ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤO ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ»

Transcript

1 ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤO ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΟΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΜΧΟ (ΜΗ) ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΔΑΣΟΥΛΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2019 ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΟ

2 Ευχαριστώ, την οικογένειά μου για την υπομονή και τη συμπαράστασή της, τον Σχη (ΕΠ) Γρηγόριο Γκουτζέλη, σπουδαστή της 8 ης ΕΣ ΔΙΜΑ, για την πολύτιμη καθοδήγησή του στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της παρούσας εργασίας, τον Επγό (ΜΗ) Ευθύμιο Μπλιάτη για την αρωγή του στην επιμέλεια της υπόψη διατριβής και την κυρία Νίκη Παπαδήμα, υπάλληλο της βιβλιοθήκης της ΑΔΙΣΠΟ, για την αμέριστη και πρόθυμη βοήθειά της στην επιλογή βιβλιογραφίας.

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ σελ. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' Επισκόπηση Βιβλιογραφίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' Μεθοδολογία Περιγραφή της Εφαρμοσθείσας Μεθοδολογίας Ανάλυση του Θέματος με βάση την Ορολογία της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης (ΓΣΑ) Περιγραφή της Έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' Ανάλυση Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια Υποσύστημα Ρωσίας Ιράν Τουρκίας Γεωπολιτικός Άξονας Αζερμπαϊτζάν Τουρκίας Γεωπολιτικοί Άξονες Ισραήλ Κύπρου Ελλάδας και Αιγύπτου Κύπρου Ελλάδας Το Αμερικανικό Υπερσύστημα Το Ρωσικό Υπερσύστημα Η Ισχυροποίηση των Υπερεθνικών Δρώντων Εστίες Συγκρούσεων και Γεωπολιτική «Μαύρη Τρύπα» Οικονομικές Κυρώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Ιράν Η Ιταλία αναθεωρεί τη Θέση της για τον TAP Η Θαλάσσια Διάσταση της Ενεργειακής Ασφάλειας Αστάθμητοι Παράγοντες και Ενεργειακή Ασφάλεια Οδεύσεις Φυσικού Αερίου μέσω Ελλάδας Ο Ρόλος της Ελλάδας στην Ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ενεργειακής Ασφάλειας ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ «A» Η λειτουργία της Διεθνούς Αγοράς Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου..... A-1 «Β» Διασύνδεση Τιμής Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου... Β-1 «Γ» Ενεργειακό Χρηματιστήριο... Γ-1 «Δ» Ενεργειακή Απόδοση... Δ-1 «Ε» Χάρτες... Ε-1 «ΣΤ» Γραφήματα... ΣΤ-1 «Ζ» Πίνακες... Ζ-1 «Η» Βιβλιογραφία... Η-1

4 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9 η ΕΣ ΔΙΜΑ Θεσσαλονίκη, 23 Ιουν 19 «Εάν γνωρίζεις τη γεωγραφία μιας χώρας, μπορείς να καταλάβεις και να προβλέψεις την εξωτερική πολιτική της» 1 ΘΕΜΑ: «Γεωπολιτική Ανάλυση του Ζητήματος της Ενεργειακής Ασφάλειας στο Σύμπλοκο Μέση Ανατολή Ελλάδα Λοιπές Ευρωπαϊκές Χώρες» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Spykman, με βάση τις θεωρίες του Mahan και του Mackinder 2, διατυπώνει τη δική του θεωρία περί κυριαρχίας με βάση γεωγραφικά κριτήρια που είναι ακόμη επίκαιρη στη σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα. Η θεωρία του Spykman δίνει μεγάλη έμφαση στον περιφερειακό δακτύλιο της Heartland του Mackinder, τη λεγόμενη Rimland, και θεωρεί ότι ο έλεγχός της αποτελεί την προϋπόθεση για κυριαρχία στην παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα 3 4. Το σύμπλοκο της παρούσας μελέτης Μέση Ανατολή Ελλάδα λοιπές ευρωπαϊκές χώρες, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι αυτού ακριβώς του δακτυλίου, γεγονός που υποδεικνύει τη γεωπολιτική βαρύτητα της υπό μελέτη γεωγραφικής περιοχής. Του λόγου το αληθές αποδεικνύεται στη σύγχρονη πραγματικότητα με τον μεγάλο αριθμό «παικτών» που εντοπίζονται να δρούνε ανταγωνιστικά στην περιοχή. Οι πόλεμοι, οι εθνοτικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, τα αποτυχημένα κράτη (failed states) και η τρομοκρατία χαρακτηρίζουν μάλιστα το υποσύστημα της Μέσης Ανατολής, υποδεικνύοντας εν δυνάμει ανταγωνισμούς για την ανακατανομή της ισχύος. Γίνεται γρήγορα αντιληπτό ότι η ιδιαιτερότητα της Μέσης Ανατολής, που σχετίζεται με την πρόκληση των εν λόγω συγκρούσεων, έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι διαθέτει από τα μεγαλύτερα παγκόσμια αποθέματα ενέργειας υπό μορφή ορυκτών καυσίμων. Ο έλεγχος των αποθεμάτων ενέργειας της περιοχής και των διαμετακομιστικών οδών τους προς τις αγορές, συνεπάγεται μερίδιο στην κυριαρχία της παγκόσμιας νήσου. Οι διεκδικητές είναι ποικίλοι, συστημικοί και υπερσυστημικοί, παγκόσμιες και περιφερειακές δυνάμεις, κρατικοί και υπερεθνικοί δρώντες, που αλληλεπιδρούνε 1 Μέγας Ναπολέων. 2 Βλ. H. Mackinder, The Geographical Pivot of History, Article to Royal Geographical Society, London, 1904, Στο υπόψη πόνημα ο Mackinder αναπτύσσει τη Θεωρία της Heartland (Heartland Theory), όπου διατυπώνει ότι: «Who controls eastern Europe rules the Heartland Who controls the Heartland rules the World Island Who rules the World Island rules the World.» 3 Ο Spykman τροποποιεί τη θεωρία του Mackinder περί Heartland (κεντρική περιοχή της Ευρασίας), ως κάτωθι: «Who controls the Rimland (περιφερειακός δακτύλιος της Ευρασίας) rules Eurasia Who rules Eurasia controls the destinies of the world.» 4 Βλ. Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 1: Η Θεωρία της Heartland του Mackinder και της Rimland του Spykman.

5 -2- βάσει της αθροιστικής ισχύος που διαθέτουν 5 προκειμένου να την αυξήσουν. Όπως είναι φυσικό, οι ευρωπαϊκές χώρες που συνασπίζονται για να αποτελέσουν μελλοντική υπερδύναμη, επιχειρούν να ασκήσουν τη δική τους επιρροή στο σύστημα της Μέσης Ανατολής. Με τον τρόπο αυτό θα διασφαλίσουν τη μεγιστοποίηση της ενεργειακής τους ασφάλειας, που αποτελεί το κλειδί για τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη και ευημερία των κοινωνιών τους. Κάτι τέτοιο θα κατοχυρωθεί με την επίτευξη ανταγωνιστικών τιμών για την ενέργεια και με την εξασφάλιση πολλαπλών και εναλλακτικών πηγών και οδεύσεων αυτής. Στο γεωγραφικό και πολιτισμικό κέντρο που σύμπλοκου, το περίγραμμα του οποίου περιγράψαμε, βρίσκεται η Ελλάδα. Η χώρα μας που οποία αποτελεί μεν αναπόσπαστο κομμάτι της ευρωπαϊκής ηπείρου και της ΕΕ, όπως και γείτονα δε στις παρυφές της Μέσης Ανατολής, με κοινά στοιχεία ιστορίας, πολιτισμού, αλλά και ανάπτυξης πολιτικών και εμπορικών δεσμών. Στο δεδομένο γεωπολιτικό περιβάλλον, η χώρα μας, είτε ξεχωριστά μέσω της άσκησης της εθνικής της εξωτερικής πολιτικής, είτε στα πλαίσια της συμμετοχής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και σε άλλους διακρατικούς οργανισμούς και συνασπισμούς, επιχειρεί να αναβαθμίσει τη θέση της με τη συμμετοχή της στη διαμετακόμιση και διανομή της ενέργειας, από «την παραγωγό» Μέση Ανατολή προς «τον καταναλωτή» Ευρώπη. Παράλληλα προσπαθεί να θέσει σε τροχιά εκμετάλλευσης τον δικό της ενεργειακό πλούτο και να αναπτύξει ανάλογες υποδομές. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η γεωπολιτική ανάλυση 6 του ζητήματος της ενεργειακής ασφάλειας στο σύμπλοκο Μέση Ανατολή Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η εξαγωγή συμπερασμάτων και η υποβολή σχετικών προτάσεων. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ 1. Η καταγραφή των γεγονότων και η γεωπολιτική ανάλυση, στο σύμπλοκο που προσδιορίζεται στο θέμα, σταματάει στα μέσα Μαΐου 2019, οπότε και παγιώνεται το περιεχόμενο του υπόψη πονήματος. Οι εξελίξεις που συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα σε αριθμό «μετώπων» δεν είναι δυνατόν να περιληφθούν. 2. Η διάρθρωση των περιεχομένων πραγματοποιήθηκε με τη συγχώνευση, τόσο των οδηγιών που περιέχονται στον Οδηγό Επιτελικών Εργασιών της ΣΕΘΑ, όσο και στο «κατά Μάζη» σχετικό υπόδειγμα. 3. Για την κατανόηση της υπόψη διατριβής δεν είναι απαραίτητη η σε βάθος γνώση του υπό εξέταση αντικειμένου, καθώς καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε να επεξηγούνται επαρκώς όλες οι πτυχές του. Συνεπώς ο αναγνώστης δε χρειάζεται να ανατρέχει σε άλλες πηγές για την διευκρίνηση τυχόν αγνώστων στοιχείων. 5 Η συνολική ισχύς διαμορφώνεται με βάση το άθροισμα των γεωπολιτικών δεικτών, των τεσσάρων πυλώνων ισχύος, ήτοι: Άμυνα, Οικονομία, Πολιτική και Πολιτισμός Πληροφορία. 6 Βλ. Ι. Θ. Μάζης, Μεταθεωρητική Ανάλυση Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής: Το Νεοθετικιστικό Πλαίσιο, Παπαζήσης, Αθήνα, 2012, σελ. 354: «Η σύγχρονη Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση (ΣΓΑ) ασχολείται με τη μελέτη, καταγραφή και πρόβλεψη των ανακατανομών της ισχύος και καταλήγει πάντοτε στη δημιουργία αντίστοιχου υποδείγματος τάσεως.»

