ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΗΛΙΑΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Transcript

1 ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΗΛΙΑΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Εισαγωγή Η σύνταξη ενός ημερολογίου, μολονότι είναι μια καθαρά αστρονομική διαδικασία, εντούτοις από την εποχή των Βαβυλωνίων μέχρι και τη σύνταξη του Γρηγοριανού και του Νέου Διορθωμένου Ιουλιανού ημερολογίου φέρει βαθιά τα σημάδια της ανάμειξης των θρησκευτικών και πολιτικών ηγεσιών. Τα ημερολόγια στην αρχαία Σουμερία και Βαβυλώνα είχαν ως αφετηρία τους για τη μέτρηση των ετών είτε την άνοδο στο θρόνο κάποιου επώνυμου άρχοντα ή ένα σημαντικό γεγονός. Τη συνήθεια αυτή μιμήθηκαν και γειτονικοί λαοί, όπως οι Εβραίοι και οι Αιγύπτιοι. Ο Οκταβιανός Αύγουστος ως αυτοκράτωρ και Μέγας Αρχιερεύς είχε υπό τη δικαιοδοσία του τα θρησκευτικά θέματα και επόπτευε τη σωστή τήρηση του ημερολογίου. Παράλληλα, μπορούσε να επεμβαίνει στο ημερολόγιο και να κάνει τις σχετικές ημερολογιακές προσαρμογές. Όπως το Ρωμαϊκό ημερολόγιο είχε αφετηρία του την ιστορική κτίση της Ρώμης έτσι θεώρησε στο δικό του μακεδονικό ημερολόγιο αφετηρία του να είναι η κοσμοϊστορική νίκη του στο Άκτιο. Η Ελλάδα από το 146 π.χ. ήταν επαρχία της Ρώμης. Η επικράτηση της Ρώμης επέβαλε την καθιέρωση ενιαίου επίσημου ημερολογίου και ονοματολογίου των μηνών. Αυτό χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι τοποτηρητές. Βεβαίως, ποτέ δεν έπαψε να υπάρχει η παράλληλη ανεπίσημη γεωργική, κτηνοτροφική ή αργότερα χριστιανική ονοματοθεσία των μηνών, όπως για παράδειγμα Τρυγητός για τον Σεπτέμβριο ή Αϊ Δημήτρης για τον Οκτώβριο. Το ιστορικό υπόβαθρο Στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.χ. στον Αμβρακικό κόλπο, κοντά στο Άκτιο, ο στόλος του Οκταβιανού-Αυγούστου καταναυμάχησε τον στόλο της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντωνίου. Η νικητήρια αυτή ναυμαχία του Οκταβιανού αποτέλεσε κατά τους ιστορικούς μελετητές την αφετηρία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Άλλωστε και ο ίδιος ο αυτοκράτορας θεώρησε τη νίκη του αυτή καταλυτική και σπουδαίας σημασίας. Γι αυτόν τον λόγο θέλησε να καταστήσει τη μνήμη της ανεξίτηλη στο διάβα των αιώνων, κάνοντας συγκεκριμένες πράξεις. 1. Κατ αρχήν έστησε ένα μεγαλόπρεπο μνημείο στη θέση του στρατηγείου του, χρησιμοποιώντας μια σειρά από χάλκινα έμβολα των αιχμαλωτισθέντων πλοίων. Το μνημείο αυτό το αφιέρωσε στον Ποσειδώνα τον θεό της θάλασσας και στον Άρη τον θεό του πολέμου, που κατά τη γνώμη του βοήθησαν αποφασιστικά στο να γείρει η νίκη προς το μέρος

