ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΑΤΖΕΝΤΑΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΚΑΥΣΙΜΩΝ ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΑΤΖΕΝΤΑΣ ΤΗΣ O ΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ ΜΗ ΕΝΙΚΩΝ ΡΥΠΩΝ Κωδικός έργου: 04-ΠΠΚ06 ΕΝΕΡΓΕΙΑ E1: ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΟΥ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ- ΣυνΕνέργεια Επιµέλεια ΕΚΕΤΑ/ ΙΤΕΣΚ ΟΜΑ Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ ρ. Ε. Κακαράς ρ. Ν. Κούκουζας ρ. Α. Τουρλιδάκης Ε. Καρλόπουλος, MSc ΠΤΟΛΕΜΑΪ Α, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008 Η δηµόσια δαπάνη του έργου «Περιφερειακός Πόλος Καινοτοµίας υτικής Μακεδονίας» συγχρηµατοδοτείται κατά 50% από εθνικούς πόρους (ΓΓΕΤ/ΥΠΑΝ) και κατά 50% από κοινοτικούς πόρους (ΕΤΠΑ).

2 Πρόλογος Το πρώτο βήµα στη διαδικασία δηµιουργίας µιας Τεχνολογικής Πλατφόρµας αφορά στην εκπόνηση ενός κοινού οραµατισµού (vision) µέσω του οποίου οριοθετείται το τεχνολογικό της πλαίσιο. Ο κοινός οραµατισµός θέτει υπόψη των εταίρων της Πλατφόρµας τους βασικούς άξονες των ερευνητικών προτεραιοτήτων και τεχνολογικών στόχων πάνω στους οποίους θα αναπτυχθεί και θα δοµηθεί η Στρατηγική Ερευνητική Ατζέντα. Παράλληλα, τεκµηριώνει την αναγκαιότητα δηµιουργίας της συγκεκριµένης Πλατφόρµας και αναδεικνύει τις τεχνολογίες για τις οποίες κρίνεται σκόπιµη η κινητοποίηση ανθρώπινου δυναµικού και οικονοµικών πόρων. H ανά χείρας αναφορά που δεν είναι ένα αυστηρά τεχνικό κείµενο, αποτελεί την Στρατηγική Ερευνητική Ατζέντα και αντανακλά τις γενικότερες εθνικές και διεθνείς τεχνολογικές εξελίξεις αλλά και τις προτεραιότητες οι οποίες υπαγορεύονται από τις εθνικές στρατηγικές επιλογές του ενεργειακού τοµέα. Η Στρατηγική Ερευνητική Ατζέντα προέκυψε ως αποτέλεσµα των ερευνητικών δραστηριοτήτων και των οριζοντίων δράσεων που πραγµατοποιήθηκαν στα πλαίσια της Τεχνολογικής Πλατφόρµας του Πόλου Καινοτοµίας υτικής Μακεδονίας ΣυνΕνέργεια και µετά από διαβούλευση µε όλους τους ενδιαφερόµενους που είναι οι βιοµηχανίες και κυρίως η ΕΗ Α.Ε., τα ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύµατα, οι επιστηµονικοί και επαγγελµατικοί φορείς, τα επιµελητήρια, οι τοπικές αρχές και σύλλογοι της περιοχής

3 Περίληψη Τα ορυκτά καύσιµα θα παραµείνουν κυρίαρχα στο εθνικό ενεργειακό µείγµα και για τις επόµενες δεκαετίες. Η ασφάλεια ενεργειακού εφοδιασµού και η διαφοροποίηση των πηγών παραγωγής ισχύος επιβάλουν, παράλληλα µε τους εγχώριους λιγνίτες, την αξιοποίηση κυρίως του Φυσικού Αερίου και συµπληρωµατικά, ενδεχοµένως, του λιθάνθρακα. Κατά συνέπεια, η περιβαλλοντικά αποδεκτή αξιοποίηση των ορυκτών καυσίµων και κυρίως η δέσµευση, µεταφορά και αποθήκευση του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) αποτελεί κυρίαρχη προτεραιότητα όχι µόνον για την Περιφέρεια της. Μακεδονίας αλλά για το σύνολο της χώρας. Η συνεχής προσπάθεια για αύξηση της συµµετοχής των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας στο ενεργειακό µείγµα µε ταυτόχρονη έµφαση στην εξοικονόµηση ενέργειας αποτελεί µία εθνική προτεραιότητα. Σηµαντικές προσπάθειες επιβάλλεται να εστιαστούν στην υιοθέτηση βέλτιστων διαθέσιµων πρακτικών µε την εφαρµογή υπαρχόντων και ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για την προστασία του περιβάλλοντος από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ταυτόχρονα συστηµατικές δράσεις θα πρέπει να έχουν ως στόχο την µετάλλαξη του παραγωγικού ιστού της περιοχής της. Μακεδονίας µέσω ανάπτυξης επιχειρηµατικότητας και καινοτοµίας σε νέες ενεργειακές και περιβαλλοντικές τεχνολογίες. Η παραπάνω εξέλιξη θα πρέπει να εδραστεί στην παραγωγή νέας γνώσης και στη µεταφορά τεχνολογίας από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα και τα Ερευνητικά Κέντρα που αναπτύσσονται δυναµικά στην περιοχή. Η ελληνική Τεχνολογική Πλατφόρµα Ενέργειας θα σηµατοδοτήσει την πορεία προς σταθµούς ισχύος µηδενικών ρύπων οριοθετώντας τέσσερις βασικούς άξονες: - Αύξηση του βαθµού απόδοσης των σταθµών παραγωγής ισχύος. - Βελτιστοποίηση και διεύρυνση του ενεργειακού µίγµατος. - Ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την παραγωγή και χρήση ενέργειας. - Ανάπτυξη και εφαρµογή τεχνολογιών δέσµευσης και ασφαλούς αποθήκευσης του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) από µεγάλες εστίες καύσης