6 -3-4. Όσον αφορά το ευρωπαϊκό υποσύστημα, η μελέτη θα εστιαστεί κυρίως στην ΕΕ, καθώς είναι ο μεγαλύτερος υπερεθνικός δρώντας και μακράν ο μεγαλύτερος καταναλωτής ενέργειας της γηραιάς ηπείρου. Καθόσον μάλιστα διέπεται από κοινές πολιτικές στα ζητήματα της ενεργειακής ασφάλειας, υπάρχουν διαθέσιμα επαρκή και ομαδοποιημένα στοιχεία, βάσει των οποίων δύναται να μελετηθεί, σε μεγάλο βαθμό, με ενιαίο τρόπο 5. Η Ελλάδα θα εξεταστεί από διαφορετικές οπτικές γωνίες, τόσο ως μέρος της Ευρώπης και της ΕΕ, όσο και ως αναπόσπαστο κομμάτι των γεωπολιτικών αξόνων που βρίσκονται υπό διαμόρφωση στις περιοχές της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων. 6. Η Ρωσία, αν και μέρος αυτής ανήκει στην ευρωπαϊκή ήπειρο, θα εξεταστεί ως υπερσυστημικός δρώντας, γεγονός που επιβάλλεται από τους εξής παράγοντες: α. Αποτελεί μεγάλο παραγωγό ενέργειας και τροφοδότη της Ευρώπης, σε αντίθεση με τις περισσότερες χώρες της ηπείρου μας που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την εισαγόμενη ενέργεια. β. Διατηρεί έντονη παρουσία στη Μέση Ανατολή, επιδιώκοντας την ανακατανομή ισχύος προς όφελός της, είτε δρώντας ανεξάρτητα, είτε ως μέρος πολιτικών, οικονομικών ή στρατιωτικών συνασπισμών. 7. Από πλευράς ενεργειακού μίγματος, θα δοθεί κυρίως βαρύτητα στο πετρέλαιο και το φυσικό αέριο που αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό της εισαγόμενης ενέργειας στην Ευρώπη. Τα υπόψη ορυκτά καύσιμα είναι εκείνα που, κατά κύριο λόγο, δύνανται να θέσουν σε κίνδυνο την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης, εφόσον διαταραχθεί η ομαλή ροή τους από τη Μέση Ανατολή προς τις αγορές της. 8. Ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής με μεγάλη παραγωγή ενέργειας, ως επί τω πλείστο υδρογονανθράκων, όπως η Σαουδική Αραβία, το Κατάρ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Κουβέιτ, δεν εξετάζονται σε κάποιο ξεχωριστό υποσύστημα αλλά στα πλαίσια των υπόλοιπων υποσυστημάτων. 9. Το ενδιαφέρον του πονήματος θα εστιαστεί στους Γεωπολιτικούς Πυλώνες της Πολιτικής και της Οικονομίας, χωρίς να παραλειφθεί η αναφορά σε αυτούς της Άμυνας και Ασφάλειας, και του Πολιτισμού και Πληροφορίας. Οι περιορισμοί στο βάθος της ανάλυσης του κάθε Γεωπολιτικού Πυλώνα επιβάλλονται από την περιορισμένη και οριοθετημένη έκταση της παρούσας εργασίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' Επισκόπηση Βιβλιογραφίας Οι γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής αποτελούσαν πάντοτε ένα επίκαιρο θέμα ενασχόλησης και μελέτης σε δημοσιογραφικό, συγγραφικό και ακαδημαϊκό επίπεδο, λόγω των παγκόσμιων επιδράσεων που συνεπάγεται η αλλαγή των συσχετισμών δυνάμεων στην περιοχή. Στις μέρες που διανύουμε, το γενικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο υπό μελέτη υποσύστημα για τον επιπρόσθετο λόγο ότι οι ανακατατάξεις που συμβαίνουν εντός αυτού είναι

7 -4- καταιγιστικές. Οι υπόψη εξελίξεις δημιουργούν την ανάγκη για συνεχή παρακολούθηση των τεκταινόμενων, ώστε να είναι δυνατή η μελέτη, περιγραφή και πρόβλεψη των συμπεριφορών και των επιπτώσεων των σχέσεων των πολιτικών δράσεων που οδηγούν σε ανακατανομή της ισχύος. Μια ανακατανομή ισχύος που έχει άμεση σχέση με την ροή του ενεργειακού μίγματος από την περιοχή της Μέσης Ανατολής προς την Ευρώπη και τον ρόλο που διαδραματίζει η χώρα μας στο υπό εξέταση ταχέως μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον. Η βαρύτητα της μελέτης δίνεται στην εξάρτηση της Ευρώπης από την ενέργεια της Μέσης Ανατολής, τις ανακατατάξεις που συμβαίνουν με σκοπό την ανακατανομή της ισχύος, καθώς και τη δυναμική της Ελλάδας στην ενίσχυση της εγχώριας και ευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας. Στο εν λόγω πλαίσιο εξετάζονται επιπρόσθετα οι διαμετακομιστικές οδοί φυσικού αερίου μέσω της χώρας μας και οι γεωπολιτικές τους προεκτάσεις. Προκειμένου να δοθεί μια κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη εικόνα, διερευνάται ο τρόπος λειτουργίας των αγορών ενέργειας και εξετάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την εύρυθμη ή μη λειτουργία τους. Οπωσδήποτε, σημαντικό τμήμα της εργασίας αφιερώνεται στην ανακατανομή της ισχύος μεταξύ εθνικών, υπερεθνικών, συστημικών και υπερσυστημικών δυνάμεων, που δρούνε στην «φλέγουσα» περιοχή της Μέσης Ανατολής, καθώς μέσω αυτής επηρεάζεται η ροή του ενεργειακού μίγματος. Τέλος, επικαιροποιούνται οι πηγές αστάθειας στη Μέση Ανατολή, σε σχέση πάντοτε με την επίδρασή τους στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Εκτός από την κλασικά χρησιμοποιούμενη βιβλιογραφία, η οποία συχνά καθίσταται παρωχημένη από τις εξελίξεις σε τέτοιου είδους πονήματα, χρησιμοποιήθηκαν ευρέως έγκυρες δημοσιογραφικές πηγές, επίκαιρες διαλέξεις έγκριτων ειδικών και επιστημονικά άρθρα. Έτσι επιχειρήθηκε να καλυφθούν τα πιο πρόσφατα γεγονότα στα διάφορα εν εξελίξει «μέτωπα» του υπό μελέτη αντικειμένου. Επιδιώχθηκε επίσης η εξέταση πολλαπλών πηγών για τη διερεύνηση της κάθε πτυχής του θέματος, όπως και η διασταύρωση της εγκυρότητας των στοιχείων, όπου αυτό καθίστατο δυνατό. Επιπρόσθετα, καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε ο γράφων να προσεγγίσει κριτικά τις διάφορες πηγές, χωρίς να μένει δέσμιος των απόψεων που πρεσβεύουν αλλά αναπτύσσοντας και συνθέτοντας τις δικές του θέσεις. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' - Μεθοδολογία 2.1. Περιγραφή της Εφαρμοσθείσας Μεθοδολογίας Για την ανάλυση του θέματος χρησιμοποιήθηκαν καταρχήν σα βάση, οι θεωρητικές αρχές των Διεθνών Σχέσεων και της Γεωπολιτικής Επιστήμης, καθώς και η Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση (ΣΓΑ). Στο υπόψη πλαίσιο αναλύονται όλοι εκείνοι οι παράγοντες που δύνανται να επιδράσουν στον Γεωπολιτικό Παράγοντα, όπως αυτός καθορίζεται από το θέμα, εξετάζοντας κυρίως τις τρέχουσες γεωπολιτικές εξελίξεις. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στη δυναμική της χώρας μας σχετικά με την εξασφάλιση της δικής της ενεργειακής ασφάλειας αλλά και τη συμβολή της στην ενεργειακή ασφάλεια των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών.

8 -5- Επιχειρείται παράλληλα η πολύπλευρη προσέγγιση του θέματος με την εξέταση και ορισμένων μη-γεωπολιτικών απαραίτητα παραμέτρων, οι οποίες συμπληρώνουν χρήσιμες πτυχές της μελέτης και αναπτύσσονται ως ξεχωριστά παραρτήματα. Ως παραρτήματα περιλαμβάνονται επίσης χάρτες, πίνακες και γραφήματα, με σκοπό να δώσουν μια κατά το δυνατό αναλυτική και ολοκληρωμένη εικόνα των όσων εξετάζονται κατά το στάδιο της ανάλυσης. Τέλος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην επεξήγηση όρων, που χρησιμοποιούνται στη διατριβή, με τη μορφή παραπομπών Ανάλυση του Θέματος με Βάση την Ορολογία της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης (ΓΣΑ) Στη συνέχεια αναλύεται το θέμα με βάση τη μεθοδολογία και την ορολογία της ΣΓΑ. Ο καθορισμός των επιμέρους παραγόντων αποκωδικοποιεί το θέμα και σκιαγραφεί το περίγραμμα για την περεταίρω ανάλυσή του: 1. Προσδιορισμός Ορίων Γεωγραφικού Συμπλόκου: Τα όρια του Γεωγραφικού Συμπλόκου προσδιορίζονται, σύμφωνα με το θέμα, στον όρο «Μέση Ανατολή Ελλάδα και λοιπές Ευρωπαϊκές Χώρες». 2. Ορισμός του Ακριβούς προς Μελέτη Χώρου: Ο προς μελέτη Χώρος του Συμπλόκου περιορίζεται στην επικράτεια των ευρωπαϊκών χωρών και αυτών της Μέσης Ανατολής, υπό τις προϋποθέσεις και τους περιορισμούς που αναφέρθηκαν παραπάνω. 3. Ορισμός Γεωπολιτικού Παράγοντα: Ο οριζόμενος Γεωπολιτικός Παράγοντας είναι η «ενεργειακή ασφάλεια». 4. Γεωπολιτικό Σύστημα: Το υπό εξέταση Γεωπολιτικό Σύστημα περιλαμβάνει τις χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου, με έμφαση σε εκείνες της ΕΕ. Επίσης περιλαμβάνει τις χώρες της Μέσης Ανατολής αλλά και της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής [Middle East and North Africa (MENA)] 7, με έμφαση στους μεγάλους παραγωγούς υδρογονανθράκων, τις περιφερειακές δυνάμεις, καθώς και τις χώρες της περιοχής που αποτελούν εστίες αστάθειας. 5. Υποσυστήματα: Για τις ανάγκες μελέτης του θέματος καθορίστηκαν τα ακόλουθα υποσυστήματα: α. Οι ευρωπαϊκές χώρες, με έμφαση σε εκείνες της ΕΕ, β. Το Υποσύστημα Ρωσίας Ιράν Τουρκίας, γ. Το Υποσύστημα Αζερμπαϊτζάν Τουρκίας, δ. Το Υποσύστημα Ισραήλ Κύπρου Ελλάδας, ε. Το Υποσύστημα Αιγύπτου Κύπρου Ελλάδας, 7 Με τον γεωγραφικό προσδιορισμό «Μέση Ανατολή» θα θεωρούμε στο εξής τον γεωγραφικό χώρο που ορίζεται από τις εξής χώρες: Αίγυπτος, Σουδάν, Ισραήλ, Λίβανος, Συρία, Τουρκία, Ιράκ, Ιράν, Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ, Ομάν, Κατάρ, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν, Υεμένη και παλαιστινιακά εδάφη. Με τον γεωγραφικό προσδιορισμό «Ευρύτερη Μέση Ανατολή» [Middle East and North Africa (MENA)], θα θεωρούμε στο εξής το γεωγραφικό χώρο που καταλαμβάνεται από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, τις χώρες του Μαγκρέμπ (Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία και Λιβύη), τις εξής χώρες: Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Τζιμπουτί, Μαυριτανία, Σομαλία, Σουδάν και Δυτική Σαχάρα.

