ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ «Ψυχῆς γάρ ἀγαθῆς πατρίς ὁ ξύμπας κόσμος» (ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ) «Δὲν εἶμαι ἀπὸ τὴν Σπάρτη, δὲν εἶμαι Ἀθηναῖος, πατρίδα μου ἔχω ὅλην τὴν Ἑλλάδα τοιουτοτρόπως ἐκφράζεται ὁ γενναῖος Πλούταρχος, εἶναι σχεδὸν δύο χιλιάδες ἔτη, εἰς ἕνα τῶν συγγραμμάτων του ἡμεῖς γεννημένοι εἰς πλέον εὐτυχισμένην ἐποχήν, δηλαδὴ ὅταν ἡ θρησκεία καὶ ἡ φιλοσοφία ἐφώτισαν, ἐκήρυξαν, ἐσφράγισαν τὸ δόγμα τῆς ἀγάπης καὶ τῆς ἰσότητος, δυνάμεθα νὰ ἐκφρασθοῦμε μὲ φρόνημα ἀκόμη ὑψηλότερον ἀπὸ τὸ φρόνημα τοῦ παλαιοῦ ἀνδρός, δυνάμεθα νὰ εἰποῦμε ὅτι ἡμεῖς δὲν εἴμεθα οὔτε ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, οὔτε ἀπὸ τὴν Ἰταλία, οὔτε ἀπὸ τὴν Γερμανία, οὔτε ἀπὸ τὴν Ἀγγλία, πατρίδα ἔχομεν τὸ ἀνθρώπινο γένος ὅση γῆ περιαγκαλιάζει ὁ εὔμορφος αἰθέρας εἶναι ἀγαπητή μας πατρίδα». Ἔτσι ἄρχισε τὴν περίφημη Ἀπολογία του [1] ὁ Γ. Τερτσέτης. Στὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ συμπυκνώνεται μία ὑγιὴς ἀντίληψη περὶ διεθνισμοῦ, ποὺ ἀντιστρατεύεται τὸν κακῶς ἐννοούμενο ἐθνισμὸ ἢ ἐθνικισμό. 1. Ὁ ἐθνικισμὸς : Τὸ πρόβλημα τῶν σχέσεων τοῦ ἀνθρώπου μὲ τοὺς γύρω του ἀνθρώπους ἀπασχόλησε καὶ τὴ φιλόσοφη διανόηση καὶ τὸν κοινὸ νοῦ ἀπὸ τ' ἀρχαία χρόνια ὡς τὰ σήμερα. Πρῶτος ὁ Ἀριστοτέλης διαπίστωσε ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀπὸ τὴ φύση του «ζῶον πολιτικόν», δηλαδὴ κοινωνικὸ καὶ γι' αὐτὸ ἀποστρέφεται τὸ μονήρη καὶ πλάνητα βίο κι ἐπιθυμεῖ τὸ συγχρωτισμό, τὴν ἐπικοινωνία, τὴν κοινὴ μ' ἄλλους ἀνθρώπους διαβίωση. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἔμφυτη ροπὴ γιὰ κοινωνία καὶ τὴν ἀπὸ λόγους ἀντικειμενικοὺς δημιουργούμενη ἀνάγκη γιὰ συνεργασία, προέκυψε ἡ ἰδέα τῆς

