξία των εκτιμώμενων απωλειών αμάχων σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, οπότε το χτύπημα να πραγματοποιηθεί πάραυτα. Υπάρχει όμως και περίπτωση εσφαλμένης ερμηνείας των πληροφοριών, η οποία να οδηγήσει σε χτύπημα σε λάθος στόχο, οπότε να υπάρξουν αθέλητες απώλειες αμάχων Το θεωρητικό υπόβαθρο της στρατηγικής των στοχευμένων ανθρωποκτονιών Η θεωρία πίσω από την στρατηγική των στοχευμένων ανθρωποκτονιών στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας δεν είναι απλά μια τιμωρητική λογική σύμφωνα με την οποία εντοπίζονται όσοι έχουν διαπράξει τρομοκρατικές ενέργειες και εκτελούνται. Οι επινοητές της στρατηγικής των στοχευμένων ανθρωποκτονιών υποστηρίζουν ότι σκοτώνοντας τα ηγετικά στελέχη μιας οργάνωσης η οργάνωση χάνει την καθοδήγησή της, αποπροσανατολίζεται και, εφόσον εκτελεστούν και τα διάδοχα στελέχη, τελικά αποδιαρθρώνεται. Σύμφωνα με τη λογική αυτή είναι αδύνατο να συνεχίσει μια οργάνωση της λειτουργία της χωρίς ηγεσία.289 Η θεωρία αυτή δεν πρωτοεμφανίζεται στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Εφαρμόστηκε και κατά τη δεκαετία του '90 στον πόλεμο κατά των καρτέλ των ναρκωτικών στη Λατινική Αμερική, οπότε και πάλι η έμφαση είχε δοθεί στην 288 Gusterson, όπ.π., σ. 93. Πρόκειται για τα λεγόμενα Terror Tuesday meetings. 289 Βλ. π.χ. Johnston, Patrick B. Does Decapitation Work? Assessing the Effectiveness of Leadership Targeting in Counterinsurgency Campaigns International Security, Vol. 36, No. 4 (Άνοιξη 2012), σσ

92 εξουδετέρωση των αρχηγών των διαφόρων καρτέλ. Έχει επηρεαστεί επίσης από την τακτική του Ισραήλ να συλλαμβάνει, φυλακίζει ή και να εκτελεί τα ηγετικά στελέχη του παλαιστινιακού κινήματος, τακτική την οποία στο Ισραήλ αποκαλούν κούρεμα του γρασιδιού. Όπως έχει αναφέρει ένας αξιωματούχος των μυστικών υπηρεσιών του Ισραήλ, διαρκώς πρέπει να κουρεύουμε το γρασίδι και οι ηγέτες με εμπειρία θα σκοτώνονται και οι επόμενοι δεν θα έχουν εμπειρία και στο τέλος το βαρέλι του τρόμου θα αδειάσει. 290 Η άποψη αυτή συσκοτίζει φυσικά τα γενεσιουργά αίτια της τρομοκρατίας. Αν οι λόγοι που οδηγούν κάποιους ανθρώπους να στρέφονται στην τρομοκρατία δεν εξαλειφθούν, όσο συχνό κούρεμα του γρασιδιού και να γίνεται, πάντα θα παράγονται στελέχη που θα αντικαθιστούν τα προηγούμενα που εξουδετερώθηκαν και ο φαύλος κύκλος θα συνεχίζεται. Κατά τη λογική όμως του Robert Scales, Στρατηγού εν αποστρατεία και τέως Διοικητή της Σχολής Πολέμου των ΗΠΑ, η τρομοκρατική απειλή δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με πολιτικά ή διπλωματικά μέσα. Οι τρομοκράτες θα πρέπει να εξοντωθούν φυσικά, και αυτό δεν μπορεί να γίνει με χερσαίες επεμβάσεις, γιατί θα υπάρξουν μεγάλες απώλειες. Άρα αυτό που απομένει είναι τα χειρουργικά χτυπήματα από αέρος Ανθρωποκτονίες υπογραφής Από το 2008 ο Πρόεδρος Μπους ο Νεότερος έδωσε άδεια για τις λεγόμενες ανθρωποκτονίες υπογραφής, (signature strikes) οι οποίες διευρύνουν κατά πολύ τους πιθανούς στόχους των μεα, καθώς συμπεριλαμβάνουν στόχους οι οποίοι δεν έχουν αναγνωρισθεί ή ταυτοποιηθεί, αλλά κρίνεται απλά ότι φέρουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με τα μέλη της Αλ-Κάιντα ή των Ταλιμπάν.292 Η λογική πίσω από τις ανθρωποκτονίες υπογραφής ήταν να διευκολύνουν την εξόντωση στόχων για τους οποίους διαπιστώνεται αίφνης ότι σχεδιάζουν ή ακόμα και εκτελούν κάποια τρομοκρατική ενέργεια, χωρίς όμως να έχει εξακριβωθεί η ακριβής ταυτότητά τους. Με το σκεπτικό αυτό άρχισαν να χτυπιούνται από μεα βάσεις και στρατόπεδα εκπαίδευσης της Αλ Κάιντα, καθώς και φορτηγά που μετέφεραν οπλισμό χωρίς να εξετάζεται ποια άτομα βρίσκονταν μέσα σε αυτά. Σύμφωνα όμως με αναφορές στον Τύπο άρχισαν να στοχεύονται και όλοι οι ενήλικοι άνδρες που βρίσκονταν σε εμπόλεμη ζώνη με το απλοϊκό σκεπτικό που ένας στρατιωτικός αξιωματούχος των ΗΠΑ περιέγραψε ως εξής: Άνθρωποι που βρίσκονται σε περιοχή με εμπόλεμη 290 Gusterson, όπ.π., σ Scales, Robert H. The only way to defeat the Islamic State Washington Post, 5 Σεπτεμβρίου 2014, Zenko, Micah Reforming U.S. Drone Strike Policies. Council on Foreign Relations, Center for Preventive Action. Council Special Report No. 65, Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 2013, σ. 12, 92

93 δραστηριότητα μάλλον δεν βρίσκονται εκεί για καλό. 293 Άλλοι αμφιλεγόμενοι στόχοι αποτελούν οι οπλισμένοι άνδρες γενικώς, κριτήριο ιδιαίτερα προβληματικό σε περιοχές όπως η Υεμένη, όπου όλοι οι άνδρες που ζουν σε ορισμένες φυλετικές ζώνες είναι κατά παράδοση οπλισμένοι Πλεονεκτήματα των μεα Τα μεα έχουν καταστεί τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα δημοφιλή μεταξύ των ιθυνόντων των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων. Το 2012 πάνω από τους μισούς πιλότους που εκπαίδευε η Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ ήταν πιλότοι για μεα. Το δε ποσοστό των μεα στο σύνολο του αεροπορικού πολεμικού σμήνους των ΗΠΑ ανέβηκε από 5% το 2005 σε 31% το Τα βασικά πλεονεκτήματα των μεα είναι τέσσερα: 1. Η υπεροχή των μεα στις επιχειρήσεις ΠΕΑ Πρώτον, έχουν καταστεί πλέον αποδοτικότερα από τα επανδρωμένα αεροσκάφη και τους δορυφόρους για επιχειρήσεις ΠΕΑ. Ένας λόγος γι' αυτό είναι η ικανότητά τους να παραμένουν πάνω από έναν στόχο επί μακρό χρονικό διάστημα. 296 Αυτό γιατί λόγω του μικρότερου βάρους τους και της έλλειψης των φυσικών περιορισμών που θέτει ένας ανθρώπινος χειριστής μπορούν να παραμένουν στον αέρα για πολύ περισσότερες ώρες σε σύγκριση με ένα επανδρωμένο αεροσκάφος. Οι δε δορυφόροι λόγω της περιφοράς τους γύρω από τη γη βλέπουν ένα συγκεκριμένο στόχο κάθε δώδεκα ώρες και γι' αυτό το λόγο είναι καταλληλότεροι για στρατηγική επιτήρηση, όχι όμως για αναγνώριση και τακτική πληροφόρηση.297 Αυτή η μακρά παραμονή (loitering) αυξάνει κατά πολύ την ποιότητα των πληροφοριών που αποσπώνται, με αποτέλεσμα την ικανότητα για πιο πετυχημένες αποφάσεις σχετικά με την επιλογή στόχου και την επιλογή της καταλληλότερης χρονικής συγκυρίας για την πραγματοποίηση του χτυπήματος. Αυτό θεωρητικά έχει ως αποτέλεσμα υψηλότερα ποσοστά ευστοχίας και μικρότερες παράπλευρες απώλειες. 2. Η απουσία κινδύνου για την ασφάλεια των χειριστών Δεύτερον, τα μεα αποτελούν προβολείς ισχύος χωρίς να εκθέτουν ανθρώπινο προσωπικό σε οποιοδήποτε κίνδυνο, εφόσον οι απομακρυσμένοι χειριστές των μεα βρίσκονται σε μια βάση κάπου στην έρημο της Νεβάδας, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τα θέατρα των επιχειρήσεων των 293 Heller, Kevin Jon One Hell of a Killing Machine : Signature Strikes and International Law Journal of International Criminal Justice Vol. 11, no. 1, Μάρτιος 2013, σ Heller, όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σ Η ικανότητά τους αυτή στα αγγλικά καλείται loitering. 297 Gusterson, όπ.π., σ

94 μεα. Τα ίδια τα μεα είναι φυσικά αρκετά ευάλωτα σε αντίπαλες αεράμυνες, αλλά η ιστορία έχει αποδείξει ότι ο διεθνής αντίκτυπος τυχόν κατάρριψής τους είναι περιορισμένος, και εκτός αυτού οι ΗΠΑ τα χρησιμοποιούν σε περιβάλλοντα χωρίς καθόλου ή με στοιχειώδη αεράμυνα. 298 Το γεγονός ότι το ανθρώπινο κόστος από τις επιχειρήσεις μεα είναι ουσιαστικά μηδενικό μειώνει σημαντικά τις αντιδράσεις από τη χρήση τους στο εσωτερικό της χώρας. Εφόσον δεν υπάρχουν νεκροί από τη μεριά των ΗΠΑ, η δημοτικότητα της κυβέρνησης δεν μειώνεται, με αποτέλεσμα να μπορεί να συνεχίζει τις επιχειρήσεις απαλλαγμένη από το πρόβλημα της μείωσης της εκλογικής της επιρροής Τα μεα φθηνότερα από τα επανδρωμένα αεροσκάφη Τρίτον, τα μεα θεωρούνται φθηνότερα από τα επανδρωμένα αεροσκάφη. Αυτό γιατί είναι μικρότερά τους, αλλά και γιατί δεν διαθέτουν τα επιπρόσθετα συστήματα ασφαλείας που τοποθετούνται για να διασφαλίσουν την άνεση και την ασφάλεια ενός πιλότου. Επίσης, η εκπαίδευση ενός χειριστή μεα κοστίζει πολύ λιγότερο από την εκπαίδευση ενός πιλότου επανδρωμένου αεροσκάφους.300 Παρ' όλ' αυτά, τα μεα ως συστήματα απαιτούν συνολικά περισσότερα άτομα για τις επιχειρήσεις τους, ενώ διαθέτουν και πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ατυχημάτων. Για το λόγο αυτό νεότερες έρευνες έχουν δείξει ότι το συνολικό κόστος τους δεν είναι τόσο μικρότερο όσο αρχικά υπολογιζόταν και συχνά είναι μόνο κατ' ελάχιστο μικρότερο από το κόστος ενός μέσου επανδρωμένου μαχητικού Τα μεα ιδανικό εργαλείο για εκτέλεση στοχευμένων ανθρωποκτονιών Τέταρτον, από τη στιγμή που οι ΗΠΑ αποφάσισαν ότι η μέθοδος των στοχευμένων ανθρωποκτονιών αποτελεί την καταλληλότερη μέθοδο διεξαγωγής του παγκόσμιου πολέμου κατά της τρομοκρατίας, τα μεα, στη βάση των τριών προαναφερθέντων πλεονεκτημάτων τους, προέκυψαν ως τα ιδανικά εργαλεία σε περιβάλλον χωρίς αεράμυνα. Οπλισμένα με πυραύλους καθοδηγούμενους από λέιζερ και εξοπλισμένα με κάμερες υψηλής ευκρίνειας, είναι σε θέση να πλήξουν με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια συγκεκριμένους στόχους στο έδαφος Η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ Για να καταλάβουμε καλύτερα τις ενέργειες των ΗΠΑ στο Ιράκ, αλλά και στη Συρία, θα 298 Τα περιβάλλοντα αυτά καλούνται στα αγγλικά non-contested. 299 Gusterson, όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σ Βλ. Gilli & Gilli, όπ.π., σσ Gusterson, όπ.π., σ

95 παρουσιάσουμε ένα σύντομο ιστορικό της αμερικανικής επέμβασης στη χώρα. Με τον πόλεμο του Κόλπου, μια συμμαχία 35 κρατών υπό την ηγεσία των ΗΠΑ εξεδίωξε μέσα στους δύο πρώτους μήνες του 1991 τις ένοπλες δυνάμεις του Ιράκ από το Κουβέιτ, στο οποίο είχαν εισβάλει στις αρχές του Αυγούστου του Την επαύριο του πολέμου το ιρακινό καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν απέμεινε διεθνώς απομονωμένο. Ο ΟΗΕ του επέβαλλε οικονομικές κυρώσεις και αργότερα την υποχρέωση διεξαγωγής διεθνών επιθεωρήσεων στο οπλοστάσιό του, ενώ ταυτόχρονα είχε να αντιμετωπίσει εξεγέρσεις των Κούρδων στο βορά και διαφόρων σουνιτικών ομάδων στο νότο. Οι ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1990 ενέταξαν το Ιράκ στην κατηγορία του κράτους-παρία (rogue state), ενώ επέδειξαν δυσπιστία στην όποια συμμόρφωσή του στις διεθνείς εντολές για έλεγχο και μείωση του οπλοστασίου του. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 η κυβέρνηση Μπους κατηγόρησε το καθεστώς Σαντάμ ότι κατασκεύαζε κρυφά όπλα μαζικής καταστροφής και ότι υποστήριζε την Αλ-Κάιντα. Τελικά, στις 20 Μαρτίου 2003 οι ΗΠΑ, με την υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας, εισέβαλαν στη χώρα, παρά τις αντιρρήσεις της διεθνούς κοινότητας, η οποία υποστήριζε, ορθά όπως αποδείχθηκε, ότι δεν υπήρχαν επαρκείς ενδείξεις για καμία από τις δύο κατηγορίες εναντίον του καθεστώτος Σαντάμ. Ο πόλεμος έληξε την 1η Μαΐου 2003 και οδήγησε στην κατοχή της χώρας από στρατιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ. Άμεσα συγκροτήθηκαν διάφορες παραστρατιωτικές ομάδες, άλλες σουνιτικές και άλλες σιιτικές, οι οποίες αντιτάχθηκαν στην κατοχή, ενώ παράλληλα αντιμάχονταν η μία την άλλη. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η άμεση απόφαση της πρώτης προσωρινής μεταπολεμικής αρχής της χώρας (Coalition Provisional Authority) υπό τον Αμερικανό Πολ Μπρέμερ να διαλύσει τις ένοπλες δυνάμεις, αλλά και τις δυνάμεις ασφαλείας της χώρας.303 Δημιουργήθηκε έτσι ένα ευάριθμο σώμα περίπου 350 χιλιάδων αξιόμαχων ανδρών, οι οποίοι έχασαν το μισθό τους, τη σύνταξή τους, την περίθαλψή τους. Πολλοί από αυτούς στράφηκαν κατά των δυνάμεων των ΗΠΑ ως υπαίτιων για την κατάστασή τους, ενώ άλλοι στράφηκαν στο κοινό έγκλημα.304 Παράλληλα, η κατάρρευση όλων των προϋπαρχόντων πολιτικών θεσμών και δομών οδήγησε στον κατατεμαχισμό της ιρακινής κοινωνίας σε φατρίες βασισμένες στο θρήσκευμα ή τη φυλή. 305 Η αμερικανική πολιτική, παρασυρμένη από το γεγονός ότι το καθεστώς Σαντάμ βασιζόταν στους Σουνίτες, και από το ότι μια πρόσκαιρη συμμαχία Σιιτών-Κούρδων έδειχνε πιο επιδεκτική στην επιρροή και τα κελεύσματά τους, ευνόησε τους Σιίτες έναντι των Σουνιτών, ενισχύοντας έτσι το μεταξύ τους ρήγμα και ωθώντας πολλούς Σουνίτες να στραφούν προς το τζιχαντισμό. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε και η μετοίκηση 303 Thompson, Mark How Disbanding the Iraqi Army Fueled ISIS Time, 29 Μαΐου 2015, International Crisis Group, The Next Iraqi War? Sectarianism and Civil Conflict Middle East Report N 52, 27 Φεβρουαρίου 2006, σ. 9, International Crisis Group, όπ.π., σ

96 από το Αφγανιστάν στο Ιράκ του σαλαφιστή κληρικού Αμπού Μουσάμπ Αλ-Ζαρκαουί, ο οποίος και ίδρυσε την τζιχαντιστική οργάνωση Αλ-Κάιντα στο Ιράκ. Ο Αλ-Ζαρκαουί θεώρησε ότι ο στρατηγικός στόχος της εκδίωξης των δυνάμεων των ΗΠΑ από τη χώρα θα μπορούσε να επιτευχθεί υποδαυλίζοντας το μίσος μεταξύ Σουνιτών-Σιιτών και προκαλώντας τη μέγιστη δυνατή κοινωνική αταξία.306 Στα τέλη του 2006 η κατάσταση στο Ιράκ ήταν ιδιαίτερα έκρυθμη και ασταθής, με την οικονομία σε κάκιστη κατάσταση και τις αμερικανικές δυνάμεις να μετρούν ήδη τρεις χιλιάδες νεκρούς στρατιώτες. Τον Ιανουάριο του 2007 ο Πρόεδρος Μπους αποφάσισε να αυξήσει τη στρατιωτική δύναμη των ΗΠΑ στο Ιράκ, αλλά και να ενισχύσει με σύγχρονο οπλισμό τις νεοοργανωμένες ένοπλες δυνάμεις του Ιράκ, με αποτέλεσμα τη μείωση της φατριαστικής βίας. Η μείωση αυτή όμως αποδόθηκε εξίσου στην απόφαση πολλών σουνιτικών ομάδων να συνεργαστούν με τις δυνάμεις των ΗΠΑ σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη επιρροή της εξτρεμιστικής ιδεολογίας και πρακτικής της Αλ-Κάιντα στη χώρα, 307 καθώς και στην απόφαση της ισχυρής σιιτικής οργάνωσης Στρατός του Μαχντί του Μπουκταντά Αλ-Σαντρ να απέχει μονομερώς από εχθροπραξίες, καθώς είχε εμπλακεί σε πόλεμο κατά πάντων με αποτέλεσμα τη μείωση της επιρροής της μεταξύ των Σιιτών. 308 Από το 2008 διαφάνηκε η πρόθεση των ΗΠΑ να αποσύρουν τα στρατεύματά τους από το Ιράκ, κάτι που οδήγησε σε μείωση της αμερικανικής επιρροής στη χώρα, με αποτέλεσμα το ξαναφούντωμα της φατριαστικής βίας. Τα χρόνια προβλήματα της χώρας περιέπλεκαν το τοπίο πέρα από τις διαχωριστικές γραμμές φυλών και θρησκευτικών δογμάτων. Κατάχρηση εξουσίας, αμιγώς πολιτική βία, επέκταση του οργανωμένου εγκλήματος, επιβολή ξένων και ανταγωνιστικών ηθών και εθίμων σε παραδοσιακές κοινότητες είναι μερικοί από τους παράγοντες που οδήγησαν τη χώρα σε επίπεδα βίας που προσέγγιζαν την εμφύλια σύγκρουση.309 Η εσπευσμένη απόσυρση των αμερικανικών στρατευμάτων από τον νεοεκλεγέντα Πρόεδρο Ομπάμα τον Αύγουστο του 2010, με μια μικρή μεταβατική δύναμη να παραμένει μέχρι το Δεκέμβριο του 2011, ερμηνεύθηκε μάλλον σαν εγκατάλειψη της προσπάθειας για σταθεροποίηση του Ιράκ, παρά σαν επιβεβαίωση της επιτυχίας της. 310 Την εύθραυστη κατάσταση στη χώρα επιβάρυνε περαιτέρω το ξέσπασμα του εμφύλιου πολέμου της Συρίας. Οι 306 International Crisis Group, όπ.π., σ. 14. Ο Αλ-Ζαρκαουί σκοτώθηκε σε επιχείρηση στοχευμένης ανθρωποκτονίας από βόμβα αμερικανικού επανδρωμένου αεροσκάφους τον Ιούνιο του 2006, βλ. Knickmeyer, Ellen & Jonathan Finer, Insurgent Leader Al-Zarqawi Killed in Iraq Washington Post, 8 Ιουνίου 2006, Επρόκειτο για την επονομαζόμενη Αφύπνιση του Ανμπάρ, βλ. Mccormack, David Understanding the Anbar Awakening The Weekly Standard, 22 Δεκεμβρίου 2010, Mahdi Army Mapping Militants Project, Stanford University, International Crisis Group, Where Is Iraq Heading? Lessons from Basra Middle East Report N 67, 25 Ιουνίου 2007, σ. I, Για τις ανωτέρω πληροφορίες βλ. Iraq War Britannica Online Encyclopedia, 96

