ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΣΜΥΡΙ ΩΡΥΧΕΙΑ ΝΑΞΟΥ

Transcript

1 ερευνητικό πρόγραµµα ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΣΜΥΡΙ ΩΡΥΧΕΙΑ ΝΑΞΟΥ επιστηµονικός υπεύθυνος Γιάννης Πολύζος, Αντιπρύτανης,Αν. Καθηγητής ΕΜΠ οµάδα µελέτης Αντώνης Ζ.Φραγκίσκος, ρ Μηχανικός Μεταλλείων Καθηγητής ΕΜΠ Τόνια Κατερίνη, Αρχιτέκτων Μηχανικός Νίκος Μπελαβίλας, ρ Αρχιτέκτων Μηχανικός Αντώνης Πλυτάς, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Το πρόγραµµα χρηµατοδοτήθηκε από την Επιτροπή Ερευνών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Αθήνα Σεπτέµβριος 1996-Ιανουάριος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ (Α.Ζ. Φραγκίσκος)...σελ.1 1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ «ΕΝΑΕΡΙΟΥ»...σελ Γεωγραφικά στοιχεία του έργου (Τ.Κατερίνη, Ν.Μπελαβίλας)...σελ Οι σταθµοί (Τ.Κατερίνη,Ν.Μπελαβίλας)...σελ Οι πυλώνες (Τ.Κατερίνη,Ν.Μπελαβίλας)...σελ Ο µηχανολογικός εξοπλισµός του «εναερίου» (Α.Πλυτάς)...σελ Η εκµετάλλευση της Σµύριδας Νάξου κατά τις τελευταίες δεκαετίες (Α.Ζ.Φραγκίσκος)...σελ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ...σελ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΟΥ «ΕΝΑΕΡΙΟΥ»...σελ Πρώτο Επίπεδο, Ενίσχυση των µέτρων προστασίας και άµεσες σωστικές επεµβάσεις...σελ εύτερο Επίπεδο, Συνολική επέµβαση για αναστηλώσεις και συντηρήσεις...σελ Τρίτο Επίπεδο, Αξιοποίηση και επανάχρηση του συστήµατος του «εναερίου» και της περιοχής των σµυριδωρυχείων...σελ.43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΡΙ ΣΜΥΡΙ ΟΣ...σελ.45 2

3 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η Ναξία Σµύρις το σµυρίγλι όπως το λένε οι ντόπιοι, ήταν ένα από τα πιο αξιόλογα προϊόντα της Ελλάδας. Παγκόσµια γνωστό χρησιµοποιείται ως αποξεστικό και λειαντικό για µέταλλα, κράµατα, γυαλί, ξύλο, ορυκτά ή πετρώµατα, αµµοβολή και καθαριστικό ρυζιού. Χρησιµοποιείται και ως αντιολισθητικό σε βιοµηχανικά δάπεδα και δρόµους. Ο Α.Κορδέλλας το 1878 γράφει για τη σµύριδα 1 Η εξόρυξις εκτελείται διά του πυρός όταν ο σµυριδαγωγός όγκος τύχη συµπαγής, δια µοχλών και τύκων, όταν ούτος ήναι διερρωγώς. Το δικαίωµα του ορύττειν κατ αποκοπή τη σµύριδα κέκτηνται µόνο οι σµυριδωρύκται των δήµων Κορωνίδος και Απειράνθου, ων ο αριθµός ανέρχεται εις 500. Λαµβάνουσι δε ούτοι 2,5 δρχ. δι έκαστον στατήρα παραδοθείσης σµύριδος εν τοις οικείοις όρµοις. Η ετήσια δε παραγωγή και εξόδευσις ανέρχεται σε στατήρων (περίπου τόννοι) αξίας περίπου δρχ. επιβαρυνόµενη µε έξοδα εξορύξεως, µεταφοράς και µισθών υπαλλήλων δρχ. Το 1927 ο Γ.Ξυνόπουλος γράφει για τη σµύριδα 2 Μετά την εξόρυξη του ορυκτού διαχωρίζεται υπό των σµυριδορυκτών εις εµπορεύσιµον και µη τοιούτον[...] το εµπορεύσιµον µεταφέρεται εις τους όρµους φόρτωσης [εννοεί Λυώνα και Μουτσούνα]... δαπάναις των σµυριδρυκτών δι ηµιόνων µέσω εδάφους αποτόµου και βραχώδους. Με πρόσθετο τίµηµα στην τιµή πώλησης 1 αγγλική λίρα /τόν. το συγκεντρώθηκαν αγγλ. λίρες, από τις οποίες δαπανήθηκαν για την κατασκευή του «εναέριου», σιδηρογραµµών µε βαγόνια, κεκλιµένων επιπέδων, οικηµάτων, αποθηκών κ.α., που βοήθησαν σηµαντικά στην πάντοτε αναχρονιστική εκµετάλλευση. Η διάθεση το 1825 ήταν 600 τόννοι για να φθάσει το 1916 στους τον. (Α Παγκόσµιος Πόλεµος) και να πέσει στους 2035 τόν./χρόνο το Το 1926 το πρόσοδο του Κράτους ήταν χρυσές δρχ. το χρόνο, έναντι δρχ. από όλα τα έσοδα των ιδιωτικών και δηµοσίων µεταλλείων. Σήµερα, µια υποτυπώδης παραγωγή και παράδοση σµύριδας επιδοτείται µε δεκάδες εκατοµµύρια το χρόνο για λόγους κοινωνικής και πολιτικής αντίληψης. 1 Η Ελλάς εξεταζοµένη γεωλογικώς καί ορυκτολογικώς, υπό Ανδρέου Κορδέλλα, ορυκτολόγου, κατ αίτησιν της Κεντρικής Επιτροπής διά την Παγκόσµιον Εκθεσιν τού Αθήνησι εκ του Τυπογραφείου της Φιλοκαλίας, Γ.Ξυνόπουλος, Τµηµ/ρχης ηµοσίων Εκµεταλεύσεων Υπουργείου Εθνικής Οικονοµίας, Μελέτη περί της Ναξίας Σµύριδος. Εν Αθήναις Τύποις Καβαλιέρου καί Βήχου,

4 Ο «εναέριος» λειτούργησε από το 1930 µέχρι το 1978, οπότε και καταργήθηκε ως αντιοικονοµικός για να αντικατασταθεί µε φορτηγά αυτοκίνητα που µεταφέρουν τη σµύριδα στις αποθήκες του ηµοσίου στη Μουτσούνα, από δρόµους που ανοίχθηκαν γι αυτό. Η σµύριδα είχε χαρακτηριστεί ως ιδιοκτησία των κατοίκων των χωριών Κορώνα, Σκαδού και Απειράνθου. Νόµοι που ακολούθησαν την έκαµαν εθνική, αλλά συµπληρώνουν. Οι κάτοικοι των ρηθέντων χωρίων έχουν το αποκλειστικό προνόµιον της εκµεταλλεύσεως της σµύριδος, ήτοι της εξορύξεως αυτής εκ των υπογείων εργασιών, ιδίαις δαπάναις, µε την υποχρέωσιν της παραδόσεως ταύτοις αποκλειστικώς εις το ηµόσιον, το οποίον καθορίζει την κατ έτος παραληπτέαν ποσότητα και την τιµήν αυτής κατά στατήρα, ως εργατικόν δικαίωµα, παραµένοντος του κράτους, ως αποκλειστικού εµπόρου αυτής (1935). Η ανόρθοδοξη αυτή σχέση Κράτους (έµπορος) µε σµυριδωρύκτες (προνόµια), µαζί µε τον ανταγωνισµό της Μικρασιατικής σµύριδας, τα τεχνιτά αποξεστικά (λειαντικά) και την κακή ποιότητα οδήγησαν την Νάξια σµύριδα σε αφανισµό. Από το 1878 µέχρι σήµερα έχουν γραφτεί πάνω από 70 επιστηµονικές µελέτες (νοµικές και τεχνικοοικονοµικές) για την αξιοποίηση του πολίτιµου τούτου ορυκτού (Κορδέλλας) χωρίς αποτέλεσµα. Τα ορυχεία φθήνουν και µαζί µ αυτά και όλα τα έργα που έχει κάνει το Κράτος, για βελτίωση της εκµετάλλευσης. Την ίδια µοίρα είχε κιο «εναέριος». Σε αγόρευσή του στη Βουλή, ο αείµνηστος Τρικούπης είχε πει Αν οκνήσωµεν να παραιτήσοµεν τάς παλαιάς τύρβους και µη αποδυθώµεν εις τον αγώνα υπέρ τής ηµετέρας Σµύριδος, όν προκαλεί ο προς αυτήν γοργώς αναπτυσσόµενος συναγωνισµός, κινδυνεύοµεν να ίδωµεν προσεχώς το χόρτον φυόµενον επί των ορυχείων της Νάξου. Α.Ζ. Φραγκίσκος τ. Πρύτανης Ε.Μ.Π. 4