2 ἐθνότητας, ποὺ ἐκφράζει ἕνα σύνολο ἀνθρώπων συνδεομένων μεταξύ τους μὲ ἰσχυροὺς συνεκτικοὺς δεσμούς. Γιὰ νὰ σφυρηλατηθεῖ τὸ πνεῦμα τῆς ἑνότητας ἀνάμεσα στὰ μέλη μίας ἐθνότητας, εἶναι ἀπαραίτητο αὐτὰ νὰ ἐμφοροῦνται ἀπὸ μία ἰδεολογία. Τὴν ἰδεολογία αὐτὴ ὀνομάζουμε ἐθνισμὸ ἢ ἐθνικισμό. Ὁ καλῶς ἐννοούμενος ἐθνικισμὸς ἔχει σὰν πρῶτο βασικὸ γνώρισμα τὴ φιλοπατρία, δηλαδὴ τὴν ἀγάπη πρὸς τὴ γενέθλια γῆ καὶ πρὸς τὴν ἐθνότητα. Ἀπὸ τὴν ἀγάπη αὐτὴ ἀπορρέουν κι ἄλλα γνωρίσματα, ὅπως ἡ ἐπιδίωξη γιὰ ἀποκατάσταση ἐθνικῶν δικαίων, ἡ ἐπιδίωξη τῆς ἐθνικῆς αὐτοτέλειας καὶ ἡ ἄρνηση κάθε μορφῆς ὑποτέλειας, ἡ πίστη καὶ ἡ προσήλωση στὶς ἱστορικὲς παραδόσεις, ὁ σεβασμὸς τῶν μνημείων καὶ τῶν παραδόσεων καὶ ἡ διαφύλαξη μὲ θρησκευτικὴ εὐλάβεια ὅλων τῶν ἐκδηλώσεων, στὶς ὁποῖες τὸ ἔθνος ἀποτύπωσε μὲ τρόπο ἀνάγλυφο τὴν ψυχή του. 2. Τοπικισμὸς Σωβινισμὸς: Ὅπως ὅμως ὅλα τ' ἀνθρώπινα, ἔτσι καὶ ὁ ἐθνικισμὸς πρέπει νὰ ὑπόκειται στὴν ἀρχὴ τοῦ μέτρου. Ἡ ὑπερβολή, σὰν παρέκβαση τοῦ μέτρου, ὁδηγεῖ στὸν τοπικισμό, στὸ σωβινισμὸ καὶ στὸ φυλετικὸ μῖσος. Ὁ τοπικισμὸς εἶναι ἡ μονομερὴς προσήλωση τοῦ ἀνθρώπου στὰ συμφέροντα τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας. Εἶναι ἕνας τεμαχισμένος ἐθνισμός. Βλέπει τὸ συμφέρον τῆς πατρίδας μέσα σ' ἕνα φάσμα τοπικὸ καὶ ὄχι ἐθνικό. Ὁ τοπικισμὸς περιορίζεται μέσα στὰ πλαίσια ἑνὸς κράτους κι ἀποτελεῖ ἁμάρτημα κατὰ κύριο λόγο ἑλληνικό. Ἀντίθετα ὁ σωβινισμός [2] ἔχει εὐρύτερο χαραχτήρα. Μὲ τὸν ὅρο αὐτὸ δηλώνουμε τὸν ἀλόγιστο, τὸν κοντόφθαλμο ὑπερπατριωτισμό, τὴν περιφρόνηση γιὰ κάθε ἄλλο λαό, τὴν ἔξαλλη ὑπερηφάνεια γιὰ καθετὶ ἐθνικό. Ὁ σωβινισμός, μολονότι συχνὰ ξεκινᾷ ἀπὸ ἁγνὰ ἐλατήρια, συνήθως ἐκτρέπεται σὲ μία στενόκαρδη καὶ στενόμυαλη ἀντίληψη, ποὺ ὁδηγεῖ στὸν ἀπομονωτισμὸ ἤ, στὴ χειρότερη περίπτωση, μεταβάλλεται σὲ πατριδοκαπηλία ἢ ζιγκοϊσμό. Μὲ τὸν τελευταῖο αὐτὸ ὅρο νοεῖται ἡ φιλοπόλεμη διάθεση, ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὸν ὑπέρμετρο ἐθνικισμό. Ἡ ἐκδήλωση αὐτὴ δημιούργησε τοὺς μεγαλύτερους πολέμους τῆς ἱστορίας. Στὰ νεώτερα χρόνια εἶχαν πολὺ μεγάλη διάδοση οἱ λεγόμενες φυλετικὲς θεωρίες. Οἱ ρίζες τους βρίσκονται στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, σὲ μία ἐποχὴ ποὺ οἱ Ἕλληνες