4 Abstract Fossil fuels will remain dominant in the national energy mix for the coming decades. Energy security and supply as well as diversification of power production, in addition to domestic lignite, impose the exploitation mainly of natural gas and supplementary of hard coal. In consequence, the environmental acceptable exploitation of fossil fuels along with capture, transportation and storage of carbon dioxide (CO 2 ) outline the major priority not only for the Region of West Macedonia, but for the entire country. The continuous effort for growth of the participation of Renewable Energy Sources in the energy mix with a parallel emphasis on energy savings and rational use of energy resources, consist a national priority. Considerable efforts should focus on the adoption of Best Available Practices with the implementation of existing and development of new technology for the minimization of the environmental impact of power generation. At the same time, systematic actions at a regional level should pursue the transformation of the local employment pattern towards the development of new business activities and innovation in the fields of energy and environmental technologies. This development has to be based on the production of new knowledge and technology transfer from the Higher Education Institutes and the Research Centres of the region. In the light of these developments, the Energy Technology Platform will initiate the approach to zero emissions power plants by setting boundaries in four major directions: - Enhancement of power plants efficiency. - Optimisation and expansion of the energy mix. - Minimisation of the environmental impact from energy production and use. - Development and implementation of technologies relating to carbon dioxide capture and storage

5 Περιεχόµενα 1. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΙΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑΣ ΤΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΚΑΙ ΤΟ ΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΕ ΤΟΠΙΚΟ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΤΗΣ - Ο ΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ ΜΗ ΕΝΙΚΩΝ ΡΥΠΩΝ Αύξηση του βαθµού απόδοσης ηλεκτροπαραγωγικών µονάδων που τροφοδοτούνται µε ορυκτά καύσιµα Βελτιστοποίηση και διεύρυνση του ενεργειακού µίγµατος Ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την παραγωγή και χρήση ενέργειας Ανάπτυξη και εφαρµογή τεχνολογιών δέσµευσης και ασφαλούς αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΜΕΛΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

6 1. Η φιλοσοφία µιας Τεχνολογικής Πλατφόρµας Στις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής (ΗΠΑ) και την Ιαπωνία η βιοµηχανία συµµετέχει µε ποσοστό 67% και 70% αντίστοιχα στο σύνολο των ερευνητικών δράσεων των χωρών αυτών. Στην Ευρώπη αντίθετα, το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνά το 56%. Το 2000, το συνολικό χάσµα επενδύσεων Έρευνας και Τεχνολογίας (Ε&Τ) µεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και ΗΠΑ ανήλθε σε 124 δις ευρώ, 80% των οποίων οφείλεται στην απουσία επενδύσεων από την πλευρά του ιδιωτικού τοµέα [1]. Εποµένως, η ενθάρρυνση της συµµετοχής του ιδιωτικού τοµέα σε ερευνητικές δράσεις, αποτελεί καταλυτικό παράγοντα διατήρησης της ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής οικονοµίας αλλά και βασική παράµετρος στην κατεύθυνση της βιώσιµης ανάπτυξης % EE-15 ΗΠΑ Ιαπωνία Σχήµα 1: Ποσοστό συµµετοχής του ιδιωτικού τοµέα στο σύνολο των δράσεων Ε&Τ (Πηγή: [1]) Ασφαλώς, σε επίπεδο EU-27, η ποσοστιαία συµµετοχή του ιδιωτικού τοµέα στο σύνολο των δράσεων Ε&Τ εµφανίζεται σαφώς µειούµενη και περαιτέρω υπολειπόµενη συγκρινόµενη µε αυτή των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας. Η άρση του επενδυτικού αυτού χάσµατος απαιτεί πρωτίστως την ύπαρξη και προσέλκυση επαρκών και υψηλής ποιότητας ανθρώπινων πόρων, ισχυρές δηµόσιες ερευνητικές βάσεις, βελτίωση των δεσµών τους µε τη βιοµηχανία, ανάπτυξη επιχειρηµατικού πνεύµατος µέσω της Ε&Τ, καθώς και προσαρµογή και χρήση των υφιστάµενων νοµικών πλαισίων δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας

7 Στην κατεύθυνση αυτή, οι Τεχνολογικές Πλατφόρµες (ΤΠ) αποτελούν ένα σηµαντικό εργαλείο προκειµένου να ενθαρρυνθεί η συµµετοχή των βιοµηχανικών εταίρων σε δράσεις Ε&Τ, όχι µόνον ως τελικοί αποδέκτες των προγραµµάτων και πρωτοβουλιών, αλλά πρωτίστως ως εταίροι στη φάση διαµόρφωσης των στόχων και προτεραιοτήτων των εθνικών και ευρωπαϊκών προγραµµάτων καθώς και στη φάση της εκπόνησης και υλοποίησης των παραπάνω προγραµµάτων. Οι Τεχνολογικές Πλατφόρµες είναι κοινοπραξίες φορέων (βιοµηχανία, πανεπιστήµια, ερευνητικά κέντρα, ΜΜΕ) µε στόχο τον καθορισµό και την ιεράρχηση των αναγκαίων θεσµικών ρυθµίσεων και τεχνολογικών προτεραιοτήτων σε τοµείς µείζονος σηµασίας όπως το περιβάλλον, οι µεταφορές, η ενέργεια, ή η κοινωνία της πληροφορίας. Τα αποτελέσµατα των δράσεων της Πλατφόρµας αποτυπώνονται στη Στρατηγική Ερευνητική Ατζέντα. Ο µηχανισµός της Τεχνολογικής Πλατφόρµας εξελίχθηκε στη φάση υλοποίησης του 6 ου προγράµµατος πλαισίου για την έρευνα ( ) αποσκοπώντας στους παρακάτω στόχους: Ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας (EXE) Αύξηση των επενδύσεων στον τοµέα της Έρευνας, µε στόχο το 3% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ ιατήρηση της ηγετικής θέσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε καίριους ερευνητικούς τοµείς (Στρατηγική της Λισσαβόνας) Ύπαρξη και προσέλκυση επαρκών και υψηλής ποιότητας ανθρώπινων πόρων Ισχυρές δηµόσιες ερευνητικές βάσεις, βελτίωση των δεσµών µε τη βιοµηχανία Ανάπτυξη επιχειρηµατικού πνεύµατος µέσω της Έρευνας και Τεχνολογίας Έχουν ήδη αναγνωρισθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή 29 Τεχνολογικές Πλατφόρµες. Το σύνολο αυτών έχει ολοκληρώσει το στάδιο προσδιορισµού του κοινού οραµατισµού, 80% έχει ήδη εκπονήσει Στρατηγική Ερευνητική Ατζέντα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι «ιδιοκτήτης» των τεχνολογικών πλατφόρµων, αλλά ενθαρρύνει αυτή την πρωτοβουλία για την έρευνα, µέσα από τη συµµετοχή της ως παρατηρητής καθώς και την παροχή περιορισµένης οικονοµικής ενίσχυσης

8 Με βάση την ευρωπαϊκή εµπειρία, τα όργανα της ΤΠ απαρτίζονται από τη Συµβουλευτική Επιτροπή, τις Οµάδες Εργασίας και τη Γενική Συνέλευση. Οι Οµάδες Εργασίας αναλαµβάνουν την πρωτογενή εργασία, η Επιτροπή επεξεργάζεται το περιεχόµενο της Ερευνητικής Ατζέντας, το θέτει σε δηµόσια διαβούλευση και στη συνέχεια το εισηγείται στη Γενική Συνέλευση η οποία και το επικυρώνει. Η δηµιουργία της ελληνικής Τεχνολογικής Πλατφόρµας Ενέργειας εντάσσεται στις δράσεις του Πόλου Καινοτοµίας υτικής Μακεδονίας του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Ανταγωνιστικότητα» του Γ ΚΠΣ της Γενικής Γραµµατείας Έρευνας & Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ). Ο Περιφερειακός Πόλος Καινοτοµίας υτικής Μακεδονίας αποτελεί συνεργασία φορέων του ιδιωτικού και του ευρύτερου δηµόσιου τοµέα µε στόχο την ενίσχυση των καινοτοµικών και τεχνολογικών επιδόσεων στον τοµέα της Ενέργειας. Η επιστηµονική ευθύνη των δράσεων ανήκει στο Τµήµα Μηχανικών ιαχείρισης Ενεργειακών Πόρων του Πανεπιστηµίου. Μακεδονίας, σε συνεργασία µε το Ινστιτούτο Τεχνολογίας και Εφαρµογών Στερεών Καυσίµων του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης, αλλά και µε συναφή εργαστήρια του ΤΕΙ υτικής Μακεδονίας. Οι παραπάνω ακαδηµαϊκοί και ερευνητικοί φορείς σε συνεργασία µε αναπτυξιακές εταιρείες της Περιφέρειας, τα επιµελητήρια αλλά κυρίως τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, µε δεσπόζουσα τη ΕΗ ΑΕ, αποτελούν το κεντρικό δίκτυο συνεργασίας µε στόχο την τεχνολογική και ερευνητική αριστεία στον τοµέα της ενέργειας. Επίκεντρο των δράσεων αποτελεί πρωτίστως η περιφέρεια. Μακεδονίας, η χωρική εµβέλεια όµως των αποτελεσµάτων απευθύνεται και αφορά στο σύνολο του εθνικού βιοµηχανικού τοµέα που σχετίζεται µε την αξιοποίηση ορυκτών καυσίµων

9 2. Τα ενεργειακά δεδοµένα σε εθνικό επίπεδο και το διεθνές περιβάλλον Εθνικό επίπεδο 1. Η ενεργειακή εξάρτηση της χώρας µας, λόγω των εισαγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου, αγγίζει το 75% όταν το αντίστοιχο µέσο ποσοστό για το σύνολο των 27 χωρών της ΕΕ κυµαίνεται στο 50%. 2. Ο χαµηλός βαθµός διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών έχει ως συνέπεια µια αυξηµένη εξάρτηση από τα πετρελαϊκά προϊόντα σε ποσοστό 57% της συνολικής ζήτησης ενέργειας. 3. Η ενεργειακή απόδοση δεν ξεπερνά το 66% κατατάσσοντας τη χώρα µας στις τελευταίες θέσεις µεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, όσον αφορά στην ορθή αξιοποίηση της συνολικής διαθέσιµης ενέργειας. 4. Η ενεργειακή πολιτική είναι κυρίαρχα προσανατολισµένη στην πλευρά της παραγωγής, χωρίς την παρουσία συνεκτικής στρατηγικής αναφορικά µε τη διαχείριση της ζήτησης. 5. Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας έχει απελευθερωθεί τουλάχιστον σε θεσµικό επίπεδο. Παραµένει όµως η κυριαρχία της ΕΗ ΑΕ και παρατηρείται αδυναµία δηµιουργίας συνθηκών αποτελεσµατικού ανταγωνισµού. 6. Σύµφωνα µε τον πρόσφατο Μακροχρόνιο Ενεργειακό Σχεδιασµό της Ελλάδας, το 2020 εκτιµάται ότι περισσότερο από το 70% της παραγόµενης ηλεκτρικής ενέργειας θα παράγεται από ορυκτά καύσιµα, µε το λιγνίτη και το φυσικό αέριο να συµµετέχουν µε ποσοστό 29% και 26% αντίστοιχα. 7. Η σχεδιαζόµενη εισαγωγή λιθάνθρακα στο εθνικό ενεργειακό ισοζύγιο επιβάλλεται τόσο λόγω της µείωσης των λιγνιτικών αποθεµάτων αλλά κυρίως της ανάγκης διαφοροποίησης του ενεργειακού µίγµατος για λόγους ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασµού

10 Αξιοποίηση λιγνίτη ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΤΖΕΝΤΑ 8. Ο βαθµός απόδοσης των λιγνιτών σταθµών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας κυµαίνεται σε χαµηλά επίπεδα (25-34%) συγκρινόµενος µε µονάδες πιο σύγχρονης τεχνολογίας που επιτυγχάνουν αποδόσεις µεταξύ 38-43%. 9. Περισσότερο από 10% της εγκατεστηµένης ισχύος αφορά σε µονάδες οι οποίες κατασκευάστηκαν πριν το 1970, ενώ 30% αφορά µονάδες ηλικίας ετών. Υπολογίζεται ότι µετά το 2010, περίπου 37,5% της υπάρχουσας εγκατεστηµένης ισχύος των ελληνικών λιγνιτικών σταθµών θα ξεπεράσει τα 30 χρόνια λειτουργίας. 10. Η εξασφάλιση της τροφοδοσίας των ατµοηλεκτρικών σταθµών στη λεκάνη της Πτολεµαΐδας γίνεται συνεχώς δυσκολότερη. Η παραγωγή λιγνίτη από τη ΕΗ µειώθηκε το 2006 κατά 7% σε ποσοστό και κατά 4,7 εκ. τόνους σε απόλυτο µέγεθος. Η έλλειψη λιγνίτη αναµένεται να γίνει σαφώς εντονότερη κατά την περίοδο , όταν µε βάση τις απαιτούµενες καταναλώσεις των µονάδων, θα προκύπτει έλλειµµα λιγνίτη της τάξης των 2-5 εκ τόνων ετησίως. 11. Οι σχέσεις εκµετάλλευσης των λιγνιτικών κοιτασµάτων βαίνουν συνεχώς δυσµενέστερες. Το 1988 απαιτούνταν εκσκαφές 2,83 κυβικών µέτρων για την παραγωγή ενός τόνου λιγνίτη Πτολεµαΐδας. Το χρονικό διάστηµα η σχέση εκµετάλλευσης διαµορφώθηκε στο 1:3,5, ενώ το 2006 εκτινάχθηκε στο 1:5. Αυτό σηµαίνει πρακτικά ότι ο λιγνίτης εξορύσσεται όλο και δυσκολότερα. 12. Η ποιότητα του εξορυσόµενου λιγνίτη σταδιακά χειροτερεύει. Τα επόµενα χρόνια η κατώτερη θερµογόνος ικανότητά του αναµένεται να διαµορφωθεί µεταξύ και Kcal/Kg ενώ το διάστηµα η τιµή κυµαινόταν µεταξύ και Kcal /Kg. Επιπλέον, η έντονη διακύµανση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του λιγνίτη σε πολλές περιπτώσεις δεν ανταποκρίνεται στα απαιτούµενα κατώτατα όρια ποιότητας που έχουν προδιαγραφεί από τους κατασκευαστές των ατµοηλεκτρικών µονάδων. 13. Ο υπολογισµός των απολήψιµων αποθεµάτων λιγνίτη πραγµατοποιήθηκε µε προδιαγραφές που βασίζονται σε κοιτασµατολογικά δεδοµένα όπως η στοιχειακή και η προσεγγιστική ανάλυση, σχέση εκµεταλλευσιµότητας, γεωµετρία του κοιτάσµατος και όχι µε µεταλλευτικά δεδοµένα. Τα

11 µεταλλευτικά δεδοµένα σχετίζονται άµεσα µε την τεχνολογική πρόοδο αλλά κυρίως µε τις τιµές αγοράς των ανταγωνιστικών ενεργειακών πρώτων υλών όπως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. 14. Στη διάρκεια της επόµενης δεκαετίας, στην περιοχή της. Μακεδονίας, αναµένεται να αποσυρθεί σηµαντικό ποσοστό της υπάρχουσας εγκατεστηµένης ισχύος λόγω γήρανσης των θερµικών µονάδων. Η εξέλιξη αυτή θέτει σοβαρό προβληµατισµό αναφορικά µε την επάρκεια τροφοδοσίας της χώρας µε φθηνή ηλεκτρική ενέργεια ενώ συνοδεύεται, σε τοπικό επίπεδο, µε την απώλεια σηµαντικού αριθµού θέσεων εργασίας αλλά και της γενικότερης αποβιοµηχανοποίησης της περιοχής. Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας 15. Οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) συνεισφέρουν σε ποσοστό 5,5 % στην ακαθάριστη εγχώρια κατανάλωση ενέργειας. Η ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ, µε εξαίρεση τα µεγάλα υδροηλεκτρικά, παρουσιάζει σηµαντική αύξηση τα τελευταία χρόνια οφειλόµενη κυρίως στην ανάπτυξη αιολικών πάρκων, µικρότερη συνεισφορά µικρών υδροηλεκτρικών και αυξανόµενη συµµετοχή των φωτοβολταϊκών. Η εγκαταστηµένη ισχύς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ ανήλθε στο τέλος του 2006 στα 878 MW, χωρίς βεβαίως να συµπεριλαµβάνονται τα µεγάλα υδροηλεκτρικά άνω των 10 MW. 16. Η συµµετοχή των ΑΠΕ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, συµπεριλαµβανοµένων και των µεγάλων υδροηλεκτρικών, κυµαίνεται σήµερα στα επίπεδα του 10% και µέχρι το 2010, δεν προβλέπεται να επιτευχθεί ο στόχος του 20,1% σύµφωνα µε την Οδηγία 2001/77/EC. 17. Τον Φεβρουάριο του 2007 παρουσιάσθηκε το Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας, σύµφωνα µε το οποίο, δίδεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην αιολική ενέργεια προβλέποντας εγκατεστηµένη ισχύ ίση µε 3372 MW το