5 1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ «ΕΝΑΕΡΙΟΥ» 1.1. Γεωγραφικά στοιχεία του έργου Ο «εναέριος» της Νάξου απετέλεσε τον κύριο τρόπο µεταφοράς της σµύριδας για τέσσερις δεκαετίες µέχρι το 1979, οπότε και άρχισε η οδική µεταφορά της. Σήµερα, µετά από είκοσι σχεδόν χρόνια απραξίας, ο «εναέριος» ακολουθεί µια σταθερή πορεία καταστροφής. Το σύντοµο οδοιπορικό στους σταθµούς - από την Μουτσούνα, περνώντας από τον Ασπαλαθρωπό, τον Κακόρυακα, τη Στραβολαγκάδα, τις Πεζούλες ως την αφετηρία της Πηγής - αναδεικνύει τα σηµαντικά σηµερινά χαρακτηριστικά του, που συνοψίζονται στο ότι πρόκειται για ένα σχεδόν πλήρες σύστηµα εναέριας µεταφοράς µήκους 9 χιλιοµέτρων, από τα ελάχιστα σωζόµενα στην Ελλάδα, που η προϊούσα φθορά το απειλεί µε εξαφάνιση στο κοντινό µέλλον. Ο «εναέριος» είναι ένα µεγάλης κλίµακας τεχνικό έργο που περιλαµβάνει: το δίκτυο των 72 πυλώνων ποικίλου ύψους (σε ακραίες περιπτώσεις φτάνει τα 40 µέτρα, εξαρτώµενου κυρίως από τη µορφολογία του εδάφους το µονό συρµατόσχοινο κυκλοφορίας µήκους 18 χιλιοµέτρων σε 3 κύκλους, µε 170 περίπου αναρτηµένα βαγονέτα, αρκετά από τα οποία αιωρούνται ακόµα γεµάτα µε σµύριδα τις ενδιάµεσες εγκαταστάσεις φόρτωσης τα δύο µηχανοστάσια κίνησης στη Μουτσούνα και τη Στραβολαγκάδα τον υποστηρικτικό κτιριακό εξοπλισµό, τις αποθήκες του υλικού και τις εγκαταστάσεις φόρτωσης στο µώλο της Μουτσούνας Το έργο άρχισε να σχεδιάζεται το 1920 και κατασκευάστηκε στην περίοδο Η επίσηµη έναρξη λειτουργίας έγινε το Η όλη κατασκευή µε πέτρα και µέταλλο και περιορισµένη µεταγενέστερη χρήση µπετόν, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο ως προς τους υπολογισµούς των τάσεων και την προσαρµογή του συνόλου στα πολύ ειδικά εδαφολογικά δεδοµένα. 3 - Το έργο κάλυψε τη µεταφορά της σµύριδας από τα ορυχεία της βορειο-ανατολικής Νάξου έως την ακτή της Μουτσούνας. Επρόκειτο για µία ιδαίτερα υψηλή παραγωγή πού κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα έφαθνε και ξεπερνούσε τους tn ετησίως, και απασχολούσε σχεδόν εντόπιους εργάτες. Αναλυτικά από το κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα εξορύχθησαν, 1911, tn, 1912, 8.268tn, 1913, tn, 1914, tn, 1915, tn, 1916, tn, 1917, tn, 1918, tn, 1919, tn, 1920, tn, 1921, tn, 1922, tn, 1923, tn 1924, tn 1925, tn, 1926, tn, 1927, tn 1928, tn 1929, tn και 1930, tn. Είναι επίσης γνωστό ότι κατά την περίοδο τα 9/10 περίπου της παραγωγής της Ναξίας σµύριδας εξήχθησαν εκτός Ελλάδος, κυρίως στην Αγγλία, Γαλλία, Γερµανία, Αµερική, Ολλανδία, Ιταλία κλπ.. Μπάτσης, Η Βαρειά Βιοµηχανία στην Ελλάδα, Αθήνα 1947, παράρτηµα πινάκων Ι.Β. Κωνσταντίνου και Μ.. Στασινόπουλος Σµύρις τόµος ΚΒ σελ.50-51στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ασκαλάκης Χ.Ε Νάξος, Προϊόντα τόµος ΙΗ σελ. 30, ο.π. 5

6 Αποτελεί ένα σύνολο µε δυναµική ένταξη στο τοπίο, το οποίο σε συνδιασµό µε τις στοές των ορυχείων µετατρέπει όλη την ΒΑ περιοχή της Νάξου, γύρω από τις κοινότητες Απειράνθου και Κορώνου, σε τοπίο µοναδικό. Πρόκειται για µια τεχνολογία που ήλθε από την Αγγλία στην Ελλάδα κατά το µεσοπόλεµο, αλλά εφαρµόστηκε µε έναν ιδιότυπο τρόπο στο τραχύ κυκλαδίτικο γεωφυσικό υπόβαθρο 4. Η διαδροµή του εναέριου διατρέχει το σύνολο της σχεδόν της σµυριδοφόρου περιοχής της Νάξου στην βόρειο-ανατολική πλευρά τού νησιού. Αρχίζει από τον όρµο Μουτσούνας, πού βρίσκεται στο µέσον της ανατολικής ακτής της Νάξου, καί κατευθύνεται βόρειο-δυτικά αποµακρυνόµενη από την ακτή, µέχρι τη βάση τού φαραγγιού τού Κακόρυακα. Ακολουθώντας το φαράγγι στρέφεται προς τα ανατολικά, φθάνει έως τον ορεινό αυχένα, καί κατεβαίνει προς τη θάλασσα, ακολουθώντας το φαράγγι της Στραβολαγκάδας. Το φαράγγι καταλήγει στον όρµο Λυόνα, ενώ ο εναέριος δεν το ακολουθεί έως τη βάση του. Το σύστηµα του εναέριου φθάνει έως τη θέση Πηγή. Το σύστηµα του εναέριου περιλαµβάνει έξη σταθµούς. Οι σταθµοί διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει τους κινητήριους σταθµούς, (Στραβολαγκάδα - Μουτσούνα), η δεύτερη τούς ενδιάµεσους (Πεζούλες-Ασπαλάθρωπος) και η τρίτη του τερµατικούς (Κακόρυακας - Πηγή). Η ανάπτυξη της διαδροµής τους εναέριου είναι περίπου 9 χιλ. Από τον σταθµό της Μουτσούνας (υψόµετρο +30µ.) η γραµµή ανεβαίνει κινούµενη βόρειοδυτικά στον ενδιάµεσο σταθµό του Ασπαλαθρωπού (υψόµετρο +370µ.) σε µήκος 3.940µ. µε µια οµαλή κλίση 7%. Από τον Ασπαλαθρωπό η διαδροµή εκτρέπεται λίγο προς δυσµάς και µετά από 920 µ. µε κλίση 6,5%, φθάνει στον τερµατικό του Κακορύακα (υψόµετρο +370µ.). Από τον τερµατικό του Κακόρυακα η γραµµή εκτρέπεται προς βορρά. Από εκείνο το σηµείο αρχίζει το ιδιαίτερα απότοµο τµήµα τού συστήµατος. Το µήκος της διαδροµής µέχρι τον επόµενο σταθµό της Στραβολαγκάδας είναι 2.020µ. όπου κατά το ήµισυ είναι ανοδική (έως υψόµετρο +750µ.) και στην συνέχεια κατεβαίνει χαµηλότερα (υψόµετρο +480 µ.). Ακολουθεί κλίσεις 34% στην άνοδος τού Κακόρυακα και 29% στην κάθοδο της Στραβολαγκάδας. Στον σταθµό της Στραβολαγκάδας βρίσκεται το δεύτερο µηχανοστάσιο µε την κινητήρια µηχανή. Από τη Στραβολαγκάδα αρχίζει µια τεθλασµένη κατηφορική διαδροµή, µήκους 1.990µ. προς τον ενδιάµεσο σταθµό των Πεζουλών (υψόµετρο +350) µε κλίση 10%,πού συνεχίζει στον τερµατικό σταθµό της Πηγής µε κλίση 20% σε µήκος 580µ. µε κατεύθυνση βόρειο- 4 Το ιδιαίτερο βρετανικό ενδιαφέρον για τη σµύριδα, φαίνεται από έναν ιστορικό χάρτη πού περιλαµβάνεται σε προξενικές αναφορές και σχεδιάστηκε 30 χρόνια πριν την κατασκευή του εναέριου, το Ο χάρτης αυτός µε τίτλο Emery Districts in the Island of Naxos, Scale 1: παρουσιάζει το σύνολο της σµυριδοφόρου 6

7 ανατολικά. Ο σταθµός της Πηγής συνδέεται σήµερα οδικά µε τον Όρµο του Λυώνα απ όπου απέχει περίπου 2 χιλιόµετρα 5. Ο εναέριος διασχίζει των σµυριδοφόρο ζώνη που ανήκει διοικητικά στις κοινότητες Απειράνθου και Κορώνου και εκτείνεται σε µια ζώνη 30 περίπου τετραγωνικών χιλιοµέτρων. Το σηµερινό οδικό δίκτυο παρακολουθεί την διαδροµή του εναέριου από την Μουτσούνα µέχρι τον Ασπαλάθρωπο και ξανατέµνει τον «εναέριο» στους υπόλοιπους σταθµούς. Παράλληλα όµως µε την γραµµή του εναέριου, κινείται το παλιό µουλαράδικο µονοπάτι που διασώζεται και επιτρέπει να διανύσει κανείς όλη τη διαδροµή µέσα από τον ορεινό όγκο της Αµόµαξης Οι σταθµοί Ο σηµαντικότερος από τους σταθµούς του «εναέριου» είναι το συγκρότηµα των εγκαταστάσεων της Μουτσούνας. Το συγκρότηµα περιλαµβάνει την απόληξη του «εναέριου» και το σύστηµα εκφόρτωσης των βαγονέτων, τις θυρίδες αποθήκευσης του µεταλλεύµατος, το επίγειο σύστηµα µεταφοράς προς την ακτή, την θαλάσσια προβλήτα φόρτωσης, το µηχανοστάσιο, το κτίριο διοίκησης και τους βοηθητικούς χώρους. Από τα τοπογραφικά σχέδια 6 και τις παλιές φωτογραφίες 7 των εγκαταστάσεων της Μουτσούνας πού εντοπίστηκαν, είναι εύκολο να ανασυσταθεί η εικόνα του συγκροτήµατος τόσο κατά τη δηµιουργία του τη δεκαετία του 20 όσο και κατά την τελευταία ακµαία φάση λειτουργίας του µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Στην πρώτη του µορφή το συγκρότηµα περιλαµβάνει το κτίριο διοίκησης σε ελαφρά διαφορετική µορφή από τη σηµερινή, τη µικρή εκκλησία που διατηρείται έως σήµερα πίσω από το κτίριο διοίκησης, τους χώρους αποθήκευσης των µεταλλευµάτων, και δύο κτίρια χωρίς ενδείξεις χρήσεων που αναπτύσσονται παράλληλα µε την ακτή.. περιοχής, σώζεται στα Βρετανικά Parliamentary Papers καί δηµοσιεύθηκε το 1996 στο Maps of Mediterrannean του Μορφωτικού Ιδρύµατος Τραπέζης Κύπρου. 5 Στο αρχείο της σµύριδας εντοπίστηκε η υψοµετρική µηκοτοµή πού απετέλεσε τη βάση χάραξης του έργου από την Μουτσούνα έως την Πηγή. Το σχέδιο φέρει τον τίτλο Ministry of National Economy και ηµεροµηνία 15/11/1923. Το σχέδιο είναι σε τυπωµένο σε blue print. 6 Στο αρχείο της σµύριδας, στο κτίριο διοίκησης των εγκαταστάσεων Μουτσούνας, εντοπίστηκαν 4 σχέδια που αφορούν την κατασκευή του εναέριου χρονολογηµένα στη δεκαετία του Τα συγκεκριµένα σχέδια, φαίνεται πως αποτελούν τµήµα της βασικής µελέτης κατασκευής τού έργου πού εκπονήθηκε τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας τού Κατά τη διάρκεια της έρευνας δεν έγινε δυνατόν να εντοπιστεί το υπόλοιπο τµήµα της µελέτης. Στα σχέδια περιλαµβάνεται η κύρια υψοµετρική µηκοτοµή τού εναέριου, δύο τοπογραφικά των εγκαταστάσεων τού Σταθµού Μουτσούνας καί ένα τοπογραφικό των εγκαταστάσεων τού Σταθµού Ασπαλαθρωπού. 7 Αρχείο Α.Ζ.Φραγκίσκου 7