ἀποκτῶντας αἴσθημα ὑπεροχῆς ἔναντι τῶν ἄλλων λαῶν, διατύπωσαν τὸ περίφημο δόγμα : «Πᾶς μή Ἕλλην βάρβαρος». Στοὺς μετὰ τὸ Μεσαίωνα χρόνους οἱ ἀνακαλύψεις τῶν νέων χωρῶν, ἡ ἀποικιακὴ ἐξάπλωση καὶ ἡ καταλήστευση τῶν κατακτημένων ἐδαφῶν ἐξέθρεψαν νέες φυλετικὲς θεωρίες. Σύμφωνα μ' αὐτὲς ὁ κόσμος χωρίζεται σὲ προνομιοῦχες καὶ κατώτερες φυλές. Χρέος τῶν πρώτων εἶναι νὰ

3 ἐπιβάλουν μία παγκόσμια ἀρχὴ καὶ νὰ κυβερνοῦν τοὺς καθυστερημένους, σωματικὰ καὶ πνευματικά, λαούς. Ἡ κυριαρχία συνεπῶς τῶν λευκῶν πάνω στοὺς ἐγχρώμους δὲν εἶναι μόνο φυσικὸ φαινόμενο ἀλλὰ καὶ φυσικὸ δικαίωμά τους. Οἱ λευκοὶ σὰν ἰσχυρότεροι ἔχουν τὸ δικαίωμα ν' ἀσκοῦν ἀνεξέλεγκτη ἐξουσία, ν' ἀποφασίζουν αὐτοὶ γιὰ τὴν τύχη τῶν ἐγχρώμων, νὰ μὴ δέχονται καμιὰ ἀντίρρηση. Οἱ κατώτερες φυλὲς ὀφείλουν νὰ δέχονται ἀδιαμαρτύρητα τὶς ἐντολὲς τῶν προνομιούχων, νὰ ὑπακούουν σ' αὐτές, χωρὶς δικαίωμα νὰ ἐκφέρουν γνώμη καὶ γενικὰ νὰ πειθαρχοῦν στὰ ὅσα οἱ ἀνώτεροι λαοὶ ἀποφασίζουν, ἐφόσον μάλιστα αὐτοὶ σὰν σοφότεροι φροντίζουν γιὰ τὸ καλό τους. Ἀπὸ τὶς ἀντιλήψεις αὐτὲς φθάσαμε σταδιακὰ στὴ θεωρία τοῦ ὑπερανθρώπου, ποὺ ἀποκρυσταλλώθηκε σὲ δόγμα στὸ ἔργο τοῦ Νίτσε. Ἀπὸ τὸν ὑπεράνθρωπο τοῦ ἀσθενικοῦ Γερμανοῦ φιλοσόφου ξεπήδησε ὁ Ναζισμός, μία θεωρία ποὺ πρεσβεύει ὅτι οἱ Γερμανοί, σὰν οἱ πιὸ καθαρόαιμοι ἀπ' ὅλους τους λευκούς, ἔχουν περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλο λαὸ τὸ δικαίωμα νὰ ἐπιβάλουν μία νέα τάξη πραγμάτων. Ἡ θεωρία αὐτή, ἀφοῦ ἐφαρμόστηκε στὴν πράξη κάτω ἀπὸ τὴν καθοδήγηση ἑνὸς «μεγαλοφυοῦς σατανᾶ», ὅπως ὀνόμασε τὸν Χίτλερ ὁ Τσώρτσιλ, παρὰ λίγο νὰ ἐπιβάλει στὸν κόσμο τὴν τάξη καὶ τὸ νόμο τοῦ νεκροταφείου. Ἐξάλλου πενήντα ἑκατομμύρια νεκροὶ δὲν εἶναι τίμημα μικρὸ γιὰ μία θεωρία. 