12 Περιβάλλον ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΤΖΕΝΤΑ 18. Σύµφωνα µε τη Συνθήκη του Κιότο, η Ελλάδα έχει αναλάβει την υποχρέωση να µη υπερβεί το 2010 ένα ανώτατο όριο εκποµπών διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ), το οποίο έχει καθοριστεί στο 125% των εκποµπών του Σε αντίθετη περίπτωση, προβλέπεται πρόστιµο µε κόστος 10 ευρώ για κάθε τόνο CO 2 πάνω από το συµβολαιοποιηµένο όριο. Όµως, ήδη από το 2004, οι εκποµπές έφθασαν στο +24%. 19. Οι δραστηριότητες του ενεργειακού τοµέα είναι η κυριότερη πηγή των έξι αερίων του θερµοκηπίου και αντιστοιχούν στο 82% των εκποµπών του Οι µισές περίπου εκποµπές CO 2 στην Ελλάδα προέρχονται από τον τοµέα παραγωγής ηλεκτρισµού και θερµότητας. Καθαρές τεχνολογίες άνθρακα σε διεθνές επίπεδο 20. Σε διεθνές επίπεδο, οι Καθαρές Τεχνολογίες Άνθρακα χρησιµοποιούνται ευρέως στην ηλεκτροπαραγωγή και έχουν συµβάλει σηµαντικά στη µείωση των εκποµπών SO 2, NO x και σωµατιδίων. 21. Οι Τεχνολογίες Αειφόρων Ορυκτών Καυσίµων, οι οποίες ενσωµατώνουν τις έννοιες της δέσµευσης και αποθήκευσης CO 2 (CCS), βρίσκονται σε πιλοτικό στάδιο και αναµένεται ότι στην επόµενη πενταετία θα έχει δροµολογηθεί και το επιδεικτικό στάδιο. 22. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, µε χρονικό ορίζοντα το 2015, έχει αποφασίσει τη στήριξη του σχεδιασµού, της κατασκευής και της λειτουργίας έως 12 εγκαταστάσεων επίδειξης µεγάλης κλίµακας τεχνολογιών αειφόρων ορυκτών καυσίµων. 23. Οι εκτιµήσεις του κόστους δέσµευσης και αποθήκευσης CO 2 σε εγκαταστάσεις ηλεκτροπαραγωγής ορυκτών καυσίµων κυµαίνονται µε το σηµερινό επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης µέχρι 70 ανά τόνο CO 2, το οποίο µεταφράζεται σε 7,5-8,5 Eurocents /kwh. 24. Οι µελλοντικοί λόγοι τιµής Φυσικού Αερίου / Άνθρακα και οι τιµές ανά δικαίωµα εκποµπών CO 2 θα αποτελέσουν τους καθοριστικούς παράγοντες κατά τη λήψη των επενδυτικών αποφάσεων σε νέες µονάδες παραγωγής

13 ηλεκτρικής ενέργειας µε άνθρακα, Φυσικό Αέριο ή Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας. Με βάση τα παραπάνω δεδοµένα, οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας και οι παρεµβάσεις εξοικονόµησης και ορθολογικής ενεργειακής διαχείρισης είναι ιδιαίτερα σηµαντικές και µπορούν να βελτιώσουν το ενεργειακό και περιβαλλοντικό ισοζύγιο της χώρας, αδυνατούν όµως να καλύψουν µε αξιοπιστία τη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας. Τα ορυκτά καύσιµα θα παραµείνουν κυρίαρχα στο εθνικό ενεργειακό µείγµα και εποµένως, η περιβαλλοντικά αποδεκτή αξιοποίησή τους αποτελεί πρόκληση σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο

14 3. Η αναγκαιότητα της Τεχνολογικής Πλατφόρµας Ενέργειας σε τοπικό και εθνικό επίπεδο Η εκπόνηση και πρωτίστως η υλοποίηση Στρατηγικής Ερευνητικής Ατζέντας στο χώρο της ενέργειας προϋποθέτει την κινητοποίηση σηµαντικών οικονοµικών και ανθρώπινων πόρων. Πρακτικά, απαιτείται η δέσµευση και η µετατροπή οικονοµικών πόρων σε Γνώση και Τεχνογνωσία. Το ζητούµενο βεβαίως, σε µακροπρόθεσµο ορίζοντα, εστιάζεται στην κεφαλαιοποίηση και στη µετατροπή της αποκτηθείσας Γνώσης σε οικονοµικούς πόρους µε σαφώς προστιθέµενη αξία. Λαµβάνοντας υπόψη ότι οι διαθέσιµοι ερευνητικοί πόροι διασφαλίζονται όλο και περισσότερο σε συνθήκες αυξανόµενου ανταγωνισµού, η επιλογή του ενεργειακού τοµέα για τον οποίο η δέσµευση ερευνητικών πόρων θα εξελιχθεί µε τη βέλτιστη αναλογία κόστους / οφέλους, απαιτείται να καλύπτει µια σειρά από προϋποθέσεις όπως ενδεικτικά οι ακόλουθες: Ο ερευνητικός τοµέας θα πρέπει να βρίσκεται, σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, στο στάδιο της ανάδυσης. Όλες οι χώρες, τηρουµένων των αναλογιών, να βρίσκονται στο σηµείο εκκίνησης και οι συνθήκες και οι διεθνείς «συµµαχίες» βρίσκονται στο στάδιο της διαµόρφωσης Ο ερευνητικός τοµέας θα πρέπει να κινητοποιεί ανθρώπινο δυναµικό από ένα ευρύ τεχνολογικό και επιστηµονικό φάσµα Να απαιτεί και να προϋποθέτει ευρείες και µακροχρόνιες διεθνείς συνεργασίες Τα προϊόντα της έρευνας να µπορούν να «καταναλωθούν» σε µια µεγάλη διεθνή αγορά Να απαιτεί ευρύ φάσµα ερευνητικών προϊόντων όπως π.χ. ανάπτυξη τεχνολογιών, κανονιστικά και ρυθµιστικά µέτρα, δηµιουργία καινοτόµων επιχειρήσεων, διάδοση και ενηµέρωση Να υπάρχει αυξηµένη προοπτική διάθεσης ερευνητικών πόρων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο Να σχετίζεται, να επικεντρώνεται και να αξιοποιεί εγχώριες ενεργειακές πηγές Να υπάρχει η κρίσιµη µάζα έµπειρου ερευνητικού δυναµικού αλλά και η γενικότερη συσσωρευµένη τεχνογνωσία

15 Να υπάρχει διαθέσιµη ερευνητική υποδοµή σε εργαστηριακή και κυρίως ηµιβιοµηχανική κλίµακα Να απαντά σε θέµατα περιβαλλοντικής προστασίας, ασφάλειας ενεργειακού εφοδιασµού και ανταγωνιστικότητας Να σχετίζεται και να απαντά στις απαιτήσεις και στις προσδοκίες του εθνικού γεωγραφικού τµήµατος στο οποίο επικεντρώνεται Με γνώµονα τις προαναφερόµενες προϋποθέσεις, ο τοµέας των ορυκτών καυσίµων µε επίκεντρο τους εγχώριους λιγνίτες, στοιχειοθετεί την αναγκαιότητα υλοποίησης εθνικής Τεχνολογικής Πλατφόρµας Ενέργειας µε οραµατισµό τη χάραξη, την αποτύπωση και τη σηµατοδότηση της πορείας προς Σταθµούς Ισχύος Μηδενικών Ρύπων. Οι βασικοί άξονες της Τεχνολογικής Πλατφόρµας οριοθετούνται ως ακολούθως: Βασικοί Άξονες Τεχνολογικής Πλατφόρµας 1. Αύξηση του βαθµού απόδοσης των ηλεκτροπαραγωγικών µονάδων που τροφοδοτούνται µε ορυκτά καύσιµα 2. Βελτιστοποίηση και διεύρυνση του ενεργειακού µείγµατος 3. Ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την παραγωγή και χρήση ενέργειας 4. Ανάπτυξη και εφαρµογή τεχνολογιών δέσµευσης και ασφαλούς αποθήκευσης του διοξειδίου του άνθρακα

16 4. Οι βασικοί άξονες της Τεχνολογικής Πλατφόρµας Ενέργειας- Ο δρόµος προς Σταθµούς Μηδενικών Ρύπων 4.1 Αύξηση του βαθµού απόδοσης των ηλεκτροπαραγωγικών µονάδων που τροφοδοτούνται µε ορυκτά καύσιµα Η προοπτική της αποτελεσµατικής εφαρµογής της τεχνολογίας δέσµευσης και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την αναγκαιότητα αύξησης του βαθµού απόδοσης των ηλεκτροπαραγωγικών σταθµών ορυκτών καυσίµων. Οι τεχνολογικές λύσεις που περιλαµβάνουν µόνον δέσµευση και αποθήκευση χωρίς παράλληλη αύξηση του βαθµού απόδοσης, δεν είναι σε θέση να ικανοποιήσουν µακροπρόθεσµα τους κοινούς στόχους αναφορικά µε την επίτευξη σταθµών µηδενικών ρύπων. Σε ένα πλαίσιο ολοκληρωµένης στρατηγικής, αύξησης του βαθµού απόδοσης και υιοθέτησης των τεχνολογιών δέσµευσης διοξειδίου του άνθρακα, απαιτούνται τρία διακριτά αλλά παράλληλα συνεκτικά στάδια, όπως παρουσιάζονται στο σχήµα 2. Βαθµός απόδοσης Εφαρµογή τεχνολογιών δέσµευσης και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα Έρευνα και επίδειξη µε στόχο την επίτευξη βαθµών απόδοσης της τάξης του 50% Ανακατασκευή (retrofit) παλαιών και κατασκευή νέων µονάδων υιοθετώντας τεχνολογίες αιχµής όσον αφορά στο βαθµό απόδοσης και στις εκποµπές NO x, SΟ x και σωµατιδίων Σχήµα 2: Ενδεικτικό χρονοδιάγραµµα πορείας προς σταθµούς µηδενικών ρύπων Ιδιαίτερα στην περίπτωση των στερεών ορυκτών καυσίµων, είναι αναµφισβήτητο ότι η εφαρµογή τεχνολογιών δέσµευσης και αποθήκευσης, Carbon Capture & Storage (CCS), δεν µπορεί να εξεταστεί χωρίς µετατροπή του άνθρακα µε υψηλό βαθµό