8 Η σιδηροδροµική γραµµή φαίνεται να διασχίζει την περιοχή µεταξύ των χώρων αποθήκευσης και του κτιρίου διοίκησης. Η γραµµή έχει τρεις κόµβους µε δίσκους περιστροφής που διανέµουν τα βαγονέτα σε αντίστοιχους κάθετους κλάδους. Πριν τους κόµβους, στο βόρειο µέρος των εγκαταστάσεων διακρίνεται ένα µικρό τετράγωνο κτίσµα µε πλατφόρµα επί της σιδηροδροµικής γραµµής. Από άλλα τοπογραφικά προκύπτει ότι είναι το ζυγιστήριο του µεταλλεύµατος, πριν αυτό οδηγηθεί στη θάλασσα για φόρτωµα. Η γραµµή καταλήγει στην προβλήτα φόρτωσης που διακόπτει κάθετα την ακτή έχοντας ένα ελαφρά κεκλιµένο σχήµα. Το σχέδιο της µηκοτοµής, είναι επίσης τυπωµένο σε blue print και είναι σε κλίµακα 1/200. Φέρει τις ενδείξεις M.N.E. Plan of Moutsouna Station, Scale 1:200, Athens 20 th November 1920, δύο δυσανάγνωστες υπογραφές και Surveyors. Η χρονολογία 1920 έχει διορθωθεί µετά τη σχεδίασή του, επί της ηλιοτυπίας σε Στο δεύτερο τοπογραφικό έχουν επίσης σχεδιασθεί οι εγκαταστάσεις στη Μουτσούνα. Σε αυτό το σχέδιο διακρίνονται µε λεπτοµέρειες οι αποθηκευτικοί χώροι και η προβλήτα. Οι χώροι αποθήκευσης καταλαµβάνουν έναν µακρόστενο χώρο που περιβάλλεται από τοίχο ύψους περίπου 2 µ. Ο περίβολος αναπτύσσεται προς βορρά σε βάθος 79 περίπου µέτρων µετά την γραµµή του αιγιαλού. Το πλάτος του χώρου είναι περίπου 32 µέτρα. Στα νότια, και στο µέσον περίπου του περιβόλου υπάρχει πύλη, και στη συνέχεια αναπτύσσεται η προβλήτα σε µήκος µεγαλύτερο των 30 µέτρων. Η προβλήτα σηµειώνεται ως αποβάθρα φορτώσεως σµυρίδας. Η σιδηροδροµική γραµµή διατρέχει το χώρο από βορρά προς νότο. ιακόπτεται από τρεις κόµβους, µε δίσκους περιστροφής των βαγονέτων. ύο ζυγιστήρια βρίσκονται το ένα στη βόρεια πλευρά της γραµµής και το άλλο δίπλα στην πύλη προς τη θάλασσα. Μέσα στον περίβολο, σε επαφή µε τον ανατολικό τοίχο βρίσκεται το κτίριο διοίκησης. Το κτίριο διοίκησης έχει σχήµα Γ και αναφέρεται µε την ένδειξη ηµόσιον Οίκηµα < Γραφείον>. Βορειότερα κατά 13 µέτρα, επίσης σε επαφή µε τον περίβολο φαίνεται η µικρή εκκλησία και δίπλα της τετράγωνο κτίσµα µε την ένδειξη Αποθήκη. Στην βορειοδυτική πλευρά του περιβόλου υπάρχουν ακόµη δύο µεγάλοι εγκάρσιοι τοίχοι πιθανά για τον διαχωρισµό της αποθήκευσης των µεταλλευµάτων. Τέλος στο εσωτερικό του περιβόλου οι χώροι που διαµορφώνονται από την κατανοµή των εγκάρσιων κλάδων της σιδηροδροµικής γραµµής έχουν τις ενδείξεις Βχ, Αψ, Αχ, Βψ και Βψ εν σειρά στη δυτική πλευρά και Βχ, Βχ κενό και Βχ εν σειρά στην ανατολική πλευρά 8. Εκτός του περιβόλου, δυτικά και ανατολικά υπάρχουν δρόµοι σε επαφή µε τον εξωτερικό τοίχο µε τις ενδείξεις ηµόσια οδός. Στα βόρεια σε µικρή απόσταση από τις εγκαταστάσεις φαίνεται 8 οι ενδείξεις δηλώνουν την ποιότητα της σµύριδας, όπου «Α» πρώτη ποιότητα, «Β» δεύτερη ποιότητα, «ψ» ψιλό και «χ» χονδρό. 8

9 οικόπεδο µε την ένδειξη Οικία Ν. Πρωτονοταρίου και στα νότια, τοίχος που εκτείνεται κατά µήκος της ακτής και σηµειώνεται Ιδιωτικός περίβολος αδελφών Πρωτονοταρίου. Στο κάτω µέρος του σχεδίου έχουν σηµειωθεί δύο ενδεικτικές καθ ύψος τοµές του περιβόλου σε κλ. 1/200, το τοπογραφικό είναι σχεδιασµένο σε λευκό χαρτί αδιαφανές µε σινική µελάνη. Ο περίβολος έχει χρωµατιστεί µε κόκκινη ακουαρέλα και η θάλασσα µε µπλε ακουαρέλα. Ο τίτλος του τοπογραφικού είναι ηµόσιος Περίβολος αποθηκεύσεως σµυρίδας όρµου Μουτσούνης. Το σχέδιο φέρει ακόµη τις ενδείξεις κλίµαξ 1:200 εν όρµω Μουτσούνης τη 15η Αυγούστου Ο Τεχνικός Επόπτης των σµυριδωρυχείων Νάξου µε υπογραφή Βετσόπουλος. Το πιο πάνω σχέδιο του 1923 δείχνει τις εγκαταστάσεις στην ίδια µορφή µε αυτή που φαίνεται στο προηγούµενο blue print του Οι εγκαταστάσεις της Μουτσούνας ελάχιστες αλλοιώσεις υπέστησαν από την περίοδο της κατασκευής τους έως τη διακοπή λειτουργίας του «εναέριου». Από τα αρχειακά σχέδια και φωτογραφίες φαίνεται ότι το µεγαλύτερο τµήµα τόσο των κτιστών εγκαταστάσεων όσο και του µηχανολογικού εξοπλισµού παρέµειναν στην ίδια µορφή και διάταξη κατά τις 7 σχεδόν δεκαετίες λειτουργίες του συστήµατος εναέριας µεταφοράς της σµύριδας. Η µορφή και ο τρόπος λειτουργίας του εναέριου στους χώρους αποθήκευσης της Μουτσούνας, φαίνεται αναλυτικά στα σκαριφήµατα τοµών των εγκαταστάσεων πού συνοδεύουν την Μελέτη Επί της Αξιοποιήσεως των Σµυριδορυχείων Νάξου. Η µελέτη συντάχθηκε από τον Α.Ζ.Φραγκίσκο για την ΕΤΒΑ το Τα σκαριφήµατα, ο χάρτης µε τίτλο Τοπογραφικός Σχεδιασµός Σµυριδοφόρου Περιοχής Νάξου, κλίµαξ 1:20.000, , Ε.Τ.Β.Α. πού περιλαµβάνεται στην ίδια µελέτη όπως και ο νεώτερος Τοπογραφικός χάρτης της Σµυριδοφόρου Περιοχής Νάξου κλίµαξ 1:10.000, βοήθησαν σηµαντικά στην τεχνική και γεωγραφική ανάλυση του έργου του εναέριου. Οι υπόλοιποι σταθµοί δεν καταλαµβάνουν τόσο µεγάλη έκταση όση το συγκρότηµα της Μουτσούνας. Τα δοµηµένα στοιχεία των σταθµών, στην πλειοψηφία τους πέτρινα έχουν µια ενιαία µορφή και διάταξη µε εξαίρεση τις εγκαταστάσεις της Μουτσούνας που αποτελούν ένα πιο σύνθετο οικιστικό σύνολο για το οποίο υπάρχουν και σχέδια διαφορετικών εποχών. Οι υπόλοιποι πέντε σταθµοί έχουν περίπου την ίδια οργάνωση που περιλαµβάνει., την εγκατάσταση φόρτωσης και τα ζυγιστήρια, τα «δηµόσια κτίσµατα», τους χώρους συλλογήςαποθήκευσης του υλικού 9. Ειδικά στην Στραβολαγκάδα υπάρχει και το δεύτερο µηχανοστάσιο. 9 Ακόµη εντοπίστηκε τοπογραφικό σχέδιο του σταθµού Ασπαλαθρωπού µε ενδείξεις Plan of Aspalathropos Angle Station σε κλίµακα 1/200 και ηµεροµηνία 20/11/1920 µε την ίδια διόρθωση του 1920 σε