97 Σουνίτες του Ιράκ υποστήριξαν τους Σουνίτες της Συρίας που μάχονταν το καθεστώς Άσαντ, σε αντίθεση με την ελεγχόμενη από τους Σιίτες κυβέρνηση Αλ-Μαλίκι στη Βαγδάτη, η οποία αντιτάχθηκε στη βίαιη ανατροπή του καθεστώτος, επέτρεψε στο Ιράν να διέρχεται με χερσαία ή εναέρια μέσα από τη χώρα προκειμένου να μεταφέρει προμήθειες και όπλα στο καθεστώς Άσαντ, ενώ έκλεισε και μια εμπορική συμφωνία για πώληση πετρελαίου στη Δαμασκό. 311 Από την άλλη, προσφυγικά ρεύματα προς το Ιράκ σουνιτών Σύριων, αλλά και Ιρακινών που είχαν καταφύγει τα προηγούμενα χρόνια στη Συρία, κατέστησαν το ιρακινο-συριακό σύνορο πορώδες και ενίσχυσαν το ένοπλο σουνιτικό στοιχείο του Ιράκ, και ιδιαίτερα τις ακραίες τζιχαντιστικές οργανώσεις. Μέσα από τις συγκρούσεις του συριακού εμφυλίου και την όσμωση με την ιρακινή διαμάχη σουνιτώνσιιτών διαμορφώθηκε και ανδρώθηκε και η οργάνωση που από το 2013 έχει γίνει γνωστή ως Ισλαμικό Κράτος στο Ιράκ και τη Συρία και αργότερα ως Ισλαμικό Κράτος (ΙΚ), γνωστό στα αραβικά ως Daesh και στα αγγλικά ως ISIS (Islamic State in Iraq and Syria). Πρόκειται για μια τζιχαντιστική σουνιτική σαλαφιστική ένοπλη οργάνωση, που σκοπό έχει τη δημιουργία ενός εκτεταμένου σουνιτικού κράτους-χαλιφάτου στη Μέση Ανατολή. 312 Κατά το 2014 το ISIS εκτέλεσε μια ευρεία επιθετική επιχείρηση στο Ιράκ, καταφέρνοντας να καταλάβει μεγάλα τμήματα της χώρας, καθώς και στρατηγικής σημασίας αστικά κέντρα, όπως η Μοσούλη, το Τικρίτ και η Φαλούτζα.313 Στις 29 Ιουνίου 2014, καθώς βρισκόταν στο απόγειο της ισχύος του, έχοντας υπό τον έλεγχό του μεγάλες εκτάσεις της ανατολικής Συρίας και του βορειοδυτικού και κεντρικού Ιράκ, το ΙΚ κήρυξε την ίδρυση του Ισλαμικού Χαλιφάτου, με Χαλίφη τον Αμπού Μπακρ ΑλΜπαγκνταντί.314 Ακολούθησε εμφύλια σύρραξη, με την συμμετοχή των ΗΠΑ, καθώς τον Ιούνιο του 2014 οργανώθηκε με πρωτοβουλία των ΗΠΑ μια νέα διεθνής στρατιωτική αποστολή στο Ιράκ, αλλά και τη Συρία, η Combined Joint Task Force Operation Inherent Resolve (CJTF OIR). Σκοπός της ήταν η κατανίκηση του ΙΚ. Η αποστολή αυτή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Μέχρι τα τέλη του % των εδαφών που ήλεγχε το ΙΚ είχαν ανακτηθεί. 311 Salem, Paul Iraq s Tensions Heightened by Syria Conflict Middle East Voices, 29 Νοεμβρίου 2012, The Islamic State Mapping Militants Project, Stanford University, Al-Salhy, Suadad & Tim Arango, Sunni Militants Drive Iraqi Army Out of Mosul The New York Times, 10 Ιουνίου 2014, Withnall, Adam Iraq crisis: Isis declares its territories a new Islamic state with 'restoration of caliphate' in Middle East Independent, 30 June 2014, 97

98 4.5 Τα μεα των ΗΠΑ στα διάφορα θέατρα επιχειρήσεων Επιχειρήσεις μεα των ΗΠΑ στο Ιράκ Οι επιχειρήσεις μεα στο Ιράκ συνόδευσαν την επέμβαση των ΗΠΑ στη χώρα το Σύμφωνα με στοιχεία του Jane s International Defence Review τα οποία επικαλείται η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, από τα μέσα του 2005 έως τα μέσα του 2006 εκτοξεύθηκαν 59 πύραυλοι Hellfire από μεα Predator.315 Με την ανάληψη της Προεδρίας από τον Μπάρακ Ομπάμα το 2009 τα χτυπήματα με μεα στο Ιράκ μειώθηκαν, σε μια απόπειρα απεμπλοκής των ΗΠΑ από το πρόβλημα της εσωτερικής σταθερότητας του Ιράκ, μετά την πρόσκαιρη βελτίωση στη χώρα την περίοδο Από το 2008 έως το 2011, σύμφωνα με στοιχεία του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ πύραυλοι Hellfire εκτοξεύτηκαν από μεμα σε 48 περιπτώσεις.316 Από το Σεπτέμβριο του 2014 όμως, με την έναρξη της επιχείρησης Inherent Resolve, τα χτυπήματα σε στόχους στο Ιράκ ξανάρχισαν.317 Επανειλημμένα έχουν φωτογραφηθεί μεα Predator και Reaper στο Ιράκ, ενώ τον Ιούλιο του 2015 ένα μεα Gray Eagle, το οποίο αποτελεί μια ελαφρώς πιο βελτιωμένη εκδοχή του Predator που η General Atomics κατασκευάζει για λογαριασμό του αμερικανικού Στρατού, κατέπεσε στο νότιο Ιράκ πλησίον της πόλης Σαμαβά. 318 Στο Ιράκ υπάρχει επίσης αμερικανική βάση λειτουργίας μεα Επιχειρήσεις μεα των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν Το Αφγανιστάν είναι η χώρα που έχει δεχθεί τις περισσότερες επιθέσεις με μεα. Ο αριθμός τους ξεπερνά τις πέντε χιλιάδες, σύμφωνα με στοιχεία του ανεξάρτητου μη-κερδοσκοπικού οργανισμού Bureau of Investigative Journalism.320 Ένας λόγος γι' αυτό είναι ότι βρίσκεται επί πολλά χρόνια σε εμπόλεμη κατάσταση. Συγκεκριμένα, η επιχείρηση Διαρκής Ελευθερία διήρκεσε 13 χρόνια, μέχρι τις 28 Δεκεμβρίου Αμερικανικά στρατεύματα όμως παραμένουν στη χώρα, όπως και στρατεύματα από άλλες χώρες του ΝΑΤΟ, στα πλαίσια μιας νέας επιχείρησης με την κωδική ονομασία Φρουρός Ελευθερίας (Operation Freedom's Sentinel). Σκοπός της αποστολής αυτής 315 Emmerson, όπ.π., σ Emmerson, όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σσ Gettinger, Dan Drones Operating in Syria and Iraq Center for the Study of the Drone, Νέα Υόρκη, 2016, σσ. 1415, Gusterson, όπ.π., σ The Bureau of Investigative Journalism, Drone Strikes in Afghanistan 98

99 είναι η εκπαίδευση και υποστήριξη των ένοπλων δυνάμεων του Αφγανιστάν στις πολεμικές τους επιχειρήσεις εναντίον των Ταλιμπάν και της τζιχαντιστικής τρομοκρατίας της Αλ-Κάιντα, αλλά και της αφγανικής εκδοχής του Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ), του Khorasan, καθώς και η διενέργεια αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων.321 Στα πλαίσια αυτά οι επιχειρήσεις μεα στο Αφγανιστάν συνεχίζονται αδιάλειπτα από τις 7 Οκτωβρίου του 2001 μέχρι τις μέρες μας. Σημαντικό μέρος των επιχειρήσεων αυτών έχει εκτελεστεί και από την Πολεμική Αεροπορία της Μεγάλης Βρετανίας. Κατά την πενταετία τα χτυπήματα με μεα ήταν συνεχώς αυξανόμενα και έφτασαν στο συνολικό αριθμό των 1015 χτυπημάτων. 322 Η κορύφωση των επιχειρήσεων παρατηρήθηκε κατά το έτος Αυτό πιθανόν οφείλεται στην ανάληψη της Προεδρίας από τον Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος έδωσε νέα ώθηση στο πρόγραμμα στρατιωτικών επιχειρήσεων με μεα. Οι περισσότερες πτήσεις μεα εκτελέστηκαν από την USAF και όχι από τη CIA. Η USAF εκτέλεσε χτυπήματα και με επανδρωμένα αεροσκάφη. Μόνο το ένα τέταρτο των χτυπημάτων έγιναν με μεα. 323 Είναι εξακριβωμένο ότι οι ΗΠΑ διαθέτουν βάση για μεα στο Αφγανιστάν, εκτελούν δε από εκεί και πολλά χτυπήματα στο Πακιστάν.324 Τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία από το Bureau of Investigative Journalism δεν κάνουν διάκριση μεταξύ χτυπημάτων από μεα και χτυπημάτων από επανδρωμένα αεροσκάφη. Ο συνολικός αριθμός των χτυπημάτων κατά το 2015 ανήλθε στα 236, το 2016 στα 1071 και το 2017 στα μεα των ΗΠΑ στην Υεμένη Σε αντίθεση με το Αφγανιστάν και το Ιράκ, δεν υπήρξε ανάπτυξη χερσαίων στρατιωτικών δυνάμεων των ΗΠΑ στην Υεμένη, το Πακιστάν και τη Σομαλία, ούτε κήρυξη πολέμου εναντίον των χωρών αυτών. Οι επιχειρήσεις μεα διεξήχθησαν υπό την αιγίδα της CIA και αργότερα της JSOC. Το πρώτο χτύπημα μεα στην Υεμένη ήταν ιδιαίτερα πρώιμο. Καταγράφηκε στις 3 Νοεμβρίου του 2002, με τη στοχευμένη ανθρωποκτονία από μεα τύπου Predator υπό την αιγίδα της CIA του Σινάν Αλ-Χαρίθι, ηγετικού στελέχους της Αλ-Κάιντα στην Υεμένη, ο οποίος σύμφωνα με τις ΗΠΑ εμπλέκονταν στην επίθεση στο αντιτορπιλικό πλοίο των ΗΠΑ USS Cole στο λιμάνι του Άντεν τον Οκτώβριο του Πέντε ακόμη άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους κατά τη 321 Afghanistan: US air and drone strikes, 2015 to present The Bureau of Investigative Journalism Woods, Chris & Alice Ross, Revealed: US and Britain launched 1,200 drone strikes in recent wars The Bureau of Investigative Journalism, 4 Δεκεμβρίου Gusterson,όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σ Η επίθεση έγινε όταν δύο βομβιστές αυτοκτονίας έριξαν μια μικρή βάρκα φορτωμένη με εκρηκτικά πάνω στο πλοίο. Καταγράφηκαν 17 Αμερικανοί νεκροί και 39 τραυματίες. Βλ. USS Cole Bombing Fast Facts CNN Library, 99

100 συγκεκριμένη επίθεση.326 Αν και δεν έλαβε μεγάλη δημοσιότητα στις ΗΠΑ, το χτύπημα αυτό προκάλεσε αρκετές διεθνείς αντιδράσεις. Ο τότε Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Ασμά Τζαχανγκίρ το αποκάλεσε ξεκάθαρη εξωδικαστική δολοφονία κατά παράβαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η τότε Υπουργός Εξωτερικών της Σουηδίας Άννα Λιντ θεώρησε επίσης ότι επρόκειτο για ενέργεια που παραβίαζε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σύμφωνα με δήλωσή της ακόμα και οι τρομοκράτες πρέπει να αντιμετωπίζονται σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Ειδάλλως κάθε χώρα θα μπορεί να εκτελεί οποιονδήποτε θεωρεί τρομοκράτη. 327 Η επόμενη επίθεση με μεα στην Υεμένη καταγράφηκε το 2010, ενώ η κορύφωσή τους σημειώνεται το Στο παρακάτω γράφημα 1 παρουσιάζονται τα χτυπήματα μεα στην Υεμένη την περίοδο , σύμφωνα με στοιχεία της ανεξάρτητης αμερικανικής δεξαμενής σκέψης New America Γράφημα 1: Χτυπήματα μεα στην Υεμένη την περίοδο Η έλλειψη δραστηριότητας μέχρι το 2011 οφείλεται στο ότι υπήρχε πολιτική σταθερότητα στη χώρα, με το καθεστώς του τότε Προέδρου Αλί Αμπντουλά Αλ-Σαλέχ να εμποδίζει την εξάπλωση της ισλαμικής τρομοκρατίας στη χώρα, αλλά και να αντιτίθεται στη χρήση μεα από τις ΗΠΑ. Το 2009 μικρές ομάδες τρομοκρατών εισήλθαν στη χώρα από τη Σαουδική Αραβία και σχημάτισαν την οργάνωση Αλ-Κάιντα στην Αραβική Χερσόνησο (AQAP). Τον Ιανουάριο του 2011 άρχισε η εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης στην Υεμένη, με αποτέλεσμα η AQAP να εκμεταλλευτεί την 20 Σεπτεμβρίου 2017, CIA 'killed al-qaeda suspects' in Yemen BBC News, 5 Νοεμβρίου Gusterson, όπ.π., σ Drone Strikes: Yemen New America

101 έλλειψη δημόσιας τάξης και να ενισχύσει τις θέσεις της στη χώρα, αποκτώντας τον έλεγχο σημαντικών εκτάσεων στις νότιες επαρχίες.329 Στις 30 Σεπτεμβρίου του 2011 σημειώθηκε στην Υεμένη η πρώτη στοχευμένη ανθρωποκτονία με μεα αμερικανού πολίτη. Επρόκειτο για τον κληρικό και διαπρύσιο κήρυκα της Αλ-Κάιντα Ανουάρ Αλ-Αβλακί. Είχε προηγηθεί μια αποτυχημένη απόπειρα στις 5 Μαΐου Το 2012 το καθεστώς Σαλέχ τελικά κατέρρευσε και τη διακυβέρνηση της χώρας ανέλαβε κυβέρνηση φιλική προς τις ΗΠΑ, υπό τον μέχρι τότε αντιπρόεδρο Αμπεντραμπού Χαντί. Σε αντίθεση με τον Σαλέχ, ο Χαντί έδωσε σαφή, πλήρη και διαρκή έγκριση στα χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στη χώρα του, υποστηρίζοντας ότι τα μεα είναι απαραίτητα για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και την αποκατάσταση της σταθερότητας στη χώρα και ότι είναι πολύ πιο ακριβή και αποτελεσματικά από οποιοδήποτε άλλο όπλο. 331 Τα μεα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επιτυχή κυβερνητική επίθεση εναντίον της AQAP κατά τον Μάιο και Ιούνιο του 2012, εξαιτίας της οποίας τα χτυπήματα με μεα παρουσίασαν σημαντική αύξηση κατά το Τη σημασία των μεα στη συγκεκριμένη επιχείρηση αναγνώρισε και ο τότε Υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ Λέον Πανέτα. 332 Μετά από μια πτώση κατά τα έτη , τα χτυπήματα σημείωσαν και πάλι ανοδική πορεία κατά τα έτη Αυτό συμπίπτει χρονικά με την κλιμάκωση της εμφύλιας σύγκρουσης στη χώρα, καθώς οι σιίτες αντάρτες Χούτι κατάφεραν να εισβάλλουν στην πρωτεύουσα Σαναά και να ανατρέψουν την κυβέρνηση Χαντί. Παράλληλα, η AQAP, αλλά και στοιχεία του ΙΚ, κατάφεραν και πάλι να αποκτήσουν επιρροή και ερείσματα στη χώρα. Ο Πρόεδρος Τραμπ, με την ανάληψη της Προεδρίας τον Ιανουάριο του 2017, ενέκρινε αίτημα του Πενταγώνου να θεωρούνται τρεις επαρχίες της Υεμένης ως περιοχές ενεργών εχθροπραξιών ( areas of active hostilities ), με αποτέλεσμα να εφαρμόζονται χαλαρότεροι περιορισμοί στην διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν Δύο ήταν οι κύριοι λόγοι που οι ΗΠΑ αποφάσισαν να πλήξουν στόχους σε μια χώρα σύμμαχό τους όπως το Πακιστάν. Ο ένας ήταν ότι κατά τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, πολλοί μαχητές των Ταλιμπάν πέρασαν τα σύνορα και βρήκαν καταφύγιο σε απομακρυσμένες και ορεινές περιοχές του Πακιστάν, και πιο συγκεκριμένα στην ομοσπονδιακά διοικούμενη φυλετική περιοχή του 329 Terrill, W. Andrew Drones over Yemen: Weighing Military Benefits and Political Costs Parameters 42(4)/43(1) Χειμώνας-Άνοιξη 2013, σ Emmerson, όπ.π., σ Terrill, όπ.π., σ Terrill, όπ.π., σ Savage, Charlie & Eric Schmitt Trump Administration Is Said to Be Working to Loosen Counterterrorism Rules The New York Times, 12 Μαρτίου 2017, 101

102 Βαζιριστάν. Ο άλλος λόγος, που συνδέεται βέβαια με τον πρώτο, ήταν ότι σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, ο αρχηγός της Αλ-Κάιντα Οσάμα Μπιν Λάντεν είχε βρει καταφύγιο στο Πακιστάν. 334 Το πρώτο χτύπημα με μεα στο Πακιστάν καταγράφηκε τον Ιούνιο του 2004 και έγινε υπό την επίβλεψη της CIA, όπως και όλα τα υπόλοιπα μέχρι τον Μάιο του 2016, όταν επιχειρήσεις μεα ανέλαβε και το JSOC. Αυτό συνέβαλε σε μια ιδιαίτερα αυξημένη μυστικότητα σε ό,τι αφορά τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις, πιθανόν προς αποφυγή έξαψης της κοινής γνώμης του Πακιστάν. Τα χτυπήματα γίνονται εναντίον στόχων της Αλ-Κάιντα, των αφγανών Ταλιμπάν, αλλά και του πακιστανικού κλάδου των Ταλιμπάν, ο οποίος μάχεται την κυβέρνηση του Ισλαμαμπάντ. Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης Μπους πραγματοποιήθηκαν 51 χτυπήματα. Οι επιθέσεις αυξήθηκαν μετά την ανάληψη της Προεδρίας από τον Μπαράκ Ομπάμα, σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα 2:335 Έτος Χτυπήματα μεα Πίνακας 3: Χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν Παρατηρούμε ότι η κορύφωση των χτυπημάτων με μεα ήταν κατά τα έτη , με αποκορύφωμα το 2010, όταν διεξάγονταν με ρυθμό ενός χτυπήματος κάθε τρεις μέρες. Από το 2012 τα χτυπήματα μειώθηκαν απότομα. Η κυβέρνηση του Πακιστάν επίσημα αρνούνταν να δώσει τη συγκατάθεσή της στα χτυπήματα αυτά, όμως υπήρχε η γενική αίσθηση ότι κρυφά είχε δώσει την 334 Gusterson, όπ.π., σ Όλα τα στοιχεία προέρχονται από το Bureau of Investigative Journalism, Η δεξαμενή σκέψης New America παρουσιάζει ελαφρώς διαφορετικά νούμερα, βλ. Παρόμοια είναι τα νούμερα που παρουσιάζει και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, βλ. Emmerson, Ben Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism UN General Assembly, A/HRC/25/59, 11 Μαρτίου 2014, σ

103 άδειά της μεα των ΗΠΑ στη Σομαλία Το πρώτο επιβεβαιωμένο χτύπημα από μεμα συνέβη στις 23 Ιουνίου 2011 εναντίον στόχου για τον οποίο υπήρχαν στοιχεία ότι αποτελούσε σύνδεσμο μεταξύ της Αλ-Κάιντα στην Ανατολική Αφρική και της Αλ Σαμπάμπ. Τα χτυπήματα είναι αριθμητικώς περιορισμένα, έχουν χρησιμοποιηθεί όμως επιπροσθέτως και χερσαίες δυνάμεις, καθώς και πύραυλοι κρουζ. 337 Οι επιχειρήσεις διεξάγονται κυρίως από το JSOC. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Bureau of Investigative Journalism σημειώθηκαν 4 επιθέσεις με μεα το 2011, 2 το 2012, 1 το 2013, 3 το 2014, 8 το 2015, 13 το 2016 και 7 το μεα των ΗΠΑ στη Λιβύη Στις 18 Μαρτίου του 2011 το ΝΑΤΟ αποφάσισε να επέμβει στην εμφύλια σύγκρουση που είχε ξεσπάσει ένα μήνα νωρίτερα στη Λιβύη μεταξύ υποστηρικτών και πολέμιων του καθεστώτος Καντάφι. Η επέμβαση έγινε με την επίκληση του ψηφίσματος 1973 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, το οποίο καλούσε όλα τα εμπλεκόμενα μέρη σε άμεση κατάπαυση του πυρός και εξουσιοδοτούσε τη διεθνή κοινότητα να επιβάλλει μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων για την προστασία των αμάχων. Στην επέμβαση, εκτός των ΗΠΑ, συμμετείχαν η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και ο Καναδάς. Στα τέλη Απριλίου του 2011 οι ΗΠΑ αποφάσισαν να αποστείλουν στη Λιβύη πέντε μεα τύπου Predator. Δεν αποκάλυψαν από ποια βάση θα επιχειρούσαν τα μεα, αλλά αναφέρθηκαν σε κοντινή χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ, με τις σκέψεις των περισσοτέρων να κατευθύνονται προς τη νατοϊκή βάση της Σιγκονέλα στην Ιταλία. 339 Μετά το πέρας της επέμβασης στις 31 Οκτωβρίου του 2011, το ΝΑΤΟ απέστειλε επιστολή στη διεθνή επιτροπή διερεύνησης του ΟΗΕ για τη Λιβύη (UN International Commission of Inquiry on Libya) στην οποία απαριθμούσε τις στρατιωτικές του ενέργειες. Σε αυτή ανέφερε ότι πραγματοποιήθηκαν 509 αποστολές ΠΕΑ με μεα, εκ των οποίων τα 250 ήταν οπλισμένα. 340 Δεν προσδιόριζε πόσα χτυπήματα εκτελέστηκαν από 336 Gusterson, όπ.π., σ Gusterson, όπ.π., σ US strikes in Somalia, 2007 to present The Bureau of Investigative Journalism Ackerman, Spencer Pentagon: Robot War Over Libya Begins In 3, 2, 1... Wired, 21 Απριλίου 2011, Olsen, Peter, NATO Legal Adviser, NATO Letter OLA(2012)006, 23 January 2012, σ. 4, 103