9 -6- στ. Η Συρία, η Λιβύη, το Ιράκ και η Υεμένη, χωρίς να παραλείπεται να γίνει μνεία και στο κουρδικό ζήτημα, εξετάζονται ξεχωριστά ως εστίες αστάθειας, λόγω των συγκρούσεων και ανακατατάξεων που βρίσκονται σε εξέλιξη στην επικράτειά τους και ζ. Η Ελλάδα η οποία παίζει ειδικό ρόλο λόγω της γεωγραφικής, πολιτικής και πολιτισμικής της θέσης, στο κέντρο του υπό μελέτη σύμπλοκου. 6. Υπερσυστήματα: Ως Υπερσυστήματα/Υπερσυστημικοί Πόλοι Ισχύος που επηρεάζουν τον Γεωπολιτικό Παράγοντα στη δράση του, εντός του καθορισμένου Συστήματος, ορίζονται: α. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, β. Η Ρωσία και γ. Οι Υπερεθνικοί Δρώντες που δρούνε στο υπό εξέταση Σύστημα. 7. Γεωπολιτικοί Πυλώνες Ισχύος/Γεωπολιτικοί Δείκτες: Οι τέσσερις Γεωπολιτικοί Πυλώνες αναπτύσσονται ανάλογα με τη βαρύτητά τους στον υπό εξέταση Γεωπολιτικό Παράγοντα, όπως αναλύεται στη συνέχεια Περιγραφή της Έρευνας Το αρχικό στάδιο της έρευνας περιελάμβανε τον εντοπισμό έγκριτης βιβλιογραφίας σχετικής με τη γεωπολιτική επιστήμη και την «κατά Μάζη ΓΣΑ», προκειμένου να αποκτηθούν επαρκείς γνώσεις γεωπολιτικής ανάλυσης που απαιτούνται για τη επεξεργασία του αντικειμένου. Σε δεύτερο χρόνο η αναζήτηση διευρύνθηκε σε βιβλιογραφικές πηγές γεωπολιτικής φύσεως σχετικές με το περιβάλλον της Μέσης και Ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Σταδιακά η έρευνα εστιάστηκε στον τομέα της «ενεργειακής ασφάλειας» της Ευρώπης μέσω της Μέσης Ανατολής, καθώς η περιοχή της Μέσης Ανατολής αποτελεί ως επί τω πλείστο «παραγωγό» και η ευρωπαϊκή ήπειρος «καταναλωτή» ενέργειας. Προκειμένου να καλυφθούν οι τελευταίες εξελίξεις στο υπό εξέταση θέμα, χρησιμοποιήθηκαν σχετικά στοιχεία από έγκριτες δημοσιογραφικές πηγές και πρόσφατες επιστημονικές διαλέξεις και άρθρα. Τα πεδία επιρροής στα οποία δίνεται το κύριο βάρος της μελέτης, βάσει του υπό εξέταση Γεωπολιτικού Παράγοντα, είναι ο πολιτικός και ο οικονομικός πυλώνας, καθώς είναι στενότερα συνδεδεμένοι με την «ενεργειακή ασφάλεια». Ο πολιτικός πυλώνας είναι εκείνος που καθορίζει τη δομή των καθεστώτων, τη σταθερότητά τους αλλά και τη διαμόρφωση των διακρατικών σχέσεων, συμμαχιών και συνασπισμών. Οι πολιτικές σχέσεις μεταξύ των κρατών του Συστήματος και η αλληλεπίδρασή τους με τους υπερσυστημικούς δρώντες είναι άμεσα συνδεδεμένα με την παραγωγή του ενεργειακού μίγματος και τη μεταφορά του στις ευρωπαϊκές αγορές. Από την άλλη πλευρά, ο οικονομικός πυλώνας έχει άμεση σχέση με την εκμετάλλευση και διαμετακόμιση των ενεργειακών αποθεμάτων στις ευρωπαϊκές

10 -7- αγορές. Στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην «ενεργειακή ασφάλεια» και για τον λόγο αυτό έχει προεκτάσεις, σε συνδυασμό με τον πολιτικό πυλώνα, στην προσπάθεια για μείωση της ενεργειακής εξάρτησης. Η επίτευξη του υπόψη στόχου επιδιώκεται με την αύξηση της εγχώριας παραγωγής ενέργειας, τη διαφοροποίηση των προμηθευτών, των πηγών και των οδών διαμετακόμισης, τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και την ανάπτυξη τεχνολογιών παραγωγής καθαρών πηγών ενέργειας, λαμβάνοντας πάντα υπόψη την ανάγκη μείωσης της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος από τα κατάλοιπα των ορυκτών καυσίμων. Ο αμυντικός πυλώνας και πυλώνας ασφαλείας, ο οποίος προκύπτει σαν απόρροια του πολιτικού και οικονομικού πυλώνα, αποτελεί το έσχατο μέσο αντιπαράθεσης για την ανακατανομή της ισχύος. Τα υπέρογκα ποσά που δαπανούνται σε αμυντικές δαπάνες, από όλα σχεδόν τα κράτη της Μέσης Ανατολής, σε συνδυασμό με τις συγκρούσεις που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη, υποδεικνύουν την ευμετάβλητη φύση του γεωπολιτικού περιβάλλοντος της περιοχής με ενδεχόμενες συνέπειες στην ομαλή ροή της ενέργειας προς τις αγορές της Ευρώπης. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο πολιτισμικός πυλώνας και πυλώνας πληροφορίας, καθώς συγκεκριμένα στην περιοχή της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής υπάρχουν έντονες διαφορές και αντιθέσεις στο εθνοτικό, θρησκευτικό και πολιτισμικό ανάγλυφο. Διαφορές και αντιθέσεις που συντείνουν σε αξιοσημείωτο βαθμό στην αστάθεια της περιοχής και σε ανακατατάξεις που οδηγούν σε ανακατανομή της ισχύος, με τα όποια επακόλουθα στον τομέα της ενέργειας. Οι κυριότερες δυσκολίες που αντιμετωπίστηκαν κατά την τριβή με το άκρως ενδιαφέρον και επίκαιρο θέμα έγκεινται στους εξής παράγοντες: 1. Στην ανάγκη μελέτης και κατανόησης της ΓΣΑ και τουλάχιστον του βασικού πλαισίου της γεωπολιτικής επιστήμης. 2. Την ευρύτητα του αντικειμένου που απαιτεί την κατανόηση/απόκτηση σαφούς αντίληψης, έρευνα σε βάθος και απόδοση με περιεκτικό τρόπο πληθώρας παραγόντων που συνθέτουν τη συνολική εικόνα. 3. Την εξέταση των επιμέρους υποσυστημάτων, υπερσυστημικών δρώντων και πυλώνων ισχύος. 4. Την ευρεία γεωγραφική έκταση αλλά και τη δυναμική που παρουσιάζει το ζήτημα της ενεργειακής ασφάλειας στο υπό μελέτη σύμπλοκο, Μέση Ανατολή Ελλάδα λοιπές ευρωπαϊκές χώρες. 5. Το ταχέως εξελισσόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον, που αφορά κυρίως τη Μέση Ανατολή, και απαιτεί τη συνεχή και στενή παρακολούθηση της επικαιρότητας και την ανελλιπή αναπροσαρμογή της μελέτης στα νέα δεδομένα. 6. Τις διαφορετικές και ορισμένες φορές αντικρουόμενες απόψεις που εντοπίστηκαν στις πηγές σχετικά με ορισμένες πτυχές του θέματος, οι οποίες επέβαλλαν την σε βάθος μελέτη τους προκειμένου να διαμορφωθούν σαφείς θέσεις.

11 -8-7. Τους περιορισμούς ανάπτυξης του θέματος εντός των ορίων που τίθενται από τις Οδηγίες Σύνταξης Ατομικής Διατριβής της Σχολής Εθνικής Άμυνας (ΣΕΘΑ). ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' Ανάλυση 3.1. Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας 8 9 Στο σύγχρονο διεθνές ενεργειακό περιβάλλον οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Η «επανάσταση του σχιστολιθικού αερίου» στις Ηνωμένες Πολιτείες αναδιαμορφώνει το παγκόσμιο ενεργειακό τοπίο. Υπό το πρίσμα αυτό η Ασία τείνει να γίνεται πιο εξαρτημένη από εισαγωγές ενέργειας και οι Ηνωμένες Πολιτείες πιο ανεξάρτητες. Σύμφωνα με τη Διεθνή Υπηρεσία Ενέργειας [International Energy Agency (IEA) 10 ], η επόμενη δεκαετία θα χαρακτηριστεί από αύξηση της ενεργειακής ζήτησης στην Ασία, κυρίως από την Κίνα και την Ινδία. Το παγκόσμιο ενεργειακό εμπόριο δείχνει να μετατοπίζεται από τον Ατλαντικό στην περιοχή της Ασίας και του Ειρηνικού. H EE θα εξαρτάται όλο και περισσότερο από τις εισαγωγές ενέργειας, γεγονός που την καθιστά όλο και πιο ευάλωτη σε ξαφνικές τιμολογιακές ή πολιτικές αλλαγές πέρα από τα σύνορά της. Οι εξελίξεις στην Ουκρανία επέτειναν τον προβληματισμό στην ΕΕ σχετικά με την εξασφάλιση των μεγάλων ενεργειακών της απαιτήσεων και τη σταθερότητα των τιμών της ενέργειας. Ως εκ τούτου θεωρήθηκε αναγκαία η χάραξη ολοκληρωμένης, κοινής πολιτικής στα πλαίσια ενίσχυσης της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού και της ενεργειακής ασφάλειας της Ένωσης, σύμφωνα με τις δυνατότητες που παρείχε η Συνθήκη της Λισαβόνας 11. Έτσι στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (ΕΣ) του Φεβρουαρίου του 2011, τα θέματα της ανταγωνιστικότητας στην αγορά ενέργειας αλλά και η ασφάλεια εφοδιασμού ανέβηκαν ψηλά στην ατζέντα. Το EΣ κάλεσε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να βελτιώσει τη συνοχή της εξωτερικής δράσης της ΕΕ και κάλεσε την Ύπατη Εκπρόσωπο/Αναπληρωτή Εκπρόσωπο (ΥΕ/ΑΕ) να λάβει υπόψη τη διάσταση της ενεργειακής ασφάλειας, με τρόπο που αυτό να αντανακλάται και στην ευρωπαϊκή πολιτική γειτονίας. Στις 7 Σεπτεμβρίου 2013, η Επιτροπή εξέδωσε μια ανακοίνωση με θέμα: «Η ενεργειακή πολιτική της ΕΕ: η συνεργασία με τους πέραν των συνόρων μας εταίρους» 12 που παραμένει έως και σήμερα σημαντική. 8 Βλ. «Ενεργειακή Ένωση και Κλίμα: Ασφαλέστερη, φθηνότερη και βιώσιμη ενέργεια», διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 16/02/2019) 9 Βλ. «Συμφωνία του Παρισιού Σύμβαση Πλαίσιο για την κλιματική Αλλαγή», διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 17/02/2019) 10 Βλ. International Energy Agency (ΙΕΑ), World Energy Outlook 2013, Paris, 2013, [Η Διεθνής Υπηρεσία Ενέργειας (IEA) είναι ένας αυτόνομος, διακυβερνητικός οργανισμός, με έδρα το Παρίσι, που εργάζεται για να διασφαλίσει αξιόπιστη, οικονομική και καθαρή ενέργεια για τα τριάντα (30) Κράτη-Μέλη του, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, καθώς και πέραν αυτών.] 11 Η Συνθήκη της Λισαβόνας, γνωστή και ως η «Μεταρρυθμιστική Συνθήκη», είναι η συνθήκη που τροποποίησε τις ιδρυτικές συνθήκες της ΕΕ. Υπογράφηκε, στις 13 Δεκεμβρίου 2007, στη Σύνοδο Κορυφής της Λισαβόνας, στην οποία συμμετείχαν οι Πολιτικοί Αρχηγοί και οι Υπουργοί Εξωτερικών των Κρατών-Μελών της Ένωσης. Η συνθήκη υποκατέστησε το εγκαταλειφθέν «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα», τροποποιώντας ειδικότερα τις υπάρχουσες συνθήκες για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ΕΚ). Συγκεκριμένα η Συνθήκη της Λισαβόνας, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 01 Δεκεμβρίου του 2009, έδωσε νέες νομοθετικές εξουσίες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ) και το έθεσε σε ισότιμη βάση με το Συμβούλιο Υπουργών, όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τις δράσεις και τις δαπάνες της ΕΕ. Άλλαξε επίσης τον τρόπο συνεργασίας του Κοινοβουλίου με τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα και ενίσχυσε την επιρροή των βουλευτών του ΕΚ σχετικά με το ποιος διευθύνει την ΕΕ. 12 Βλ. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, «On security of energy supply and International Cooperation - The EU Energy