3. Ὁ διεθνισμὸς : Προέκταση κι ὄχι ἄρνηση τοῦ ἐθνισμοῦ εἶναι ὁ διεθνισμός. Στὴν πολιτικὴ ἐμφανίζεται σὰν μία τάση γιὰ τὴν ἀνάπτυξη διεθνῶν σχέσεων σ' ἐπιστημονικό, κοινωνικό, οἰκονομικὸ ἐπίπεδο, παραμερίζοντας τυχὸν ἐθνικιστικὲς προκαταλήψεις. Συναφὴς πρὸς τὸ διεθνισμὸ ὅρο εἶναι ὁ κοσμοπολιτισμός, ἀντίληψη ποὺ θεωρεῖ τὸν κόσμο σὰν μία πολιτεία χωρὶς διάκριση κρατῶν. Τὴν ἰδέα αὐτὴ βρίσκουμε γιὰ πρώτη φορᾷ διατυπωμένη στὰ ἔργα τῶν Κυνικῶν καὶ Στωικῶν, ποὺ πρῶτοι αὐτοὶ διακηρύξανε τὸ περίφημο δόγμα: «Ὅπου γῆ καί πατρίς». Βέβαια τὸ κήρυγμά τους εἶχε σὰν στόχο τὴν ὁμόνοια καὶ τὴν πολιτειακὴ ἕνωση ὅλων τῶν ἑλληνικῶν πόλεων. Ἀργότερα ὅμως ὁ Χριστιανισμὸς ἔδωσε στὸ νόημα τοῦ διεθνισμοῦ οἰκουμενικότερο χαραχτήρα. Τὴν ἀντίληψη τοῦ χριστιανισμοῦ γιὰ μιὰ παγκόσμια χριστιανικὴ κοινωνία, χωρὶς διακρίσεις φυλετικὲς ἢ ἐθνικές, ἐκφράζει ὁ θεσπέσιος λόγος τοῦ Παύλου : «Οὐκ ἔνι ἄρα ἐλεύθερος ἤ δοῦλος, Ἕλλην ἤ βάρβαρος». Στὰ νεώτερα χρόνια, παρὰ τὴν παροδικὴ ἔξαρση τῶν φυλετικῶν θεωριῶν καὶ τὴν ὄξυνση τῶν ἐθνικιστικῶν ἀντιθέσεων, τὸ κίνημα τοῦ διεθνισμοῦ κέρδισε ἔδαφος καὶ

4 ὁ ἄνθρωπος ἄρχισε κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιρροὴ τῆς ἀνθρωπιστικῆς παιδείας, νὰ αἰσθάνεται σὰν μέλος μίας εὐρύτερης κοινωνίας. Ἡ πρόοδος μάλιστα τῆς τεχνικῆς βοήθησε στὴν κατάρριψη τειχῶν, ποὺ ὀρθώνονταν ἀνάμεσα στοὺς λαούς, στὴ μεταξύ τους γνωριμία καὶ ἀλληλοκατανόηση. Ἔκφραση τῆς ἐπιθυμίας τῶν λαῶν γιὰ τὸν ἀπαρτισμὸ μιᾶς παγκόσμιας κοινωνίας, ποὺ θὰ στηρίζεται στὸ δικαίωμα τῆς αὐτοδιάθεσης τῶν λαῶν καὶ στὸ σεβασμὸ τῶν ἀνθρώπινων δικαιωμάτων, ὑπῆρξε παλαιότερα ἡ Κ.Τ.Ε καὶ στὰ μεταπολεμικὰ χρόνια ὁ Ὀργανισμὸς Ἡνωμένων Ἐθνῶν (Ο.Η.Ε.). Στὶς μέρες μας περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη ἐποχή, ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται ὄχι ἁπλῶς σὰν μέλος ἑνὸς κράτους, ἀλλὰ σὰν μέλος μιᾶς παγκόσμιας κοινωνίας. Ἔτσι βρῆκε πλήρη δικαίωση ὁ στίχος τοῦ ποιητῆ : «Πλάτυν' ἡ σκέψη τὴ ζωὴ τόσο πολύ, τόσο πολύ, πόκανε ὁ ἄνθρωπος τὴ γῆ κι ὅλο τὸ σύμπαν: σπίτι» [3]. Κανένα γεγονὸς δὲν εἶναι μακριά μας. Ὅ,τι ἀπασχολεῖ ἕνα λαὸ στὸ ἄκρο τῆς γῆς ἀπασχολεῖ καὶ μᾶς τοὺς ἴδιους. Ἡ κατάκτηση τοῦ διαστήματος δὲν εἶναι κάτι ποὺ ἐνδιαφέρει μόνο τοὺς Ἀμερικανοὺς