104 μεα. Το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ όμως ανακοίνωσε ότι πραγματοποιήθηκαν 145 χτυπήματα με μεα μεα των ΗΠΑ σε άλλες χώρες Δύο χτυπήματα με μεα έχουν πραγματοποιήσει οι ΗΠΑ και στις Φιλιππίνες το 2006 και το 2012, για να πλήξουν στρατόπεδα εκπαίδευσης ισλαμιστών τρομοκρατών. 342 Στις Φιλιππίνες παρατηρείται χρόνια ένταση μεταξύ του καθεστώτος και των μουσουλμανικών κοινοτήτων του νότιου τμήματος της χώρας. Κάποια μέλη των κοινοτήτων αυτών έχουν στραφεί στο τζιχαντισμό. Στην επαρχία Μόρο της νήσου Μιντανάο έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της μουσουλμανικής κοινότητας των Μαγκουιντανάο η ένοπλη οργάνωση Απελευθερωτικό Ισλαμικό Μέτωπο Μόρο με ηγέτη τον Αμπού Σαγιάφ, ο οποίος κατηγορείται από την κυβέρνηση των Φιλιππίνων ότι διατηρεί δεσμούς με την Αλ-Κάιντα. Οι ΗΠΑ από τη μεριά τους διατηρούν στενούς δεσμούς με τη φιλιππινέζικη κυβέρνηση και έχουν μόνιμη στρατιωτική παρουσία στη χώρα. Το χτύπημα πραγματοποιήθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου του 2012 στη νήσο Τζόλο των νότιων Φιλιππινών και στόχευσε στρατόπεδα εκπαίδευσης των οργανώσεων του Αμπού Σαγιάφ και της Τζεμαά Ισλαμίγια.343 Το χτύπημα του 2006 δεν είναι επιβεβαιωμένο και αφορούσε σε απόπειρα στοχευμένης εκτέλεσης του ινδονήσιου τζιχαντιστή ηγέτη Ουμάρ Πατέκ Συμπεράσματα Η εκτενέστερη και επιδραστικότερη χρήση μεα παγκοσμίως μέχρι τώρα έχει σημειωθεί αναμφίβολα κατά τον λεγόμενο παγκόσμιο πόλεμο κατά του τρόμου που κήρυξαν οι ΗΠΑ την επαύριο των τρομοκρατικών ενεργειών της 11ης Σεπτεμβρίου. Στα πλαίσια του πολέμου αυτού, ο οποίος ουσιαστικά συνεχίζεται, αν και με μειωμένη ένταση, οι ΗΠΑ έχουν εκτελέσει χιλιάδες πτήσεις μεα τελευταίας τεχνολογίας, κυρίως Predator και Reaper, τόσο για σκοπούς ΠΕΑ, όσο και για την πραγματοποίηση στοχευμένων ανθρωποκτονιών. Τα περισσότερα από τα χτυπήματα αυτά έχουν γίνει στο Αφγανιστάν, ενώ ακολουθεί το Πακιστάν, το Ιράκ και η Υεμένη. Σύμφωνα με επίσημες αμερικανικές πηγές, οι επιχειρήσεις μεα έχουν συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην 341 Ackerman, Spencer Libya: The Real U.S. Drone War Wired, 20 Οκτωβρίου 2011, Gusterson, όπ.π., σ Akbar, Ahmed & Frankie Martin, Deadly Drone Strike on Muslims in the Southern Philippines Brookings, 5 Μαρτίου 2012, Mazzetti, Mark The Drone Zone The New York Times Magazine, 6 Ιουλίου 2012, 104

105 καταπολέμηση της ισλαμιστικής τρομοκρατίας και στην εξάρθρωση της Αλ Κάιντα και άλλων ισλαμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η κατάσταση αποσταθεροποίησης στην ευρύτερη Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία διαιωνίζεται, αν δεν επιδεινώνεται, με αποτέλεσμα να παραμένουν εν ισχύ τα αίτια που οδηγούν στο φαινόμενο της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. 105

106 Κεφ. 5: Νομιμότητα και ηθικότητα των χτυπημάτων με μεα Όπως έχουμε εξηγήσει, τα μεα των ΗΠΑ είναι σε θέση να εκτελούν χτυπήματα με ακρίβεια πολύ μεγαλύτερη από οποιοδήποτε άλλο πολεμικό μέσο. Τα μεα μπορούν να αντλούν πληροφόρηση αρκετά υψηλού επιπέδου, καθώς έχουν τη δυνατότητα να αιωρούνται επί πολλές ώρες πάνω από μια συγκεκριμένη περιοχή και να παρακολουθούν με κάμερες ακριβείας και μέσα ηλεκτρονικών υποκλοπών το τι συμβαίνει στο έδαφος. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να τα αναμεταδίδουν σε σχεδόν πραγματικό χρόνο σε κέντρα επιχειρήσεων στην αμερικανική ενδοχώρα, όπου ειδικοί στρατιωτικοί αναλυτές μπορούν να τα αξιολογούν και να κρίνουν κατά πόσο είναι επαρκή για να δικαιολογήσουν ένα χτύπημα. Από τη στιγμή που το χτύπημα αποφασιστεί, και πάλι τα μεα μπορούν να επιχειρούν επί ώρες μέχρι να εντοπίσουν τον στόχο σε ένα επιθυμητό σημείο όπου θα ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες για παράπλευρες απώλειες. Το δε χτύπημα με πυραύλους Hellfire και καθοδήγηση λέιζερ έχει αποδειχθεί αρκούντως ακριβές. Στο σημείο αυτό ανακύπτουν όμως δύο θεμελιώδη ερωτήματα. Το πρώτο είναι κατά πόσο αυτή η διαδικασία, έστω κι αν υποθέσουμε ότι διεξάγεται με τη μέγιστη προσοχή και ακρίβεια, είναι νόμιμη και ηθική. Το δεύτερο είναι αν τα πράγματα εξελίσσονται όντως έτσι και δεν ξεφεύγουν σε επιπολαιότητες ή και ηθελημένες αυθαιρεσίες που καταργούν ουσιαστικά το όλο σκεπτικό των στοχευμένων ανθρωποκτονιών χειρουργικής ακρίβειας. 5.1 Το ζήτημα της νομιμότητας, ηθικότητας και αποτελεσματικότητας των χτυπημάτων με μεα Αν και για κάποια χρόνια το ζήτημα της χρήσης μεα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας καλύπτονταν από μυστικότητα, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να διεξαχθεί μια συζήτηση βασισμένη σε αντικειμενικά και επίσημα στοιχεία, η διοίκηση Ομπάμα άλλαξε τακτική και κατά τα έτη η αμερικανική κυβέρνηση, οι ένοπλες δυνάμεις και οι υπηρεσίες ασφαλείας προέβησαν σε μια σειρά από δημόσιες τοποθετήσεις με τις οποίες επιχείρησαν την οικοδόμηση ενός συνεκτικού επιχειρήματος που να δικαιολογεί πολιτικά, νομικά και ηθικά τη χρήση μεα. Θα επικεντρωθούμε σε τρεις δημόσιες ομιλίες. Η πρώτη δόθηκε τον Μάρτιο του 2012 από τον Γενικό Εισαγγελέα (Attorney-General) των ΗΠΑ Έρικ Χόλντερ στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Northwestern στο Σικάγο.345 Η δεύτερη δόθηκε δύο μήνες αργότερα από τον Διευθυντή της CIA Τζον Μπρέναν στο Κέντρο Ουίλσον στη Ουάσινγκτον. Τέλος, η τρίτη δόθηκε από τον Πρόεδρο 345 Ο Γενικός Εισαγγελέας στο πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ διορίζεται από τον Πρόεδρο, είναι μέλος του υπουργικού συμβουλίου, και αποτελεί ουσιαστικά τον Υπουργό Δικαιοσύνης και τον πρώτο τη τάξει νομικό σύμβουλο και συνήγορο της κυβέρνησης των ΗΠΑ. 106

107 Ομπάμα τον Μάιο του 2013 στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Άμυνας στη Ουάσινγκτον Το νομικό επιχείρημα του Γενικού Εισαγγελέα Χόλντερ346 Ο Γενικός Εισαγγελέας έθεσε ένα γενικό πλαίσιο εκκινώντας από τον ισχυρισμό ότι οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν μια σοβαρή απειλή ασφαλείας από έναν αποφασισμένο κι επικίνδυνο εχθρό. Οι ΗΠΑ βρίσκονται σε πόλεμο με τον εχθρό αυτό, ο οποίος υπερβαίνει τα όρια οποιασδήποτε χώρας και είναι ένας εχθρός χωρίς κράτος. Για το λόγο αυτό ο συγκεκριμένος πόλεμος διεξάγεται με μη συμβατικά μέσα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι γίνονται υποχωρήσεις ή εκπτώσεις στις βασικές αξίες του έθνους, που είναι η ελευθερία, η δημοκρατία και το Σύνταγμα. Στη συνέχεια ο Εισαγγελέας Χόλντερ προχώρησε στην οικοδόμηση ενός νομικού επιχειρήματος που να δικαιολογεί την κήρυξη του πολέμου αυτού και να ευθυγραμμίζει τη διεξαγωγή του με τις αμερικανικές αξίες. Ξεκίνησε τονίζοντας ότι το Κογκρέσο έχει εξουσιοδοτήσει με το νόμο τον Πρόεδρο των ΗΠΑ να χρησιμοποιήσει όλη την απαραίτητη και προσήκουσα δύναμη εναντίον της Αλ-Κάιντα, των Ταλιμπάν και των σχετιζόμενων με αυτούς δυνάμεων. Κατά συνέπεια οι ΗΠΑ βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση και σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο έχουν το δικαίωμα να προβαίνουν σε στρατιωτική δράση εναντίον των αντιπάλων τους. Υπενθύμισε ακόμη ότι αυτό είναι σύμφωνο και με το εγγενές δικαίωμα των εθνών στην αυτοάμυνα, το οποίο περιγράφεται στο άρθρο 51 της Χάρτας του ΟΗΕ. Παραδέχθηκε παρ' όλ' αυτά ότι το δικαίωμα αυτό περιορίζεται από ορισμένες αρχές του διεθνούς δικαίου. Σύμφωνα με αυτές, οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ σε μια άλλη χώρα θα πρέπει να σέβεται την εθνική κυριαρχία της χώρας αυτής. Αυτό επιτυγχάνεται με την εξασφάλιση άδειας από την κυβέρνηση της χώρας στην οποία σχεδιάζεται η επέμβαση. Μπορεί όμως να διεξαχθεί και χωρίς αυτή, αν εξακριβωθεί ότι η κυβέρνηση αυτή είναι απρόθυμη ή ανίκανη να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την απειλή μόνη της. Τόνισε επίσης ότι οι ανθρωποκτονίες ηγετικών στελεχών της Αλ-Κάιντα και των σχετιζόμενων με αυτήν οργανώσεων είναι νόμιμες για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί πρόκειται για ανθρωποκτονίες κορυφαίων εμπολέμων στελεχών της αντίπαλης πλευράς που διεξάγονται στα πλαίσια μιας εμπόλεμης σύγκρουσης και κατά συνέπεια καλύπτονται από το δίκαιο του πολέμου, και δεύτερον γιατί τα άτομα αυτά αποτελούν άμεση απειλή κατά της εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ, και κατά συνέπεια οι τελευταίες διατηρούν το 346 Attorney General Eric Holder Speaks at Northwestern University School of Law The US Department of Justice, 5 Μαρτίου 2012, 107

108 νόμιμο δικαίωμα της αυτοάμυνας. Ειδικά για την περίπτωση που οι εμπόλεμοι αυτοί είναι πολίτες των ΗΠΑ, ο Γενικός Εισαγγελέας παραδέχθηκε ότι ισχύει η συνταγματική πρόβλεψη ότι κανένας πολίτης δεν πρέπει να καταδικάζεται χωρίς την προβλεπόμενη νομική διαδικασία ( due process of law ), τόνισε όμως ότι αυτή η προβλεπόμενη διαδικασία δεν είναι πάντα σταθερή, αλλά εξαρτάται από τις περιστάσεις. Για τον καθορισμό της θα πρέπει να σταθμίζονται τα ατομικά συμφέροντα του κατηγορούμενου πολίτη με τα συμφέροντα των υπόλοιπων πολιτών των οποίων η ασφάλεια διακυβεύεται από τη δράση του κατηγορούμενου. Σε καμία περίπτωση η συνταγματική πρόβλεψη για προβλεπόμενη νομική διαδικασία δεν ταυτίζεται με τη δικαστική διαδικασία, κι επομένως ο Πρόεδρος δεν οφείλει να εξασφαλίζει εντολή δικαστηρίου προκειμένου να δράσει. Συμπεραίνει έτσι ότι σε συνθήκες πολέμου η προβλεπόμενη νομική διαδικασία καθορίζεται από την κυβέρνηση, η οποία είναι η μόνη που μπορεί να έχει όλες τις σχετικές πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο και να γνωρίζει τις πραγματικότητες της μάχης και καταλήγει ότι η ανθρωποκτονία πολίτη των ΗΠΑ σε ξένη χώρα στο πλαίσιο του πολέμου κατά της τρομοκρατίας είναι νόμιμη εφόσον πληρούνται οι παρακάτω προϋποθέσεις: Πρώτον, η κυβέρνηση έχει αποφασίσει, μετά από μια ολοκληρωμένη και προσεκτική αξιολόγηση, ότι το άτομο αυτό θέτει μια άμεση απειλή βίαιης επίθεσης κατά των ΗΠΑ. Δεύτερον, η σύλληψή του δεν είναι εφικτή, και τρίτον, η επιχείρηση θα εκτελεστεί κατά τρόπο σύμφωνο με το εφαρμοστέο δίκαιο του πολέμου. Σχετικά με τους τρεις αυτούς όρους, ο Γενικός Εισαγγελέας Χόλντερ προχώρησε σε ισάριθμες διευκρινίσεις. Σε ό,τι αφορά την έννοια της άμεσης απειλής ( imminent threat ) διευκρίνισε ότι αυτή εκτιμάται σε συνάρτηση με τρεις παραμέτρους. Η πρώτη είναι το παράθυρο ευκαιρίας που προσφέρεται υπό τις δεδομένες συνθήκες για δράση. Η δεύτερη είναι η πιθανότητα να υπάρξουν θύματα σε περίπτωση που χαθεί αυτό το παράθυρο ευκαιρίας και η τρίτη είναι η πιθανότητα το συγκεκριμένο άτομο να οργανώσει στο μέλλον τρομοκρατικές ενέργειες κατά των ΗΠΑ με καταστροφικές συνέπειες. Το συμπέρασμα είναι ότι ο Πρόεδρος και οι ιθύνοντες για την αντιτρομοκρατική δράση συχνά δεν έχουν την πολυτέλεια να περιμένουν, αλλά πρέπει να δράσουν άμεσα, προκειμένου να αποφευχθεί η μη αποδεκτή πιθανότητα να πληγούν πολίτες των ΗΠΑ. Σε ό,τι αφορά την εφικτότητα της σύλληψης, ο Γενικός Εισαγγελέας υπενθύμισε ότι το προσφερόμενο παράθυρο ευκαιρίας έχει συγκεκριμένη βραχεία χρονική διάρκεια και συχνά η σύλληψη δεν είναι εφικτή εντός των πλαισίων του. Οπότε σε περίπτωση που πληρείται ο όρος της άμεσης απειλής και πάλι ο Πρόεδρος έχει την υποχρέωση να αναλάβει άμεση δράση. 108

109 Τέλος, σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο του πολέμου, ο Γενικός Εισαγγελέας υπενθύμισε τις τέσσερις βασικές αρχές του οι οποίες δεσμεύουν τις ΗΠΑ. Την αρχή της αναγκαιότητας (principle of necessity), την αρχή της διάκρισης (principle of distinction), την αρχή της αναλογικότητας (principle of proportionality) και την αρχή του ανθρωπισμού (principle of humanity). Σύμφωνα με την αρχή της αναγκαιότητας ο στόχος θα πρέπει να έχει υψηλή στρατιωτική αξία, να αποτελεί δηλαδή άμεση απειλή. Σύμφωνα με την αρχή της διάκρισης θα πρέπει το χτύπημα να εκτελείται με πρόθεση να πληγεί κατ' αποκλειστικότητα ο στόχος αυτός. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας θα πρέπει να καταβάλλονται προσπάθειες αποφυγής παράπλευρων απωλειών, και σε κάθε περίπτωση οι όποιες παράπλευρες απώλειες να μην είναι μεγαλύτερες από το επιδιωκόμενο στρατιωτικό πλεονέκτημα. Τέλος, η ανθρωπιστική αρχή υπαγορεύει ότι θα πρέπει να αποφεύγεται η πρόκληση μη αναγκαίου ανθρώπινου πόνου. Σε ό,τι αφορά τη χρήση όπλων υψηλής τεχνολογίας όπως τα μεα, ο Γενικός Εισαγγελέας τόνισε ότι αυτά όχι μόνο δεν απαγορεύονται στη βάση των προαναφερόμενων αρχών, αλλά και επιβάλλονται, εφόσον διασφαλίζουν χτυπήματα ακριβείας σε στόχους για τους οποίους έχει συλλεγεί όλη η απαραίτητη πληροφόρηση. Σχετικά με το προβλεπόμενο από το Σύνταγμα σύστημα ελέγχων και εξισορροπήσεων ( checks and balances ) ο Γενικός Εισαγγελέας διαβεβαίωσε ότι η κυβέρνηση ενημερώνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα τα αρμόδια μέλη του Κονγκρέσου σχετικά με τις δραστηριότητες που αναλαμβάνονται στα πλαίσια του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, καθώς και για το νομικό πλαίσιο εντός του οποίου αυτές διεξάγονται, ώστε να εξασφαλίζεται η απαραίτητη εποπτεία Η ομιλία του Διευθυντή της CIA Τζον Μπρέναν347 Η ομιλία Μπρέναν αποτέλεσε την πρώτη δημόσια ομολογία αξιωματούχου των ΗΠΑ ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες διεξάγουν ήδη στοχευμένες ανθρωποκτονίες με τη χρήση μεα. Ο Μπρέναν επιχείρησε κατ' αρχήν να θεμελιώσει τον ισχυρισμό ότι η αντιτρομοκρατική εκστρατεία των ΗΠΑ είναι αποτελεσματική, υποστηρίζοντας ότι η Αλ-Κάιντα έχει ήδη καταγράψει σημαντικές απώλειες, με προεξάρχουσα την ανθρωποκτονία του ηγέτη της Οσάμα Μπιν Λάντεν. Υπογράμμισε ότι της είναι ολοένα και πιο δύσκολο όχι μόνο να αντικαθιστά τα ηγετικά στελέχη που χάνει, αλλά και να 347 The Efficacy and Ethics of U.S. Counterterrorism Strategy Wilson Center, Apr 30, 2012, 109

110 προσελκύει νέους μαχητές, ενώ και αυτοί που ήδη έχει μειώνονται, καθώς πολλοί την εγκαταλείπουν. Τα μέρη στα οποία μπορεί να κρύβεται και να εξασκείται διαρκώς μειώνονται, όπως άλλωστε και οι δυνατότητές της για διασυνδέσεις και επαφές με άλλες τρομοκρατικές ομάδες. Παραδέχθηκε ότι παρατηρείται μια ανησυχητική σύγκλιση με τη σομαλική Αλ-Σαμπάμπ, αλλά τόνισε ότι και οι δύο ομάδες βρίσκονται σε προϊούσα παρακμή και εκτίμησε ότι η δεκαετία που διανύουμε θα είναι η τελευταία δεκαετία ζωής των οργανώσεων αυτών. Στη συνέχεια ο Μπρέναν επικεντρώθηκε στο ζήτημα της συμβατότητας του πολέμου κατά της τρομοκρατίας με τις αμερικανικές αξίες. Διαβεβαίωσε ότι αυτό αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα της κυβέρνησης Ομπάμα και επικαλέστηκε ως αποδεικτικό στοιχείο της ευαισθησίας αυτής την κατάργηση των λεγόμενων ενισχυμένων μεθόδων ανάκρισης ( enhanced interrogation techniques ) που εφάρμοζε η προηγούμενη κυβέρνηση.348 Ο Μπρέναν υποστήριξε ότι οι ανθρωποκτονίες στελεχών της Αλ-Κάιντα και φιλικών προς αυτήν οργανώσεων με τη χρήση μεα είναι νόμιμες, ηθικές και αποτελεσματικές. Σε ό,τι αφορά τη νομιμότητά τους επανέλαβε εν συντομία τα επιχειρήματα που ανέπτυξε στην ομιλία του ο Γενικός Εισαγγελέας Χόλντερ και υπενθύμισε τη συνταγματική πρόβλεψη για χρήση βίας από τον Πρόεδρο προκειμένου να αντιμετωπίσει άμεσες απειλές για την εθνική ασφάλεια, καθώς και την εξουσιοδότηση που του έδωσε για το λόγο αυτό το Κογκρέσο με την ψήφιση του νόμου Σε ό,τι αφορά την ηθικότητα των ανθρωποκτονιών εστίασε ιδιαίτερα στη χρήση μεα, τονίζοντας ότι τα όπλα αυτά διαθέτουν δυνατότητες που αποτελούν την καλύτερη διασφάλιση των τεσσάρων αρχών του δικαίου του πολέμου, δηλαδή της αρχής της αναλογικότητας, της διάκρισης, της αναγκαιότητας και του ανθρωπισμού. Πιο συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι τα μεα προσφέρουν δυνατότητες επιτήρησης και απόκτησης πληροφοριών που επιτρέπουν την βέλτιστη απόκτηση στόχου. Με τον τρόπο αυτό οι αρμόδιοι είναι σε θέση να λαμβάνουν τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις σχετικά με το βαθμό της απειλής που θέτει ο κάθε ύποπτος και να βεβαιώνονται για την ταυτότητά του πριν από την απόφαση για χτύπημα. Τα μεα επίσης παρέχουν τις καλύτερες δυνατότητες για άμεσα χτυπήματα, με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται η βέλτιστη εκμετάλλευση του εκάστοτε παράθυρου ευκαιρίας που εμφανίζεται. Τέλος, χαρακτήρισε τα χτυπήματα με μεα ως χειρουργικής ακρίβειας, με αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση των παράπλευρων απωλειών, τις οποίες διαβεβαίωσε με έμφαση ότι επιθυμεί πάση θυσία να αποφύγει τόσο αυτός ως εκπρόσωπος της CIA, όσο και η κυβέρνηση των ΗΠΑ και ο Πρόεδρος Ομπάμα προσωπικά. Ανέφερε μάλιστα 348 Στην ομιλία του ο Πρόεδρος Ομπάμα θα αναφερθεί ευθέως σε βασανιστήρια. 110