10 Τα δηµόσια κτίσµατα ένα απλά κυβικά κτίσµατα σε κατά παράθεση διάταξη δωµατίων σε ένα ή περισσότερα συγκροτήµατα. Η κατασκευαστική τους αρχή είναι φέροντες τοίχοι και πλάκες οπλισµένου σκυροδέµατος, επιχρισµένοι στις περισσότερες περιπτώσεις µε κορνίζες γύρω από τα κουφώµατα και κουφώµατα απλά καρφωτά. Οι χρήσεις τους ήταν, µικρό γραφείο του σταθµού και δωµάτια για τους εργάτες (αποδυτήρια ή και κάποιες διανυκτερεύσεις). Από εµφανή πέτρινη τοιχοποιία κατασκευάζονται οι αποθήκες του υλικού που αποτελούνται από έναν ανειλληµατικό τοίχο µε αντηρίδες διαµερισµατώνουν το χώρο. Τα συγκροτήµατα, λόγω της θέσης τους και των µεγάλων κλίσεων των περιοχών στις οποίες είναι κτισµένα, συµπληρώνονται µε πέτρινους τοίχους αντιστήριξης και περιτείχισης. Ειδικά οι πλατείες φόρτωσης, οι οποίες απαιτείται να είναι οριζόντιες διαµορφώνονται πάντα µε τη βοήθεια ισχυρών ανειλληµατικών τοίχων Οι πυλώνες Το σύστηµα εναέριας µεταφοράς στηρίζεται σε 72 πυλώνες οι οποίοι αναπτύσσονται σε ένα µήκος 9 χιλιοµέτρων από τη Μουτσούνα µέχρι την Πηγή και µεταφέρουν περίπου 170 βαγονέτα. Το σύστηµα λειτουργεί µονοκαλωδιακά σε τρεις κύκλους. Ο πρώτος κύκλος ακολουθεί τα σηµεία Μουτσούνα- Ασπαλαθρωπός, Κακόρυακας, Ασπαλαθρωπός, Μουτσούνα, ο δεύτερος κύκλος ακολουθεί τα σηµεία Κακόρυακας- Στραβολαγκάδα-Κακόρυακας και ο τρίτος κύκλος τα σηµεία Στραβολαγκάδα-Πηγή- Στραβολαγκάδα. Το συνολικό ανάπτυγµα των συρµατόσχοινων του δικτύου είναι 18 χιλιόµετρα. Το ύψος των πυλώνων κυµαίνεται από 5 µέτρα στα σηµεία πού το σύστηµα χαµηλώνει πλησιάζοντας τους σταθµούς έως 43 µέτρα στα σηµεία µε τις απότοµες κλίσεις, στο φαράγγι του Κακόρυακα. Οι πυλώνες είναι απλής µορφής δικτυώµατα µε τριγωνική βάση. Οι διαστάσεις των πλευρών του ισοπλεύρου τριγώνου της βάσης κυµαίνονται από 2 περίπου µέτρα στους µικρούς πυλώνες έως 5 περίπου µέτρα στους µεγάλους πυλώνες. Οι πυλώνες είναι κατασκευασµένοι εξ ολοκλήρου από µεταλλικές ράβδους σχήµατος Γ διαστάσεων από 8,0x8,0 έως 10,5x10,5 εκ. και πάχους 6 χιλ. Οι ράβδοι σχηµατίζουν τραπεζοειδή πλαίσια πού µειώνονται σε πλάτος κατά την κατακόρυφο. Το ύψος των πλαισίων κυµαίνεται από 1,50 έως 1,80 µ. Τα πλαίσια για τη σταθεροποίηση τους φέρουν χιαστί αντιανέµια πού τέµνονται µεταξύ τους. 10

11 Στους µεγάλους πυλώνες τα αντιανέµια των τριών πρώτων πλαισίων από τη βάση του πυλώνα δένονται µε άγκιστρο πού ή άκρη του είναι κοχλιωµένη στις κάτω οριζόντιες ράβδους των πλαισίων. Στην κορυφή του κάθε πυλώνα υπάρχει µία µεταλλική οριζόντια από τις άκρες της οποίας αναρτώνται οι τροχαλίες. Η δοκός προεξέχει από τις δύο πλευρές του πυλώνα. Είναι κατασκευασµένη από 2 ράβδους σχήµατος Π και διαστάσεων 12,0x 6,0 εκ.. Ολόκληρη η κατασκευή είναι συναρµολογηµένη µε κοχλιώσεις. Οι δίσκοι των τροχαλιών είναι χυτοσίδηροι µε οδοντωτή αυλάκωση-οδηγό για το συρµατόσχοινο. Ο κάθε πυλώνας φέρει από 4 έως 6 τροχαλίες, πού είναι τοποθετηµένες σε ροµβοειδή κεφαλή αναρτηµένη µε ελεύθερη άρθρωση από τη οριζόντια δοκό. Αυτή ελεύθερη άρθρωση δίνει τη δυνατότητα στην κεφαλή να αλλάζει κλίσεις βοηθώντας τη διέλευση των βαγονέτων από τις τροχαλίες. Η αξονική απόσταση µεταξύ των τροχαλιών είναι 73 εκ. και η διάµετρος των δίσκων των τροχαλιών είναι 45 εκ. Οι κατακόρυφες ακµές του πυλώνα και το τρίγωνο της βάσης θεµελιώνονται µε λιθόκτιστους πεσσούς. Οι πεσσοί έχουν διαφορετικά ύψη προκειµένου να διαµορφωθεί το οριζόντιο επίπεδο της έδρασης του πυλώνα. Η έδραση στη λιθοδοµή γίνεται µε την παρεµβολή τριγωνικής µεταλλικής πλάκας µε πλευρές 30 εκ. Σε κάποιες περιπτώσεις, όταν προσφέρεται το έδαφος η θεµελίωση γίνεται απ ευθείας σε βράχο πού λαξεύεται κατάλληλα. Σήµερα οι λιθόκτιστες θεµελιώσεις των πυλώνων έχουν καλυφθεί, στα σηµεία έδρασης του µεταλλικού σκελετού µε άοπλο σκυρόδεµα. Πρόκειται µάλλον για νεώτερη επέµβαση πού χρονολογείται µετά τη δεκαετία του 60 και έγινε για να προστατευθούν οι θεµελιώσεις από τη διάβρωση 10, 1.4. Ο µηχανολογικός εξοπλισµός του «εναέριου» Από µηχανολογική σκοπιά ο «εναέριος» της Νάξου αποτελεί τυπικό δείγµα καλωδιακής εναέριας µεταφοράς µε βαγονέτα. Η όλη εγκατάσταση σε γενικές γραµµές µοιάζει µε αυτές των τελεσιέζ στις πίστες σκι. Τα στοιχεία που αποτελούν το όλο έργο είναι οι πυλώνες, οι σταθµοί καθώς και οι κινητήριες µηχανές. Κινούµενο µέσο είναι το συρµατόσχοινο µε αναρτηµένα τα βαγονέτα. Κατά τον αρχικό σχεδιασµό του «εναέριου» έγινε σηµαντική µελέτη για το πώς η εγκατάσταση θα λειτουργούσε µε τη µικρότερη δυνατή εγκατεστηµένη ισχύ. Σ αυτό τον τοµέα και για τα µέτρα της εποχής ο εναέριος της Νάξου λειτουργούσε αρκετά αποδοτικά. 11

12 (Με συνολική εγκατεστηµένη ισχύ µόλις 50 ίππους) επιτυγχάνετο ηµερήσια µεταφορά τόνων σε µία διαδροµή 9 χιλιοµέτρων σε ορεινό περιβάλλον. Υπολογίζουµε ταχύτητα του βαγονέτου 7-9 km/h. (Αν η ίδια η µεταφορά γινόταν µε φορτηγά θα έπρεπε να λειτουργούν για τον ίδιο χρόνο ίπποι). Η υψηλή απόδοση οφείλετο κατά κύριο λόγο στην έξυπνη επιλογή των σηµείων για τα µηχανοστάσια και τους Σταθµούς. Έτσι στο τµήµα Κακόρυακα - Στραβολαγκάδα - Πηγή τα φορτωµένα βαγονέτα που κατηφόριζαν από τις Πεζούλες προς τη Πηγή καθώς και εκείνα που κατηφόριζαν προς τον Κακόρυακα αντιστάθµιζαν ενεργειακά, κατά ένα µέρος, την απαίτηση ισχύος για την άνοδο των φορτωµένων από την Πηγή στη Στραβολαγκάδα καθώς και την άνοδο των φορτωµένων από Στραβολαγκάδα προς Κακόρυακα. Επίσης τα φορτωµένα βαγονέτα που κατηφόριζαν από Κακόρυακα προς Μουτσούνα εξασφάλιζαν την άνοδο των άδειων από Μουτσούνα προς Ασπαλαθρωπό καθώς και την άνοδο των φορτωµένων από Ασπαλαθρωπό προς Κακόρυακα. (Εδώ η µικρή µηχανή της Μουτσούνα παράγει έργο µόνο κατά την εκκίνηση του συστήµατος και στη συνέχεια λειτουργεί µε πολύ µικρή ισχύ ή ακόµη και ως φρένο. Το τελευταίο συµβαίνει όταν δεν υπάρχει φορτίο από τον Ασπαλαθρωπό προς Κακόρυακα). Οι πυλώνες φέρουν τις οδηγές τροχαλίες ( 4 και 6 ανά πυλώνα) για το συρµατόσχοινο. Οι τροχαλίες κυλούν στερεωµένες σε στέλεχος το οποίο µπορεί να περιστρέφεται γύρω από άξονα, ώστε όλο το σύστηµα των τροχαλιών να προσαρµόζεται στο βέλος του συρµατόσχοινου. Οι σταθµοί διακρίνονται: σε κινητήριους, (Στραβολαγκάδα - Μουτσούνα), σε ενδιάµεσους (Πεζούλες - Ασπαλανθρωπός κ.λ.π.), και τερµατικούς (Κακόρυακας - Πηγή). Στους ενδιάµεσους το βαγονέτο µπορεί µε µυϊκή δύναµη να εγκαταλείψει το συρµατόσχοινο και να ακολουθήσει κυλιόµενο σιδηροτροχιά µε σκοπό την φορτοεκφόρτωσή του. Η επανάταξη του βαγονέτου στο συρµατόσχοινο γίνεται ωθώντας το προς την έξοδο του σταθµού. Ο Σταθµός της Μουτσούνας είναι και σταθµός εκφόρτωσης και περιλαµβάνει την µικρή µηχανή, το µειωτήρα µε µία κινητήρια τροχαλία και τις σιδηροτροχιές εκφόρτωσης των βαγονέτων. Η µηχανή και ο µειωτήρας της Μουτσούνας αναλαµβάνουν την κίνηση της γραµµής Μουτσούνα - Κακόρυακος. Ο Σταθµός της Στραβολαγκάδας είναι ταυτόχρονα και ενδιάµεσος σταθµός των γραµµών Κακόρυακα - Στραβολαγκάδας και Στραβολαγκάδας - Πηγής. Περιλαµβάνει τη Μεγάλη µηχανή, το µειωτήρα µε δύο κινητήριες τροχαλίες, µία 10 Σε φωτογραφία πυλώνα του Κακόρυακα, των αρχών της δεκαετίας του 60, φαίνεται η λιθόκτιστη θεµελίωση 12