12 -9- Στη συνέχεια, τον Ιούνιο του 2014, ανακοινώθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας Η νέα στρατηγική θέτει μια ολιστική προσέγγιση για να συντονίσει και να ενοποιήσει τις ενεργειακές πολιτικές της ΕΕ και των Κρατών-Μελών Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που εισηγήθηκε τη νέα αυτή ευρωπαϊκή στρατηγική, εστίασε την προσοχή της σε πέντε άρρηκτα συνδεδεμένους και αλληλοενισχυόμενους τομείς: 1. Ασφάλεια, Αλληλεγγύη και Εμπιστοσύνη: Επιδιώκει τη διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας και την εξασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας χάρη στην αλληλεγγύη και τη συνεργασία των κρατών. 2. Πλήρως Ενοποιημένη Εσωτερική Αγορά Ενέργειας: Διασφαλίζει την ελεύθερη ροή της ενέργειας σε ολόκληρη την ΕΕ μέσω των κατάλληλων υποδομών και χωρίς τεχνικούς ή κανονιστικούς φραγμούς, ώστε να επιτευχθεί ο αποτελεσματικός ενεργειακός εφοδιασμός και τα συμφέροντα των καταναλωτών. 3. Ενεργειακή Απόδοση: Δίνει προτεραιότητα στην Ενεργειακή Απόδοση, της οποίας η βελτίωση μειώνει την εξάρτηση από τις εισαγωγές ενέργειας, ελαττώνει τις ανθρακούχες εκπομπές και τονώνει την ανάπτυξη. 4. Δράση για το Κλίμα Απαλλαγή της Οικονομίας από τις Ανθρακούχες Εκπομπές: Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι, τόσο της Ενεργειακής Στρατηγικής της ΕΕ, όσο και της πολιτικής για το κλίμα. Περιλαμβάνει δράσεις για το Σύστημα Εμπορίας Εκπομπών της ΕΕ [ΕU Emissions Trading System (EU ETS)], εθνικούς στόχους για τους κλάδους που δεν εμπίπτουν στο ETS, ώστε να μειωθούν οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου, ένα σχέδιο για την επίτευξη κινητικότητας χαμηλών εκπομπών 15 και μια ενεργειακή πολιτική που να εξασφαλίζει ηγετική θέση στην ΕΕ, στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) Έρευνα, Καινοτομία και Ανταγωνιστικότητα: Στηρίζει τις καινοτόμες τεχνολογίες καθαρής ενέργειας και χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, με προτεραιότητα στην έρευνα και την καινοτομία που συμβάλλουν στον μετασχηματισμό του ενεργειακού συστήματος και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Στη στρατηγική που εξέδωσε η Επιτροπή το 2014, τονίζεται ότι το κλειδί για τη βελτίωση της ενεργειακής ασφάλειας είναι αφενός μια πιο συλλογική προσέγγιση που Policy: Engaging with Partners beyond our borders», Brussels, 07/09/2011, COM(2011) 539 final, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα lex.europa.eu / legal content / EN / TXT / PDF /?uri = CELEX: 52011DC0539&from = EN, (ημερομηνία πρόσβασης 16/04/2019) 13 Το 2012, δύο χρόνια πριν ανακοινωθεί η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας, πάνω από το 50% των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ καλύπτονταν από εισαγωγές. Κατά το ίδιο έτος, σχεδόν το 90% του πετρελαίου, το 66% του φυσικού αερίου και το 42% των στερεών καυσίμων που καταναλώθηκαν στην ΕΕ προέρχονταν από εξωτερικούς προμηθευτές, με ημερήσιο κόστος πάνω από ένα (1) δισεκατομμύριο Ευρώ. 14 Βλ. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee, the Committee of the Regions and the European Investment Bank, «A Framework Strategy for a resilient Energy Union with a Forward-Looking Climate Change policy», COM(2015) 080 Final, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα eu/resource.html?uri=cellar:1bd46c90-bdd4-11e4-bbe1-01aa75ed71a /doc_1&format =PDF (ημερομηνία πρόσβασης 16/04/2019) 15 Η κινητικότητα χαμηλών εκπομπών αναφέρεται στη μείωση των εκπομπών άνθρακα των μέσων μεταφοράς μέσω του εκσυγχρονισμού τους και της ενσωμάτωσης νέων τεχνολογιών. 16 H ΕΕ επικύρωσε στις 05 Οκτωβρίου 2016 τη Συμφωνία του Παρισιού, σύμβαση πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή. Η σύμβαση αυτή αποτελεί την πρώτη οικουμενική, νομικά δεσμευτική συμφωνία για το κλίμα, η οποία υπογράφηκε στις 22 Απριλίου 2016.

13 -10- θα βασίζεται στη ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των Κρατών-Μελών και αφετέρου, μια πιο συνεκτική εξωτερική δράση. Εν κατακλείδι, η ΕΕ πρέπει να εντάξει και λειτουργικά την ενεργειακή ασφάλεια στην εξωτερική της πολιτική, αλλά και να εναρμονίσει τις προσπάθειες της με το ΝΑΤΟ στον τομέα των καινοτομιών ενέργειας και στρατιωτικής ενεργειακής αποδοτικότητας. Η αλληλοεπικάλυψη και η σπατάλη πόρων δεν μπορεί να γίνει ανεκτή. Η EE υποστηρίζει επίσης τις προσπάθειες συνεργασίας μεταξύ των Κρατών- Μελών της, καθώς ορισμένα από αυτά δεν έχουν την ικανότητα διαφοροποίησης του ενεργειακού τους εφοδιασμού με αποτέλεσμα να καθίστανται ευάλωτα σε καταστάσεις κρίσης. Όσον αφορά στον ενεργειακό εφοδιασμό της Ευρώπης, βασική προτεραιότητα της EE είναι η διαφοροποιημένη και βιώσιμη πρόσβαση στους ενεργειακούς πόρους. Σκοπός της είναι η μείωση της στρατηγικής εξάρτησης συγκεκριμένων Κρατών- Mελών από ένα και μοναδικό εξωτερικό προμηθευτή 17 και η διασφάλιση ότι οι ενεργειακές αγορές είναι ανοιχτές και λειτουργούν σύμφωνα με σταθερούς κανόνες της αγοράς και όχι με λογικές ισχύος. Με τη στρατηγική για την ενεργειακή ασφάλεια που προωθεί, επιδιώκει βραχυπρόθεσμα την ανθεκτικότητα σε ενεργειακές κρίσεις και διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού, ενώ μακροπρόθεσμα στη μείωση της εξάρτησης από συγκεκριμένα καύσιμα, προμηθευτές και οδούς εφοδιασμού Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια Οι προβλέψεις σχετικά με την παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας, στο μεσοπρόθεσμο μέλλον, δείχνουν ότι το ενεργειακό μίγμα θα συνεχίσει αποτελείται, στο μεγαλύτερο ποσοστό, από πετρέλαιο, κάρβουνο και φυσικό αέριο. Μάλιστα, η κατανάλωση και των τριών ορυκτών καυσίμων συνεχίζει να έχει αυξητική τάση κατά το επόμενα χρόνια. Οι ΑΠΕ θα συνεισφέρουν λιγότερο από 10%, με ετήσια αύξηση της τάξης του 1,5% 19. Το παράδοξο είναι ότι τα βεβαιωμένα παγκόσμια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αυξάνονται συνεχώς Κατά συνέπεια, υπάρχει ακόμα η δυνατότητα μεγάλης παραγωγής υδρογονανθράκων σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Αυτό που έχει σημασία όμως δεν είναι το πότε θα τελειώσουν τα αποθέματα των υδρογονανθράκων. Μικρά κοιτάσματα ή κοιτάσματα που δεν είναι συμφέροντα για εκμετάλλευση μπορεί άλλωστε να ανακαλύπτονται για αρκετά ακόμη χρόνια. Το σημαντικότερο ζήτημα είναι το πότε η αύξηση της παραγωγής δεν θα μπορεί πλέον να καλύψει την αύξηση της ζήτησης. Τη χρονική εκείνη περίοδο θα ξεσπάσει οικονομική κρίση, ενδεχομένως ραγδαία, ακόμη και εάν υπάρχουν ακόμη τεράστια διαθέσιμα κοιτάσματα προς εκμετάλλευση. 17 Υπονοείται κατά κύριο λόγο η Ρωσία. 18 Βλ. Μ. Κοππά, Η Κοινή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας: Η Ιστορία, οι Θεσμοί και οι Στρατηγικές, Πατάκης, Αθήνα, 2017, σελ Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 1: Πρωτογενής Παραγωγή ανά Μορφή Ενέργειας, 2015 (% της συνολικής παραγωγής) Πηγές: Eurostat και IEA. 20 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 2: Κατανομή (%) Παγκόσμιων Αποδεδειγμένων Κοιτασμάτων Πετρελαίου (1997, 2007 και 2017) Πηγή: BP Statistical Review of World Energy Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 3: Κατανομή (%) Παγκόσμιων Αποδεδειγμένων Κοιτασμάτων Φυσικού Αερίου (1997, 2007 και 2017) Πηγή: BP Statistical Review of World Energy 2018.

14 -11- Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας [International Energy Agency (ΙΕΑ)], ορίζει την ενεργειακή ασφάλεια ως «την αδιάλειπτη διαθεσιμότητα ενεργειακών πόρων σε προσιτή τιμή». Παρακάτω παρατίθενται ενδεικτικά στοιχεία για την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια. Η Ευρώπη των 28 παρήγαγε το 2015 το 5,6% της παγκόσμιας ενέργειας και κατανάλωσε το 11,9%, ενώ η Μέση Ανατολή παρήγαγε το 13,7% της παγκόσμιας ενέργειας και κατανάλωσε μόλις το 5,1%. Οι μεγάλες ενεργειακές απαιτήσεις της γηραιάς ηπείρου καλύπτονται με εισαγωγές, μεγάλο μέρος των οποίων προέρχονται από τη Μέση Ανατολή Το μέγιστο ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας αφορά το πετρέλαιο και τα παράγωγά του, τα στερεά καύσιμα και το φυσικό αέριο, το συνολικό ποσοστό των οποίων κυμάνθηκε, το 2015, στο 81,7%. Παρατηρείται επίσης αύξηση στην παραγωγή όλων των μορφών ενέργειας εκτός από την πυρηνική που σταδιακά μειώνεται γεγονός που φανερώνει την αυξημένη παγκόσμια ζήτηση σε ενέργεια. Οι ΑΠΕ, παρά την ώθηση στην παραγωγής τους, δεν ξεπέρασαν το 13,2% της παγκόσμιας παραγωγής 24. Η Ευρώπη των 28 βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εισαγωγή ενέργειας για την εξασφάλιση των ενεργειακών της απαιτήσεων. Οι εν λόγω εισαγωγές αυξήθηκαν σε ποσοστό 22% από το 1995 έως το 2015., παρά την ελαφρά μείωση των εισαγωγών μεταξύ του 2010 και Το 99,2% των εισαγωγών της αφορούσαν τα ορυκτά καύσιμα. Η μεγαλύτερη αύξηση σημειώθηκε στην εισαγωγή φυσικού αερίου που από το 1995 έως το 2015 κυμάνθηκε στο 89% 26. Κατά συνέπεια η συνολική ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από εισαγωγές παρουσίασε μια αυξητική τάση, από το 43,1% το 1995, στο 54% το Αυτό συνέβη, όλως παραδόξως, χωρίς να αυξηθεί η συνολική κατανάλωση σε ενέργεια που μάλιστα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει ελαφρώς φθίνουσα πορεία. Οι λόγοι για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας θα πρέπει να αναζητηθούνε στην αποβιομηχάνιση που έχει συντελεστεί τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη, τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και την αύξηση των τιμών της ενέργειας. Η συνειδητοποίηση ότι η ανεξέλεγκτη κατανάλωση ορυκτών κυρίως καυσίμων υποβαθμίζει σημαντικά το περιβάλλον, προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου και υπονομεύει με τον τρόπο αυτό την ποιότητα ζωής των επόμενων γενεών, έχει ωθήσει την ΕΕ στη λήψη μέτρων για τον περιορισμό των εκπομπών CO2 και των αερίων του θερμοκηπίου (GHGs Emission: Green House Gasses Emission) 28. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η πολιτική της ΕΕ για μετάβαση σε καθαρές μορφές ενέργειας, προάγοντας την ανάπτυξη των ΑΠΕ. Με τον τρόπο αυτό κάλυψε, το 2017, 22 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 4: Παγκόσμια (%) Παραγωγή Ενέργειας ανά Περιοχή Πηγή: IEA, Αύγουστος Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/(Γράφημα 5: Παγκόσμια (%) Κατανάλωση Ενέργειας ανά Περιοχή Πηγή: IEA, Αύγουστος Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 6: Παγκόσμια (%) Παραγωγή Ενέργειας ανά Καύσιμο, 2015 Πηγή: IEA, Αύγουστος Βλ. Παράρτημα «Ζ»/ Πίνακας 1: Εισαγωγές Ενέργειας της ΕΕ, από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος Βλ. Παράρτημα Ζ»/Πίνακας 2: Εισαγωγές Φυσικού Αερίου της ΕΕ, από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος Βλ. Παράρτημα «Ζ»/Πίνακας 3: Εξάρτηση της ΕΕ από Εισαγωγές Ενέργειας (%), από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 7: Παγκόσμιες Εκπομπές CO 2 ανά Περιοχή, από το 1751 έως το 2015 Πηγή: Carbon Dioxide Information Analysis Center (CDIAC).