111 ότι υπήρξαν ευάριθμες περιπτώσεις που χτυπήματα ματαιώθηκαν εξαιτίας της ανησυχίας ότι θα μπορούσαν να προκληθούν μεγάλες παράπλευρες απώλειες. Για τους λόγους αυτούς χαρακτήρισε τη χρήση μεα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας ως σοφή επιλογή, υπογραμμίζοντας επιπρόσθετα ότι αποτελούν το αποτελεσματικότερο μέσο καταπολέμησης της τρομοκρατικής απειλής, γιατί δεν θέτουν σε κίνδυνο ζωές του στρατιωτικού προσωπικού των ΗΠΑ, αλλά και δεν προκαλούν τις αντιδράσεις ξένων χωρών τις οποίες θα προκαλούσε η παρουσία χερσαίων στρατευμάτων των ΗΠΑ στο έδαφός τους. Άλλωστε, αποτελεί στρατηγική επιλογή της Αλ-Κάιντα ο εγκλωβισμός των ΗΠΑ σε χερσαίες συγκρούσεις που θα τραβούν σε μάκρος και θα μεγιστοποιούν τις απώλειες των αμερικανικών δυνάμεων, το οικονομικό κόστος για τις ΗΠΑ, καθώς και τη δυσαρέσκεια των τοπικών πληθυσμών. Ο Μπρέναν έδωσε επίσης έμφαση στην ομιλία του στη διαδικασία επιλογής στόχων. Εξήγησε ότι όταν οι υπηρεσίες πληροφοριών εντοπίσουν κάποιο άτομο που αποτελεί πιθανή απειλή για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ καταγράφουν το όνομά του και το προωθούν για περαιτέρω αξιολόγηση. Η αξιολόγηση αυτή είναι ενδελεχής, η δε τελική απόφαση για το χτύπημα λαμβάνεται στο υψηλότερο δυνατό κυβερνητικό επίπεδο. Υπογράμμισε ότι δεν εγκρίνονται όλες οι εισηγήσεις και ότι γίνεται μεταξύ άλλων και νομική αξιολόγηση, προκειμένου να επιβεβαιωθεί η νομιμότητα ενός στόχου. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε σε μια αποστροφή της ομιλίας του: Αν, μετά την νομική αξιολόγηση, αποφασίσουμε ότι ένα άτομο δεν αποτελεί νόμιμο στόχο, τότε τέλος της συζήτησης. Είμαστε έθνος με νόμους και θα ενεργούμε πάντοτε μέσα στα πλαίσια των νόμων αυτών. 349 Διευκρίνισε επίσης ότι δεν καταδιώκονται όλα τα στελέχη της Αλ-Κάιντα συλλήβδην καθότι, εκτός των άλλων, κάτι τέτοιο δεν θα ήταν πρακτικό, αφού, όπως ομολόγησε, αυτή έχει κυριολεκτικά χιλιάδες μέλη αλλά μόνο όσα από αυτά αποτελούν απειλή για την ασφάλεια των ΗΠΑ που να υπερβαίνει ένα συγκεκριμένο κατώφλι κινδύνου. Το κατώφλι αυτό δεν το καθόρισε επακριβώς, ούτε εξήγησε τον τρόπο υπολογισμού της εκάστοτε απειλής, έφερε όμως ορισμένα παραδείγματα. Είπε για παράδειγμα ότι αν ένα στέλεχος της Αλ-Κάιντα είναι υψηλόβαθμο, τότε αυτό και μόνο αποτελεί σημαντική απειλή. Επίσης αν ένα στέλεχος διαπιστωθεί ότι έχει ήδη ξεκινήσει την κατάστρωση ή την εκτέλεση ενός τρομοκρατικού σχεδίου. Ή αν ένα στέλεχος κατέχει κάποιες ιδιαίτερες γνώσεις ή δεξιότητες που μπορούν να το καταστήσουν στο μέλλον ιδιαίτερα χρήσιμο στην εκτέλεση τρομοκρατικών σχεδίων. Σκοπός των χτυπημάτων δεν είναι να τιμωρήσουν στελέχη της Αλ-Κάιντα για ενέργειες που διέπραξαν στο παρελθόν. Σκοπός τους είναι 349 If, after a legal review, we determine that the individual is not a lawful target, end of discussion. We are a nation of laws, and we will always act within the bounds of the law. 111

112 να διασφαλίσουν την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Σε κάθε περίπτωση, ο Μπρέναν διαβεβαίωσε ότι για τα χτυπήματα αυτά ενημερώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα τα αρμόδια μέλη του Κονγκρέσου και οι αρμόδιες κοινοβουλευτικές επιτροπές που έχουν την ευθύνη επίβλεψης της εφαρμογής της αντιτρομοκρατικής πολιτικής. Ο Μπρέναν υποστήριξε ακόμη ότι οι αρχές κάνουν ό,τι μπορούν για να συλλάβουν έναν τρομοκράτη και όχι να τον σκοτώσουν. Αυτό το αιτιολόγησε όχι μόνο ως το ηθικά ορθό, αλλά και ως το πλέον συμφέρον, καθότι η σύλληψη τρομοκρατών αποτελεί την αποτελεσματικότερη πηγή πληροφοριών για τις δραστηριότητες της Αλ-Κάιντα. Ξεκαθάρισε όμως ότι η σύλληψη είναι η πλέον λιγότερο πιθανή επιλογή, καθώς οι τρομοκράτες κρύβονται σε απόμακρα και ορεινά μέρη, όπου η τυχόν αποστολή ειδικών δυνάμεων για τη σύλληψή τους θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή τόσο των μελών των δυνάμεων αυτών όσο και του τοπικού πληθυσμού. Κατά συνέπεια η χρήση μεα αποτελεί την συνηθέστερη πρακτική επιλογή. Στα πλαίσια των ερωτήσεων που δέχτηκε στο τέλος της ομιλίας του από το κοινό ο Μπρέναν ρωτήθηκε επίσης για τις λεγόμενες ανθρωποκτονίες υπογραφής ( signature killings ). Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν επιβεβαίωσε, ούτε και διέψευσε αυτού του τύπου τις ανθρωποκτονίες, αλλά εμμέσως τις παραδέχθηκε, αφού απάντησε λέγοντας ότι υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους βεβαιωνόμαστε ότι λαμβάνουμε όλα τα αναγκαία μέτρα για να εμποδίσουμε μια τρομοκρατική επίθεση. Υπογράμμισε δε ότι όλα όσα είπε αναφερόταν στις στοχευμένες ανθρωποκτονίες, υπονοώντας ότι το πλαίσιο εντός του οποίου διεξάγονται οι ανθρωποκτονίες υπογραφής είναι διαφορετικό Η ομιλία του Προέδρου Ομπάμα στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Άμυνας350 Η ομιλία Ομπάμα είχε πιο γενικό περιεχόμενο και κάλυψε ευρύτερα θέματα. Το βασικότερο ήταν ότι ο Πρόεδρος Ομπάμα ανακοίνωσε την πρόθεσή του να ζητήσει από το Κογκρέσο να ανακαλέσει την εξουσιοδότηση για χρήση στρατιωτικής δύναμης και να διασφαλίσει ότι οι ΗΠΑ δεν θα εμπλακούν σε έναν αέναο πόλεμο ακαθόριστης έκτασης και διάρκειας. Στα πλαίσια αυτά απαρίθμησε τα συστατικά στοιχεία μιας συνολικής αντιτρομοκρατικής στρατηγικής η οποία δεν θα περιλαμβάνει μόνο στρατιωτικά χτυπήματα, αλλά θα αντιμετωπίζει και τα βαθύτερα αίτια που προκαλούν την τρομοκρατία. Σε αυτά περιέλαβε την ενίσχυση των προσπαθειών για ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία σε αραβικές χώρες όπως η Αίγυπτος και η Τυνησία, την παροχή οικονομικής βοήθειας για να αντιμετωπιστεί η φτώχεια και η υπανάπτυξη, την προώθηση της 350 Remarks by the President at the National Defense University The White House, May 23, 2013, 112

113 επιχειρηματικότητας και των επενδύσεων, καθώς και την εντατικοποίηση των προσπαθειών για επίλυση της ισραηλινο-παλαιστινιακής διαμάχης. Σε ό,τι αφορά τη χρήση μεα, επανέλαβε ένα σημαντικό τμήμα των όσων είχε πει ο Τζον Μπρέναν. Επιβεβαίωσε ότι η Αλ-Κάιντα έχει κατά ένα μεγάλο μέρος εξαρθρωθεί και η απειλή για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ έχει μειωθεί σημαντικά, υπογράμμισε όμως ότι νέες απειλές εμφανίζονται από την εξάπλωση της Αλ-Κάιντα στην Αραβική Χερσόνησο (AQAP), από τις ταραχές στη Λιβύη και τη Συρία, καθώς και από μικρούς διάσπαρτους πυρήνες τρομοκρατών που δρουν αυτόνομα και γι' αυτό είναι πιο δύσκολο να εντοπιστούν και να εξοντωθούν. Τόνισε ότι η σταθερή βούληση των ΗΠΑ είναι η σύλληψη και όχι η φυσική εξόντωση των τρομοκρατών, αλλά εξήγησε επίσης ότι οι τρομοκράτες έχουν την τάση να κρύβονται σε μερικά από τα πιο απόμακρα σημεία του πλανήτη ( in some of the most distant and unforgiving places on Earth, όπως χαρακτηριστικά είπε) και κατά συνέπεια στις περιπτώσεις αυτές είναι απαραίτητη η χρήση θανατηφόρας στοχευμένης δύναμης με τη βοήθεια μεα. Επέμεινε ότι τέτοιες επιχειρήσεις είναι νόμιμες, αλλά και δίκαιες, καθώς γίνονται για λόγους αυτοάμυνας και με σεβασμό της αρχής της αναλογικότητας. Επέμεινε επίσης ότι οι επιχειρήσεις αυτές είναι εξαιρετικά περιορισμένες, και μάλιστα αμφισβήτησε κάποιες αναφορές από μη-κυβερνητικούς οργανισμούς ότι έχουν προκληθεί μεγάλες απώλειες αμάχων. Παραδέχθηκε βέβαια ότι έχουν υπάρξει απώλειες αμάχων, για τις οποίες μάλιστα δήλωσε προσωπικά συντετριμμένος, υπογράμμισε όμως ότι βρίσκει παρηγοριά στη βεβαιότητα πως αν στις περιπτώσεις αυτές δεν αναλαμβάνονταν άμεση δράση οι απώλειες αμάχων από τη δράση των τρομοκρατών θα ήταν πολύ μεγαλύτερες. Ο Πρόεδρος Ομπάμα προχώρησε επίσης σε δημόσια παραδοχή της στοχευμένης ανθρωποκτονίας του αμερικανού πολίτη Ανουάρ Αλ-Αβλακί, ο οποίος ήταν ηγετικό στέλεχος της Αλ-Κάιντα στην Αραβική Χερσόνησο. Όπως είπε, αποφάσισε τη δημοσιοποίηση της συγκεκριμένης ανθρωποκτονίας, καθώς επίσης και των στοχευμένων ανθρωποκτονιών τριών ακόμη πολιτών των ΗΠΑ, προκειμένου να ενισχύσει τη διαφάνεια και να απαντήσει σε ορισμένους άκρως παράδοξους ισχυρισμούς που διατυπώθηκαν σχετικά με τις ενέργειες αυτές. Τόνισε ότι δεν υποστηρίζει τις στοχευμένες ανθρωποκτονίες αμερικανών πολιτών σε αμερικανικό έδαφος, όπως και δεν υποστηρίζει στοχευμένες ανθρωποκτονίες χωρίς την προβλεπόμενη νομική διαδικασία. Όταν όμως ένας πολίτης των ΗΠΑ φεύγει στο εξωτερικό, προκειμένου από εκεί να οργανώσει τρομοκρατικές ενέργειες εναντίον των ΗΠΑ, και εφόσον η σύλληψή του δεν είναι εφικτή, η υπηκοότητά του δεν θα πρέπει να επιδρά σαν ασπίδα προστασίας, κατά τον ίδιο τρόπο που όταν ένας επικίνδυνος κακοποιός εντός των ΗΠΑ προσεγγιστεί από δυνάμεις ασφαλείας και δεν παραδοθεί, οι τελευταίες 113

114 έχουν δικαίωμα να τον εκτελέσουν. Τόνισε μάλιστα ότι οι αρμόδιες αρχές είχαν ενημερώσει μήνες πριν το Υπουργείο Δικαιοσύνης και το Κογκρέσο σχετικά με την περίπτωση του Αβλακί. Σε ό,τι αφορά τον δημοκρατικό έλεγχο των όλων επιχειρήσεων με μεα τόνισε ότι οι αρμόδιες επιτροπές του Κογκρέσου ενημερώνονται για την κάθε μία από τις επιχειρήσεις αυτές και ότι έχει εξετάσει και άλλες εκδοχές δημοκρατικού ελέγχου, αλλά τις απέρριψε ως μη κατάλληλες. Συγκεκριμένα είπε ότι η θέσπιση μιας ανεξάρτητης αρχής ελέγχου θα εισήγαγε ένα μη αποδεκτό στρώμα γραφειοκρατίας, ενώ η θέσπιση ενός ειδικού δικαστηρίου για την αξιολόγηση και εξουσιοδότηση τέτοιων επιχειρήσεων θα έγειρε σοβαρά συνταγματικά ζητήματα σχετικά με τη διάκριση της εκτελεστικής από τη δικαστική εξουσία. 5.2 Κριτική των επίσημων θέσεων των ΗΠΑ σχετικά με τη χρήση μεα Ο απόρρητος χαρακτήρας των επιχειρήσεων και η αδυναμία δικαστικού ελέγχου Παρ' όλες τις διακηρύξεις για διαφάνεια και κοινοβουλευτικό έλεγχο, είναι γεγονός ότι οι επιθέσεις με μεα παρέμεναν απόρρητες για χρόνια, ενώ μέχρι σήμερα απόρρητες παραμένουν οι ανθρωποκτονίες υπογραφής. Παρότι η χρήση μεα από τις ΗΠΑ στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας χρονολογείται ήδη από το 2001, επίσημα αναγνωρίστηκε μόλις το 2012, με τις ομιλίες του τότε Γενικού Εισαγγελέα Χόλντερ στις 5 Μαρτίου 2012 και του τότε Διευθυντή της CIA John Brennan στις 30 Απριλίου του Αυτός ο μυστικός χαρακτήρας των επιχειρήσεων με μεα εμπόδισε τον δημόσιο έλεγχό τους και δυσκόλεψε την ανοιχτή συζήτηση για τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης τους. Σημαντικό είναι επίσης ότι αμερικανικά δικαστήρια έχουν επανειλημμένα αποφασίσει εναντίον της αποκάλυψης πληροφοριών σχετικά με τις επιχειρήσεις αυτές. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η περίπτωση του πατέρα του αμερικανού πολίτη Ανουάρ Αλ-Αβλακί, ο οποίος με την υποστήριξη του Κέντρου για τα Συνταγματικά Δικαιώματα (Center for Constitutional Rights) και της Αμερικανικής Ένωσης Πολιτικών Ελευθεριών (American Civil Liberties Union) προσέφυγε κατά της CIA και του JSOC για τη στοχευμένη ανθρωποκτονία του γιού του, αλλά και του εγγονού του στην Υεμένη, ανθρωποκτονία την οποία αποκάλεσε παράνομη και αξίωσε αποζημίωση. Το δικαστήριο απέρριψε την προσφυγή με το σκεπτικό ότι οφείλουμε να έχουμε εμπιστοσύνη στους αξιωματούχους της CIA και του JSOC και να αναμένουμε ότι ενεργούν σύμφωνα με το Σύνταγμα των ΗΠΑ όταν εκτελούν μια στοχευμένη ανθρωποκτονία αμερικανού πολίτη στο εξωτερικό υπό τη διεύθυνση του Προέδρου 114

115 και τη σύμφωνη γνώμη του Κογκρέσου. 351 Είναι χαρακτηριστικό ότι η υπόθεση αφορούσε και στον δεκαεξάχρονο γιό του Αβλακί, ο οποίος σκοτώθηκε από χτύπημα μεα στην Υεμένη δύο εβδομάδες μετά τον πατέρα του. Στην περίπτωση αυτή το δικαστήριο αποφάσισε ότι δεν υφίσταται παρανομία και υποχρέωση αποζημίωσης, καθώς θεώρησε, αποδεχόμενη τον επίσημο κυβερνητικό ισχυρισμό όπως διατυπώθηκε σε επιστολή του Γενικού Εισαγγελέα Χόλντερ προς το δικαστήριο χωρίς να τον εξετάσει καθόλου, ότι επρόκειτο για αθέλητη παράπλευρη απώλεια εν καιρώ πολέμου. Όπως δήλωσε ένας εκ των δικηγόρων των εναγόντων, φαίνεται ότι δεν υπάρχει επανόρθωση ούτε αν η κυβέρνηση σε σκοτώσει εκ προθέσεως, ούτε αν σε σκοτώσει κατά λάθος. Όπως παραδέχθηκε η Πρόεδρος του Δικαστηρίου, σ' αυτό το λεπτό πεδίο του πολέμου, της εθνικής ασφάλειας και των διεθνών σχέσεων, η δικαιοσύνη έχει έναν εξαιρετικά περιορισμένο ρόλο. 352 Διαπιστώνουμε επομένως ότι ο όποιος ρόλος έχει να διαδραματίσει η δικαστική εξουσία στο σύστημα ελέγχων και εξισορροπήσεων ακυρώνεται από τα ίδια τα δικαστήρια, τα οποία δηλώνουν ουσιαστικά αναρμόδια να παίξουν έναν τέτοιο ρόλο Ο ελλιπής κοινοβουλευτικός έλεγχος των επιχειρήσεων Σε ό,τι αφορά τη νομοθετική εξουσία, η ολομέλεια του Κογκρέσου δεν έχει συνεδριάσει καθόλου επί του θέματος, ούτε και έχει νομοθετήσει σχετικά με τους όρους χρήσης στρατιωτικών μεα. 353 Απηχώντας εύλογες ανησυχίες που εγέρθηκαν μετά τις ομιλίες του Έρικ Χόλντερ και του Τζον Μπρέναν, οι Los Angeles Times εξέφρασαν σε κύριο άρθρο τους την άποψη ότι οι διαβεβαιώσεις των κυβερνητικών αξιωματούχων συμπυκνώνονται εν τέλει στο επιχείρημα εμπιστευθείτε μας, χωρίς όμως να προσφέρουν οποιαδήποτε απόδειξη σχετικά με όσα ισχυρίζονται για τις προσεκτικές διαδικασίες επιλογής στόχων, τις ενδελεχείς αξιολογήσεις και τον έλεγχο των αρμόδιων επιτροπών του Κονγκρέσου.354 Προς απάντηση του άρθρου αυτού, η γερουσιαστής Ντάιαν Φάινστιν (Dianne Feinstein) απέστειλε μια επιστολή στο διευθυντή της εφημερίδας, στην οποία διαβεβαίωνε με την ιδιότητα της Προέδρου της Επιτροπής Πληροφόρησης της Γερουσίας (Senate Intelligence Committee) ότι η συγκεκριμένη επιτροπή συνεδριάζει κάθε μήνα, και ότι στις 28 συνεδριάσεις που έχει ήδη συμπληρώσει ενημερώνεται ενδελεχώς και επαρκώς για κάθε ένα χτύπημα με μεα. 351 Dunham, Will Lawsuit over American drone strikes dismissed by U.S. judge Reuters, Apr. 6, 2014, Η ακριβής διατύπωση είναι: [The judge said that] the officials named as defendants 'must be trusted and expected to act in accordance with the U.S. Constitution when they intentionally target a U.S. citizen abroad at the direction of the president and with the concurrence of Congress.' 352 Dunham, όπ.π Gusterson, όπ.π., σ. 133 και Zenko, όπ.π., σ McManus, Doyle Coming clean on drones Los Angeles Times, 6 Μαΐου