2 του. Επίσης χάλκινα έμβολα αφιέρωσε και στον ναό του Divus Julius στη Ρώμη. 2. Θέλησε επίσης να τιμήσει τον Απόλλωνα, τον προστάτη θεό του, ναός του οποίου βρισκόταν στο Άκτιο. Γι αυτόν τον λόγο, οι γυμνικοί, μουσικοί και ιππικοί αγώνες των Ακαρνάνων, τα Άκτια, αναμορφώθηκαν ολοκληρωτικά και ο Οκταβιανός καθιέρωσε προς τιμή της μεγάλης νίκης του, νέους αγώνες, που τελούνταν κάθε πενταετία, την ημέρα της ναυμαχίας (2 Σεπτεμβρίου), όπως μαρτυρούν ο Στράβων (7, 325) και ο Δίων Κάσσιος (41,1) από το 28 π.χ. και εφεξής. Η πεντετερική περίοδος της τέλεσης των αγώνων αυτών καθιερώθηκαν ως μέτρο χρονολόγησης και ονομάστηκε κατ αναλογία προς το «Ολυμπιάς» Ακτιάς. Οι αγώνες ονομάστηκαν Άκτιοι και τελούνταν, με την ίδια επισημότητα των Πανελληνίων Αγώνων, σε κάποιο προάστιο της Νικόπολης, της πόλης που ίδρυσε γι αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Οι νικητές των Ακτίων έπαιρναν τον τίτλο του Ακτιονίκη και απολάμβαναν τιμές ίσες με αυτές των Ολυμπιονικών. Την επιμέλεια των αγώνων, ο Οκταβιανός την ανέθεσε στους Λακεδαιμονίους, επειδή ήταν οι μοναδικοί Έλληνες που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία στο πλευρό του εναντίον της Κλεοπάτρας και του Αντωνίου. Η φήμη των Ακτίων ήταν μεγάλη. Αναφέρεται τέλεση Ακτίων και σε άλλες πόλεις, όπως στη Θεσσαλονίκη, στη Νικομήδεια, στην Άγκυρα και την Ιεράπολη της Φρυγίας. Άκτια διεξάγονταν ακόμα και στη Ρώμη. Επίσης, οι αγώνες που τελούνταν στην Καισάρεια και στην Ηράκλεια του Πόντου ονομάζονταν αγώνες Ισάκτιοι. Τα Άκτια διατηρήθηκαν μέχρι τον 3ο μ.χ. αιώνα και γνώρισαν μια νέα ακμή την εποχή του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουλιανού, του επονομαζόμενου Παραβάτη, μετά τον θάνατο του οποίου (363) έσβησαν ολοκληρωτικά. 3. Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο Οκταβιανός ακολουθώντας το πρότυπο των βασιλέων της Ελληνιστικής Ανατολής ίδρυσε σε ανάμνηση της νίκης του μια νέα πόλη την οποία ονόμασε Νικόπολη, δηλαδή πόλη της νίκης. Η πόλη αυτή οικοδομήθηκε στο πιο στενό τμήμα της χερσονήσου που χωρίζει τον Αμβρακικό κόλπο από το Ιόνιο Πέλαγος, ούτως ώστε η θέση της να είναι στρατηγική. Ως πόλη αφιερωμένη στην καταλυτική νίκη του την προίκισε με εξαιρετικά οικονομικά προνόμια και φορολογικές ατέλειες, ούτως ώστε να αναπτυχθεί γρήγορα και να γίνει μητρόπολη της γύρω περιοχής, πράγμα που τελικά έγινε. Προς τον σκοπό αυτόν την έκανε έδρα διεξαγωγής των Ακτίων, γεγονός που βοήθησε την πόλη αποφασιστικά. Σημειώνουμε ότι πριν την ίδρυση και ενδυνάμωση της Νικόπολης, η Ήπειρος και ειδικότερα η Ακαρνανία παρουσίαζαν εικόνα ερήμωσης, εξαιτίας των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων, της βαριάς φορολογίας