15 -12- το 17,5% των ενεργειακών της αναγκών και έθεσε ως στόχο την κάλυψη του 20% μέχρι το Παράλληλα με τη χρήση των ΑΠΕ, η ΕΕ επιχειρεί την απεξάρτησή της από την «πεπερασμένη» εισαγόμενη ενέργεια που προέρχεται από ορυκτά καύσιμα 30. Η τιμή χονδρικής της ηλεκτρικής ενέργειας στις ευρωπαϊκές χώρες, παρόλο που κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα, είναι ακόμα κατά 30% υψηλότερη από εκείνη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η επιβολή φορολογίας επιβαρύνει σημαντικά την τιμή της ενέργειας που φτάνει στον τελικό χρήστη. Οι τιμές χονδρικής του φυσικού αερίου ξεπερνούν το διπλάσιο σε σχέση με τις αντίστοιχες των Ηνωμένων Πολιτειών. Η αυξημένη τιμή της ενέργειας σε σύγκριση με άλλες οικονομίες έχει σοβαρές συνέπειες στην ανταγωνιστικότητα της βιομηχανικής παραγωγής. Η ΕΕ επενδύει υπέρογκα ποσά στον ενεργειακό τομέα. Οι επιχειρήσεις ΑΠΕ είναι από τις πλέον ανεπτυγμένες σε παγκόσμια κλίμακα, καθώς ενισχύονται από την πολιτική της ΕΕ για απεξάρτηση από τις εισαγωγές και την ανάπτυξη ανταγωνιστικών τεχνολογιών για την παραγωγή καθαρών μορφών ενέργειας Υποσύστημα Ρωσίας Ιράν Τουρκίας 1. Γενικά Τον Ιανουάριο του 2019 και έχοντας επί μακρό επικρίνει την πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μέση Ανατολή, ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ παρουσίασε τη νέα αμερικανική στρατηγική για τη Συρία. Σηματοδότησε έτσι την απεμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών από μια αποστολή που επικεντρώθηκε στην αντιμετώπιση του Ισλαμικού Κράτους [Islamic State of Iraq and the Levant (ISIS)], για μια νέα αποστολή με στόχο τον περιορισμό του Ιράν. Και όλα αυτά συνέβαιναν ενώ παράλληλες ανακατατάξεις συντελούνταν στην περιοχή, που μάλιστα έχουν εντατικοποιηθεί μετά τη δολοφονία του Σαουδάραβα δημοσιογράφου Jamal Khashoggi 32. Οι ανακατατάξεις και η ανακατανομή ισχύος δεν είναι κάτι καινούργιο για την περιοχή της Μέσης Ανατολής. Για δεκαετίες, περιφερειακές δυνάμεις όπως το Ιράν, το Ιράκ, το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία και η Τουρκία αγωνίζονται για να μεγιστοποιήσουν τη δύναμή τους, εν μέσω παρεμβάσεων από τη Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο και αργότερα τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μέχρι πρόσφατα οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι περιφερειακοί τους σύμμαχοι, το Ισραήλ, η πλειοψηφία των κρατών του Αραβικού Κόλπου και η Τουρκία, συνασπίστηκαν εναντίον του Ιράν. Στον απόηχο της συμφωνίας για τα πυρηνικά του Ιράν, το 2015, φαινόταν βέβαιο ότι 29 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/ Γράφημα 8: Μερίδιο Ενέργειας προερχόμενης από ΑΠΕ στα Κράτη-Μέλη της ΕΕ και στόχοι για το 2020 Πηγή Eurostat. 30 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 9: Παγκόσμια Ενεργειακή Εξάρτηση (2005 και 2015) Πηγές: Eurostat και IEA. 31 Βλ. Energy Union Package, A Framework Strategy for a Resilient Energy Union with a Forward-Looking Climate Change Policy, Communication from the Commission to the European Parliament, The Council, The European Economic and Social Committee, The Committee of the Regions and the European Investment Bank, COM(2015) 80 final, European Union, Brussels, 25/02/2015, σελ Ο αντικαθεστωτικός Σαουδάραβας δημοσιογράφος, της Washington Post, Jamal Khashoggi, δολοφονήθηκε στο προξενείο Σαουδικής Αραβίας, στην Κωνσταντινούπολη, στις 02/10/2018. Υπεύθυνος για τη δολοφονία Khashoggi θεωρήθηκε ο πρίγκιπας διάδοχος της Σαουδικής Αραβίας Mohammed bin Salman. Οι συνθήκες της δολοφονίας ήρθαν στην επιφάνεια από τις τουρκικές αρχές ασφαλείας και επέφεραν μεγάλη ένταση στις σχέσεις Άγκυρας Ριάντ.

16 -13- οι εν λόγω περιφερειακές δυνάμεις που υποστηρίζονταν από την Ουάσιγκτον, θα πετύχαιναν την απομόνωση των μουλάδων. Αλλά αναρίθμητοι τοπικοί, περιφερειακοί και διεθνείς παράγοντες συνδυάστηκαν ώστε να διαταραχτεί αυτό το μακροχρόνιο status quo. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα των υπόψη εξελίξεων αποτελεί η απομάκρυνση της Τουρκίας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, προς τη Ρωσία και το Ιράν. 2. Η Στρατηγική Στροφή της Άγκυρας Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τη σταδιακή ευθυγράμμιση της Άγκυρας με τη Μόσχα και την Τεχεράνη. Κατ αρχήν, η ανάληψη της τουρκικής Προεδρίας από τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, το 2014, ήταν μια κίνηση που σηματοδότησε την εδραίωση της εξουσίας του, μετά από πάνω από μια δεκαετία ως πρωθυπουργός, και αποτέλεσε την απαρχή για μια μεταστροφή στην πολιτική της χώρας. Έκτοτε ο Ερντογάν έχει ενδυναμώσει το θρησκευτικό στοιχείο και απομάκρυνε τη χώρα από την εκκοσμίκευση, που είχε καθιερώσει ο Κεμάλ Ατατούρκ στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η κοσμοθεωρία του Ερντογάν μοιράζεται πολλά δόγματα με την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν και τη Ρωσία. Όπως η Μόσχα και η Τεχεράνη, έτσι και η Άγκυρα εμφανίζεται πλέον περισσότερο αντι-δυτική από ότι σε οποιοδήποτε σημείο της νεότερης ιστορίας της. Υπό την έννοια αυτή, η Τουρκία απομακρύνεται από τη Δύση και στρέφεται προς τις δύο προαναφερθείσες αναθεωρητικές δυνάμεις. Οι πεποιθήσεις του Ερντογάν διαμορφώνουν τις αντιλήψεις του για τα περιφερειακά ζητήματα. Ο Τούρκος Πρόεδρος φαίνεται να βλέπει τον εαυτό του σαν έναν σύγχρονο σουλτάνο και νόμιμο κληρονόμο της σουνιτικής ηγεσίας. Αυτός έχει προχωρήσει τόσο ώστε να υποστηρίζει ότι η Τουρκία είναι η μόνη χώρα που μπορεί να ηγηθεί του μουσουλμανικού κόσμου. Κάτι τέτοιο καθιστά τον σαουδαραβικό οίκο των Σαούντ λιγότερο έναν σύμμαχο και περισσότερο έναν ανταγωνιστή. Στην πραγματικότητα η δολοφονία Khashoggi είναι μόνο η τελευταία από μια σειρά εξελίξεων που έχουν επιδεινώσει τις εντάσεις μεταξύ Τουρκίας και Σαουδικής Αραβίας. Παράλληλα, η Σαουδική Αραβία και οι σύμμαχοί της στον Κόλπο απέκοψαν τους δεσμούς τους με το Κατάρ, φαινομενικά λόγω της δυναμικής και ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής του, αλλά στην πραγματικότητα λόγω της προσέγγισης της Ντόχα προς την Τεχεράνη και τον πόλεμο στην Υεμένη. Στο σκηνικό αυτό η Άγκυρα ευθυγραμμίστηκε με την Τεχεράνη στην υποστήριξη της Ντόχα. Για την Τουρκία, το Κατάρ αποτελεί έναν σημαντικό σύμμαχο του οποίου το περιφερειακό προφίλ ταιριάζει με το δικό της. Αλλά και οι οικονομικοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών είναι επίσης σημαντικοί για την Άγκυρα. Πριν ακόμη από την κρίση, η Τουρκία είχε υπογράψει ένα στρατιωτικό πρωτόκολλο με το Κατάρ και άνοιξε την πρώτη στρατιωτική βάση στο έδαφός του, το Πιο πρόσφατα η Τουρκία υπέγραψε μια συμφωνία για την αγορά των πυραυλικών συστημάτων, ρωσικής κατασκευής, S-400, προτρέποντας τον Υπουργό Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών James Mattis να προειδοποιήσει την Τουρκία ότι θα έπρεπε να επανεξετάσει την κίνηση, καθώς δεν θα είναι σε θέση να ενσωματώσει τα όπλα αυτά στη διάταξη μάχης του ΝΑΤΟ (NATO Order of Battle). Με αφορμή μάλιστα την υπόψη κίνηση της Άγκυρας, Ρεπουμπλικάνοι και Δημοκρατικοί