116 Επιπρόσθετα θέτει ερωτήσεις και λαμβάνει απαντήσεις σχετικά με οποιαδήποτε πτυχή του προγράμματος, συμπεριλαμβανομένων της νομιμότητας, της αποτελεσματικότητας, της ακρίβειας, των επιπλοκών στην εξωτερική πολιτική της χώρας και της φροντίδας που λαμβάνεται για αποφυγή απωλειών αμάχων.355 Περιττό να τονίσουμε ότι η Γερουσιαστής Φάινστιν δεν παρείχε οποιοδήποτε στοιχείο ή απόδειξη για τα λεγόμενά της. Είναι χαρακτηριστικό δε, ότι ένα χρόνο αργότερα, κατά την ακρόαση έγκρισης από τη γερουσία της θητείας του Τζον Μπρέναν ως διευθυντή της CIA, η ίδια αξιωματούχος ανέφερε ότι η κυβέρνηση πρέπει να επιδείξει μεγαλύτερη διαφάνεια σε ό,τι αφορά το πρόγραμμα χτυπημάτων με μεα. 356 Η διαφάνεια αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη λογοδοσία, η οποία με τη σειρά της είναι απαραίτητη για την αποφυγή αυθαίρετων και ανεξέλεγκτων συμπεριφορών Η μη σύννομη κήρυξη πολέμου από τις ΗΠΑ Το βασικό επιχείρημα που διευκολύνει την κυβέρνηση των ΗΠΑ στην νομική αιτιολόγηση των χτυπημάτων με μεα κατά τον Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας είναι ο ισχυρισμός ότι οι ΗΠΑ βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αλ-Κάιντα και τις συνδεόμενες με αυτήν οργανώσεις και κατά συνέπεια εφαρμοστέο είναι το δίκαιο του πολέμου. Οι τρομοκράτες θεωρούνται εμπόλεμοι και κατά συνέπεια αποτελούν νόμιμους στόχους για τους οποίους ισχύουν οι τέσσερις προαναφερθείσες αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που καλείται και δίκαιο του πολέμου (jus in bello). Σε αντίθετη περίπτωση ισχύει το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το οποίο απαγορεύει σχεδόν όλες τις αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις οι οποίες σκοπεύουν στην εφαρμογή θανατηφόρας ισχύος.357 Το πρόβλημα με αυτή τη θεώρηση είναι ότι για την σύννομη κήρυξη πολέμου από τις ΗΠΑ ισχύει ο νόμος του 1973 που καλείται War Powers Act. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, ο Πρόεδρος οφείλει να διαβουλεύεται με το Κογκρέσο προτού αποστείλει στρατεύματα σε πόλεμο. Οφείλει επίσης να ενημερώνει το Κογκρέσο εντός 48 ωρών από την εμπλοκή στρατευμάτων σε εχθροπραξίες. Οφείλει τέλος να τερματίζει τις πολεμικές επιχειρήσεις στο εξωτερικό εντός 60 ημερών από την έναρξή τους, εκτός και αν λάβει εξουσιοδότηση για τη συνέχισή τους από το Κογκρέσο.358 Η κυβέρνηση Ομπάμα ισχυρίζεται ότι η ενεργοποίηση του νόμου αυτού δεν είναι απαραίτητη, εφόσον παραμένει σε ισχύ ο νόμος , δηλαδή η λεγόμενη 355 Letters: Sen. Feinstein on drone strikes Los Angeles Times, 17 Μαΐου 2012, Dilanian, Ken First oversight of drones likely at CIA confirmation hearing Los Angeles Times, 7 Φεβρουαρίου 2013, Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ War Powers Act History.com, 2017, Βλ. και Gusterson, όπ.π., σ

117 Εξουσιοδότηση για χρήση στρατιωτικής δύναμης. Ο νόμος αυτός όμως εξουσιοδοτεί τον Πρόεδρο να χρησιμοποιήσει στρατιωτική ισχύ εναντίον όσων σχεδίασαν, εξουσιοδότησαν, εκτέλεσαν ή βοήθησαν τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου Αναφέρεται επομένως αποκλειστικά στους εμπλεκόμενους στις συγκεκριμένες τρομοκρατικές επιθέσεις και δεν καλύπτει επέκταση των εχθροπραξιών εναντίον άλλων στόχων, όσο επικίνδυνοι και αν κρίνονται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων μη προβλεπόμενων επεκτάσεων αποτελούν τα χτυπήματα με μεα εναντίον μελών του ΙΚ, οργανισμού που είναι εχθρικός προς την Αλ-Κάιντα, αλλά και εναντίον του Αλ-Αβλακί, του οποίου η δράση έπεται των τρομοκρατικών χτυπημάτων της 11ης Σεπτεμβρίου και για τον οποίο ο κυβερνητικός ισχυρισμός ότι είχε μετατραπεί από απλό προπαγανδιστή σε ενεργό επιχειρησιακό στέλεχος της Αλ-Κάιντα ουδέποτε αποδείχθηκε Η προβληματικότητα του εμπόλεμου χαρακτήρα των αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ κατά το διεθνές δίκαιο Το ζήτημα της εμπόλεμης κατάστασης μπορεί να εξεταστεί και από την ευρύτερη σκοπιά του διεθνούς δικαίου. Το διεθνές δίκαιο αποδέχεται κατ' αρχήν την δυνατότητα ύπαρξης εμπόλεμης σύγκρουσης μεταξύ αντιπάλων που δεν αποτελούν κράτη, ή μεταξύ ενός κράτους και ενός μηκρατικού δρώντα. Στην περίπτωση αυτή όμως θέτει δύο προϋποθέσεις προκειμένου η σύγκρουση να θεωρηθεί εμπόλεμη και να κριθεί εφαρμοστέο το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο (δίκαιο του πολέμου) και όχι το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η πρώτη προϋπόθεση είναι ο μηκρατικός δρώντας να έχει επαρκή οργάνωση, κάποια διοικητική δομή και, κυρίως, τη δυνατότητα και ικανότητα να διεξάγει πολεμικές επιχειρήσεις. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η σύγκρουση να είναι χρονικά παρατεταμένη και να ξεπερνά το κατώφλι έντασης που χαρακτηρίζει τις εσωτερικές ταραχές ή επεισόδια.360 Μπορούμε να δεχτούμε ότι η Αλ-Κάιντα και οι άλλες μείζονες τζιχαντιστικές οργανώσεις έχουν οργάνωση και δυνατότητα να επιφέρουν σημαντικά πλήγματα στην εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ, είναι όμως δυνατόν να δεχτούμε ότι ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας έχει χαρακτηριστικά διάρκειας και έντασης που να τον καθιστούν ένοπλη σύγκρουση κατά την έννοια του διεθνούς δικαίου; Από μόνος του σίγουρα όχι. Ακόμα όμως κι όταν συνδυάζεται με κάποιον πόλεμο όπως ο εμφύλιος της Συρίας ή της Υεμένης και διεξάγεται μέσα στα πλαίσιά του, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ΗΠΑ δεν αποτελούν εμπόλεμο στις εμφύλιες αυτές συρράξεις, και άρα δεν δικαιολογούνται να χρησιμοποιούν στρατιωτική ισχύ. Κατά 359 Gusterson, όπ.π., σ Heyns, Christof Report of the Special Rapporteur on extrajudicial, summary or arbitrary executions United Nations General Assembly, A/68/382, 13 Σεπτεμβρίου 2013, σ. 12, 117

118 συνέπεια και από την άποψη αυτή ο ισχυρισμός των ΗΠΑ ότι βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση είναι προβληματικός Η καταχρηστική αξιοποίηση της έννοιας της άμεσης απειλής Η προαναφερθείσα περίπτωση του Αλ-Αβλακί αναδεικνύει την προβληματικότητα και μιας άλλης έννοιας που αξιοποιεί η κυβέρνηση των ΗΠΑ για τη δικαιολόγηση των χτυπημάτων με μεα, την έννοια της άμεσης απειλής, έννοια με την επίκληση της οποίας καθίσταται νόμιμη η ανθρωποκτονία ακόμα και εκτός εμπόλεμων ζωνών. Όπως έχουν παρατηρήσει διάφοροι νομικοί, μεταξύ των οποίων και ο καθηγητής νομικής του Πανεπιστημίου του Χιούστον Ντέιβιντ Ντόου, η έννοια της αμεσότητας σημαίνει ότι αν ο ύποπτος δεν εξοντωθεί άμεσα, θα χτυπήσει αυτός άμεσα. Δεν σημαίνει ότι αν ο ύποπτος δεν χτυπηθεί, υπάρχει πιθανότητα να χτυπήσει κάποια στιγμή στο μέλλον. Για τον Αλ-Αβλακί η κυβέρνηση δημοσιοποίησε νομικό σημείωμα σύμφωνα με το οποίο η ανθρωποκτονία του είχε αποφασιστεί 15 μήνες πριν την εκτέλεσή του, κάτι που παραδέχθηκε στην ομιλία του και ο Πρόεδρος Ομπάμα. Κατά συνέπεια, διερωτάται ο καθηγητής Ντόου, πώς είναι δυνατόν να αποτελεί κάποιος άμεση απειλή επί δεκαπέντε συναπτούς μήνες; Αν ο Αβλακί αποτελούσε άμεση απειλή, τότε 'άμεση' σημαίνει οτιδήποτε, κι επομένως δεν σημαίνει τίποτε απολύτως, συμπεραίνει ο καθηγητής Ντόου.361 Παρατηρούμε επομένως μια διολίσθηση σε πρακτικές προληπτικών χτυπημάτων, τα οποία γίνονται για να προλάβουν τυχόν μελλοντικές ενέργειες από άτομα που κρίνονται ως εχθρικά προσκείμενα προς τις ΗΠΑ. Αυτό όμως αποτελεί σαφή παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή, του δικαιώματος στην ελευθερία του λόγου, αλλά και του δικαιώματος για δίκαιη δίκη, η οποία θα έπεται ενός αδικήματος το οποίο ο κατηγορούμενος πιθανόν έχει διαπράξει και δεν θα προηγείται αυτού Η πλήρης απουσία δικαιολόγησης των ανθρωποκτονιών υπογραφής Οι διαβεβαιώσεις που ανέφερε στην ομιλία του ο Πρόεδρος Ομπάμα, όπως και η διαδικασία που περιέγραψε ο Τζον Μπρέναν σχετικά με τις στοχευμένες ανθρωποκτονίες παύουν βέβαια να ισχύουν και εγείρονται σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την τήρηση των αρχών της αναγκαιότητας και της διάκρισης και στις περιπτώσεις των λεγόμενων ανθρωποκτονιών υπογραφής. Κι αυτό γιατί δεν υπάρχουν επαρκείς διαβεβαιώσεις, παρά μόνο υποψίες ότι ο εξεταζόμενος στόχος είναι όντως τρομοκράτης και όχι άμαχος (αρχή της διάκρισης) και ότι σε κάθε 361 Dow, David R. In assassinating Anwar al-awlaki, Obama left the Constitution behind The Daily Beast, 16 Μαρτίου 2012, 118

119 περίπτωση είναι απαραίτητη η ανθρωποκτονία του (αρχή της αναλογικότητας). Έχει διαπιστωθεί άλλωστε ότι οι περισσότερες απώλειες αμάχων συνδέονται με ανθρωποκτονίες υπογραφής Οι ηθελημένες παράπλευρες απώλειες Το θέμα των παράπλευρων απωλειών έχει διάφορες πτυχές. Από τη μία υπάρχουν οι ηθελημένες ανθρωποκτονίες αμάχων, σε περιπτώσεις που κρίθηκε ότι το στρατιωτικό όφελος από την εξόντωση κάποιων συγκεκριμένων τρομοκρατών υπερβαίνει το κόστος των συγκεκριμένων παράπλευρων απωλειών. Και εδώ εγείρονται φυσικά σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την διαδικασία ενός τέτοιου υπολογισμού κόστους-οφέλους, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε ότι οι στοχευμένες ανθρωποκτονίες στελεχών που σχεδιάζουν τρομοκρατικές επιθέσεις έχει ουσιαστικά προληπτικό χαρακτήρα, αφού οι σχεδιαζόμενες πράξεις δεν έχουν εκτελεστεί ακόμα. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν τελικά θα εκτελούνταν όντως οι τρομοκρατικές ενέργειες αυτές, και αν τα θύματα θα ήταν τα σχεδιαζόμενα, λιγότερα ή περισσότερα. Ούτε βέβαια μπορεί κανείς να εκτιμήσει το κόστος των παράπλευρων απωλειών, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις που γονείς χάνουν τα ανήλικα παιδιά τους ή παιδιά τους γονείς τους με ανυπολόγιστο ψυχολογικό αντίκτυπο, που δεν είναι απίθανο να προκαλεί περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση των συγγενών και φίλων των θυμάτων, αλλά και της ευρύτερης κοινότητας Οι αθέλητες παράπλευρες απώλειες και τα διπλά χτυπήματα Από την άλλη υπάρχουν οι αθέλητες ανθρωποκτονίες αμάχων, που μπορεί να συμβαίνουν είτε από κακή στόχευση, είτε, συχνότερα, από εσφαλμένη πληροφόρηση κατά τη διαδικασία επιλογής στόχου. Σε κάθε περίπτωση η ακριβής εκτίμηση του ζητήματος δεν είναι εύκολη, καθώς δεν υπάρχουν επίσημα δημοσιευμένα στοιχεία, και η καταμέτρηση γίνεται συνήθως από μηκυβερνητικούς οργανισμούς, οι οποίοι χρησιμοποιούν συχνά έμμεσες πηγές, όπως άρθρα του τύπου και μαρτυρίες ντόπιων, προκειμένου να εξάγουν συμπεράσματα. Όπως έχουν τονίσει τόσο επίσημοι αξιωματούχοι των ΗΠΑ, όσο και μη-κυβερνητικοί φορείς, η πρόσβαση στις απρόσιτες περιοχές που εκτελούνται οι επιχειρήσεις μεα είναι εξαιρετικά δύσκολη, ενώ εξίσου δύσκολη είναι η αποτίμηση ενός χτυπήματος μεα, καθώς τα θύματα συχνά παραμορφώνονται σε βαθμό που να μην είναι αναγνωρίσιμη όχι μόνο η ταυτότητά τους, αλλά ούτε καν ο αριθμός τους. Η έρευνα δυσχεραίνεται επίσης από την πρακτική των Παστούν του Αφγανιστάν να θάβουν τους νεκρούς τους το συντομότερο δυνατόν.362 Σε κάθε περίπτωση η ηγεσία των ΗΠΑ δεν έχει καν αναφερθεί 362 Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ

120 στην περίπτωση θέσπισης συγκεκριμένων διαδικασιών για την αποτίμηση των χτυπημάτων, για την πιθανή τιμωρία όσων αποφάσισαν εσφαλμένα χτυπήματα ή όσων χτύπησαν εσφαλμένα αμάχους, ή για την παροχή οποιασδήποτε βοήθειας ή αποζημίωσης στα θύματα τέτοιων επιθέσεων. 363 Η έρευνα δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι στις επιχειρήσεις αυτές έχει καθιερωθεί η πρακτική των διπλών χτυπημάτων (double tap strikes), κατά τα οποία ένα χτύπημα μεα ακολουθείται από ένα δεύτερο χτύπημα λίγα λεπτά αργότερα. Τα διπλά χτυπήματα παρέμειναν επίσης εντελώς έξω από την επίσημη ρητορική που παρουσιάσαμε, αλλά η λογική τους είναι πως οποιοσδήποτε σπεύσει άμεσα να βοηθήσει τα θύματα ενός χτυπήματος μεα πιθανότατα αποτελεί συνεργό τους. Η λογική αυτή έχει επίσης δεχτεί έντονη κριτική από ανθρωπιστικές οργανώσεις και μη-κυβερνητικούς οργανισμούς, καθώς παραβιάζει το δικαίωμα που εκπορεύεται από το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο για παροχή ιατρικής βοήθειας στους τραυματίες πολέμου, είτε αυτοί είναι εμπόλεμοι, είτε άμαχοι. Σύμφωνα μάλιστα με τον Ύπατο Αρμοστή του ΟΗΕ Κρίστοφ Χέινς, εφόσον τα χτυπήματα αυτά πλήττουν τραυματίες ή ιατρικό προσωπικό, αποτελούν σαφή εγκλήματα πολέμου Η δυσκολία διάκρισης μαχητών-αμάχων Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που εγείρεται είναι ο ορισμός του αμάχου και η επαρκής διάκρισή του από τον μαχητή. Στις απομακρυσμένες περιοχές του Αφγανιστάν και του Πακιστάν η τρομοκρατία συχνά διαπλέκεται με την πολιτική και κοινωνική ζωή και διαμορφώνονται υβριδικές μορφές εμπολέμων, οι οποίοι ζουν τον περισσότερο καιρό μια ειρηνική ζωή, αλλά κάτω από ορισμένες περιστάσεις εντάσσονται, ή αναγκάζονται να ενταχθούν, σε τρομοκρατικά δίκτυα. Τα τρομοκρατικά αυτά δίκτυα συχνά είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την οικονομική και κοινωνική ζωή της περιοχής, με αποτέλεσμα να είναι από δύσκολη έως αδύνατη η διάκριση πολίτη και εμπόλεμου αν αποδεχθούμε βέβαια την άποψη ότι ένας τρομοκράτης αποτελεί εμπόλεμο. Οι τοπικοί πληθυσμοί συχνά αναγκάζονται να αναπτύξουν σχέσεις με τους τρομοκράτες και να συναλλάσσονται μαζί τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν βασικά αγαθά και ειρήνη για την κοινότητά τους. Αυτό όμως είναι δυνατόν να τους καθιστά ύποπτους για συνεργασία μαζί τους και να τους εντάσσει στους πιθανούς στόχους χτυπήματος με μεα. 363 Zenko, όπ.π., σ Heyns, όπ.π., σ

121 Η αμφίβολη νομιμότητα των επεμβάσεων σε τρίτες χώρες Σε ό,τι αφορά τέλος τη νομιμότητα πολεμικών επιχειρήσεων εντός της επικράτειας μιας άλλης χώρας, τα επιχειρήματα των κυβερνητικών αξιωματούχων των ΗΠΑ δείχνουν να παραπέμπουν, αποφεύγοντας όμως να κάνουν άμεση αναφορά, στις προϋποθέσεις που θέτει η Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών. Αυτές είναι η άδεια από το ξένο κράτος για την πραγματοποίηση των επιχειρήσεων, ή η εξουσιοδότηση από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Απόντων των δυο αυτών προϋποθέσεων, οι επιχειρήσεις είναι νόμιμες μόνο αν γίνονται για λόγους αυτοάμυνας. Σύμφωνα με το άρθρο 51 της Χάρτας του ΟΗΕ επίκληση αυτοάμυνας μπορεί να γίνει μόνο σε περίπτωση που ένα κράτος δεχθεί ένοπλη επίθεση.365 Σύμφωνα όμως με το εθιμικό διεθνές δίκαιο γίνεται δεκτό ότι το δικαίωμα στην αυτοάμυνα επεκτείνεται και στις περιπτώσεις άμεσης απειλής ένοπλης επίθεσης.366 Για την έννοια της αμεσότητας ισχύουν τα όσα προαναφέραμε. Υπάρχει επιπλέον μια κλασική φράση στο διεθνές δίκαιο, η οποία διατυπώθηκε στο Σύμφωνο Webster Ashburton του 1842, το οποίο επέλυε συνοριακά και άλλα ζητήματα μεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Σύμφωνα με αυτή, το κριτήριο για την αμεσότητα μιας απειλής είναι να είναι άμεση, συντριπτική, χωρίς να αφήνει τη δυνατότητα επιλογής μέσων και στιγμή για συζήτηση ( instant, overwhelming, leaving no choice of means and no moment for deliberation ). Κατά συνέπεια η επίκληση της αμεσότητας για απειλές που πιθανόν να ανακύψουν στο μέλλον είναι παράνομη.367 Περιπτώσεις επεμβάσεων σε κράτη που είναι ανίκανα ή απρόθυμα να αντιμετωπίσουν την τρομοκρατία στο έδαφός τους εμπίπτουν ουσιαστικά στην περίπτωση της αυτοάμυνας, που με τη σειρά της προαπαιτεί την ύπαρξη άμεσης απειλής. Επομένως σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει άδεια από το κράτος στο οποίο θα διεξαχθούν οι πολεμικές επιχειρήσεις ή από το Συμβούλιο Ασφαλείας, απαιτείται να υπάρχει άμεση απειλή Η αμφιλεγόμενη λήψη άδειας για επέμβαση από την τρίτη χώρα Σχετικά με την άδεια που οφείλουν οι ΗΠΑ να λαμβάνουν από την ξένη χώρα στην οποία επιθυμούν να επιχειρήσουν με μεα, η πιο αμφιλεγόμενη περίπτωση είναι αυτή του Πακιστάν. Οι επιχειρήσεις με μεα στο Πακιστάν χρονολογούνται από τον Ιούνιο του 2004 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Για κάποια χρόνια υπήρχε διάχυτη η εντύπωση ότι διεξάγονταν με την σιωπηρή 365 Η ακριβής διατύπωση είναι Nothing in the present Charter shall impair the inherent right of individual or collective self-defence if an armed attack occurs against a Member of the United Nations, until the Security Council has taken measures necessary to maintain international peace and security. 366 Heyns, όπ.π., σ Heyns, όπ.π., σ Heyns, όπ.π., σσ