3 από τη Ρώμη και της εν γένει φτώχειας που επικρατούσε στην άγονη βραχώδη Ήπειρο. Για να ακριβολογούμε πόλεις δεν δημιουργούνται από τη μια στιγμή στην άλλη. Έτσι, τον πυρήνα της νέας πόλης μπορεί να αποτέλεσαν Ρωμαίοι βετεράνοι, αλλά ο κύριος όγκος του πληθυσμού ήταν Έλληνες που «συνοικίστηκαν» βιαίως από 20 περίπου πόλεις της Ηπείρου, οι οποίες βρίσκονταν σε απόσταση 70 περίπου χιλιομέτρων από αυτήν, όπως την Αμβρακία, τη Λευκάδα, τη Στράτο, την Κασσώπη για να αναφέρουμε τις σπουδαιότερες. Όχι μόνον οι κάτοικοι, αλλά και τα μνημεία των πόλεων αυτών αποσπάστηκαν βιαίως και μεταφέρθηκαν στη Νικόπολη. Ο διορατικός Οκταβιανός δεν έδειξε εκδικητικές τάσεις εναντίον των Ηπειρωτών που γενικά είχαν ταχθεί με το μέρος των αντιπάλων του. Αντιθέτως, θεμελιώνοντας τη Νικόπολη έστω με το αποφασίζωμεν και διατάζωμεν έδωσε ζωή σε μια άγονη και φτωχή περιοχή της αυτοκρατορίας, ενώ επιπλέον άφησε το ελληνικό στοιχείο να κυριαρχήσει εμφανιζόμενος ως θιασώτης του ελληνικού πολιτισμού και προστάτης των ελληνικών παραδόσεων. Η Νικόπολη, ως πόλη της νίκης του Αυγούστου στο Άκτιο, διαιώνιζε την τεράστια σημασία της ναυμαχίας αυτής για τις ενδορωμαϊκές εξελίξεις και το πολίτευμα του ρωμαϊκού κράτους, αλλά και για την παγίωση της Pax Romana στη Μεσόγειο. Επομένως η «ιερή Νικόπολις» το «Σεβαστού κτίσμα», απετέλεσε στη συνείδηση των ανθρώπων της αυτοκρατορίας σύμβολο της αναμέτρησης δύο κόσμων και της έναρξης μιας νέας εποχής για την Παγκόσμια Ιστορία. Η υλική ευμάρεια της πόλης συνεχίστηκε τους επόμενους αιώνες και παρά την κρίση του 3ου μ.χ. αιώνα, οι διοικητικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και μετέπειτα του Ιουλιανού ( μ.χ.) ήταν ιδιαίτερα ευεργετικές για την πόλη. Την εποχή των βαρβαρικών επιδρομών η Νικόπολη λεηλατήθηκε από τους Βησιγότθους και τον Αλάριχο (397), από τους Βανδάλους (474) και από τους Οστρογότθους του Τοτίλα (551). Τότε ο πυρήνας της πόλης οχυρώθηκε με ισχυρά ως σήμερα σωζόμενα τείχη μεγάλου ύψους σε σχήμα ακανόνιστου εξαγώνου. Στη συνέχεια η Νικόπολη υπέστη τις επιπτώσεις των σλαβικών επιδρομών στην Ήπειρο (7ος αιώνας), ενώ πιθανολογείται η κατάληψή της από τους Άραβες (9ος αιώνας), την οποία ακολούθησε η λεηλασία της από τους Βουλγάρους (10ος αιώνας) που οδήγησε στην τελική ερήμωσή της. 4. Ως τέταρτη και τελική πράξη του για τη διαιώνιση της νίκης του ο Οκταβιανός Αύγουστος αποφάσισε να μεταλλάξει το σεληνοηλιακό ημερολόγιο των Μακεδόνων σε ένα νέο ηλιακό ημερολόγιο, το οποίο θα έφερε το όνομά του. Το ημερολόγιο του Αυγούστου

4 Το ηλιακό ημερολόγιο του Οκταβιανού αναπτύχθηκε στη Μακεδονία και στην Ήπειρο χρησιμοποιώντας το λεγόμενο «σεβαστό έτος», από την τιμητική προσηγορία του Οκταβιανού, Αύγουστος, που σημαίνει σεβαστός. Ο Οκταβιανός Αύγουστος, ο εισηγητής ενός νέου ημερολογίου στη Μακεδονία Αφετηρία του νέου ηλιακού ημερολογιακού συστήματος ήταν η καταλυτική νίκη του Οκταβιανού Αυγούστου εναντίον των συνασπισμένων στόλων της Κλεοπάτρας της τελευταίας βασίλισσας της δυναστείας των Λαγιδών στην Αίγυπτο και του Μάρκου Αντωνίου στη ναυμαχία στο Άκτιο. Η ναυμαχία αυτή γνωστή στην ιστορία ως «ναυμαχία του Ακτίου» διεξήχθη στις 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.