17 -14- Αμερικανοί γερουσιαστές κατέθεσαν νομοσχέδιο που απαγορεύει την παράδοση των μαχητικών αεροσκαφών F-35 στην Τουρκία, έως ότου η αμερικανική κυβέρνηση λάβει την επιβεβαίωση ότι η Άγκυρα δεν θα παραλάβει το εν λόγω ρωσικό αντιαεροπορικό σύστημα. Η Δημοκρατικός γερουσιαστής Τζιν Σάχιν, μία εν των τεσσάρων εισηγητών του νομοσχεδίου, δήλωσε σχετικά ότι: «Η προοπτική η Ρωσία να αποκτήσει πρόσβαση στα αμερικανικά αεροσκάφη και την αμερικανική τεχνολογία σε μια χώρα του ΝΑΤΟ, την Τουρκία, συνιστά σοβαρό κίνδυνο σε εθνικό και διεθνές επίπεδο 33». Οι εξελίξεις αυτές σημειώθηκαν με «φόντο» τη σύγκρουση στη Συρία, όπου Ηνωμένες Πολιτείες και Σαουδική Αραβία έχουν παραμείνει ενωμένες μέσω μιας μακροχρόνιας συνεργασίας που τις διέπει, της κοινής εχθρότητάς τους προς το Ιράν και του εν εξελίξει πολέμου στην Υεμένη. Η Άγκυρα είναι προς το παρόν δεσμευμένη με τη σταθεροποίηση της Συρίας, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι ο Πρόεδρος Μπασάρ αλ-άσαντ θα παραμείνει στην εξουσία. Ο στόχος αυτός φυσικά ευθυγραμμίζεται με τους ρωσικούς και ιρανικούς στόχους. Η Μόσχα και η Τεχεράνη έχουν συνεργαστεί στενά στη Συρία, με τη Ρωσία να παρέχει αεροπορική κάλυψη στις χερσαίες δυνάμεις του Ιράν, ώστε να εξασφαλίσουν, τόσο τη διατήρηση του Άσαντ στην εξουσία, όσο και τη δική τους περιφερειακή ισχύ. Τόσο το Ιράν, όσο και η Τουρκία, έχουν συμφέρον στη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Συρίας, η οποία θα μπορούσε να συντελέσει στην αποφυγή μιας ενδεχόμενης κατάρρευσης του καθεστώτος και πιθανού κατακερματισμού της χώρας, που θα απειλούσε με τη σειρά της τη δική τους επιβίωση 34. Η Τουρκία φαίνεται λοιπόν ότι ανησυχεί περισσότερο για τους Κούρδους παρά για τον ISIS, γεγονός που την ευθυγραμμίζει πιο πολύ με το Ιράν και τη Ρωσία, παρά με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σαουδική Αραβία. Το Ιράν βρίσκεται ίσως σε καλύτερη θέση, από ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ, προκειμένου να βοηθήσει να κατευνασθούν οι τουρκικές ανησυχίες σχετικά με το μέλλον των Κούρδων. Το Ιράν όπως η Τουρκία, φαίνεται να αισθάνονται ότι απειλούνται σοβαρά από ένα ισχυροποιημένο κουρδικό στοιχείο. Τόσο για την Άγκυρα, όσο και για την Τεχεράνη, ο διαμελισμός της Συρίας και η απόσχιση των κουρδικών περιοχών από την υπόλοιπη χώρα, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια επικίνδυνη τροχιά τους κουρδικούς πληθυσμούς της Τουρκίας και του Ιράν. Θα δημιουργούνταν έτσι μια σοβαρή απειλή για την εδαφική ακεραιότητα και την εθνική τους ενότητα. Στο μεταξύ η δράση των υπολειμμάτων του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία, παρείχε μια δικαιολογία σε Άγκυρα, Τεχεράνη, Μόσχα και Δαμασκό ώστε να διατηρούν ενεργές δυνάμεις στην περιοχή. Όχι πως ορθά δεν αντιλαμβάνονταν τον ISIS ως απειλή, αλλά αντί αυτού, έβρισκαν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν τον εξασθενημένο ISIS, του οποίου ο εδαφικός έλεγχος και οι δυνατότητες είναι τελευταία 33 Βλ., «HΠΑ: Νομοσχέδιο απαγορεύει την παράδοση F-35 στην Τουρκία», naftemporiki.gr με πληροφορίες από Reuters, 28/03/2019, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (Πρόσβαση στις 20/04/2019) 34 Εκτιμάται ότι στην Τουρκία υπάρχουν περίπου 14,7 εκατομμύρια Κούρδοι. Στο Ιράν υπάρχουν αντίστοιχα περίπου 8,1 εκατομμύρια, οι οποίοι, σε περίπτωση δημιουργίας των κατάλληλων συνθηκών, θα ακολουθήσουν το παράδειγμα των πατριωτών τους σε Ιράκ, Τουρκία και Συρία, επιδιώκοντας την αυτονόμησή τους, με απώτερο στόχο την ενσωμάτωσή τους σε ένα μεγάλο κουρδικό κράτος.

18 -15- περιορισμένα σε μεγάλο βαθμό, για να δικαιολογήσουν την επίμονη και μερικές φορές επιθετική στρατιωτική τους προσπάθεια. Στην πραγματικότητα μάλιστα η Άγκυρα έχει αναπτύξει στενούς δεσμούς με την Tahrir al-sham, μια τρομοκρατική ομάδα που συνδέεται με την Αλ Κάιντα, δραστηριοποιείται κυρίως στη Συρία και αριθμεί περίπου μαχητές. Ο Ερντογάν επιχειρεί να χρησιμοποιήσει την ομάδα αυτή εναντίον των Μονάδων Προστασίας του Λαού [People s Protection Units (YPG)], της κουρδικής πολιτοφυλακής που φέρεται να υποστηρίζεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σαουδική Αραβία. Σε κάθε περίπτωση πάντως η Ρωσία, το Ιράν και η Τουρκία κρατούν μια επιφυλακτική στάση μεταξύ τους. Η δυσπιστία αυτή έχει τις ρίζες της σε ένα ιστορικό αντιπαλότητας, καθώς οι τρεις χώρες έχουν πολεμήσει η μία την άλλη σε καταστροφικούς πολέμους κατά το παρελθόν και έχουν ανταγωνιστεί για την απόκτηση ισχύος στην περιοχή. Την ίδια στιγμή, επί του παρόντος, μια σειρά από κοινά συμφέροντα και κοινές αντιλήψεις για τις απειλές που θεωρούν ότι υφίστανται, τις οδηγούν να συνεργαστούν σε διάφορα πεδία συμπεριλαμβανομένων στρατιωτικών και οικονομικών ζητημάτων. 3. Συνέπειες για την Πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μέση Ανατολή Στο τέλμα της γεωπολιτικής της Μέσης Ανατολής, η Τουρκία φαίνεται να έχει αποκομίσει οφέλη από την αναπροσαρμογή της στάσης της, προκειμένου να βελτιώσει την εικόνα της στον μουσουλμανικό κόσμο ως ηγετικό έθνος. Εμφανίζεται έτσι πρόθυμη να ορθώσει το ανάστημά του στη Σαουδική Αραβία, της οποίας οι στενότερες σχέσεις με το Ισραήλ και ο πρωταγωνιστικός της ρόλος στον καταστροφικό πόλεμο της Υεμένης έχουν αμαυρώσει τη φήμη της. Η Άγκυρα φαίνεται να «παίζει» και με τις δύο πλευρές στη συριακή σύγκρουση, ίσως σε μια προσπάθεια να μεγιστοποιήσει τα οφέλη για χρήση τους σε ενδεχόμενες μελλοντικές διαπραγματεύσεις. Πράγματι, η επιτυχία της πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών στη Συρία εξαρτάται εν μέρει από την Τουρκία. Ως αποτέλεσμα η Ουάσιγκτον πρέπει να κατανοήσει τους κύριους περιφερειακούς στόχους της Άγκυρας, προκειμένου να αποτρέψει μια ανεπιθύμητη αλλαγή στις ισορροπίες της περιοχής. Η προσχηματική (ή μη) αλλαγή στάσης της Άγκυρας και η σύμπραξή της με τη Ρωσία και το Ιράν, θα επηρεάσει πιθανώς τη νέα εκστρατεία των Ηνωμένων Πολιτειών στη Συρία και τη βιωσιμότητα της πολιτικής της Ουάσιγκτον στη Μέση Ανατολή, στο σύνολό της. Σε απάντηση στην εξέλιξη αυτή, οι Ηνωμένες Πολιτείες ίσως εξετάσουν το ενδεχόμενο να επιδείξουν ότι διαθέτουν τόσο τα μέσα, όσο και την πολιτική βούληση για να συμβάλουν σε μια σταθεροποιημένη Συρία. Θα έστελναν έτσι ένα μήνυμα ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν έντιμο μεσολαβητή, παρότι γνωρίζουν ότι κάθε βιώσιμη λύση στο συριακό ζήτημα θα αφήσει τον Άσαντ στην εξουσία. Ο Άσαντ έχει διαπράξει εγκλήματα πολέμου, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης χημικών όπλων εναντίον του λαού του. Οι προοπτικές όμως για το χτίσιμο μιας μελλοντικά σταθεροποιημένης Συρίας με την απομάκρυνσή του από την εξουσία, γίνονται ολοένα και πιο μικρές. Αντί να παραμένει επικεντρωμένη στην απομάκρυνση του Άσαντ, η διακυβέρνηση Τραμπ πιθανόν να εξετάσει την ευρύτερη

19 -16- εικόνα προκειμένου να διασφαλίσει τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών στην περιοχή. Είναι ουσιώδους σημασίας να μην παραμείνει η Συρία ένα ασφαλές καταφύγιο για τις διεθνείς τρομοκρατικές ομάδες, από όπου θα διαθέτουν τη δυνατότητα να σχεδιάζουν επιθέσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Καθώς οι αναφορές γύρω από τα γεγονότα του θανάτου του Khashoggi γίνονταν όλο και πιο τρομακτικές, η Σαουδική Αραβία παρείχε χρηματοδότηση στις Ηνωμένες Πολιτείες για να βοηθήσουν στη σταθεροποίηση της Συρίας. Τα χρήματα δεν φαίνεται να μπορούν να δώσουν διέξοδο στο Ριάντ από την κατάσταση αυτή, αλλά μπορεί να αποδειχθούν αρκετά για να παραταθεί η σχέση συναλλαγής Ηνωμένων Πολιτειών Σαουδικής Αραβίας για λίγο περισσότερο. Όμως από την άλλη πλευρά, θα συμβάλλουν ελάχιστα στο να σταματήσει η ταχεία μεταβολή του γεωπολιτικού τοπίου στο οποίο η Ρωσία, το Ιράν και η Τουρκία αναδύονται σαν ένας συνεκτικός συνασπισμός. Η ευθυγράμμιση των τριών αυτών χωρών που έχει τις ρίζες της σε κοινά συμφέροντα στη Συρία, θα μπορούσε να ξεπεράσει τα όρια της συγκεκριμένης χώρας και να οδηγήσει σε μια ευρύτερη ανακατανομή της ισχύος στην ευρύτερη περιοχή, με μακροπρόθεσμες δυσμενείς συνέπειες για τις Ηνωμένες Πολιτείες Τουρκία και Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια Η ενίσχυση των δεσμών της Τουρκίας με τη Ρωσία επεκτείνεται και στα θέματα της ενέργειας. Απτές αποδείξεις της μεταξύ τους συνεργασίας είναι η υλοποίηση του αγωγού φυσικού αερίου TurkStream και η κατασκευή ενός πυρηνικού εργοστασίου από ρωσική εταιρεία σε τουρκικό έδαφος. Η μεταστροφή της Άγκυρας επιτείνει την ανησυχία της Ευρώπης σχετικά με το πόσο μπορεί να τη θεωρεί πλέον αξιόπιστο εταίρο για τη μεταφορά ενεργειακών πόρων στις αγορές της μέσω των εδαφών της. Η απομάκρυνση της Τουρκίας από την Ευρώπη αποτυπώνεται στο πάγωμα των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της γείτονος στην ΕΕ. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι δεν περιλαμβάνεται όδευση στη σχεδίαση του αγωγού EastMed, μέσω των εδαφών της Γεωπολιτικός Άξονας Αζερμπαϊτζάν Τουρκίας Το Αζερμπαϊτζάν είναι μια ευάλωτη μεν αλλά γεωπολιτικά σημαντική χώρα, καθώς εξασφαλίζει στη Δύση πρόσβαση στα ενεργειακά αποθέματα της Κασπίας και της Κεντρικής Ασίας μέσω της Τουρκίας. Η τουρκόφωνη αυτή χώρα διατηρεί σχέσεις συνεργασίας στους τομείς του εμπορίου, της άμυνας και του τουρισμού με την εθνοτικά όμοια Τουρκία 36. Ένα ανεξάρτητο πολιτικά Αζερμπαϊτζάν που στηρίζεται από την Τουρκία, έχει τη δυνατότητα να προωθήσει την ενέργεια της ευρύτερης περιοχής στις δυτικές αγορές, όπως άλλωστε επίκειται να συμβεί με τον «Νότιο Διάδρομο» Φυσικού Αερίου, μέσω των αγωγών South Caucasus Pipeline (SCP), 35 Βλ. C. Clarke, & Α. Tabatabai, Why Turkey is Pivoting Toward Iran and Russia, Foreign Affairs, 31/10/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα Is Major Realignment Taking Place in the Middle East?, (ημερομηνία πρόσβασης 10/02/2019) 36 Ανάμεσα σε Αζερμπαϊτζάν και Τουρκία παρεμβάλλονται η Αρμενία και η Γεωργία, με την πρώτη να είναι εχθρική, τόσο για το Μπακού, όσο και για την Άγκυρα. Έτσι, ο περίφημος «Νότιος Διάδρομος» Φυσικού Αερίου περνάει μέσω Γεωργίας, παρακάμπτοντας την Αρμενία.