122 έγκριση της κυβέρνησης του Πακιστάν. Ακόμα κι αυτό όμως πιθανότατα δεν αρκεί για να ικανοποιήσει τους όρους του διεθνούς δικαίου, εφόσον δεν υπάρχει η ρητή άδεια από το ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο.369 Σε κάθε περίπτωση πάντως, από το 2013 που ανέλαβε την πρωθυπουργία του Πακιστάν ο Ναβάζ Σαρίφ, υπήρξαν επανειλημμένα ρητές δηλώσεις ότι δεν υφίσταται άδεια από την πακιστανική κυβέρνηση για τις επιχειρήσεις, και ότι αυτές πρέπει να σταματήσουν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σαρίφ το ανέφερε ενώπιον του πακιστανικού κοινοβουλίου στην πρώτη του ομιλία μετά την εκλογή του,370 ενώ λίγες μόνο μέρες αργότερα κάλεσε τον αμερικανό πρέσβη για να διαμαρτυρηθεί για τις επιθέσεις μεα, τονίζοντάς του ότι αποτελούν παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας του Πακιστάν και ότι πρέπει να σταματήσουν. 371 Σε περίπτωση που δεν είχε γίνει αρκούντως σαφής, ο Σαρίφ επανέλαβε τις ίδιες αιτιάσεις και κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στις ΗΠΑ τον Οκτώβριο του Διερωτάται κανείς τι άλλο θα έπρεπε να κάνει για να αποσείσει την εντύπωση ότι υπάρχει κάποιας μορφής σιωπηλή συναίνεση της κυβέρνησής του στις επιχειρήσεις με μεα. Είναι γεγονός πάντως ότι επί των ημερών του τα χτυπήματα με μεα στο Πακιστάν έχουν μειωθεί, σε καμία όμως περίπτωση δεν έχουν μηδενιστεί Η αποτυχία της αντιτρομοκρατικής στρατηγικής Ομπάμα Στα τρεισήμισι χρόνια που ακολούθησαν από την ομιλία Ομπάμα στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Άμυνας μέχρι την ολοκλήρωση της θητείας της κυβέρνησης Ομπάμα σχεδόν καμία από τις εξαγγελίες δεν υλοποιήθηκαν. Η εξουσιοδότηση από το Κογκρέσο για χρήση στρατιωτικής δύναμης παραμένει σε ισχύ. Με την μερική εξαίρεση της Τυνησίας καμία από τις χώρες της Μέσης Ανατολής και του Μαχρέμπ δεν έχει ολοκληρώσει κάποια ειρηνική, ή έστω και βίαιη, μετάβαση στη δημοκρατία. Το παλαιστινιακό παραμένει άλυτο, αν δεν επιδεινώνεται, ενώ για την παροχή οικονομικής βοήθειας παραθέτουμε τον παρακάτω πίνακα 3, στον οποίο παρουσιάζεται το σύνολο των μεταβιβάσεων σε οικονομική βοήθεια σε εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ που χρεώθηκαν στους λογαριασμούς όλων των κυβερνητικών φορέων των ΗΠΑ κατά το αντίστοιχο έτος. Τα στοιχεία προέρχονται από τον επίσημο αμερικανικό οργανισμό foreignassistance.gov Heyns, όπ.π. σ Pakistan PM Nawaz Sharif urges end to US drone strikes BBC News, 5 Ιουνίου 2013, Mehsud, Saud Angry Pakistan summons envoy after U.S. drone strike kills nine Reuters, 8 Ιουνίου 2013, Miller, Greg & Bob Woodward, Secret memos reveal explicit nature of U.S., Pakistan agreement on drones Washington Post, 24 Οκτωβρίου 2013,

123 Χώρα Αίγυπτος Λιβύη Τυνησία Ιράκ Πακιστάν Υεμένη Σομαλία ΑΘΡΟΙΣΜΑ Πίνακας 4: Οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ σε εκατομμύρια δολάρια Παρατηρούμε ότι η οικονομική βοήθεια κατά τα επόμενα τρία έτη της διακυβέρνησης Ομπάμα όχι μόνο δεν αυξήθηκε, αλλά μειώθηκε, ιδιαίτερα στο Ιράκ και την Αίγυπτο. Εξαιρέσαμε από τον πίνακα το Αφγανιστάν, γιατί εκεί η βοήθεια αυξήθηκε απότομα το Μέχρι τότε παρέμενε σχετικά σταθερή, όπως φαίνεται από τον παρακάτω πίνακα 4: Αφγανιστάν Πίνακας 5: Οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν σε εκατομμύρια δολάρια Κατά το 2016 η βοήθεια εκτοξεύθηκε στα 7,241 δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτό όμως οφείλεται αποκλειστικά στα 6 δισεκατομμύρια αμιγώς στρατιωτικής βοήθειας που έλαβε κατά το έτος εκείνο η χώρα, προκειμένου να οργανώσει τις ένοπλες δυνάμεις της μετά την αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων. Συμπεραίνουμε επομένως ότι οι συγκεκριμένες διακηρύξεις Ομπάμα παρέμειναν ουσιαστικά κενό γράμμα. Το μόνο που εξήγγειλε στην ομιλία του και όντως πραγματοποίησε ήταν η κατάργηση της φυλακής υψίστης ασφαλείας του Γκουαντάναμο, η οποία όπως είπε δεν θα έπρεπε να είχε ανοίξει ποτέ, καθώς η βασική αρχή λειτουργίας της, ότι δηλαδή οι κρατούμενοι δεν θα έπρεπε να είναι σε θέση να προσβάλλουν νομικά την κράτησή τους, έχει κριθεί αντισυνταγματική. 5.3 Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα Για τους λόγους που έχουμε προαναφέρει, οι βασικότεροι εκ των οποίων είναι η έλλειψη επίσημων στοιχείων για τα χτυπήματα μεα, η δυσκολία πρόσβασης στις περιοχές των χτυπημάτων και η 123

124 δυσκολία διάκρισης της έννοιας του εμπόλεμου από τον άμαχο, οι υπολογισμοί για τους θανάτους αμάχων από χτυπήματα μεα διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους. Οι τρεις κύριοι ανεξάρτητοι οργανισμοί που καταμετρούν είναι το Bureau of Investigative Journalism, το ίδρυμα New America και ο ιστότοπος The Long War Journal. Το πρώτο διατηρεί μια έντονα κριτική στάση στη χρήση μεα, το δεύτερο προσπαθεί να διατηρεί μια ισορροπία μεταξύ των θέσεων της κυβέρνησης των ΗΠΑ και των επικριτών της χρήσης μεα, ενώ το Long War Journal απηχεί τις θέσεις του στρατιωτικού κατεστημένου των ΗΠΑ. Με το ζήτημα έχει ασχοληθεί και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στο Αφγανιστάν Σύμφωνα με την Αποστολή Βοηθείας των Ηνωμένων Εθνών στο Αφγανιστάν (United Nations Assistance Mission in Afghanistan UNAMA) μεταξύ 2009 και 2012 παρατηρήθηκε διαρκής αύξηση της χρήσης μεα. Σύμφωνα με στοιχεία της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ τα χτυπήματα από μεα αυξήθηκαν από 294 το 2011 σε 447 τους πρώτους έντεκα μήνες του Η UNAMA ανέφερε 16 θανάτους αμάχων το 2012 και 45 θανάτους αμάχων κατά το Οι αριθμοί αυτοί μπορεί να είναι και μικρότεροι από τα πραγματικά νούμερα. Η Μεγάλη Βρετανία έχει αναφέρει επισήμως μόνο ένα περιστατικό το 2011, κατά το οποίο σκοτώθηκαν 4 άμαχοι. Οι ΗΠΑ έχουν δημοσιοποιήσει επίσης μία έρευνα σχετικά με ένα περιστατικό το Φεβρουάριο του 2010, κατά το οποίο κονβόι οχημάτων δέχθηκε επίθεση από αμερικανικό μεα, καθώς είχε δημιουργηθεί η πεποίθηση ότι μετέφερε τρομοκράτες, τελικά όμως μετέφερε αμάχους σε μια τελετή γάμου. Ο τελικός απολογισμός ήταν 23 νεκροί άμαχοι. Η έρευνα ανέφερε ευρήματα μη επαγγελματικών πρακτικών διαβίβασης πληροφοριών, καθώς και αδικαιολόγητης τάσης για χρήση θανατηφόρας ισχύος, πρότεινε δε διοικητικά και πειθαρχικά μέτρα. 376 Η έρευνα αυτή θεωρήθηκε από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα υπόδειγμα διαφάνειας και λογοδοσίας και προτάθηκε ως το πρότυπο που θα πρέπει να ακολουθείται κατά τη διερεύνηση πιθανών παράπλευρων απωλειών σε χτυπήματα μεα. 377 Δυστυχώς όμως δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η Ύπατη Αρμοστεία εισακούστηκε, καθώς δεν έχει δημοσιοποιηθεί άλλη παρόμοια έρευνα από τις αρμόδιες αρχές των ΗΠΑ. Ενδιαφέρον για την αντίληψη του μεα ως όπλου παρουσιάζει και μια έρευνα της UNAMA σχετικά με χτύπημα μεα σε όχημα το οποίο εκτός από έξι μαχητές οδήγησε στην απώλεια της ζωής και δέκα αμάχων. Η UNAMA αναφέρει ότι η προωθημένη τεχνολογία 374 Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ

125 επιτήρησης και ο σύγχρονος εξοπλισμός συλλογής πληροφοριών που διαθέτουν τα μεα, σε συνδυασμό με προσεκτικά σχεδιασμένες επιχειρησιακές διαδικασίες και πρακτικές, θα έπρεπε να επαρκούν ώστε να αποφεύγονται τέτοιου είδους δυσανάλογες παράπλευρες απώλειες. 378 Η UNAMA αποδέχεται έτσι ότι το μεα μπορεί να είναι ένα όπλο πλέον κατάλληλο για την τήρηση των αρχών του δικαίου του πολέμου, και ότι οι αστοχίες βαραίνουν την ανθρώπινη αλυσίδα λήψης αποφάσεων Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν Οι ΗΠΑ επιχειρούν με μεα στο Πακιστάν από το Οι επιθέσεις πραγματοποιούνται στις λεγόμενες ομοσπονδιακά διοικούμενες φυλετικές περιοχές (Federally Administered Tribal Areas FATA) του βορειοδυτικού Πακιστάν. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Εξωτερικών του Πακιστάν από το 2004 μέχρι τα τέλη του 2012 έχουν πραγματοποιηθεί 330 χτυπήματα από μεα και έχουν σκοτωθεί τουλάχιστον 2200 άτομα, εκ των οποίων τουλάχιστον 400 άμαχοι. 379 Συγκεντρώσαμε τα στοιχεία από το Bureau of Investigative Journalism και το ίδρυμα New America και τα παραθέτουμε παρακάτω υπό μορφή πινάκων: Έτος Χτυπήματα Νεκροί ΜΙΝ Νεκροί ΜΑΧ Άμαχοι ΜΙΝ Άμαχοι ΜΑΧ Πίνακας 6: Απώλειες από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν κατά τα έτη σύμφωνα με το Bureau of Investigative Journalism 378 Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ

126 Έτος Χτυπήματα Νεκροί Άμαχοι Άγνωστοι Πίνακας 7: Απώλειες από χτυπήματα μεα στο Πακιστάν κατά τα έτη σύμφωνα με το ίδρυμα New America Για την καλύτερη στατιστική επεξεργασία των στοιχείων αυτών προχωρήσαμε στις εξής προσεγγιστικές παραδοχές: Για τα στοιχεία του Bureau of Investigative Journalism θεωρήσαμε συμβατικά ότι ο συνολικός αριθμός νεκρών και ο αριθμός νεκρών αμάχων ισούνται με τους αντίστοιχους μέσους όρους μεταξύ ελάχιστης και μέγιστης δοθείσας τιμής. Για τα στοιχεία του ιδρύματος New America θεωρήσαμε κατά σύμβαση ότι οι άγνωστοι νεκροί είναι κατά το ήμισυ εμπόλεμοι και κατά το ήμισυ άμαχοι. Καταλήξαμε έτσι στους δύο παρακάτω πίνακες: Αριθμός νεκρών Έτος Χτυπήματα Νεκροί Άμαχοι Ποσοστό αμάχων ανά χτύπημα % % % % % % % % % % 4 Πίνακας 8: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν (από το Bureau of Investigative Journalism) 126

127 Αριθμός νεκρών Έτος Χτυπήματα Νεκροί Άμαχοι Ποσοστό αμάχων ανά χτύπημα % % % % % % % % % % 5 Πίνακας 9: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στο Πακιστάν (από το ίδρυμα New America) Διαπιστώνουμε ότι κατά τα πρώτα έτη των επιχειρήσεων με μεα οι απώλειες αμάχων ήταν ιδιαίτερα υψηλές. Το γεγονός αυτό μπορεί να σχετίζεται με χαμηλότερα επίπεδα πληροφόρησης και λιγότερο επιδέξιους χειρισμούς των μεα, μπορεί όμως να οφείλεται σε κάποιο βαθμό και σε χαλαρότερα πρωτόκολλα εμπλοκής. Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση αποτελεί το χτύπημα της 30ης Οκτωβρίου 2006 στην επαρχία Bajaur των FATA. Αυτό έγινε σε θρησκευτικό σχολείο και σκότωσε 82 άτομα. Εκτιμάται ότι 69 εξ αυτών ήταν κάτω των 18 ετών, ενώ 16 ήταν κάτω των δεκατριών.380 Άλλο παρόμοιο χτύπημα σημειώθηκε στις 23 Ιουνίου του 2009, όταν πύραυλοι μεα καθοδηγούμενοι από λέιζερ στόχευσαν κηδεία ηγετικού στελέχους των Ταλιμπάν που είχε σκοτωθεί νωρίτερα την ίδια μέρα από άλλο χτύπημα μεα στο νότιο Βαζιριστάν. Ο απολογισμός έφτασε τους 83 νεκρούς. Εκτιμάται ότι αρκετοί από αυτούς ήταν μαχητές των Ταλιμπάν, όμως είναι επιβεβαιωμένος ο θάνατος δέκα παιδιών.381 Τέλος, στις 17 Μαρτίου του 2011 πύραυλοι καθοδηγούμενοι από λέιζερ έπληξαν φυλετικό συμβούλιο γερόντων (jirga), που συνεδρίαζε σε περιοχή του βόρειου Βαζιριστάν. Η συνεδρίαση είχε αντικείμενο την επίλυση διαφοράς σχετικής με τα δικαιώματα σε τοπικό ορυχείο και γινόταν με συμμετοχή των τοπικών κυβερνητικών αρχών, οι οποίες είχαν ενημερωθεί από την προηγούμενη μέρα. Τουλάχιστον δύο χτυπήματα εκτελέστηκαν, προκαλώντας 43 νεκρούς, η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων ήταν άμαχοι τοπικοί προύχοντες και γέροντες.382 Παρατηρούμε μια γενική πτωτική τάση στους θανάτους αμάχων από το 2012 και μετά. Ιδιαίτερα 380 Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ. 13. Για τις προαναφερθείσες περιπτώσεις η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα έχει ανεβάσει στο διαδίκτυο ολοκληρωμένες αναφορές με όλα τα στοιχεία, βλ. unsrctdrones.com/. 127

128 από το 2013 επιτυγχάνονται χτυπήματα με ελάχιστες απώλειες αμάχων, κάτι ιδιαίτερα αισθητό κατά τη διετία , οπότε πραγματοποιήθηκαν περίπου 50 χτυπήματα, σκοτώθηκαν σχεδόν 300 άνθρωποι, κι από αυτούς μόνο τρεις ή τέσσερις ήταν άμαχοι. Κατά την επόμενη τριετία τα χτυπήματα με μεα περιορίστηκαν κατά πολύ Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στην Υεμένη Πολλά από τα χτυπήματα μεα στην Υεμένη έχουν γίνει σε αυτοκινητοπομπές που κινούνται εκτός αστικών κέντρων. Η πρακτική αυτή πιθανόν να οφείλεται σε μια προσπάθεια ελαχιστοποίησης των παράπλευρων απωλειών. Παρ' όλ' αυτά έχουν αναφερθεί απώλειες αμάχων, οι οποίες κυμαίνονται από 21 έως 58 μέχρι το τέλος του Η πιο γνωστή περίπτωση είναι ένα χτύπημα στην περιοχή της Ρανταά το Δεκέμβριο του 2013 κατά το οποίο σκοτώθηκαν 12 με 15 άτομα, στην πλειονότητά τους άμαχοι. Το χτύπημα έγινε σε κονβόι οχημάτων που κατευθύνονταν σε γάμο. Σημειώθηκαν και δέκα τραυματισμοί, μεταξύ των οποίων και της νύφης. 384 Μετά από επεξεργασία των στοιχείων του Bureau of Investigative Journalism προκύπτει ο παρακάτω πίνακας 9:385 Έτος Χτυπήματα Νεκροί Άμαχοι Ποσοστό αμάχων 45.00% 4.90% 25.96% 6.50% 4.49% 0.00% 4.08% Πίνακας 10: Επεξεργασμένα στοιχεία θυμάτων από χτυπήματα μεα των ΗΠΑ στην Υεμενη (από το Bureau of Investigative Journalism) Παρατηρούμε ότι από το 2014 το ποσοστό νεκρών αμάχων έχει μειωθεί σημαντικά. Παρατηρούμε επίσης ότι επί Προεδρίας Τραμπ τα χτυπήματα με μεα στην Υεμένη παρουσιάζουν σημαντική αύξηση. 383 Emmerson, A/68/389, όπ.π., σ Emmerson, A/HRC/25/59, όπ.π., σ. 15. Βλ. κ Human Rights Watch, A Wedding That Became a Funeral: US Drone Attack on Marriage Procession in Yemen, hrw.org, 19 Φεβρουαρίου 2014,

129 5.3.4 Θάνατοι αμάχων από χτυπήματα μεα στη Λιβύη Το σύνολο σχεδόν των επιχειρήσεων του ΝΑΤΟ το 2011 ήταν αεροπορικού τύπου. Οι ΗΠΑ, αλλά και η Βρετανία, χρησιμοποίησαν μεα τύπου Predator και Reaper. Το NATO ανακοίνωσε ότι διεξήχθησαν 250 επιχειρήσεις από μεα, εκ των οποίων 145 εκτόξευσαν πυραύλους. Ανακοίνωσε επίσης ότι εφάρμοσε πολιτική μηδενικών απωλειών για αμάχους, σύμφωνα με την οποία δεν εκτελούνταν χτύπημα αν υπήρχε πιθανότητα να πληγεί άμαχος.386 Παρατηρούμε δηλαδή μια τελείως διαφορετική λογική από την εφαρμοζόμενη από τις ΗΠΑ ερμηνεία της αρχής της αναλογικότητας. Παρ' όλ' αυτά, η ανεξάρτητη Διεθνής Επιτροπή για τη Λιβύη που συστάθηκε υπό την αιγίδα του ΟΗΕ (International Commission of Inquiry on Libya) εντόπισε ενδείξεις ότι υπήρξαν απώλειες αμάχων. Η μη-κυβερνητική οργάνωση Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch) δημοσίευσε στοιχεία που επιβεβαιώνουν 72 θανάτους αμάχων, εκ των οποίων το ένα τρίτο ήταν κάτω από 18 ετών. 387 Η έρευνα δεν ασχολείται πάντως με τη μέθοδο που έγιναν τα χτυπήματα, και οι περισσότερες περιγραφές ταιριάζουν περισσότερο σε χτυπήματα από επανδρωμένο αεροσκάφος. Η Μεγάλη Βρετανία από τη μεριά της ανακοίνωσε ότι πραγματοποίησε σχετική έρευνα και διαπίστωσε ότι οι δικές της αποστολές μεα δεν σκότωσαν ούτε ένα άμαχο. 5.4 Η θέση της κοινής γνώμης στη στρατιωτική χρήση μεα ΗΠΑ Σε εθνική έρευνα που διεξήγαγε το έγκυρο αμερικανικό ινστιτούτο δημοσκοπήσεων Pew Research Center τον Μάιο του 2015 σε 2000 ανθρώπους βρέθηκε ότι το 58% συμφωνεί με τα χτυπήματα με πυραύλους από μεα των ΗΠΑ εναντίον τρομοκρατών σε χώρες όπως το Πακιστάν, η Υεμένη και η Σομαλία, ενώ το 35% διαφωνεί. Παρόμοια έρευνα που διεξήχθη το Φεβρουάριο του 2013 είχε βρει αποτέλεσμα 56% συμφωνίας και 26% διαφωνίας. 388 Επίσης οι οπαδοί των Ρεπουμπλικανών είναι πιο πιθανό να συμφωνούν με τα χτυπήματα με μεα (γύρω στα 3/4 των Ρεπουμπλικανών έναντι 1/2 των Δημοκρατικών), ενώ οι άνδρες είναι πιο πιθανό να συμφωνούν από τις γυναίκες (2/3 των 386 UN Human Rights Council, Report of the International Commission of Inquiry on Libya A/HRC/19/68, 8 Μαρτίου 2012, σ. 16, Human Rights Watch, Unacknowledged Deaths: Civilian Casualties in NATO s Air Campaign in Libya, hrw.org, 13 Μαΐου 2012, Drake, Bruce A majority of Americans still support use of drones despite questions Pew Research Center FactTank, 23 Μαΐου 2013, 129

130 ανδρών συμφωνούν, έναντι 1/2 των γυναικών). Επίσης οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι είναι πιθανότερο να συμφωνούν σε σχέση με τους νεαρότερους, και οι λευκοί πιθανότερο σε σχέση με τους έγχρωμους και τους λατίνους.389 Παρ' όλα τα υψηλά ποσοστά συμφωνίας, το αμερικανικό κοινό παραμένει ανήσυχο σχετικά με τη χρήση οπλισμένων μεα. Συγκεκριμένα, το 80% ανησυχεί πολύ ή κάπως ( somewhat ) ότι τα χτυπήματα με μεα μπορεί να προκαλέσουν θανάτους αμάχων, ενώ το 68% ότι μπορεί να οδηγήσουν σε αντίποινα από μεριάς των τρομοκρατών. Τα αποτελέσματα αυτά βλέπουμε στα παρακάτω γραφήματα 2 και 3: Γράφημα 2: Ποσοστά υποστήριξης κοινής γνώμης των ΗΠΑ στα χτυπήματα με μεα Γράφημα 3: Ποσοστά ανησυχίας κοινής γνώμης των ΗΠΑ για την πρόκληση θανάτων αμάχων από τα χτυπήματα με μεα Υπόλοιπος κόσμος Σε ό,τι αφορά την άποψη των πολιτών των κρατών εκτός ΗΠΑ σχετικά με τη χρήση μεα από τις ΗΠΑ, η γενική στάση είναι απολύτως αρνητική. Σύμφωνα με στοιχεία του Pew Research Center κατά την άνοιξη του 2014, σε σύνολο 43 χωρών, η απόλυτη πλειοψηφία της κοινής γνώμης σε 37 χώρες (δηλ. άνω του 50%) διαφωνεί με τη χρήση μεα, σε άλλες τρεις διαφωνεί η σχετική πλειοψηφία (κάτω του 50%), ενώ μόνο σε τρεις χώρες υπάρχει πλειοψηφία συμφωνίας με τη χρήση μεα, εκ των οποίων μόνο σε δύο η πλειοψηφία είναι απόλυτη, στο Ισραήλ (65% συμφωνώ, έναντι 27% διαφωνώ) και την Κένυα (53% συμφωνώ έναντι 38% διαφωνώ).390 Σημειώνεται ότι και οι δύο χώρες αντιμετωπίζουν προβλήματα, το μεν Ισραήλ από τη δράση της Χαμάς και της Χεζμπολά, η δε Κένυα από τις τρομοκρατικές επιθέσεις που εξαπολύει στο έδαφός της η Αλ-Σαμπάμπ, η οποία