καὶ τοὺς Ρώσους ἀλλὰ καὶ τὸν κόσμο ὁλόκληρο. Τὸ χθεσινὸ δρᾶμα τοῦ Βιετ-Νὰμ καὶ σήμερα τοῦ Λιβάνου εἶναι καὶ δικό μας δρᾶμα. Ὅταν ὁ θάνατος κτυπᾷ τὴν πόρτα ἑνὸς λαοῦ, αὔριο θὰ κτυπήσει καὶ τὴ δική μας. «Homo sum, humani nihil a me alienum puto», ἔλεγαν οἱ Λατῖνοι [4]. Τοῦ στίχου αὐτοῦ θαυμάσια ὑποτύπωση ἔδωσε ὁ Ἄγγλος ποιητὴς Τζῶν Ντόουν [5]: «Κανένας ἄνθρωπος δὲν εἶναι νησί, ἀκέραιος, μοναχός του, εἶναι ἕνα κομμάτι τῆς στεργιᾶς... Κάθε ἀνθρώπου ὁ θάνατος εἶναι καὶ δικός σου θάνατος- γι' αὐτὸ μὴ στέλνεις ποτὲ νὰ ρωτήσεις γιὰ ποιόν χτυπᾷ ἡ καμπάνα. Χτυπάει γιὰ σένα». 4. Ἑλληνισμὸς καὶ διεθνισμὸς : Ἔτσι, ὅπως τὸν ἐξετάσαμε παραπάνω, ὁ διεθνισμὸς δὲν ἀντιστρατεύεται τὶς ἐθνικές μας παραδόσεις. Ὁ Ἑλληνισμὸς ἀποστρέφεται τὴ μορφὴ ἐκείνη τοῦ διεθνισμοῦ, πίσω ἀπὸ τὴν ὁποία κρύβονται κυριαρχικὲς βλέψεις ἰσχυρῶν κρατῶν σὲ βάρος τῶν ἀσθενεστέρων. Ἑλληνισμὸς δὲν σημαίνει στενόκαρδη ἀντίληψη, στείρα προγονοπληξία, περιφρόνηση πρὸς τὴν πολιτιστικὴ παράδοση ἢ ὑποτίμηση τοῦ τρόπου ζωῆς τῶν ἄλλων λαῶν. Δὲν σημαίνει ὅμως καὶ παθητικὴ ὑποταγὴ σὲ ξένα πολιτιστικὰ στοιχεῖα ἢ ἐπιβολὴ ξένων συρμῶν ἢ τρόπων ζωῆς. Σὰν λαὸς εἴμαστε κληρονόμος ἑνὸς πολιτιστικοῦ θησαυροῦ αἰώνων καὶ τὸ θησαυρὸ αὐτὸ δὲν πρέπει ν' ἀπεμπολήσουμε στ' ὄνομα μιᾶς ἀμφίβολης γιὰ τὴν ἀξία της προόδου. Ὀφείλουμε νὰ γνωρίσουμε σὲ βάθος τὸ δικό μας πολιτισμό, ν' ἀξιοποιήσουμε τὰ διδάγματά του καὶ παράλληλα νὰ μελετᾶμε τὴν πολιτιστικὴ δημιουργία ἄλλων λαῶν. Ἡ μελέτη ὅμως καὶ ἡ ἐξοικείωσή μας μὲ τὰ πολιτιστικὰ

5 πρότυπα ἄλλων λαῶν εἶναι ἔργο δύσκολο. Δὲν πρέπει νὰ σταθοῦμε στὴν ἐπιφάνεια. Ἡ ξενομανία ἔβλαψε ἀφάνταστα τὴ νεοελληνικὴ ζωή. Ὁ πιθηκισμὸς καὶ ὁ ψιττακισμὸς εἶναι δύο μεγάλα ἁμαρτήματα τῶν Νεοελλήνων. Νομίσαμε ὅτι θὰ γίνουμε Εὐρωπαῖοι μὲ τὴν ἐκμάθηση μίας ξένης γλώσσας, μὲ τὴ ρηχὴ ἐπανάληψη ξενότροπων καλλιτεχνικῶν ρευμάτων, μὲ τὴν ἀλόγιστη μίμηση καὶ μὲ τὴν περιφρόνηση καθετὶ ἑλληνικοῦ. Εὐρωπαῖοι ὅμως καὶ ἀληθινοὶ διεθνιστὲς θὰ γίνουμε, ὅσο περισσότερο