13 για τη γραµµή Στραβολαγκάδας - Κακόρυακα και µία για Στραβολαγκάδα - Πηγή καθώς και τις σιδηροτροχιές συγκέντρωσης και φόρτωσης των βαγονέτων. Και οι δύο σταθµοί περιλαµβάνουν βοηθητικές εγκαταστάσεις. Στο Σταθµό της Μουτσούνας σώζονται οι δεξαµενές ψύξης της µηχανής καθώς και δύο αυτόνοµες τηλεφωνικές συσκευές εκστρατείας δεκαετίας 30. Στο Σταθµό της Στραβολαγκάδας σώζονται επίσης οι δεξαµενές ψύξης της µηχανής καθώς και µερικά εργαλεία στο κτήριο του σιδηρουργείου. Στους τερµατικούς σταθµούς είναι εγκατεστηµένο το σύστηµα τάνυσης του συρµατόσχοινου και η τερµατική τροχαλία. Οι τερµατικοί σταθµοί διαθέτουν σιδηροτροχιά κύλισης λειτουργώντας έτσι και ως σταθµοί φόρτωσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο σταθµός του Κακόρυακα ο οποίος είναι τερµατικός και για τις δύο γραµµές του «εναέριου». Σ αυτόν τα βαγονέτα µπορούν να µεταπηδήσουν από τη µία γραµµή στην άλλη ή να επιστρέψουν σ αυτήν από την οποία ήρθαν. Η τάνυση των συρµατόσχοινων επιτυγχάνεται µε ένα είδος πολύσπαστου - τροχαλιών το οποίο προφορτίζεται από ένα αναρτόµενο βάρος. Έντονο µηχανολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος τάνυσης του συρµατόσχοινου στη γραµµή Μουτσούνα - Κακόρυακα επειδή λόγω µορφολογίας του εδάφους στη θέση τερµατικού σταθµού του Κακόρυακα ήταν αδύνατη εκεί η εγκατάσταση τανυστηρίου συστήµατος επινοήθηκε ένας ανορθόδοξος τρόπος τάνυσης από τον σταθµό της Μουτσούνας. υστυχώς λόγω παρεµβάσεων στη περιοχή µέρος του συστήµατος τάνυσης δεν σώζεται πλέον. Στους κινητήριους σταθµούς είναι εγκατεστηµένοι οι µειωτήρες οι οποίοι περιστρέφονται από τις µηχανές και στη συνέχεια κινούν το συρµατόσχοινο. Οι κινητήριες µηχανές είναι εργοστασίου Blackstone και η κατασκευή τους εντοπίζεται στο Βρίσκονται εγκατεστηµένες στους σταθµούς Στραβολαγκάδας (ισχύος γύρω στους 40 Ηρ) και Μουτσούνας (ισχύος γύρω στους 20 Ηρ). Η όλη αρχιτεκτονική φιλοσοφία των µηχανών είναι έντονα επηρεασµένη από αυτή των ατµοµηχανών. (Τόσο που ο λιγότερο ειδικός επισκέπτης θα αναρωτηθεί αν βρίσκεται µπροστά σε ατµοµηχανή). Η καύση του πετρελαίου επιτυγχάνεται µε τη βοήθεια ενός τεχνάσµατος που ήταν αρκετά συνηθισµένο εκείνη την εποχή. (Η ανάφλεξη γίνεται στην ερυθροπυρωµένη πυροκεφαλή µε χαµηλή πίεση έκχυσης. Οι εκχυτήρες υψηλής πίεσης ήταν σπάνιοι). Οι µηχανές που λειτουργούσαν µε αυτόν τον τρόπο καλούνται Semi Diesel και έχουν εκλείψει οριστικά από την Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 50. Οι τελευταίες Semi Diesel σε λειτουργία (µέχρι το 1979), είναι αυτές του «εναέριου». χωρίς την επένδυση σκυροδέµατος πού υπάρχει σήµερα. 13

14 Την εγκατάσταση του «εναέριου» συνόδευε και εγκατάσταση τηλεφωνικού δικτύου εκστρατείας το οποίο εξασφάλιζε επικοινωνία µεταξύ των Μηχανοστασίων των Σταθµών και των τριών Παρατηρητηρίων τα οποία βρισκόταν σε κατάλληλα σηµεία της γραµµής Στραβολαγκάδα - Κακόρυακα. Στον «εναέριο», κατά την περίοδο της λειτουργίας του εργαζόταν οι εξής ειδικότητες, 1/ Μηχανοδηγοί. (οι µηχανοδηγοί είχαν την ευθύνη της λειτουργίας των µηχανών και των µειωτήρων στα µηχανοστάσια. 2/ Φορτωτές (οι φορτωτές είχαν την ευθύνη της φόρτωσης ή εκφόρτωσης των βαγονέτων) 3/ Κυλαδόροι (οι κυλαδόροι είχαν την ευθύνη της της κύλησης των βαγονέτων επάνω στη σιδηροτροχιά.) 4/ Τηλεφωνητές (στους σταθµούς συγκέντρωσης, φόρτωσης, στα µηχανοστάσια και στα παρατηρητήρια) 5/ Παρατηρητές (στα παρατηρητήρια) 1.5. Η εκµετάλλευση της Σµύριδας Νάξου κατά τις τελευταίες δεκαετίες Η ιδιόµορφη σχέση που έχουν οι σµυριδεργάτες και το ηµόσιο έχουν διαµορφώσει µια πρωτόγνωρη αλλά και παράλογη διαδικασία εκµετάλλευσης σε 4 ξεχωριστές φάσεις: 1. Ερευνα (απόπειρα) 2. Εξόρυξη - µεταφορά εκτός ορυχείου 3. Φόρτωση - ζύγιση - παραλαβή από το ηµόσιο 4. ιάθεση στην αγορά από το ηµόσιο 1. Εδώ και πολλά χρόνια η έρευνα για τον εντοπισµό κοιτασµάτων έχει σταµατήσει αφού διαπιστωµένη ποσότητα επαρκεί για πολλά χρόνια σύµφωνα µε την περιορισµένη παραλαβή και ακόµη µικρότερη διάθεση που γίνεται από το ηµόσιο Κάθε οµάδα προνοµιακού ορυχείου εξορύσει ή µαζεύει και παραδίνει στο κράτος την ποσότητα που της ορίζει και µε φορτηγά αυτοκίνητα, αφού τη ζυγίσει, την ξεφορτώνει στον περίβολο της κατακλεισµένης πια αποθήκης του ηµοσίου. 4. Επειδή η διάθεση της σµύριδας από το ηµόσιο στην αγορά (που ανέρχεται σε τόν. το χρόνο) είναι µικρότερη ακόµη και της ελάχιστης παραλαβής (που ανέρχεται σε 14

15 5000 τόν το χρόνο), οι αποθήκες του ηµοσίου, οι εγκαταστάσεις του «εναέριου», και ο περιβάλλον χώρος, έχουν κυριολεκτικά καλυφθεί από σµύριδα. Εχει καταστεί πια έντονο το πρόβληµα διάθεσης, ή χρησιµοποίηση ή τελικά µεταφοράς σ άλλο χώρο. Η εξόρυξη της σµύριδας άρχισε από τις εκτεταµένες επιφανειακές εµφανίσεις που αναπτύσσονται µέσα στα µάρµαρα µε φακοειδείς µορφές. Επεκτείνονται σε συγκεκριµένους ορίζοντες, στους βασικούς άξονες που διαµορφώνονται στη βορινή και νοτινή πλαγιά του όρους Αµόµαξης. Οι πλαγιές αυτές καθορίζουν και τους χώρους έρευνας και εξόρυξης που προνοµιακά κατέχουν οι κάτοικοι της Κορώνου (βορινή) και Απειράνθου (νοτινή). Η ιδιότυπη σχέση προνοµιούχων σµυριδεργατών και εµπορο-δηµόσιου διαµόρφωσε αυτόνοµη οργάνωση σε οµάδες έρευνας- εξόρυξης - µεταφοράς που ακολουθεί η παραλαβή και η διάθεση από το ηµόσιο που καθορίζει αναλογικά στις οµάδες ποσότητα και τιµή κατά στατήρα!! Αν και για πολλά χρόνια η παρουσία µηχανικού µεταλλείων στη Νάξο ήταν υποχρεωτική θητεία για πρόσληψη σε θέση Επιθεωρητή Μεταλλείων στο ηµόσιο, όπως φαίνεται η τεχνική προσφορά τους ήταν ασήµαντη. Αυτό υπαγορεύθηκε από την αυτονοµία των οµάδων εργασίας (Οικονοµική και Τεχνική). Η παρέµβαση του µηχανικού, πέρα από τη διασφάλιση των συµφερόντων του ηµοσίου, θα ήταν µόνο σε θέµατα ασφάλειας. Στην έρευνα, δηλ. στον εντοπισµό ενός νέου φακού, όταν οι επιφανειακοί εξαντλήθηκαν, ο ανταγωνισµός ήταν έντονος, αφού η οµάδα που θα τον εντόπιζε πρώτη, αποκτούσε και το ιδιοκτησιακό προνόµιο. Για τον εντοπισµό ακολουθούσαν ορισµένα σηµάδια συνέχειας που η γένεση της σµύριδας διατήρησε από φακό σε φακό. Άλλες φορές, η όρυξη µιας στοάς στο µάρµαρο για τον εντοπισµό ενός κοιτάσµατος βασιζόταν σε οράµατα ή ονείρατα ή στους καλούς οιωνούς. Γι αυτό και η προσπάθεια αυτή βαπτίστηκε και παράµεινε ως απόπειρα. Με την απόπειρα η επιτυχία εντοπισµού δεν ήταν εξασφαλισµένη. Η δαπάνες της όρυξης βάρυνε την οµάδα. Μέχρι τα πρώτα χρόνια της 10ετίας του 60, η όρυξη των στοών ήταν χειρονακτική. Τα διατρήµατα (φουρνέλα) για τη δυναµίτιδα, τα άνοιγαν µε το καλέµι και το µατζακούπι. Στον Κακόρυακα για πρώτη φορά µεταφέρθηκε αεροσυµπιεστής - µέσα από τα κατσάβραχα! - για τη µηχανοποίηση της όρυξης των διατρηµάτων, γύρω στα Σήµερα όλα τα ορυχεία διαθέτουν κινητούς αεροσυµπιεστές. «Η εξόρυξη της σµύριδας», όπως γλαφυρά τη µεταφράζει ο Σ. Παπαβασιλείου από µια έκθεση του Ούφνερ (1893) «του σπάνιου και συνεπώς πολυτιµωτάτου υλικού ετελείτο τέως, 15