17 απόδοσης, γεγονός που θα επιτρέψει τον περιορισµό του αρνητικού αντίκτυπου της ενεργειακής απώλειας που είναι συνδεδεµένη µε τη χρήση και την εφαρµογή των τεχνολογιών αυτών. Οι σύγχρονοι ανθρακικοί σταθµοί µπορούν να επιτύχουν βαθµό απόδοσης υψηλότερο του 45% ενώ για την παραγωγή 1kWh καταναλώνουν το 1/3 της ποσότητας άνθρακα αναφορικά µε το 1960 [2]. Μεγαλύτερος βαθµός απόδοσης συνεπάγεται µικρότερη κατανάλωση καυσίµου, χαµηλότερες εκποµπές ρύπων, µικρότερο κόστος ανά παραγόµενη kwh. Η ιστορική εξέλιξη της αύξησης του βαθµού απόδοσης ανθρακικών σταθµών καθώς και µελλοντικές εκτιµήσεις παρουσιάζονται στο Σχήµα 3: % 40-43% 45- >50% 31-36% Τεχνικώς εφικτό % CCS State-of-the-art 25-31% +30% +30% Σχήµα 3: Ιστορική εξέλιξη της αύξησης του βαθµού απόδοσης ανθρακικών σταθµών και οι µακροπρόθεσµες προοπτικές Η εφαρµογή των τεχνολογιών δέσµευσης CO 2 σε µονάδες ορυκτών καυσίµων οδηγεί σε σηµαντική µείωση του βαθµού απόδοσης λόγω των απαιτούµενων ενεργοβόρων διεργασιών που σχετίζονται µε τη συµπίεση του CO 2, την αναγέννηση των διαλυµάτων, τη συµπίεση του ψυκτικού νερού, ή τον κρυογενικό διαχωρισµό του αέρα. Για το λόγο αυτό, η αύξηση του βαθµού απόδοσης αποτελεί κοµβικό σηµείο στην προσπάθεια βιώσιµης εφαρµογής των τεχνολογιών δέσµευσης του διοξειδίου του άνθρακα. Η πλέον δοκιµασµένη τεχνολογία στην κατεύθυνση αύξησης του βαθµού απόδοσης είναι η υπερκρίσιµη τεχνολογία κονιοποιηµένου άνθρακα η οποία

18 µπορεί να επιτύχει αποδόσεις της τάξης του 43-45%, για µονάδες τροφοδοτούµενες µε λιθάνθρακα και 40-42% για λιγνιτικές. Άλλες εµπορικά διαθέσιµες τεχνολογίες είναι η καύση σε ανακυκλοφορούσα ρευστοποιηµένη κλίνη (CFBC), η ρευστοποιηµένη κλίνη υπό πίεση (PFBC) και βεβαίως τα ολοκληρωµένα συστήµατα αεριοποίησης συνδυασµένου κύκλου (IGCC) µε την αξιοποίηση των εξελίξεων στην τεχνολογία αεριοστροβίλων και µεθόδων αεριοποίησης. Στην περίπτωση του λιγνίτη, η υψηλότερη απόδοση παγκοσµίως αφορά στην µονάδα ΒοΑ1 της γερµανικής εταιρείας RWE µε βαθµό απόδοσης 45,3% [3]. Με βάση τα παραπάνω δεδοµένα, οι ερευνητικές προτεραιότητες στο συγκεκριµένο άξονα µέσα από συνεργασίες µε τη βιοµηχανία σε εθνικό επίπεδο αλλά και µέσω συµµετοχής σε διεθνή ερευνητικά προγράµµατα, επικεντρώνονται ενδεικτικά στα ακόλουθα: Κύριοι Ερευνητικοί Τοµείς του Άξονα 1 Υιοθέτηση και αξιοποίηση των Βέλτιστων ιαθέσιµων Πρακτικών Βελτιστοποίηση των συνθηκών λειτουργίας µέσω συνεχούς παρακολούθησης και ρύθµισης Οµογενοποίηση καυσίµου τροφοδοσίας και εφαρµογή τεχνολογιών συµπαραγωγικής προξήρανσης Εισαγωγή Καθαρών Τεχνολογιών Σχεδιασµός και ανάπτυξη καινοτόµων υλικών µε στόχο τη λειτουργία µε ιδιότητες ατµού της τάξης των C Ανάπτυξη τεχνολογίας αεροστροβίλων για θερµοκρασίες εισόδου µεγαλύτερες των C (υλικά, τεχνικές ψύξης, αεροδυναµική, λειτουργία off-design) 1 ΒοΑ: Braunkohle mit optimisierter Anlagetechnik (Φαιανθρακικός θερµικός σταθµός µε βελτιστοποιηµένη διαδικασία)