Ἕλληνες εἴμαστε. Γιατί, ἂν γνωρίσουμε στὸ βάθος τὸν εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό, παντοῦ θὰ βροῦμε τὴν Ἑλλάδα. Ἐκεῖνοι ποὺ διάβασαν πολύ, ἐκεῖνοι ποὺ γνώρισαν σὲ βάθος τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν παγκόσμια σκέψη, εἶναι σὲ θέση νὰ μᾶς διαβεβαιώσουν ὅτι ἡ ἄρνηση τοῦ ἐθνισμοῦ μας εἶναι μία ἄρνηση τῆς ψυχῆς μας. Ἀλλ' οὔτε κι ὁ κόσμος μπορεῖ ν' ἀνεχθεῖ τὴν ἀπουσία τῆς Ἑλλάδας καὶ σὰν ἰδέα καὶ σὰν χρῶμα. Ἂν ἔλειπε ἡ Ἑλλάδα θὰ ἔσβηνε ἕνα φῶς ἀπὸ τὰ φῶτα τοῦ κόσμου. Ἐκεῖνοι ποὺ ἔζησαν πολὺ τὸν κόσμο μπορεῖ νὰ μᾶς διαβεβαιώσουν πόση ἀλήθεια κρύβουν οἱ στίχοι τοῦ Σεφέρη : «Ὅπου καὶ νὰ ταξιδέψω ἡἑλλάδα μὲ πληγώνει». ΕΡΓΑΣΙΑ: «Οὐ καλῶς φρονεῖ ὁστις πατρώας γῆς ὅρους ἀτιμάζων, ἄλλων ἐπαινεῖ καί τρόπους ἥδεται» (Εὐριπίδης). ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Εἶναι ἀνόητος αὐτὸς ποὺ περιφρονεῖ τὶς συνθῆκες ζωῆς τῆς πατρίδας του, ἐπαινεῖ τὶς ξένες συνήθειες κι εὐχαριστιέται μὲ τὸ νὰ μιμεῖται ξένους τρόπους ζωῆς. Αὐτὰ γράφονταν καὶ διδάσκονταν ἀπὸ τὸ 1969 καὶ ἑξῆς, σὲ μιὰ ἐποχὴ ἄκρατης καὶ ἄκριτης πατριδοκαπηλίας. [1] Ὁ Τερτσέτης δικάστηκε μαζὶ μὲ τὸν Πολυζωίδη, γιατί σὰν δικαστὲς ἀρνήθηκαν νὰ ὑπογράψουν τὴν καταδίκη σὲ θάνατο τοῦ Κολοκοτρώνη. [2] Σωβινισμός: Ὁ ὅρος προέρχεται ἀπὸ τ' ὄνομα τοῦ Νίκ. Σωβέν, ἕνα πρόσωπο ὑπαρκτό, ποὺ ἡ γαλλικὴ κωμῳδία «La cocarde tricolore» μετέβαλε σ' ἕναν κλασικὸ τύπο ἔξαλλου καὶ κοντόφθαλμου ὑπερπατριώτη. [3] Τεύκρου Ἀνθία : «Ἀλήτης».

6 [4] Ἄνθρωπος εἶμαι καὶ τίποτα ἀπὸ τ' ἀνθρώπινα δὲν θεωρῶ ξένο σ' ἐμένα. Στίχος τοῦ Τερέντιου ἀπὸ τὴν κωμῳδία «Αὐτοτιμωρούμενος». Στὴν κωμῳδία ὅμως ἔχει ἄλλη σημασία. [5] Τζῶν Ντόουν ( ): Ἄγγλος ποιητής, θεολόγος, φιλόσοφος. Ἀπὸ τοὺς κορυφαίους ποιητὲς τῆς Ἀγγλίας τοῦ ΙΖ' αἰ. Ἀπὸ τοὺς στίχους αὐτοὺς δανείστηκε ὁ Χεμινγουαίυ τὸν τίτλο τοῦ μυθιστορήματός του «Γιὰ ποιόν χτυπᾷ ἡ καμπάνα» καὶ τοὺς χρησιμοποίησε σὰν μότο στὴν ἀρχὴ τοῦ βιβλίου. Σαράντος Καργάκος Πηγή: Μαθήματα Ἐκθέσεων