20 -17- Trans Anatolian Pipeline (TANAP) και Trans Adriatic Pipeline (TAP). Κατά συνέπεια η Ρωσία στερείται του μονοπωλίου πρόσβασης στην ενέργεια της περιοχής, κάτι που έχει αποδείξει στο παρελθόν ότι είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσει και σαν πολιτικό μοχλό πίεσης. Ως εκ τούτου το Αζερμπαϊτζάν δέχεται πιέσεις από την ισχυρή Ρωσία στα βόρεια, ενώ ταυτόχρονα έχει να αντιμετωπίσει και το Ιράν στο νότο. Εκτιμάται μάλιστα ότι ζούνε περίπου 20 εκατομμύρια Αζέροι στα βορειοδυτικά του Ιράν, γεγονός που κάνει την Τεχεράνη να ανησυχεί για ενδεχόμενες αποσχιστικές τάσεις. Κατά συνέπεια και παρόλο που και τα δύο έθνη μοιράζονται την ίδια θρησκεία, το Ιράν κρατάει διφορούμενη στάση στην ανεξαρτησία του Αζερμπαϊτζάν. Δεδομένου μάλιστα των τεταμένων σχέσεων Μόσχας και Τεχεράνης με τη Δύση, το Μπακού δέχεται συνδυασμένες πιέσεις για τον περιορισμό των δοσοληψιών με τον δυτικό κόσμο. Μένει πλέον να δούμε σε πιο βαθμό θα φτάσει η στροφή της Τουρκίας προς τη Ρωσία και το Ιράν και σε πιο βαθμό θα επηρεάσει κάτι τέτοιο τις εμπορικές σχέσεις της με την Ευρώπη και γενικότερα με τη Δύση. Αν και έχει αποδειχτεί ότι οι οικονομικοί δεσμοί δημιουργούν σχέσεις αλληλεξάρτησης, ακόμα και μεταξύ χωρών με διαφορετικούς προσανατολισμούς, μια περαιτέρω επιδείνωση των σχέσεων Τουρκίας και Ηνωμένων Πολιτειών με «φόντο» τη Συρία, θα μπορούσε να οδηγήσει σε απρόβλεπτες αντιδράσεις από την πλευρά της Άγκυρας. Αντιδράσεις που είναι δυνατό να προέλθουν σαν απάντηση στην επιβολή ενδεχόμενων οικονομικών κυρώσεων από την Ουάσιγκτον. Τίποτα βέβαια δεν αποκλείει η αλλαγή πλεύσης της Τουρκίας να είναι προσωρινή και να αλλάξει με την αλλαγή του Προέδρου ή με την άσκηση πιέσεων από τη Δύση ή ακόμα με τη συνειδητοποίηση ότι η σύμπραξη με τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ΕΕ θα έχει, σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, περισσότερα οφέλη για τη χώρα Γεωπολιτικοί Άξονες Ισραήλ Κύπρου Ελλάδας και Αιγύπτου Κύπρου Ελλάδας 1. Τριμερείς Συνεργασίες στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο Από τον Νοέμβριο του 2014 έως σήμερα, έχουν δημιουργηθεί τα εξής τριμερή σχήματα συνεργασίας στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου: α. Ελλάδα Κύπρος Αίγυπτος, β. Ελλάδα Κύπρος Ισραήλ, γ. Ελλάδα Κύπρος Ιορδανία, δ. Ελλάδα Κύπρος Λίβανος και ε. Ελλάδα Κύπρος Παλαιστινιακή Αρχή. Σκοπός των παραπάνω τριμερών συνεργασιών είναι η προώθηση της ασφάλειας, της σταθερότητας και της ανάπτυξης στην περιοχή. To έναυσμα για την 37 Βλ. Z. Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα, Λιβάνης, Αθήνα, 1998, σελ. 223.

21 -18- έναρξη των κοινών αυτών δράσεων έδωσε σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα της ενέργειας. Τα κοιτάσματα φυσικού αερίου που ανακαλύπτονται συνεχώς στις θαλάσσιες ζώνες των εν λόγω κρατών λειτουργούν καταλυτικά για μια ευρύτερη περιφερειακή συνεργασία. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε εκτενέστερα στις τριμερείς συνεργασίες μεταξύ Ελλάδας Κύπρου Ισραήλ και Ελλάδας Κύπρου Αιγύπτου που έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, τόσο σε γεωπολιτικό επίπεδο, όσο και σε οικονομικό, εστιάζοντας μάλιστα σε μεγάλο βαθμό στα θέματα της ενέργειας. Εκτός από το φυσικό αέριο, οι προοπτικές συνεργασίας διευρύνονται και στη διασύνδεση των ηλεκτρικών δικτύων των εμπλεκόμενων χωρών. 2. Τριμερής Συνεργασία Ελλάδας Κύπρου Ισραήλ Σε διακρατική συμφωνία για την κατασκευή του αγωγού EastMed κατέληξαν κατά στη διάρκεια της 5η Τριμερούς Συνόδου Κορυφής Ελλάδας Κύπρου Ισραήλ, ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Νίκος Αναστασιάδης, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Αλέξης Τσίπρας και ο ομόλογός του Ισραηλινός Μπέντζαμιν Νετανιάχου. Η σύνοδος πραγματοποιήθηκε στην πόλη Μπερ Σεβά (Beersheba) του Ισραήλ, στις 20 Δεκεμβρίου Οι τελικές υπογραφές της υπόψη διακρατικής συμφωνίας δεν αναμένεται να τεθούν πριν από τις Ευρωεκλογές του Μαΐου, αφού η Ρώμη, της οποίας η υπογραφή είναι απαραίτητη για να συνεχιστεί η διαδικασία, ζήτησε μικρή παράταση για μετά τις εκλογές. Η συμφωνία θα πρέπει να συνεχίσει να έχει τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 38. Ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου δήλωσε κατά τη διάρκεια της συνόδου σχετικά με τον Αγωγό EastMed: «Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο, το οποίο θα ενισχύσει την (ενεργειακή) ασφάλεια της Ευρώπης, τις οικονομίες των τριών χωρών μας, τις οικονομίες όλων των χωρών της Ευρώπης και βεβαίως αποτελεί ένα σημαντικότατο βήμα για την ενίσχυση της ήδη εξαιρετικής συνεργασίας μας». Η επίτευξη της συμφωνίας για τον αγωγό EastMed, με την έγκριση και υποστήριξη της ΕΕ, αποτελεί το επιστέγασμα της συνεργασίας των τριών χωρών και θέτει τα θεμέλια για μια στέρεη μεταξύ τους συνεργασία που αλλάζει τα γεωπολιτικά δεδομένα στην περιοχή. Στις 20 Μαρτίου του 2019 πραγματοποιήθηκε μάλιστα η 6η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής, στην Ιερουσαλήμ. Εκεί παραβρέθηκε και ο Υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Μάικ Πομπέο, δίνοντας ξεκάθαρο μήνυμα για τη στήριξη της συνεργασίας και της υλοποίησης του έργου του EastMed από την Ουάσιγκτον. 3. Ευρασιατικός Διασυνδετήριος Αγωγός (EuroAsia Interconnector) Ο Ευρασιατικός Διασυνδετήριος Αγωγός αποτελεί επίσης προϊόν συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας Κύπρου και Ισραήλ. Πρόκειται για ένα μεγαλόπνοο έργο διασύνδεσης ηλεκτρικής ενέργειας και πληροφοριών 39 μέσω του μακρύτερου 38 Το υπόψη έργο εγκρίθηκε για ευρωπαϊκή συγχρηματοδότηση από τους εκπροσώπους των Κρατών-Μελών, στις 25/ Κατά τη διάρκεια της 3ης Τριμερούς Συνόδου Κορυφής (Θεσσαλονίκη, 15/06/2017), συζητήθηκε η προσθήκη οπτικής ίνας (quantum cable) στο καλώδιο του Ευρασιατικού Διασυνδετήριου Αγωγού, με στόχο την εξασφάλιση οφελών και στο επίπεδο των τηλεπικοινωνιών. Πρόκειται για υποθαλάσσιο καλωδιακό σύστημα υψηλής ταχύτητας, μήκους χιλιομέτρων, το οποίο

22 -19- υποθαλάσσιου καλωδίου στον κόσμο, μήκους χιλιομέτρων και χωρητικότητας MW. Θα ξεκινάει από το Ισραήλ και θα καταλήγει στην Αττική μέσω της Κύπρου και της Κρήτης. Ο προϋπολογισμός του έργου ανέρχεται σε περίπου 3,5 δισεκατομμύρια Ευρώ και αποτελεί ένα κορυφαίο Ευρωπαϊκό Έργο Κοινού Ενδιαφέροντος [Leading European Project of Common Interest (PCI)]. Το έργο αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία στα τέλη του Μέσω του Ευρασιατικού Διασυνδετήριου Αγωγού δημιουργείται μια «εθνική οδός ηλεκτρικής ενέργειας», που μέσω των Ισραήλ Κύπρου Κρήτης και Αττικής, θα παρέχεται ασφαλώς ηλεκτρική ενέργεια στην ΕΕ. Η ενέργεια αυτή θα προέρχεται από τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της Κύπρου και του Ισραήλ, καθώς και από τα διαθέσιμα ΑΠΕ, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής εσωτερικής αγοράς ενέργειας. Άλλο σημαντικό πλεονεκτήματα θα είναι ο τερματισμός της ενεργειακής απομόνωσης της Κύπρου, καθώς η χώρα δεν διαθέτει καμία ενεργειακή διασύνδεση, αλλά και η ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας της Κρήτης 40. Τέλος ο νέος Διασυνδετήριος Αγωγός θα προσφέρει σημαντικά οικονομικά και γεωπολιτικά οφέλη για τις χώρες που συμμετέχουν στο έργο 41. Προς το παρόν υπάρχει εμπλοκή στην υλοποίηση του έργου, όσον αφορά στη σχεδίασή του σε τεχνικό και οικονομικό επίπεδο. Εφόσον επιλυθεί το εν λόγω ζήτημα, θα πάψει να υφίσταται η διαφορά που υπάρχει σήμερα ανάμεσα στην ελληνική κυβέρνηση και την Κομισιόν. Έτσι θα καταστεί δυνατή η χρηματοδότησή του από την ΕΕ Ευρωαφρικανικός Διασυνδετήριος Αγωγός (EuroAfrica Interconnector) Είναι ένα έργο που επιδιώκει ιδιαίτερα ενεργά η Αίγυπτος και το οποίο θα διασυνδέει τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου. Το μήκος του καλωδίου θα είναι χιλιόμετρα και το κόστος του έργου εκτιμάται στα 4 δισεκατομμύρια δολάρια. Η συμφωνία υλοποίησής του αναμένεται να υπογραφεί εντός του Η γεωπολιτική αξία του έργου έγκειται στο γεγονός ότι με τους Ευρασιατικό και Ευρωαφρικανικό Διασυνδετήριους επιτυγχάνεται εμμέσως, μέσω Κύπρου, και η διασύνδεση των ηλεκτρικών δικτύων Ισραήλ και Αιγύπτου 43, Τέλος θα συνεισφέρουν στην επίτευξη του στόχου του 10% της ηλεκτρικής διασύνδεσης μεταξύ των Κρατών-Μελών της ΕΕ. 5. Τριμερής Συνεργασία Ελλάδας Κύπρου Αιγύπτου Στις 10 Οκτωβρίου 2018 πραγματοποιήθηκε η 6η κατά σειρά Σύνοδος Κορυφής Ελλάδας Κύπρου Αιγύπτου, στην Ελούντα της Κρήτης. Σαν δυνάμεις μικρότερης θα συνδέει την Ασία και την Ευρώπη μέσω της Μεσογείου. Το συνολικό κόστος του έργου εκτιμάται στα 200 εκατομμύρια δολάρια. 40 Βλ. Μ. Θεοδώρου (Διευθύντρια Διεύθυνσης Β7 του ΥΠΕΞ), Η Γεωπολιτική Θέση της Ελλάδας στον Ενεργειακό Χάρτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου, Διάλεξη στη ΣΕΘΑ, Αθήνα, 14/02/ Βλ. «EuroAsia at a Glance», διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 02/04/2019) 42 Βλ. Πρ. Προδρόμου, «Το Θέμα του Euroasia Interconnector δεν έχει κλείσει», 17/03/2019, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 03/04/2019) 43 Βλ. Θ. Θεοδώρου (Πρέσβης), Αίγυπτος, Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος» στο NRDC-GR, στις 28/02/ Βλ. «EuroAsia at a Glance», διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 02/04/2019)