131 εδρεύει στη γειτονική Σομαλία. Το 2011 μάλιστα η Κένυα εισέβαλε στη Σομαλία, προκειμένου να καταπολεμήσει την Αλ-Σαμπάμπ.391 Οι χώρες με την μεγαλύτερη διαφωνία είναι η Βενεζουέλα, η Ιορδανία και η Ελλάδα, για την οποία τα ποσοστά είναι 89% διαφωνίας έναντι 8% συμφωνίας. Τα αποτελέσματα αυτά παρουσιάζονται στο παρακάτω γράφημα 4: Γράφημα 4: Ποσοστά αντίθεσης κοινής γνώμης διαφόρων χωρών στα χτυπήματα με μεα των ΗΠΑ 5.5 Η άποψη των Ταλιμπάν του Αφγανιστάν Τον Δεκέμβριο του 2013 το Ισλαμικό Εμιράτο του Αφγανιστάν, δηλαδή η σκιώδης κυβέρνηση των Ταλιμπάν του Αφγανιστάν, εξέδωσε μια μακροσκελή ανακοίνωση σχετικά με τη χρήση μεα από τις ΗΠΑ στην περιοχή.392 Η ανακοίνωση αυτή μεταφράστηκε στα Αγγλικά από το Middle East Media Research Institute (Ινστιτούτο Έρευνας Μεσανατολικών ΜΜΕ MEMRI)393 και παρουσιάζει τις 391 Βλ Stalinsky & Sosnow, όπ.π. 393 Το Ινστιτούτο MEMRI αποτελεί ανεξάρτητο, μη κομματικό, μη κερδοσκοπικό οργανισμό με αντικείμενο τη μετάφραση και ανάλυση υλικού από τα ΜΜΕ των χωρών της Μέσης Ανατολής, με σκοπό την υποβοήθηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και την υποστήριξη του Παγκόσμιου Πολέμου κατά του Τρόμου. Στο Διοικητικό 131

132 απόψεις των Ταλιμπάν για την πολιτική στοχευμένων ανθρωποκτονιών των ΗΠΑ στο Πακιστάν. Οι Ταλιμπάν κατ' αρχήν συμφωνούν με την άποψη που είχε εκφράσει αρχικά ο Οσάμα Μπιν Λάντεν, ότι μετά το περιστατικό της κατάρριψης του ελικοπτέρου Black Hawk των ΗΠΑ στην πρωτεύουσα της Σομαλίας Μογκαντίσου στις 25 Σεπτεμβρίου 1993 και το θάνατο τριών αμερικανών στρατιωτών, οι ΗΠΑ δεν θα ήταν πλέον πρόθυμες να ρισκάρουν απώλειες στρατιωτών τους και θα επιζητούσαν άλλους τρόπους επιβολής της κυριαρχίας τους. Ισχυρίζονται ότι οι ΗΠΑ έχουν αποτύχει στην επίτευξη των στρατηγικών τους στόχων στο Αφγανιστάν και γι' αυτό αποσύρονται πλέον και καταφεύγουν στη χρήση μεα, τα οποία διαθέτουν δύο θετικά γι' αυτούς στοιχεία. Είναι φθηνότερα όχι μόνο από τα επανδρωμένα αεροσκάφη, αλλά και από την ανάπτυξη και συντήρηση επίγειων δυνάμεων, και δεν προκαλούν απώλειες ανθρώπινου δυναμικού. Προσθέτουν επίσης ότι η ικανότητά τους για στοχευμένες ανθρωποκτονίες υψηλόβαθμων στελεχών του τζιχαντιστικού κινήματος προσφέρει θετική δημοσιότητα στην κυβέρνηση των ΗΠΑ, η οποία μπορεί έτσι να ισχυρίζεται ότι παράγει έργο. Η πολιτική όμως αυτή, υποστηρίζουν, έχει γι' αυτούς πολύ αρνητικές μακροπρόθεσμες συνέπειες. Αυτό γιατί όλα τα ηγετικά στελέχη της τζιχάντ φροντίζουν να εκχωρούν όλο και περισσότερες από τις αρμοδιότητές τους σε στελέχη χαμηλότερα στην ιεραρχία, με αποτέλεσμα η απώλεια ενός στελέχους να οδηγεί σε αναδιπλασιασμό των τζιχαντιστικών κυττάρων αντίστασης. Επίσης, τα χτυπήματα αυτά προκαλούν δυσαρέσκεια και ανασφάλεια στους τοπικούς πληθυσμούς, ενώ υπάρχουν αναπόφευκτα και σημαντικές απώλειες αμάχων. Αποτέλεσμα είναι όλο και περισσότεροι νέοι να προσέρχονται από αντίδραση στις τάξεις των τζιχαντιστικών οργανώσεων. Επιπρόσθετα, η δράση των μεα εκθέτει τις κυβερνήσεις του Πακιστάν και των υπόλοιπων χωρών όπου δραστηριοποιούνται στα μάτια των πολιτών τους και τους στρέφει εναντίον τους, ενώ η πρόθεση των ΗΠΑ είναι ακριβώς η αντίθετη, να στηρίξουν δηλαδή τις κυβερνήσεις αυτές. Για τους λόγους αυτούς καταλήγουν ότι η χρήση μεα αποτελεί μπούμερανγκ για την κυβέρνηση των ΗΠΑ, η οποία όμως προσποιείται πως δεν το αντιλαμβάνεται, γιατί στο κοινοβουλευτικό πολιτικό σύστημα ο ορίζοντας των κυβερνώντων είναι οι επόμενες εκλογές και αδιαφορούν για οτιδήποτε πέρα από αυτές. 5.6 Συμπεράσματα Η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει καταφέρει να οικοδομήσει ένα συνεκτικό επιχείρημα που να δικαιολογεί τη νομιμότητα και ηθικότητα των χτυπημάτων με μεα και να πείσει περί αυτού την πλειοψηφία της κοινής γνώμης των ΗΠΑ. Παρ όλ αυτά, ο ουσιαστικός έλεγχος των πρακτικών του Συμβούλιο συμμετέχουν πρώην κυβερνητικοί αξιωματούχοι των ΗΠΑ, ακαδημαϊκοί και διακεκριμένοι ειδικοί από το χώρο των ΜΜΕ και της δικαιοσύνης, βλ

133 που εφαρμόζουν οι ΗΠΑ κατά τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας είναι εξαιρετικά δύσκολος, λόγω μη δημοσιοποίησης των απαραίτητων στοιχείων. Οι ενδείξεις όμως συγκλίνουν προς το γεγονός ότι πολλές από τις ενέργειες των ΗΠΑ δεν είναι ούτε νόμιμες ούτε ηθικές. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι η κυβέρνηση του Πακιστάν έχει καταστήσει σαφές με κάθε μέσο και σε όλους τους τόνους ότι δεν δίνει έγκριση για πραγματοποίηση χτυπημάτων με μεα από τις ΗΠΑ στον εναέριο χώρο του, παρ' όλ' αυτά τα χτυπήματα συνεχίζονται με τον ισχυρισμό ότι η κυβέρνηση του Πακιστάν έχει δώσει κάποιου είδους κρυφή άδεια. Ως παράδειγμα ανηθικότητας μπορούμε να αναφέρουμε την επιβεβαιωμένη πραγματοποίηση διπλών χτυπημάτων, τα οποία στοχεύουν όσους σπεύδουν να παράσχουν βοήθεια στα θύματα ενός πρώτου χτυπήματος, πρακτική την οποία ο ΟΗΕ έχει χαρακτηρίσει ως έγκλημα πολέμου. Τα χτυπήματα με μεα έχουν προκαλέσει επίσης το θάνατο σημαντικού αριθμού αμάχων, ο οποίος όμως με τα χρόνια και την τελειοποίηση των πρακτικών έχει μειωθεί. Σε κάθε περίπτωση η διάκριση μαχητών και αμάχων σε περιβάλλον μη συμβατικού πολέμου παραμένει δύσκολη. 133

134 Κεφ. 6: Τα μεα του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ και τη Συρία Το ΙΚ έχει χρησιμοποιήσει επανειλημμένα μεα κατά τη διάρκεια του πολέμου τόσο στο Ιράκ όσο και στη Συρία εκκινώντας από το Ευρύτερη και πιο εξελιγμένη χρήση έχει σημειωθεί στο Ιράκ. Η βασική διαφορά όμως του ΙΚ από την Χεζμπολά και τη Χαμάς είναι ότι το ΙΚ δεν διαθέτει ένα κράτος-χορηγό, όπως η Χεζμπολά κυρίως και η Χαμάς σε μικρότερο βαθμό διαθέτουν το Ιράν.394 Έτσι, το ΙΚ δεν διαθέτει πρόσβαση σε στρατιωτικά μεα και βασίζεται στη χρήση ερασιτεχνικών και εμπορικών μεα, τα οποία έχουν μικρότερες δυνατότητες να φέρουν φορτίο και μηδενικές δυνατότητες ηλεκτρονικής άμυνας. 6.1 Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία αποτελεί την κατάληξη της συριακής έκφρασης του κινήματος της Αραβικής Άνοιξης.395 Μετά τις εξεγέρσεις στην Τυνησία και την Αίγυπτο, οι οποίες οδήγησαν στην ανατροπή των καθεστώτων του Μπεν Αλί και του Χόσνι Μουμπάρακ αντίστοιχα, μαζικές διαδηλώσεις ξέσπασαν τον Μάρτιο του 2011 σε διάφορες πόλεις της Συρίας κατά του καθεστώτος του Μπασάρ Αλ-Άσαντ.396 Κύριο αίτημα των διαδηλωτών ήταν η ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών και η παύση των απολυταρχικών και βίαιων πρακτικών του καθεστώτος Άσαντ. Στο υπόβαθρο όμως υπήρχε μια πολυετής οικονομική κρίση που επιδεινώθηκε από τη μεγάλη ξηρασία της περιόδου , η οποία οδήγησε εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες στη φτώχεια και τη μετανάστευση σε παραγκουπόλεις των αστικών κέντρων. Επιπλέον υπήρχε και φυλετικήθρησκευτική διάσταση, καθώς η σουνιτική πλειοψηφία των Σύριων δεν αισθανόταν να εκπροσωπείται επαρκώς από ένα καθεστώς που στηριζόταν στη θρησκευτική ομάδα των Αλεβιτών και στη μειοψηφία των Χριστιανών. Η αντίδραση του καθεστώτος Άσαντ στην εξέγερση υπήρξε ιδιαίτερα βίαιη, με αποτέλεσμα περαιτέρω όξυνση της κατάστασης. Τον Ιούλιο του 2011 λιποτάκτες από τον συριακό στρατό ίδρυσαν τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό, επιχειρώντας να ηγηθούν στις διάφορες ομάδες οπλισμένων ανταρτών που σχηματίζονταν. Μέχρι το 2012 η σύγκρουση είχε μετατραπεί σε εμφύλιο πόλεμο, με τις δύο ομάδες να μην μπορούν να κυριαρχήσουν καθολικά, με αποτέλεσμα μέχρι τα μέσα του 2013 να έχουμε φτάσει σε ένα αδιέξοδο. Το αποτέλεσμα ήταν η ενίσχυση της ισχύος των ακραίων ισλαμιστικών οργανώσεων που 394 Jackson, Brian A. κ.ά., Evaluating Novel Threats to the Homeland: Unmanned Aerial Vehicles and Cruise Missiles. RAND Corporation, Santa Monica CA, 2008, σ Για την Αραβική Άνοιξη βλ. π.χ. Arab Spring History.com, 2018, Για τις παρακάτω πληροφορίες βλ. κυρίως "Syrian Civil War" Encyclopædia Britannica Online, 9 Φεβρουαρίου 2018, και Syria's civil war explained from the beginning 8 Φεβρουαρίου 2018, 134

135 είχαν από την αρχή εισέλθει στη διαμάχη και εκμεταλλεύτηκαν την εξάντληση των αντιπολιτευόμενων δυνάμεων. Τον Απρίλιο του 2013 ο ηγέτης της Αλ-Κάιντα στο Ιράκ, την οποία αργότερα μετονόμασε σε Ισλαμικό Κράτος στο Ιράκ, Αμπού Μπακρ Αλ-Μπαγκνταντί ανακοίνωσε την συνένωση της οργάνωσής του με τον συριακό της κλάδο Μέτωπο Αλ-Νούσρα, υπό την ονομασία Ισλαμικό Κράτος στο Ιράκ και τη Συρία. Στην ανακοίνωση αυτή αντέδρασε η ηγεσία της Αλ-Νούσρα, με αποτέλεσμα τμήμα της Αλ-Νούσρα να στραφεί εναντίον του ΙΚ. Αυτό δεν εμπόδισε το ΙΚ να προωθήσει επιτυχώς τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις, με αποκορύφωμα τον Ιούνιο του 2014, οπότε και ήλεγχε μεγάλες εκτάσεις στη βόρεια και ανατολική Συρία, καθώς και στο δυτικό και κεντρικό Ιράκ, οπότε και ο Αλ-Μπαγκνταντί ανακοίνωσε την ίδρυση του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους. Η κατάσταση όμως στη Συρία περιπλέκονταν τόσο λόγω της ύπαρξης σημαντικής κουρδικής μειονότητας στα βόρεια της χώρας, όσο και λόγω των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων διάφορων ξένων δυνάμεων που ενεπλάκησαν στη σύγκρουση. Οι ΗΠΑ κράτησαν από την αρχή αρνητική στάση έναντι του καθεστώτος Άσαντ, που υπήρξε άλλωστε διαχρονικά μη συνεργάσιμο με αυτές. Επιχείρησαν να στηρίξουν με χρήματα και εξοπλισμό διάφορες αντιπολιτευόμενες ομάδες που σχετίζονταν με τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό, πολλές όμως από αυτές διατηρούσαν δεσμούς με ακραίες ισλαμιστικές οργανώσεις και συνέβαλαν στη γιγάντωση του ΙΚ. Η Τουρκία ήταν επίσης εχθρική προς το καθεστώς Άσαντ, δεν ήθελε όμως ενίσχυση της επιρροής των Κούρδων. Ιράν και Ρωσία υποστήριζαν το καθεστώς Άσαντ. Μετά την έναρξη αεροπορικών επιδρομών κατά στόχων του ΙΚ στο Ιράκ τον Αύγουστο του 2014, οι ΗΠΑ αποφάσισαν το Σεπτέμβριο την επέκταση της δράσης τους και στη Συρία. Από το Σεπτέμβριο του 2015 αεροπορικές επιδρομές ξεκίνησε και η Ρωσία, η οποία δεν στοχεύει μόνο στο ΙΚ, αλλά και σε άλλες ένοπλες οργανώσεις που αντιμάχονται το καθεστώς Άσαντ, πολλές από τις οποίες τυγχάνουν υποστήριξης από τις ΗΠΑ. Από το 2012 στη χώρα δραστηριοποιείται στο πλευρό του καθεστώτος Άσαντ και η λιβανέζικη σιιτική οργάνωση Χεζμπολά, η οποία υποστηρίζεται από το Ιράν. Από τις 20 Ιανουαρίου 2018 χερσαία στρατιωτική επέμβαση πραγματοποιεί και η Τουρκία, η οποία επιδιώκει να πλήξει κουρδικές δυνάμεις στην περιοχή του Αφρίν, κοντά στα τουρκο-συριακά σύνορα. Ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας αριθμεί μέχρι τώρα περίπου 500 χιλιάδες νεκρούς, ενώ ο μισός πληθυσμός της χώρας, περίπου 11 εκατομμύρια, έχει αναγκαστεί να εγκαταλείψει το σπίτι του, εξ αυτών οι μισοί στο εξωτερικό UN High Commissioner for Refugees, Syria Regional Refugee Response 135

136 6.2 μεα του ΙΚ στη Συρία Η πρώτη καταγεγραμμένη χρήση μεα από το ΙΚ στη Συρία χρονολογείται από τον Αύγουστο του Επρόκειτο φυσικά για χρήση για αναγνωριστικούς σκοπούς από ένα μεα DJI Phantom FC40, με τη χαρακτηριστική σχεδίαση των τεσσάρων μικρών ελίκων και ενσωματωμένη κάμερα με σύνδεση Wi-Fi, το οποίο πωλούνταν τότε ελεύθερα στο εμπόριο για λιγότερα από 500 δολάρια ΗΠΑ. Το μεα αξιοποιήθηκε για να καταγράψει τη δομή και τη χωροταξία της συριακής αεροπορικής στρατιωτικής βάσης Αλ-Ταμπκά στην επαρχία της Ράκας, την οποία τελικά το ΙΚ κατάφερε μέχρι το τέλος του μήνα να καταλάβει. Η αναγνωριστική αυτή επιχείρηση προσέφερε στα στρατεύματα του ΙΚ πολύτιμη επιπρόσθετη επίγνωση της κατάστασης (situational awareness).398 Με την κατάληψη της βάσης Αλ-Ταμπκά ολοκληρώθηκε και ο έλεγχος της επαρχίας της Ράκα από το ΙΚ. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγες μέρες αργότερα το ΙΚ δημοσίευσε στο διαδίκτυο βίντεο με σκηνές από την μάχη της κατάληψης της αεροπορικής βάσης τονίζοντας ιδιαίτερα για προπαγανδιστικούς λόγους την αξιοποίηση του μεα. 399 Στα τέλη του 2014 το ΙΚ ακολούθησε την ίδια προπαγανδιστική τακτική στην πολιορκία του Κομπάνι, στην επαρχία του Χαλεπίου, δημοσιεύοντας βίντεο με σκηνές που έχουν ληφθεί από μεα και προβάλουν τις στρατιωτικές επιτυχίες του ΙΚ στο έδαφος. Δεν είναι σαφές κατά πόσο η χρήση μεα αξιοποιήθηκε και για σκοπούς ΠΕΑ.400 Στα μέσα του 2017, και ενώ το ΙΚ βρισκόταν υπό πίεση και υποχώρηση σε όλα τα μέτωπα της Συρίας, καταγράφονται δύο επιθέσεις με οπλισμένα μεα. Στις 11 Μαΐου 2017 μεα έπληξε τεθωρακισμένο όχημα (τανκ) τύπου SAA T-72 των ειδικών δυνάμεων του συριακού στρατού με οβίδα πυροβολικού πέριξ της πόλης Αλ-Μαχντούμ της επαρχίας Χαλεπίου, που μόλις είχε καταληφθεί από τον συριακό στρατό. Αποτέλεσμα ήταν να καταστραφεί το οπίσθιο τμήμα του τανκ και να σκορπίσουν τα στρατεύματα. Το ΙΚ μάλιστα δημοσίευσε στο διαδίκτυο το βίντεο που τράβηξε το μεα (βλ. εικόνες κάτωθι) Tadjdeh, Yasmin Islamic State Militants in Syria Now Have Drone Capabilities National Defense Magazine, 28 Αυγούστου 2014, Earle, Geoff & Bruce Golding, ISIS using surveillance drones to target Syrian military New York Post, 26 Αυγούστου 2014, Moodley, Kiran Isis releases drone footage of suicide bombings in Kobani The Independent, 11 Δεκεμβρίου 2014, Tomson, Chris In pictures: Syrian Army tank takes direct hit from ISIS drone in rural Aleppo Al-Masdar News, 11 Μαΐου 2017, 136

137 Εικόνα 13: Εκτόξευση οβίδας από μεα του ΙΚ Εικόνα 14: Οβίδα από μεα του ΙΚ πλήττει τανκ του Συριακού στρατού Στις 13 Ιουνίου το ΙΚ δημοσίευσε και πάλι βίντεο που έχει ληφθεί από μεα που ρίχνει οβίδα σε ολιγάριθμη ομάδα μαχητών του Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (Syrian Democratic Forces SDF), οι οποίες αποτελούνται κυρίως από Κούρδους μαχητές, σε περιοχή της ανατολικής Ράκας η οποία μόλις είχε περάσει στον έλεγχο των φιλοκουρδικών δυνάμεων. Είναι άγνωστο αν υπήρξαν θύματα μεα του ΙΚ στο Ιράκ Η πρώτη χρήση μεα από το ΙΚ στο Ιράκ καταγράφεται τον Απρίλιο του 2015 και αφορά σε αναγνωριστική πτήση στις εγκαταστάσεις των μεγαλύτερων διυλιστηρίων του Ιράκ, στο Μπαϊτζί, 40 χιλιόμετρα βορείως του Τικρίτ. Σε προπαγανδιστικό βίντεο που δημοσίευσε το ΙΚ φαίνεται 402 Tomson, Chris In pictures: ISIS drones drop bombs on Kurdish militants in eastern Raqqa Al-Masdar News, 13 Ιουνίου 2017, 137