19 4.2 Βελτιστοποίηση και διεύρυνση ενεργειακού µείγµατος Οι βασικοί στόχοι της ενεργειακής στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης εδράζονται στο τρίπτυχο ασφάλεια εφοδιασµού, προστασία περιβάλλοντος, απελευθέρωση ενεργειακών αγορών. Ειδικότεροι στόχοι είναι η µείωση των εκποµπών κατά 20% σε σχέση µε το 1990, η επίτευξη των δεσµευτικών στόχων για διείσδυση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στο ενεργειακό ισοζύγιο κατά 20% και η εξοικονόµηση ενέργειας κατά 20% µέχρι το Για τη χώρα µας οι στόχοι αυτοί εξειδικεύονται: - Στην ασφάλεια εφοδιασµού µε διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών - Στην προστασία του περιβάλλοντος και στη βιώσιµη ανάπτυξη - Στην ορθολογική χρήση και περιορισµό της κατασπατάλησης ενέργειας - Στη συµβολή του Ενεργειακού τοµέα στην ανταγωνιστικότητα της εθνικής οικονοµίας και στην ισορροπηµένη περιφερειακή ανάπτυξη. Με δεδοµένες τις παγκόσµιες τεχνολογικές δυνατότητες για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ώριµες και αποδεδειγµένες τεχνολογίες τουλάχιστον µέχρι το 2020, για τη χώρα µας το µεγάλο στοίχηµα δεν είναι τόσο πώς θα συντεθεί ένα δραµατικά διαφορετικό ενεργειακό µείγµα, όσο πως θα µετατραπούν βασικοί τοµείς της οικονοµίας έτσι ώστε να παράγουν και να χρησιµοποιούν αποδοτικότερα τα ίδια ενεργειακά προϊόντα συµβάλλοντας στην αξιοποίηση εγχώριων ανανεώσιµων πηγών, στην απεξάρτηση από το εισαγόµενο πετρέλαιο, στην προστασία του περιβάλλοντος και στην αειφόρο ανάπτυξη. Οι εγχώριες πηγές ορυκτών καυσίµων ενισχύονται από το υδραυλικό δυναµικό της χώρας και τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ). Η αύξηση της συµµετοχής των ΑΠΕ στο ενεργειακό ισοζύγιο είναι προφανώς σηµαντική και θα πρέπει να ενισχυθούν µε κάθε τρόπο όλες οι σχετικές προσπάθειες ανάπτυξης και αύξησης της διείσδυσής τους στο ενεργειακό ισοζύγιο. υστυχώς παρά τα αδιαµφισβήτητα περιβαλλοντικά πλεονεκτήµατα και τη συνεισφορά τους στο ενεργειακό ισοζύγιο, οι ΑΠΕ δεν µπορούν να καλύψουν παρά µόνο ένα µικρό ποσοστό των αναγκών σε ηλεκτρική κατανάλωση της χώρας. Σύµφωνα µε την ενεργειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα στερεά καύσιµα αποτελούν και θα εξακολουθήσουν να αποτελούν κύριο παράγοντα εξασφάλισης του ενεργειακού εφοδιασµού της Ε.Ε. και 19

20 κατά συνέπεια απαιτείται να αναπτυχθούν παράλληλα και θερµοηλεκτρικές µονάδες, ώστε να καλύπτεται µε αξιοπιστία η ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας σε χρονικό ορίζοντα δύο τρεις δεκαετίες. Παρά τον παραπάνω περιορισµό σε σχέση µε τη συµµετοχή τους στο ενεργειακό ισοζύγιο, οι ΑΠΕ προσφέρονται για την ανάπτυξη εγχώριας «πράσινης» επιχειρηµατικότητας που να στηρίζεται στη µεταφορά τεχνολογίας και στην καινοτοµία και µπορεί να αποτελέσει σηµαντικό µοχλό τεχνολογικής ανάπτυξης της χώρας µας. Από τις εγχώριες θερµικές πηγές, ο λιγνίτης, ο οποίος έχει συµβάλλει σε µέγιστο βαθµό στην οικονοµική και περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας µας, θα συνεχίσει να χρησιµοποιείται µέχρι εξαντλήσεως των κοιτασµάτων στη Μεγαλόπολη και στη υτική Μακεδονία. Η προοπτική της φθίνουσας πορείας της χρήσης του λιγνίτη λόγω σταδιακής εξάντλησης των αποθεµάτων, καθιστά αναγκαία την εξέταση εναλλακτικών εισαγόµενων πηγών οι οποίες είναι η πυρηνική ενέργεια, το φυσικό αέριο και ο λιθάνθρακας. Η ελληνική κοινωνία είναι αντίθετη στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας ιδιαίτερα λόγω της υψηλής σεισµικότητας της χώρας µας που αυξάνει την επικινδυνότητα για πυρηνικό ατύχηµα καθώς και των ανησυχιών για το θέµα της ασφάλειας διαχείρισης των ραδιενεργών καταλοίπων. Παρόλα αυτά το σοβαρό ενδεχόµενο ανάπτυξης πυρηνικών σταθµών σε γειτονικές χώρες και σε χώρες της ευρύτερης περιοχής θέτει ένα σοβαρό προβληµατισµό για την ορθολογικότητα της πολιτικής της χώρας µας να µην προβλέπει στον ενεργειακό της σχεδιασµό πιθανή χρήση της πυρηνικής ενέργειας τουλάχιστον µέχρι το Προς το παρόν η χώρα µας παρακολουθεί τις εξελίξεις, συµµετέχει στα διεθνή κέντρα λήψης αποφάσεων και απαιτείται εκγρήγορση και δυνατότητα προσαρµογής στις προκλήσεις της υπό διαµόρφωση «πυρηνικής εποχής», [19]. Το φυσικό αέριο παρουσιάζει τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις και υπάρχει σοβαρό πρόγραµµα ανάπτυξης νέων µονάδων φυσικού αερίου είτε από τη ΕΗ Α.Ε. καθώς και από ιδιωτικές επιχειρήσεις. Πρόκειται για ένα «ευγενές» καύσιµο που χάρη στις εξελίξεις στην τεχνολογία αεριοστροβίλων και των Μονάδων Συνδυασµένου Κύκλου σε συνδυασµό µε τις ανάγκες προστασίας του περιβάλλοντος και της ταχείας απόκρισης στις ανάγκες της αυξανόµενης ζήτησης, καθιερώθηκε σα καύσιµο ηλεκτροπαραγωγής τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες. Η διέλευση από τη χώρα µας των 20