16 επειδή διϊσχυρίσθησαν ότι συνεπεία της υπερβαλλούσης αυτού αντοχής δεν θα ηδύνατο να δαµασθή δια χαλυβδίνων διωστήρων, όλως αρχαϊκώ τω τρόπω και δι όλως απείρων εργατών, δια θερµάνσεως του ορυκτού, δι ην εχρησίµευον οι παρά το ορυχείων θάµνοι, κοµιζόµενοι υπ αυτών των εργατών»... ύστερα ακολούθησε η χειρονακτική διάτρηση. Ακόµη και σήµερα στη σµύριδα σπάνια ανοίγουν διατρήµατα µε τις αεροσφύρες, βρίσκουν ρωγµές µέσα στο κοίτασµα για να τοποθετήσουν το δυναµίτη ή διατρυπούν µαλακά φλεβίδια µαργαρίτη. Επειδή η σµύριδα είναι πολύ σκληρή, το κρουστικό κύµα της έκρηξης τη διαρρηγνύει αρκετά ώστε να εξασφαλίζεται µ αυτόν τον τρόπο η εξόρυξή της. Στα µεγάλα ορυχεία, για ασφάλεια της οροφής του κοιτάσµατος αφήνουν εδώ και εκεί κολώνες υποστήλωσης. Ετσι η µέθοδος εκµετάλλευσης παίρνει τη µορφή των «θαλάµων και στύλων». Οταν φθάσουν στο τέρµα του φακού, και εφ όσον δεν θα ξαναπεράσουν από εκεί, οπισθοχωρούν παίρνοντας τις κολώνες. Η πείρα τους δίδαξε τους κανόνες ασφάλειας. εν λείπουν όµως και θανατηφόρα ατυχήµατα. Σε πολλές περιπτώσεις η οροφή του µαρµάρου είναι ισχυρή και το κενό παραµένει άθικτο. Ο φωτισµός εξασφαλίζεται µε «λίχνους» λαδιού, ενώ ο αερισµός είναι ο διάχυτος της όλης εκσκαφής. Σπάνια υπάρχει δεύτερη έξοδος για να δηµιουργηθεί κύκλωµα. Μετά την εξόρυξη της σµύριδας, το θραυσµένο υλικό φορτώνεται και µεταφέρεται έξω από το ορυχείο, µε βαγόνια, αν οι διαστάσεις και η επιπεδότητα της στοάς το επιτρέπουν, ή µε ζεµπίλια στην πλάτη των σµυριδεργατών. Από εκεί, πολλά χρόνια πριν, µετά από διαλογή από υπαλλήλους του ηµοσίου φορτωνόταν στους κάδους του «εναέριου», από τους επώνυµους σταθµούς, στην οριζόµενη ποσότητα για κάθε οµάδα, και µεταφερόταν στην αποθήκη του ηµοσίου στη Μουτσούνα. Σήµερα η µεταφορά γίνεται µε φορτηγά αυτοκίνητα που προσεγγίζουν τα ορυχεία, από τους δρόµους που άνοιξαν για το σκοπό αυτό. Από τη Μουτσούνα, µε µηχανοκίνητες φορτηγίδες µεταφέρονται και φορτώνονται σε φορτηγά πλοία (εφ όσον υπάρχουν) ή µεταφέρονται στον τόπο προορισµού µε φορτηγά αυτοκίνητα µε τα οχηµαταγωγά πλοία. Σµυριδεργάτες (απόπειρα) του Νικόλα Πρωτονοτάριου υό χρόνια τώρα που τρυπάµε βουνό κι όλο στα µέσα πάµε. 16

17 Και τέτοιο βράχο, τέτοια πέτρα! που κάθε µήνα δύο -τρία µέτρα! Τυχαίνει που και που γρανίτης, που δεν τον σπα ούτε δυναµίτης. Βάζουµε µέσα ακαίρειες κάσσες, κι ύστερα... πιάνονται οι ανάσες. Βρωµίζει ο αγέρας που υπάρχει και µας φουσκώνει το στοµάχι. Μα µεις σαν σκύλοι εκεί χτυπάµε, πως να ντυθούµε, πως να φάµε ; Σφυρά ο λοστός κι η παραµίνα, σπίθες πετά η βαρειά κι η σφήνα. - Αγάντα Γιώργη, αγάντα Πέτρο, µ ακόµα σε κανένα µέτρο, θε να βρούµε πια και τότες θα βγάζουµε όξω αράδα πρώτες! Ψάχνουµε ολούθε µε τσοι λύχνοι, µα ούτε σηµάδια, µήτε ίχνη! Στεγνώνει η γλώσσα µας στο στόµα. Φαίνεται πως αργούµε ακόµα. Ο ένας του άλλου λέει.- Αγάντα! Και ποιο το θάρρος, ποια η αβάντα; Ποιος αν δεν βρούµε θα µας δώσει; Ποιος τα έξοδά µας θα πληρώσει; Κι αν άσχηµα κανείς χτυπήσει; πως κι από που ύστερα θα ζήσει; Κι αν σκοτωθεί - ο Θεός φυλάεικαλά - καλά σαν σκύλος πάει. Μα πως να κάνωµεν οι δόλιοι, αφού ειν αυτή η δουλειά µας όλη; Χτυπά ο Μανώλης στο καλέµι µατζακουπιές, που ο βράχος τρέµει. Σβήνει το φως µέσα στο βάθος, και µεις γιοµάτοι οργή και πάθος την Παναγιά µας βλαστηµούµε, µε τα µαρτύρια που τραβούµε. Και φτύνουµε αίµα µέχρι να βρει 17

18 η απόπειρά µας πέτρα µαύρη, να ρθει το Κράτος να την πάρει µε τριάντα φράγκα το καντάρι, κι ύστερα εκείνο να τη δώσει πέντε φορές σ αξία τόση. 2. ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Η σηµερινή διαδικασία µεταφοράς και το όλο πλαίσιο παραγωγής και διάθεσης της σµύριδας έχει προκαλέσει µια σειρά καταστροφές: Συνοπτικά αυτές περιγράφονται πιο κάτω: 1. Φθορές των µηχανών κίνησης λόγω της έλλειψης συντήρησης. 2. Καταστροφή του τερµατικού και καταπλάκωση του µηχανοστασίου στις εγκαταστάσεις της Μουτσούνας από την άναρχη αποθήκευση του προϊόντος µε τη µορφή µπάζων πάνω στις εγκαταστάσεις. 3. Καταστροφή των εγκαταστάσεων φόρτωσης της Πηγής από την διάνοιξη των δρόµων. 4. Μερική καταστροφή του συστήµατος κίνησης λόγω θραύσης ή αποσύνδεσης τµηµάτων των συρµατόσχοινων. 5. Φθορά από τις καιρικές συνθήκες, οξειδωτική διάβρωση των µεταλλικών τµηµάτων και αποσάθρωση των συνδετικών κονιαµάτων στις τοιχοποιίες και τις θεµελιώσεις. Η πρώτη αναγνωριστική προσέγγιση του «εναέριου» από την πλευρά της ερευνητικής οµάδας περιελάµβανε: Συστηµατική φωτογραφική αποτύπωση του συνόλου του συστήµατος Ενδεικτική σχεδιαστική αποτύπωση δύο τύπων πυλώνα Γενική καταγραφή των καταστροφών Άµεση δράση προστασίας της µηχανής της Μουτσούνας Έρευνα και εντοπισµό αρχειακού υλικού και βιβλιογραφίας για τον «εναερίο», στη Νάξο, στη /ση Μεταλλείων του πρώην Υ.Β.Ε.Τ. και στο Ι.Γ.Μ.Ε. Έκδοση ενηµερωτικού τετράπτυχου σε 1400 αντίτυπα. 18

19 3. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΟΥ «ΕΝΑΕΡΙΟΥ» Από την πλευρά της ερευνητικής οµάδας του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου προτείνονται µία σειρά παρεµβάσεις σε τρία στάδια που αφορούν: 1. Ενίσχυση των µέτρων προστασίας και άµεσες σωστικές επεµβάσεις 2. Συνολική επέµβαση για αναστηλώσεις και συντηρήσεις σε όλα τα τµήµατα του έργου 3. Αξιοποίηση και επανάχρηση του συστήµατος του «εναέριου» και της περιοχής των σµυριδωρυχείων στα πλαίσια του ιστορικού τουρισµού της Νάξου. 3.1 Πρώτο Επίπεδο Ενίσχυση των µέτρων προστασίας και άµεσες σωστικές επεµβάσεις 1. Αλλαγή στη χωροθέτηση αποθήκευσης και αποφόρτιση του τερµατικού και του µηχανοστασίου στη Μουτσούνα από τους σωρούς της σµύριδας. 2. Αποτελεσµατική αποτροπή µε την ευθύνη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περαιτέρω δόµησης στην άµεση ζώνη του «εναέριου». 3. Μέριµνα µε την ευθύνη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης κατά τις διανοίξεις των επαρχιακών οδών για την πρόληψη περαιτέρω καταστροφών των εγκαταστάσεων και των πυλώνων. 4. Πλήρης αρχιτεκτονική και µηχανολογική αποτύπωση των εγκαταστάσεων στους σταθµούς Μουτσούνας, Ασπαλαθρωπού, Κακόρυακα, Στραβολαγκάδας. 5. Αποµάκρυνση των σωρών σµύριδας και από τους χώρους αποθήκευσης, το τερµατικό του «εναέριου» και το µηχανοστάσιο στη Μουτσούνα, 6. Πλήρης συντήρηση και αποκατάσταση της µηχανής Blackstone του µηχανοστασίου της Μουτσούνας. 7. Προσωρινή συντήρηση της µηχανής Blackstone και του µηχανοστασίου Στραβολαγκάδας. 19