χ., ημερομηνία κοντά στη φθινοπωρινή ισημερία που απετέλεσε αφετηρία του νέου ημερολογιακού συστήματος. Οι Μακεδόνες φαίνεται πως στην προσπάθειά τους να τιμήσουν τον Αύγουστο διαμόρφωσαν ημερολογιακά τη λεγόμενη «Εποχή του Αυγούστου» υιοθετώντας το ηλιακό αυτό ημερολόγιο με το «σεβαστό έτος». Ωστόσο, η «Εποχή του Αυγούστου» με το ηλιακό του ημερολόγιο

5 φαίνεται ότι ήταν σε χρήση μόνο στη Μακεδονία, ίσως και στην Ήπειρο, ενώ δεν έτυχε καθολικής αποδοχής όπως το αρχαίο σεληνοηλιακό Μακεδονικό ημερολόγιο. Το ημερολογιακό αυτό σύστημα χρησιμοποιούνταν στη λεγόμενη από τους Ρωμαίους «περιοχή της Μακεδονίας» και χρησιμεύει ακόμη και σήμερα ως κριτήριο για να προσδιορίζουμε αν μια περιοχή ανήκε ή όχι στη Μακεδονία κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κατάκτησής της. Σημειώνουμε ότι τα ονόματα των μηνών παρέμειναν τα ίδια όπως στο αρχαίο σεληνοηλιακό Μακεδονικό ημερολόγιο. Μάλιστα τα δύο ημερολόγια άρχιζαν με τον μήνα Δίο και έτσι είναι δύσκολο να αποφανθούμε ποιο ημερολόγιο χρησιμοποιούνταν, το αρχαίο μακεδονικό ή το ηλιακό-ρωμαϊκό ημερολόγιο, εκτός αν ρητά κάτι τέτοιο αναφέρεται. Δεν γνωρίζουμε μέχρι πότε διατηρήθηκε στη Μακεδονία το ηλιακό ημερολόγιο του Αυγούστου. Πιθανότατα με την παγίωση του Χριστιανισμού στον κυρίως ελλαδικό χώρο, γύρω στον 6ο με 7ο μ.χ. αιώνα και την υιοθέτηση του Ιουλιανού ημερολογίου από την Εκκλησία για το τελετουργικό της, το τελευταίο να αντικατέστησε βαθμιαία και το «έτος του Αυγούστου», όπως αντικατέστησε όλα τα άλλα ημερολογιακά συστήματα στην Ελλάδα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Θεοδοσίου Στράτος και Δανέζης Μάνος, 1995, Η Οδύσσεια των Ημερολογίων Αναζητώντας τις ρίζες της γνώσης. Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήναι, σελ Θεοδοσίου Στράτος και Δανέζης Μάνος, 1995, Η Οδύσσεια των Ημερολογίων Αστρονομία και παράδοση. Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήναι. Θεοδοσίου Στράτος, Δανέζης Μάνος, Γραμμένος Θεοφάνης και Μανιμάνης Βασίλειος, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006, Το αρχαίο Μακεδονικό ημερολόγιο και η πορεία του ανά τους αιώνες. Αέροπος, ένθετο δεκαεξασέλιδο, τεύχος 65. Αθήνα. Πάλλα, Δ., 1968, Epiros. Reallexikon zur byzantinischen Kunst, 10, Stuttgart, p Σαρικάκη, Θ., 1966, Συμβολή εις την ιστορία της Ηπείρου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Ελληνικά, 19, σελ. 213 κ. εξ. Theodossiou, E. and Mantarakis, P., August 2006, The unknown Roman calendars of Ancient Macedonia, Astronomical and Astrophysical Transactions Vol. 25, No. 4, pp Τιβέριου, Μ.Α., 7 Σεπτεμβρίου 2003, Νικόπολις, σεβαστού Καίσαρος Κτίσμα, «Το Βήμα της Κυριακής», Νέες Εποχές Επιφυλλίδες Α59, Αθήνα.