138 μάλιστα το μεα να είναι σε θέση να πραγματοποιεί λήψη βίντεο τη νύχτα με κάμερα υπερύθρου και να την αποστέλλει σε πραγματικό χρόνο σε κάποιο κέντρο επιχειρήσεων. 403 Αργότερα το ΙΚ ισχυρίστηκε ότι κατέλαβε το διυλιστήριο, γεγονός όμως που αρνήθηκε κατηγορηματικά η ιρακινή κυβέρνηση.404 Η επόμενη χρήση μεα για αναγνωριστικούς σκοπούς από το ΙΚ στο Ιράκ χρονολογείται τον Ιανουάριο του 2016, όταν χρησιμοποιήθηκε για τον σχεδιασμό μιας επίθεσης σε στρατόπεδο στην περιοχή της Φαλούτζα.405 Και η χρήση αυτή έγινε σε μια περίοδο που το ΙΚ βρισκόταν υπό πίεση και υποχώρηση στην περιοχή, ενώ λίγο αργότερα άρχισε η λεγόμενη Τρίτη Μάχη της Φαλούτζα, η οποία οδήγησε στην εκδίωξη του ΙΚ από την πόλη και την ευρύτερη περιοχή της Φαλούτζα. Έχει ενδιαφέρον ότι τον Μάρτιο του 2016 εμφανίστηκε στην εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων και αρχείων μέσω έξυπνων τηλεφώνων (smartphones) Telegram ένα κλειστό κανάλι με τίτλο Islamic State Scientists & Engineers (Επιστήμονες και Μηχανικοί του Ισλαμικού Κράτους). Μέσω αυτού εμφανιζόταν το Ισλαμικό Κράτος να καλεί τους επιστήμονες οπαδούς του να συνεργαστούν σε μια σειρά τεχνολογικών σχεδίων μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και συστήματα τηλεχειρισμού από μεγάλη απόσταση με χρήση ενισχυτών ισχύος, τεχνολογία η οποία σχετίζεται με την προσπάθεια να αποκτήσουν τα μεα της οργάνωσης μεγαλύτερο βεληνεκές. Επίσης περιλαμβάνονταν έρευνα για μάγνητρο ικανό για πλήρη παρεμβολή (jamming) στα αντίπαλα συστήματα εναέριας πλοήγησης, κάτι που παραπέμπει στην άμυνα από επιθέσεις μεα, αλλά μπορεί να αξιοποιηθεί και για τον εξοπλισμό των μεα του ΙΚ με συστήματα αποφυγής παρεμβολών και ηλεκτρονικού πολέμου του αντιπάλου.406 Στις αρχές Ιουλίου του 2016 το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ ζήτησε από το Κογκρέσο την έγκριση έκτακτου κονδυλίου 20 εκατομμυρίων δολαρίων για την αντιμετώπιση της απειλής των οπλισμένων μεα στις αμερικανικές δυνάμεις στο Ιράκ. Σε δήλωση του εκπροσώπου του ειδικού γραφείου του Πενταγώνου για την αντιμετώπιση της απειλής των μεα (Joint Improvised-Threat Defeat Agency) αναφέρθηκε ότι το ΙΚ χρησιμοποιεί μεα για αναγνωριστικούς σκοπούς, για να προσφέρουν 403 Avellino, Ralph & Gilad Shiloach, Video: ISIS Uses Drones In Oil Refinery Assault vocative, 17 Απριλίου 2015, Damon, Arwa & Hamdi Alkhshali ISIS targets Iraq's largest oil refinery CNN, 13 Απριλίου 2015, Almohammad, Asaad & Anne Speckhard, ISIS Drones: Evolution, Leadership, Bases, Operations and Logistics ICSVE Research Reports, Μάιος 2017, ISIS Engineers And Scientists Collaborate On Projects In Telegram Channel, MEMRI Cyber & Jihad Lab, 21 Μαρτίου 2016, 138

139 πληροφορίες και απόκτηση στόχου σε οχήματα που φέρουν εκρηκτικά, καθώς και για πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο (real-time intelligence). Αναφέρθηκε επίσης ότι τα μεα μπορούν να χρησιμοποιηθούν επίσης και για την εκτόξευση ΑΕΜ (IEDs).407 Πράγματι, μετά από λίγες ακόμα χρήσεις μεα από το ΙΚ για προπαγανδιστικούς κυρίως λόγους (εναέριες λήψεις που δείχνουν την προέλαση στρατευμάτων του ΙΚ και δημιουργούν μια αίσθηση πλήρους ελέγχου του πεδίου της μάχης από το ΙΚ) και δευτερευόντως αναγνωριστικούς, πραγματοποιήθηκε μετά τα μέσα του 2016 η μετάβαση από τα αμιγώς αναγνωριστικά μεα στα οπλισμένα μεα. Τον Αύγουστο μάλιστα το ΙΚ κάλεσε τους οπαδούς τους να αγοράσουν μεα από την ελεύθερη αγορά, να συνδέσουν επάνω τους χειροβομβίδες ή ό,τι άλλο εκρηκτικό μπορούσαν να βρουν και να πραγματοποιήσουν επιθέσεις στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ρίο ντε Τζανέιρο. Τελικά δεν υπήρξαν τέτοιες επιθέσεις. Στις αρχές Οκτωβρίου 2016 σημειώθηκαν τρία περιστατικά με οπλισμένα μεα του ΙΚ. Τα δύο πρώτα εξουδετερώθηκαν χωρίς θύματα από ιρακινά στρατεύματα. Παρόμοια μεα, αγορασμένα από το ελεύθερο εμπόριο, επιχειρούσαν για καιρό στις εμπόλεμες ζώνες του Ιράκ και ήταν γνωστό ότι εκτελούσαν αποστολές ΠΕΑ για λογαριασμό του ΙΚ. Η όπλισή τους ήταν μια ποιοτική μεταβολή που ώθησε τις αμερικανικές δυνάμεις να εκδώσουν προειδοποίηση προς τις ιρακινές δυνάμεις ασφαλείας να αντιμετωπίζουν από δω και στο εξής κάθε μεα ως οπλισμένο. Στις 11 Οκτωβρίου όμως κουρδικές δυνάμεις Πεσμεργκά στο βόρειο Ιράκ κατέρριψαν ένα μικρό μεα και καθώς το αποσυναρμολογούσαν για να το εξετάσουν, το μεα εξερράγη, σκοτώνοντας δύο Κούρδους μαχητές και τραυματίζοντας σοβαρά δύο Γάλλους εκπαιδευτές τους. 408 Τα εκρηκτικά ήταν τοποθετημένα σε κάτι που έμοιαζε με μπαταρία και δεν φαινόταν, κάτι που δείχνει ότι η επίθεση είχε σχεδιαστεί σαν παγίδα (booby-trap), όπως και τελικά συνέβη. Το περιστατικό αυτό θεωρείται η πρώτη φορά που το ΙΚ χρησιμοποίησε οπλισμένο μεα προκαλώντας θανάτους.409 Τα μεα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη μάχη για την ανακατάληψη της Μοσούλης, που διεξήχθη από τον Οκτώβριο του 2016 έως τον Ιούλιο του Το κουρδικό πρακτορείο ειδήσεων Rudaw δημοσίευσε στις 7 Ιανουαρίου 2017 βίντεο που δείχνει καθαρά ένα μικρό ερασιτεχνικό μεα του δημοφιλούς τύπου με τους τέσσερις μικρούς έλικες να ρίχνει εκρηκτικά εναντίον των ιρακινών 407 Islamic State fighters using drones with IEDs and spy cameras, says Pentagon, Telegraph, 7 Ιουλίου 2016, IS conflict: Booby-trapped drone kills Kurdish fighters in Iraq BBC, 12 Οκτωβρίου 2016, Schmidt, Michael S. & Eric Schmitt, Pentagon Confronts a New Threat From ISIS: Exploding Drones The New York Times, 11 Οκτωβρίου 2016, 139

140 ειδικών δυνάμεων σε κάποιο προάστιο της Μοσούλης. Όπως αναφέρει, μέσα σε μία ώρα εμφανίστηκαν δέκα μεα τα οποία πέταξαν χειροβομβίδες.410 Λίγες μέρες αργότερα εμφανίστηκαν φωτογραφίες τέτοιων μεα, τα οποία είχαν πέσει στα χέρια των ιρακινών δυνάμεων.411 Το ίδιο το ΙΚ δημοσίευσε στο διαδίκτυο βίντεο με εναέριες λήψεις από μεα το οποίο ρίχνει αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανισμούς (ΑΕΜ, αγγλ. Improvised Explosive Devices - IEDs) με ικανή ακρίβεια σε ιρακινούς στρατιώτες, άρματα μάχης και κτίρια. Οι εκρήξεις φαίνονται χαμηλής ισχύος, αλλά θανατηφόρες.412 Επρόκειτο για το μεα Skywalker X8, κινεζικής κατασκευής, το οποίο πωλείται ελεύθερα έναντι περίπου τριακοσίων δολαρίων ΗΠΑ και μπορεί να φέρει φορτίο ως δύο κιλά. Επρόκειτο για ένα από τα πρώτα περιστατικά μετάβασης του ΙΚ στο στάδιο των οπλισμένων μεα με ΑΕΜ, μετά από το στάδιο των μεα για αναγνώριση και το στάδιο των μεα με χειροβομβίδα. Το περιστατικό απασχόλησε αρκετά τις αμερικανικές δυνάμεις στο Ιράκ, με τον τότε Γενικό Γραμματέα Στρατιωτικών Υποθέσεων (Secretary of the Army) του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ Έρικ Φάνινγκ να δηλώνει ότι ο στρατός δοκιμάζει πάνω από είκοσι συστήματα για την ανίχνευση και ηλεκτρονική καταπολέμηση των αντίπαλων μεα.413 Είναι χαρακτηριστικό ότι η χρήση οπλισμένων μεα από το ΙΚ εντάθηκε όσο το ΙΚ βρισκόταν σε υποχώρηση, και μαζί με τα μεα εντάθηκε και η προπαγάνδα η οποία τα παρουσίαζε σαν το όπλο που θα ανατρέψει την κατάσταση στα πεδία των μαχών. 414 Στις 14 Απριλίου 2017 οι New York Times δημοσίευσαν βίντεο του ανταποκριτή τους στη Μοσούλη, όπου φαίνεται επίθεση μικρού μεα σε ιρακινές κυβερνητικές δυνάμεις. Οι κυβερνητικοί επιχειρούν να το καταρρίψουν με ριπές αυτόματων όπλων, όμως δεν τα καταφέρνουν, και το μεα ρίχνει χειροβομβίδα σε παρακείμενο οικίσκο, όπου τραυματίζει έναν μαχητή.415 Γενικά, ο μήνας-κλειδί για την προπαγάνδα του ΙΚ σχετικά με τη στρατιωτική του δυνατότητα να χρησιμοποιεί μεα ήταν ο Φεβρουάριος του Κατά τη διάρκειά του το ΙΚ δημοσίευσε στο διαδίκτυο πλήθος βίντεο που δείχνουν μεα να πλήττουν στόχους τόσο στο Ιράκ όσο και στη Συρία. Κάποιες από αυτές τις επιχειρήσεις διεξάγονταν μάλιστα κατά τη νύχτα. Υπάρχει επίσης βίντεο που δείχνει εκπαίδευση μαχητών του ΙΚ στη στρατιωτική χρήση μεα σε στρατόπεδο στο Σαλάχ-Αλ- 410 In the battle for Mosul, grenades rain down from ISIS drones Rudaw, 7 Ιανουαρίου 2017, Watson, Ben The Drones of ISIS Defense One, 12 Ιανουαρίου 2017, Scarborough, Rowan How ISIS-controlled drones like this are striking new fear within the U.S. military The Washington Times, 24 Ιανουαρίου 2017, Scarborough, όπ.π. 414 Almohammad & Speckhard, όπ.π. 415 Βλ

141 Ντιν του Ιράκ.416 Στα τέλη Μαρτίου μάλιστα, μετά από επίθεση σε επιτελικό πόστο του ΙΚ στη βόρεια Συρία και κατάληψή του από δυνάμεις που αντιμάχονται το ΙΚ, περιήλθε στη δημοσιότητα αρχείο που περιέχει εργασία τυνήσιου μηχανικού του ΙΚ, ο οποίος εργαζόταν προκειμένου να αυξήσει την ικανότητα φέροντος φορτίου των μεα στα 20 κιλά, προκειμένου να οπλίζονται με περισσότερα εκρηκτικά και να προκαλούν μεγαλύτερη βλάβη.417 Γενικότερα παρατηρούμε επέκταση της χρήσης μεα από το ΙΚ, αλλά και βελτίωση των επιχειρησιακών τους δυνατοτήτων από το 2014 έως το Παρατηρούμε επίσης ότι το ΙΚ αξιοποίησε τη χρήση των μεα για προπαγανδιστικούς σκοπούς, προκειμένου να ενισχύσει το κύρος του ως οργάνωση στρατιωτικά ισχυρή, να ενισχύσει το ηθικό των μαχητών και των οπαδών του, αλλά και να πλήξει το ηθικό των αντιπάλων του, δημιουργώντας ένα διαρκές αίσθημα επικείμενης από αέρος απειλής. Διαπιστώνουμε τέλος ότι η επέκταση της χρήσης μεα δεν κατέστη ικανή να αποσοβήσει την υποχώρηση και την ήττα της οργάνωσης στα περισσότερα επχειρησιακά μέτωπα. Οι λόγοι γι' αυτό είναι αρκετοί, με κύριο το ότι άλλα όπλα που χρησιμοποίησαν οι αντίπαλοι του ΙΚ, όπως ο από αέρος βομβαρδισμός με επανδρωμένα αεροσκάφη, αποδείχθηκαν πολύ πιο καθοριστικής σημασίας, αλλά και γιατί σταδιακά οι αντίπαλοι βρήκαν κάποιους τρόπους να αντιμετωπίσουν την απειλή των μεα. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε εν συντομία σε αυτούς τους τρόπους. 6.4 Μέτρα αντιμετώπισης των μεα του ΙΚ Από τις αρχές του 2016 ο Στρατός των ΗΠΑ προέβη σε ενέργειες ώστε να αποκτήσει κάποιο αποτελεσματικό όπλο κατά της τρομοκρατικής απειλής των μεα. Συγκεκριμένα αναζήτησε ένα όπλο το οποίο να είναι σε θέση να ανιχνεύει τα ηλεκτρονικά σήματα των μεα και να παρεμβάλλεται σε αυτά ώστε να απενεργοποιεί τη ζεύξη μεταξύ του μεα και του απομακρυσμένου χειριστή του. Αυτό γιατί τα παραδοσιακά όπλα χειρός, καθώς και τα αυτόματα, αποδείχθηκαν ανεπαρκή στην επίτευξη στόχων μεα, λόγω του μικρού μεγέθους και της υψηλής ταχύτητας των τελευταίων. Επίσης, συχνά η ανίχνευση των μεα γινόταν την τελευταία στιγμή, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής διαθέσιμος χρόνος για την κατάρριψη του μεα πριν αυτό χτυπήσει το στόχο του.418 Τελικά, στα μέσα του 2016 εμφανίστηκε στα χέρια στρατιωτών της δύναμης των ΗΠΑ στο 416 Almohammad & Speckhard, όπ.π. 417 Kimery, Anthony Identity Of ISIS Drone Engineer, Plan To Improve Drones' Ability To Carry Explosives Homeland Security Today, 4 Απριλίου 2017, Cox, Matthew Army Testing New Weapons to Combat Weaponized Drones Military.com, 29 Ιανουαρίου 2016, 141

142 Ιράκ419 το όπλο DroneDefender της εταιρείας Battelle. Πρόκειται για ντουφέκι που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας στρατιώτης στηρίζοντάς το στον ώμο του και δεν απαιτεί εκτενή εκπαίδευση για την χρήση του. Το όπλο δεν χρησιμοποιεί σφαίρες, αλλά εκπέμπει ραδιοκύματα, με τα οποία μπορεί να διαταράξει μέχρι βαθμού πλήρους διακοπής τη ραδιοζεύξη του μεα με τον απομακρυσμένο χειριστή του, καθώς επίσης και τη δυνατότητά του να συγχρονίζεται με δίκτυα GPS. Η εμβέλειά του είναι περίπου 350 μέτρα και τα σήματά του εκπέμπονται σε έναν κώνο στερεάς γωνίας 30 μοιρών.420 Για τη βελτίωση της ταχύτητας αντίδρασης σε επίθεση μεα, ο στρατός μελετά επίσης συστήματα φορητών ραντάρ, ώστε να ανιχνεύονται τα σήματα των μεα από ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων και να υπάρχει επαρκής χρόνος προετοιμασίας για τη στόχευση και εξουδετέρωσή τους.421 Από την άλλη μεριά, οι δυνάμεις ασφαλείας του Ιράκ έχουν προμηθευθεί ένα παρόμοιο σύστημα, το Raysun MD1 κατασκευής της εταιρείας Jiun-An Technology Co. από την Ταϊβάν, παρομοίως σε μορφή τυφέκιου ώμου, το οποίο επίσης εκπέμπει ραδιοκύματα προκειμένου να παρεμβάλλεται στις επικοινωνίες των αντίπαλων μεα, με αποτέλεσμα το μεα να αντιδρά σαν να βρίσκεται εκτός εμβέλειας του χρήστη του (βλ. εικόνα 15 κάτωθι). 422 Αυτό σημαίνει πως είτε επιστρέφει στον χειριστή του, είτε κατέρχεται για προσγείωση. Η εμβέλεια του όπλου σύμφωνα με τις προδιαγραφές του κατασκευαστή του είναι 1100 μέτρα, η γωνία εκπομπής του είναι 15 μοίρες, ενώ η διάρκεια της μπαταρίας του είναι μία ώρα. 423 Το πρόβλημα με τα αμυντικά συστήματα αυτά είναι ότι υπάρχει κίνδυνος το αντίπαλο μεα να καταρριφθεί και ο εκρηκτικός μηχανισμός του να εκραγεί στο σημείο κατάρριψης. Συνολικά παρατηρούμε ότι η αντιμετώπιση των μεα του ΙΚ επιτυγχάνεται με ελαφρύ, εύχρηστο και σχετικά φθηνό οπλισμό, χωρίς να απαιτείται η ανάπτυξη εξελιγμένων αντιαεροπορικών συστημάτων. 419 Υπενθυμίζεται ότι μετά την πλήρη αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων από το Ιράκ το 2011, τον Ιούνιο του 2014 οργανώθηκε με πρωτοβουλία των ΗΠΑ μια νέα διεθνής στρατιωτική αποστολή στο Ιράκ, η Combined Joint Task Force Operation Inherent Resolve (CJTF OIR). Σκοπός της ήταν η κατανίκηση του ΙΚ. Η αποστολή αυτή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Σύμφωνα με το πρωτοχρονιάτικο μήνυμα του Διοικητή της Δύναμης Υποστράτηγου Φανκ, 98% των εδαφών που ήλεγχε το ΙΚ έχουν ήδη ανακτηθεί, βλ. δελτίο τύπου στην επίσημη ιστοσελίδα της δύναμης, CJTF-OIR PAO, CJTF-OIR reflects on 2017 and looks forward to Ιανουαρίου 2018, Gibbons-Neff, Thomas The U.S. is apparently using anti-drone rifles against the Islamic State The Washington Post, 26 Ιουλίου 2016, Cox, όπ.π. 422 O' Connor, Tom ISIS Has No Air Force, But It Has An Army Of Drones That Drop Explosives Newsweek, 17 Απριλίου 2017, Malyasov, Dylan Iraq s soldiers using Taiwanese-made RAYSUN MD1 counter drone system in Iraq Defence Blog, 13 Απριλίου 2017, 142

143 Εικόνα 15: Όπλο αντιμετώπισης μεα Raysun MD1 του ιρακινού στρατού Το μεα ως μέσο προπαγάνδας Είναι γνωστό ότι μέρος της αρχικά επιτυχούς προέλασης του ΙΚ στο Ιράκ και τη Συρία, κυρίως κατά τα έτη 2013 και 2014, οφείλεται και στην μοναδική ικανότητα που επέδειξε η οργάνωση στην προπαγάνδα. Η προπαγάνδα αυτή είχε τρία κύρια αποτελέσματα: ενίσχυση του ηθικού των στρατευμάτων του, κατάπτωση του ηθικού των αντιπάλων στρατευμάτων και, σημαντικότερο ίσως όλων, επιτυχή προσέλκυση σημαντικού αριθμού μαχητών, κυρίως από το εξωτερικό. Το ΙΚ έδειξε να γνωρίζει πολύ καλά τη βασική αρχή της τρομοκρατίας, ότι δηλαδή η βλάβη που προκαλεί μια τρομοκρατική ενέργεια στον εχθρό δεν προέρχεται τόσο από το καθαυτό πλήγμα, αλλά κυρίως από τον ψυχολογικό αντίκτυπο που αυτό προκαλεί. Για το λόγο αυτό το ΙΚ έστησε ένα μηχανισμό στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέσω του οποίου προέβαλε στον υπερθετικό βαθμό τις όποιες στρατιωτικές του επιτυχίες. Παράλληλα, το ΙΚ απέκλινε σημαντικά από τις μορφές και τεχνικές προπαγάνδας που είχαν υιοθετήσει τζιχαντιστικές οργανώσεις κατά το παρελθόν, όπως για παράδειγμα η Αλ-Κάιντα επί Μπιν Λάντεν, και υιοθέτησε μια προσέγγιση που δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στην αισθητική των μηνυμάτων του. Η δε αισθητική αυτή δεν είχε καμία σχέση με τις αρχές του φονταμενταλιστικού Ισλάμ τις οποίες ευαγγελίζονταν, αλλά προέρχονταν εμφανώς από κώδικες του δυτικού κινηματογράφου και τηλεόρασης. Με τον τρόπο αυτό κατάφερε να προσελκύσει στις τάξεις του πλήθος νεαρών ισλαμιστών που μεγάλωσαν στις χώρες της Δύσης και ήταν εξοικειωμένοι με τη δυτική κουλτούρα, κατάφερε όμως επίσης να πλήξει την ίδια την υπόσταση της κουλτούρας αυτής, στρέφοντάς την εναντίον του ίδιου της του εαυτού. Στα 424 Πηγή: Malyasov, όπ.π. 143