20 8. Ανάταξη του κατεστραµµένου τερµατικού και του συστήµατος τάνυσης στη Μουτσούνα 9. Συντήρηση του κτιρίου του µηχανοστασίου στη Μουτσούνα. 10. Καθαρισµός των υπαιθρίων χώρων φόρτωσης στη Μουτσούνα. Τα υπ αρ. 1,2, και 3 σηµεία αφορούν κυρίως διοικητικές ρυθµίσεις οι οποίες δεν έχουν οικονοµικό κόστος. Το υπ.αρ.4 σηµείο προβλέπεται να καλυφθεί από τη χρηµατοδότηση της Επιτροπής Ερευνών Ε.Μ.Π. Τα υπ αρ. 5,6,7,8,9, 10 έχουν συνολικό οικονοµικό κόστος δρχ. Εξ αυτών απολύτως ανελαστικά θεωρούνται τα υπ.αρ.5, 6 και 9 µε κόστος δρχ Χρόνος αποπεράτωσης των επεµβάσεων του πρώτου επιπέδου 1 έτος. προϋπολογισµός 5.Χωµατουργικά δρχ 6.Η/Μηχανολογικά(*) δρχ 7. Η/Μηχανολογικά,Κτιριακά δρχ 8. Η/Μηχανολογικά δρχ 9.Κτιριακά δρχ 10.Υπαίθριοι δρχ σύνολο δρχ (*) Ενδεικτικά για το υπ.αρ. 6 έργο που αφορά την αποκατάσταση του µηχανολογικού εξοπλισµού στο µηχανοστάσιο Μουτσούνας παρατίθεται αναλυτικός κατάλογος εργασιών και κοστολόγηση Έργο 6: Αποκατάσταση Μηχανολογικού Εξοπλισµού µηχανοστασίου στη θέση Μουτσούνα Νάξου. Ενότητες Εργασιών: Α: Καθαρισµός όλης της εγκατάστασης πριν την αποσυναρµολόγηση. Β: Αποσυναρµολόγηση - Αρίθµηση εξαρτηµάτων. 20

21 Β.1. αποσυναρµολόγηση κεφαλής, διωστήρα, εµβόλου, κυλίνδρου. Β.2. αντλίας παραγωγής αέρα προκίνησης Β.3. σφονδύλων Β.4. ρυθµιστικού ισχύος Β.5. αντλίας πετρελαίου και εκχυτήρα Β.6 εκκεντροφόρου και στροφαλοφόρου Β.7 δοσοµετρικής αντλίας λιπάνσεως, δεξαµενών λιπαντικού και καυσίµου Β.8. δικτύων ψύξης, τροφοδοσίας καυσίµου, αέρα προκίνησης. Γ. Καθαρισµός - Αποχρωµάτωση - Μετρήσεις- Έλεγχοι. Γ.1. Λεπτοµερειακός καθαρισµός όλων των εξαρτηµάτων µετά την αποσυναρµολόγηση καθώς επίσης του στελέχους της µηχανής ( το οποίο θα παραµείνει στη θέση έδρασής του) και της φιάλης αέρα. Γ.2. Αποµάκρυνση του παλαιού χρώµατος από τα εξαρτήµατα (θα κρατηθεί δείγµα για την παρασκευή ίδιου τύπου χρώµατος) Γ.3.1. Μετρήσεις ανοχών: α) ελατηρίων συµπίεσης - κυλίνδρου β) εδράνων στροφαλοφόρου - κοµβίων - διωστήρα. γ) διωστήρα - πύρου - οµφαλού εµβόλου. δ) εκκεντροφόρου Γ.3.2. Όπως στο Γ.3.1. για την αντλία αέρα Γ.4. Έλεγχος στεγανότητας βαλβίδων κεφαλής και βαλβίδων του συστήµατος προκίνησης. Γ.5. Έλεγχος του ρυθµιστή ισχύος Γ.6. Έλεγχος υδροχιτωνίου και πυροκεφαλής. Γ.7. Καταχώρηση των µετρήσεων σε πίνακα ανοχών και φθορών. Εργασίες Μηχανουργείου Οι εργασίες µηχανουργείου που περιγράφονται παρακάτω θα γίνουν επιλεκτικά και σε συνάρτηση µε τον πίνακα Γ Επιµετάλλωση εδράνων στροφαλοφόρου διωστήρα, εκκεντροφόρου, αντλίας αέρα..2. Κατασκευή ελατηρίων εµβόλου.3. Επισκευή και ρύθµιση αντλίας πετρελαίου - εκχυτήρα..4. Επισκευή πυροκεφαλής.5. Αποκατάσταση στεγανότητας βαλβίδων και επιστοµίων.6. Αποκατάσταση φθορών στο σύστηµα οδήγησης των βαλβίδων κεφαλής.7. Αναγωγική αποκατάσταση διαβρώσεων στο υδροχιτώνιο.8. Επισκευή και ρύθµιση δοσοµετρικής αντλίας λίπανσης.9. Κατασκευή στεγανοποιητικών παρεµβισµάτων Ε. Βαφές - Λειάνσεις - Στιλβώσεις Ε.1. Προεργασία και βαφή χυτοσιδήρων εξαρτηµάτων µε αντιδιαβρωτικό χρώµα βάσης Ε.2. Βαφή όλων των προηγούµενων µε το τελικό χρώµα υψηλών θερµοκρασιών (Σε όλα τα στάδια θα χρησιµοποιηθεί πιστόλι βαφής και ο χρωµατισµός θα είναι σύµφωνος µε τον αρχικό) Ε.3. Λείανση και Στίλβωση των χάλκινων και ορειχάλκινων εξαρτηµάτων. Επικάλυψη µε προστατευτικό διαφανές επίστρωµα (βερνίκι). ΣΤ. Συναρµολόγηση - Έλεγχοι - οκιµές Στ.1. Συναρµολόγηση κυλίνδρου, στροφαλοφόρου, εκκεντροφόρου Στ.2 ρυθµιστή ισχύος, διωστήρα, εµβόλου, αντλίας αέρος 21

22 Στ.3. σφονδύλων, κεφαλής, αντλίας λίπανσης Στ.4. πυροκεφαλής, αντλίας καυσίµου, εκχυτήρα, δεξαµενών καυσίµου λιπαντικών Στ.5. δικτύων ψύξης, καυσίµου λιπαντικού, αέρα προκίνησης Στ.6. Πλήρωση δεξαµενών καυσίµου, λιπαντικού, ψυκτικού υγρού και φιάλης προκίνησης Στ.7. Εξαέρωση δικτύων Στ.8. Ρύθµιση προπορείας αντλίας καυσίµου και προφόρτισης ελατηρίου του ρυθµιστικού ισχύος Στ.9. Ρύθµιση διακένων βαλβίδων Στ.10. Περιστροφή της µηχανής χωρίς ανάφλεξη - έλεγχοι ακουστικοί και διακένων Στ.11. Εκκίνηση της µηχανής και λειτουργίας χωρίς φορτίο σε χαµηλές και µεσαίες στροφές Στ.12. Τελικοί έλεγχοι πριν την παράδοση Ζ. Παράλληλες εργασίες Ζ.1. Αποκατάσταση των τηλεφωνικών συσκευών του µηχανοστασίου Ζ.2. Κατασκευή ή προµήθεια έτοιµης νέας πολυεστερικής δεξαµενής ψυκτικού υγρού. (ελάχιστος όγκος 40 λίτρα) Ζ.3. Τεκµηρίωση των εργασιών µε φωτογραφικό υλικό, πίνακες προόδου εργασιών καθώς και επαφή µε την εταιρεία Blackstone στο Λονδίνο Αναλώσιµα - Ανταλλακτικά 1. Υγρά καθαρισµού και αποχρωµάτωσης 2. αναγωγικά 3. Χρώµατα, λειαντικά, στιλβωτικά 4. Καύσιµα, λιπαντικά, υγρό ψύξης ( απιονισµένο νερό - αντιδιαβρωτικό). 5. Μικροεξαρτήµατα διάφορα Κοστολόγηση Είδος εργασίας Κόστος Εργασίες Α,Β,Γ,Ε,,Στ, Ζ1,Ζ Εργασία Εργασία Ζ2 θα ενταχθεί στα - κτιριακά Αναλώσιµα ανταλλακτικά Σύνολο έως δρχ 3.2. εύτερο Επίπεδο Συνολική επέµβαση για αναστηλώσεις και συντηρήσεις 1. Συντήρηση του κτιρίου διοίκησης στη Μουτσούνα 2. Συντήρηση της σκάλας φόρτωσης και των λιµενικών εγκαταστάσεων στη Μουτσούνα 3. Ενισχυτικές επεµβάσεις στις θυρίδες αποθήκευσης της Μουτσούνας. 4. Ενισχυτικές επεµβάσεις στις θεµελιώσεις, αντιδιαβρωτική προστασία και ανατάξεις µηχανισµών τροχαλιών στο σύνολο των 72 πυλώνων. 5. Επανατοποθέτηση, στήριξη και αντιδιαβρωτική προστασία συρµατόσχοινων. 22

23 6. Επανατοποθέτηση, στήριξη και αντιδιαβρωτική προστασία επιλεγµένου αριθµού βαγονέτων. 7. Συντηρήσεις και ενισχύσεις θεµελιώσεων, τοιχοποιίας, οροφών στα κτίρια και τις πλατείες φόρτωσης του σταθµού Ασπαλαθρωπού, 8. Συντηρήσεις και ενισχύσεις θεµελιώσεων, τοιχοποιίας, οροφών στα κτίρια και τις πλατείες φόρτωσης του σταθµού Κακόρυακα. 9. Συντηρήσεις και ενισχύσεις θεµελιώσεων, τοιχοποιίας, οροφών στα κτίρια, το µηχανοστάσιο και τις πλατείες φόρτωσης του σταθµού Στραβολαγκάδας. 10. Πλήρης αποκατάσταση και πιθανή µεταφορά στη Μουτσούνα της µηχανής και του µηχανοστασίου Στραβολαγκάδας. 11. Συντηρήσεις και ενισχύσεις θεµελιώσεων, τοιχοποιίας, οροφών στα κτίρια και τις πλατείες φόρτωσης του σταθµού Πεζουλών. 23

24 3.3. Τρίτο Επίπεδο Αξιοποίηση και επανάχρηση του συστήµατος του «εναέριου» και της περιοχής των σµυριδωρυχείων Η σµυριδοφόρα περιοχή της Νάξου, και ιδιαίτερα τα φαράγγια του Κακόρυακα και της Στραβολαγκάδας µε τους όρµους της Μουτσούνας και του Λιόνα αποτελούν ένα γεωγραφικό συγκρότηµα µε αξιόλογα φυσικά χαρακτηριστικά τοπίου. Η αξιοποίηση του µέσω της ανάδειξης του συστήµατος του «εναέριου», δίνει τη δυνατότητα για µία αρµονική και ήπια συνύπαρξη του βιοµηχανικού µνηµείου και του σχετικά παρθένου κυκλαδίτικου τοπίου. Ο «εναέριος» µε τους πυλώνες και τους µικρούς σταθµούς στα βουνά, ένας επιλεγµένος αριθµός επισκέψιµων στοών σµυριδωρυχείων και τα παλαιά µονοπάτια της σµύριδας, έχουν τη δυνατότητα να δηµιουργήσουν µία σύγχρονη διαδροµή ιστορικού τουρισµού µε αφετηρία την Μουτσούνα και κατάληξη τον Λιόνα. Σε αυτό το πλαίσιο πέρα από τις απαραίτητες συντηρήσεις και αναστηλώσεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω είναι απαραίτητο να προβλεφθεί: η λειτουργία ενηµερωτικού κέντρου και ξενώνα στο κτίριο διοίκησης και το µηχανοστάσιο στη Μουτσούνα η ανάδειξη τµηµάτων του µηχανολογικού εξοπλισµού, που αποτελούν σπάνια δείγµατα τεχνολογίας της περιόδου η συντήρηση και σήµανση µίας βασικής διαδροµής µε άξονα το παλαιό µονοπάτι η δηµιουργία δεύτερου κέντρου στον Κακόρυακα µε λειτουργία µικρού καταφυγίου πεζοπορίας στα κτίρια του σταθµού η µετατροπή των στοών δίπλα στους σταθµούς Ασπαλαθρωπού και επισκέψιµους χώρους Κακόρυακα σε η επιδεικτική επαναλειτουργία των µηχανών Blackstone η προσπάθεια επιδεικτικής επαναλειτουργίας µέρους του συστήµατος εναέριας µεταφοράς. Ο υπολογισµός του κόστους για το δεύτερο και τρίτο επίπεδο επεµβάσεων απαιτεί αναλυτική τεχνικοοικονοµική µελέτη. Από την εµπειρία αναλόγων έργων µπορεί να εκτιµηθεί πρόχειρα στα δρχ για κάθε επίπεδο. 24

25 Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στον Ν.Ε.Πρωτονοτάριο,επι δεκαετίες εργολήπτη της συντήρησης του «εναέριου» που µας παραχώρησε σηµαντικές πληροφορίες για τα τεχνικά στοιχεία του έργου. Το ενδιαφέρον που έχει επιδειχθεί κατά καιρούς για τη σµύριδα της Νάξου φαίνεται από την πλούσια βιβλιογραφία που παρατίθεται. Οι τίτλοι βρίσκονται συγκεντρωµένοι στο αρχείο του Α.Ζ.Φραγκίσκου, και µεγάλο τµήµα τους στη βιβλιοθήκη Ι.Γ.Μ.Ε. Βιβλιογραφία περί Σµύριδος 1. Κανονισµός περί της εν Νάξω Ναξίας Σµύριδος, Α. Κορδέλα. Η Ελλάς εξεταζοµένη γεωλογικώς και ορυκτολογικώς, Εκθεσις του Ούγγρου µεταλλευτικού συµβούλου Θ. Ούφνερ Περί σµυριδωρυχείων Νάξου, Α. Gobantz Die Smirgel Lagerstatten auf Naxos, S. G. Tschermark : Uber den Smirgel von Naxos. Min. Und Petrogr.Mitt. 19, Π.Ε. Πρωτοπαπαδάκη: Μονογραφία περί Ναξίας Σµύριδος, Σ. Παπαβασιλείου: Περί Ναξίας Σµύριδος, Σ. Παπαβασιλείου: Τα κοιτάσµατα της Σµύριδος, Αρχιµήδης, Σ. Παπαβασιλείου : Η νήσος Ηρακλεία και η Σµύρις αυτής, Αρχιµήδης, Α. Papavasiliou: Die Smirgellagerstatten von Naxos nebst denjenigen von Iraclia und Sikinos, H.Π. Γούναρη: Μεταλλευτική Νοµοθεσία - Σµύρις, Γ. Ξυνοπούλου: Μελέτη περί Ναξίας Σµύριδος, Σ. Παπαβασιλείου: Αγόρευσις εν τη Γερουσία περί Ναξίας Σµύριδος, J. Lapparent: Emeris de Grece et Bauxites. C. R. de l Acad des Sc Τ. Μ. Ζευγώλη: Η Ναξία Σµύρις, J. Papastamatiou: Sur quelques nouveaux types de roches a coridon de l ile de Naxos, K. A. Μανωλά: Γνώµες για τη λύσι του σµυριδικού ζητήµατος, UNRA: Ορυκτός Πλούτος της Ελλάδος, Π.. Γλέζου : Ελληνικά θέµατα Η υπερεκατόχρονη κρατική εκµετάλλευση της Ναξίας Σµύριδος. Συνεργατική εξόρυξη του ορυκτού και ανασυγκρότηση, Γ. Μπούρλου: Ναξία Σµύρις, Ι. Παπασταµατίου: Περί των Γεωλογικών ερευνών επί των κοιτασµάτων Σµύριδος της νήσου Νάξου (ΙΓΜΕ Ε 100 Α), Αθήνα Αγών επιβιώσεως - Περιοδικόν Υ.Σ.Ε.Σ.Α.,

26 23. Ν. Α. Πρωτονοταρίου: Μελέτη περί Ναξίας Σµύριδος από νοµικής και οικονοµικής απόψεως, Η. Γούναρη: Το πρόβληµα της Σµύριδος : Η εκµετάλλευσις των Σµυριδορυχείων Νάξου, Ι. Παπασταµατίου: Η σµύρις της Νάξου από γεωλογικής απόψεως Ι. Γ. Ε.Υ., Fr. Bahnemann : Μαγνητικαί µετρήσεις εις την σµυριδοφόρον περιοχήν Νάξου, Α. Ζ. Φραγκίσκου: Η εκµετάλλευσις των Σµυριδορυχείων Νάξου, ιπλ. Εργ. Ε.Μ.Π., G. M. Schwab,Ι. Παπασταµατίου, Κ. Μακρή: Ορυκτολογική - Κρυσταλλογραφική - Χηµική εξέτασις δειγµάτων Σµύριδος και κόκκων κορουνδίου, Λ. Μουσούλου: Το πρόβληµα της εκµεταλλεύσεως του υπογείου πλούτου της Ελλάδος, Α. Ζ. Φραγκίσκου: Σηµείωµα περί του τρόπου αξιοποιήσεως της Ναξίας Σµύριδος, Ο.Β.Α., Α. Ζ. Φραγκίσκου: Μελέτη επί της αξιοποιήσεως της Ναξίας Σµύριδος, Ε.Τ.Β.Α., Σ. Βασιλοπούλου - Π. Καλή : Εκθεσις επί της δυνατότητος χρησιµοποιήσεως της Ναξίας Σµύριδος εις την κατασκευήν πλακών πεζοδροµίων, Ε.Τ.Β.Α., Ι. Γεράκης: Εκθεσις περί της δυνατότητος παραγωγής πλακών πεζοδροµίων ενισχυµένων δια σµύριδας και της χρησιµοποιήσεως του ορυκτού τούτου ως αδρανούς υλικού δια ασφαλτοστρώσεις, Ο.Β.Α., Α. Ζ. Φραγκίσκος, Σ. Σιδέρης Εκθεσις επί της προτάσεως συνεργασίας της Α.Ε. Κορούνδιον, Ε.Τ.Β.Α., Σ. Κατράκη: Ορυκτός πλούτος και οικονοµική ανάπτυξις της χώρας, Εκδοσις Τ.Ε.Ε., Κ. Κονοφάγου, Χ. Κακλαµάνη: Πρόδροµος έκθεσις επί των διενεργηθεισών δοκιµών ηλεκτροτετηγµένου Κορουνδίου εκ Ναξίας σµύριδος εις το εργοστάσιον Β.W.K. υτικής Γερµανίας υπό του οίκου Krupp, N. Λαζαρίδης, Α.Hethey: Προκαταρκτική έκθεσις επί της µελετωµένης προς ίδρυσιν Μονάδος Κατεργασίας Ναξίας Σµύριδος και παραγωγής Ηλεκτροκορουνδίου, ΓΕΜΕΕ, Α. Γρηγορογιάννης: Μελέτη περί του εκσυχρονισµού εκµεταλλεύσεως της Ναξίας Σµύριδος, ΓΕΜΕΕ, Ε. Σταθάκης, Α. Φουτρής, Α. Σερβετόπουλος, Στ. Βασιλόπουλος: Εκθεσις επί της δυνατότητος χρησιµοποιήσεως Ναξίας Σµύριδος εις πλάκας πεζοδροµίων, Αθήνα Εκθεσις επί των εργασιών της διά της υπ αριθµ αποφάσεως του κ. υπουργού εγκριθείσης ερεύνης επί της δυνατότητος χρήσεως της Ναξίας σµύριδος εις λεπτοτάπητας οδοστρωµάτων, Υπ. Βιοµ. Γεν. ιευθ. Μεταλλείων, Α. Ζ. Φραγκίσκος: Αερικός διαχωρισµός εµπλουτισµένης δια µαγνητικού διαχωρισµού σµύριδος Νάξου προς αποµάκρυνσιν του Μαργαρίτου (µίκας), ΓΕΜΕΕ Α. Ζ. Φραγκίσκος: Εργαστηριακή παραγωγή κορουνδίου εκ Ναξίας Σµύριδος, ΓΕΜΕΕ KRUPPINDUSTRIEBAU, FRIED: Calcul de rentabilite concernant l installation pour la production de coridon electrique a partir d emeri de Naxos, faisant l object d un projet du Min. Grec de l industie, Essen