23 -20- κλίμακας, οι παραπάνω χώρες είναι απαραίτητο να συνάψουν συμμαχίες για την προώθηση των κοινών συμφερόντων τους. Ένας λόγος συμμετοχής της Αιγύπτου στις δράσεις αυτές είναι και η επιδίωξή της για αναγνώριση και νομιμοποίηση της δικτατορικής κυβέρνησής της από τη Διεθνή Κοινότητα 44. Οι συναντήσεις των τριών χωρών φανερώνουν την ισχυρή τους θέληση να συνεργαστούν σε ευρύ φάσμα θεμάτων, μεταξύ των οποίων δεσπόζουσα θέση καταλαμβάνει η ενέργεια 45. Ο Έλληνας πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, δήλωσε στην 5η Τριμερή Σύνοδο Κορυφής που διεξήχθη στη Λευκωσία, στις 21 Νοεμβρίου 2017: «Πιστεύω ότι είναι στρατηγικής σημασίας η συνεργασία των τριών χωρών στον τομέα της ενέργειας, τόσο για τη μεταφορά υδρογονανθράκων, αλλά και για την ηλεκτρική διασύνδεση μεταξύ των χωρών μας.» Οι κατάλληλες συνθήκες για την προσέγγιση μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Αιγύπτου, δημιουργήθηκαν μετά την καθαίρεση της κυβέρνησης των Αδερφών Μουσουλμάνων, του Μοχάμεντ Μόρσι, από την στρατιωτική δικτατορία του στρατηγού Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι, στις 03 Ιουλίου Έκτοτε η Αίγυπτος εξελίσσεται σε πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Έτσι από το 2014 άρχισε να διαμορφώνεται η τριμερής συνεργασία Ελλάδας Κύπρου Αιγύπτου, ενώ Αίγυπτος και Κύπρος χάραξαν τα όρια των δικών τους Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ), ώστε να μπορούν να προχωρήσουν απρόσκοπτα στην εκμετάλλευσή των πλουτοπαραγωγικών πηγών τους. Παρόμοια δυναμική υπάρχει και σχετικά με τον καθορισμό των ΑΟΖ Ελλάδας και Αιγύπτου 46. Κατά το διάστημα μάλιστα της διακυβέρνησης Μόρσι, από το 2011 έως το 2013, η Τουρκία επιχείρησε να χαράξει απευθείας ΑΟΖ με την Αίγυπτο, αμφισβητώντας την ύπαρξη κυπριακής και ελληνικής ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο. Η πτώση ωστόσο του καθεστώτος Μόρσι από τον αιγυπτιακό στρατό, η προκήρυξη πρόωρων εκλογών και η εκλογή του Αλ Σίσι στην προεδρία της χώρας, οδήγησαν την Αίγυπτο σε σύγκρουση με την Τουρκία και σε επαναπροσέγγιση με τη Δύση και την Ελλάδα Διεύρυνση της Συνεργασίας για το Φυσικό Αέριο Το ιδανικό μελλοντικό σενάριο θα περιλαμβάνει την ταυτόχρονη συνεργασία Ελλάδας Κύπρου με την Αίγυπτο και το Ισραήλ στον ενεργειακό τομέα. Η καθόλου απίθανη αυτή εξέλιξη θα συντελούσε στην αποδοτικότερη εκμετάλλευση και μεταφορά του φυσικού αερίου της Νοτιοανατολικής Μεσογείου στην Ευρώπη, παρακάμπτοντας την Τουρκία και δημιουργώντας μια νέα στενή συνεργασία με βάση το κοινό συμφέρον. Το πρώτο σημαντικό βήμα έγινε, σχετικά πρόσφατα, με την ίδρυση του «Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο», όπου οι πάλαι 44 Μετά την πτώση του καθεστώτος Μόρσι, των Αδερφών Μουσουλμάνων, το 2013, το οποίο διατηρούσε «αδελφικές» σχέσεις με την κυβέρνηση Ερντογάν, η κυβέρνηση του δικτάτορα Αλ Σίσι έχει εγκαθιδρύσει ένα σχετικά σταθερό καθεστώς με δυτικό προσανατολισμό. Η νέα κυβέρνηση της Αιγύπτου έχει έρθει κοντά στις ελληνικές θέσεις σχετικά με την εκκρεμή οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών μεταξύ των δύο χωρών (Ελλάδας Αιγύπτου). Παρόλα αυτά δεν έχει σημειωθεί πρόοδος στο θέμα της οριοθέτησής τους, λόγω τουρκικών αντιδράσεων. 45 Βλ. Ρ. Παιδή, (Επίκουρη Καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας), Trilateralism as a response to Interdependence in the Eastern Mediterranean, Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος» στο NRDC-GR, Θεσσαλονίκη, 28/02/ Βλ. Θεοδώρου, ό. π., (Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος») 47 Βλ. Γ. Στάμκος, «Θα γίνει η Ανατολική Μεσόγειος ο «Περσικός Κόλπος» της Ευρώπης;», 25/02/2019, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 20/03/2019)

24 -21- ποτέ εχθροί Αίγυπτος και Ισραήλ, μαζί με άλλες χώρες της περιοχής, κάθισαν στο ίδιο τραπέζι για να συζητήσουν θέματα που τους αφορούν από κοινού στον τομέα του φυσικού αερίου 48. Χαρακτηριστική ήταν η απουσία της Τουρκίας, η οποία σχετίζεται με τη διαφοροποίησή της στην προσέγγιση των ζητημάτων που άπτονται της εκμετάλλευσης των ενεργειακών αποθεμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, σε σχέση με τις θέσεις των άλλων χωρών της περιοχής και όχι μόνο Το Αμερικανικό Υπερσύστημα 1. Η Ισχύς των Ηνωμένων Πολιτειών Από τις αρχές του αιώνα που διανύουμε, η κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών είναι αδιαμφισβήτητη στο παγκόσμιο στερέωμα. Είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που υπαγορεύει τη θέλησή της στους διεθνείς οργανισμούς προκειμένου να υπηρετούν τα συμφέροντά της. Η τεράστια στρατιωτική 49, οικονομική 50 και πολιτική τους ισχύ, τις έχουν καταστήσει ρυθμιστές στη διεθνή πολιτική σκηνή και στην εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομίας. Η στρατηγική επιρροής και επικράτησης που εφαρμόζουν είναι ενεργητική και πολυδιάστατη. Ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να χρησιμοποιήσουν οικονομικά, πολιτικά ή στρατιωτικά μέσα για να πετύχουν τους στόχους τους. Παρουσιάζονται ως ο φορέας εξάπλωσης της δημοκρατίας και της απαλλαγής από τα απολυταρχικά καθεστώτα, κάτι που όμως αποτελεί παράλληλα πλατφόρμα για την προώθηση των εθνικών τους συμφερόντων. Κατά το παρελθόν εξουδετέρωσαν τον γερμανικό και ιαπωνικό επεκτατισμό, και στη συνέχεια το σοβιετικό κομμουνιστικό αντίπαλο δέος. Σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπες με τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, τη γιγάντωση της Κίνας, την προσπάθεια της Ρωσίας να επανέλθει στο προσκήνιο και αυτή ορισμένων χωρών της Μέσης Ανατολής, όπως το Ιράν και η Τουρκία, να αναδειχτούν σε περιφερειακές δυνάμεις 51. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τεράστιες ενεργειακές απαιτήσεις στον τομέα της εγχώριας κατανάλωσης, δεν μπορούν παρά να αντιδράσουν δυναμικά στις απειλητικές στρατηγικές διεθνών ή περιφερειακών δρώντων στο περιβάλλον της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Κύριος στόχος τους είναι να ελέγξουν τη ροή της ενέργειας και να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα με τη στενή και ευρεία έννοια Η ίδρυση του «Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο» (East Mediterranean Gas Forum), αποφασίστηκε σε επταμερή συνάντηση στο Κάιρο, στις 14 Ιανουαρίου 2019, από τις Αίγυπτο, Ελλάδα, Ιταλία, Ιορδανία, Παλαιστινιακή Αρχή, Ισραήλ και Κύπρο. Οι Υπουργοί Ενέργειας των χωρών αυτών υιοθέτησαν την κοινή διακήρυξη του «Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο», με τους ακόλουθους στόχους: α. Διευκόλυνση δημιουργίας μιας περιφερειακής αγοράς φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο, β. Εμβάθυνση της συνεργασίας και του στρατηγικού διαλόγου ανάμεσα στις εμπλεκόμενες χώρες, γ. Ενίσχυση της συνεργασίας για την προώθηση κοινών έργων υποδομών μεταφοράς φυσικού αερίου στην περιοχή και δ. Αξιοποίηση με εμπορικούς όρους των κοιτασμάτων της περιοχής και διεύρυνση της συνεργασίας ανάμεσα στις χώρες παραγωγούς, στις χώρες διαμετακόμισης και στις χώρες τελικούς καταναλωτές. 49 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 10: Δαπάνες για Στρατιωτικούς Εξοπλισμούς ανά χώρα, 2018 Πηγή: International Institute for Strategic Studies. 50 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/Γράφημα 11: Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) των είκοσι (20) ισχυρότερων Οικονομιών για το 2015 και πρόβλεψη για το 2030 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών. 51 Βλ. Α. Κουρματζής, Η Γεωπολιτική των Πετρελαίων: Η Διεθνής Οικονομία και οι Κρίσεις, Παπαζήσης, Αθήνα, 2009, σελ Βλ. Κουρματζής, ό. π., σελ. 498

25 Ηνωμένες Πολιτείες και Μέση Ανατολή Η αποχώρηση των Αμερικανών από το Ιράκ είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρξουν απώλειες για τις Ηνωμένες Πολιτείες σε Ιράκ και Συρία, να δημιουργηθεί κενό ισχύος στην περιοχή, αλλά και να ζημιωθεί το κύρος της υπερδύναμης. Από την εποχή της διακυβέρνησης Ομπάμα, έχουμε μια νέα στρατηγική έμμεσης προσέγγισης στα ζητήματα της περιοχής που είναι γνωστή με τον όρο «Strategic Patience» 53, ως αποτέλεσμα της εξάντλησης από την πολύχρονη τελμάτωση σε Αφγανιστάν και Ιράκ. Από την άλλη πλευρά, η τρόπος με τον οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους ενεπλάκησαν σε Λιβύη και Συρία, και που δεν ενεπλάκησαν σε Αίγυπτο, Ιράκ, Μπαχρέιν και Υεμένη, κατά τις επαναστατικές διαδικασίες που προκάλεσαν ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή, συνέτειναν ώστε να μεταβληθεί σε πολυπολικότερο το σύστημα ισορροπίας δυνάμεων στην περιοχή. Η νέα αυτή πραγματικότητα προέκυψε με τη ρωσική στρατιωτική επέμβαση στη Συρία, την ανάδειξη του Ιράν σε περιφερειακό παίχτη, αλλά και την αυτονόμηση της Σαουδικής Αραβίας και της Αιγύπτου από την Αμερικανική σφαίρα επιρροής 54. Παρόλα αυτά οι Ηνωμένες Πολιτείες κρατούν σταθερά εστιασμένο το ενδιαφέρον τους στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, τόσο για γεωστρατηγικούς, όσο και για οικονομικούς λόγους. Βασική επιδίωξή τους είναι η ομαλή ροή των υδρογονανθράκων προς τις δυτικές αγορές και η απεξάρτηση από τη ρωσική ενέργεια. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε προωθούν τον «Νότιο Διάδρομο» Φυσικού Αερίου από την περιοχή της Κασπίας προς την Ευρώπη και πιο πρόσφατα υποστηρίζουν την υλοποίηση του αγωγού φυσικού αερίου EastMed, από τα κοιτάσματα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου επίσης προς την Ευρώπη. Η παρουσία της Ουάσιγκτον ενισχύει εμμέσως και τις δραστηριότητες των αμερικανικών εταιρειών στην περιοχή 55. Τα τελευταία 2-3 χρόνια παρατηρείται μάλιστα εντονότερη παρουσία των Ηνωμένων Πολιτειών και ανάλογη αύξηση της διάθεσης πόρων προς τη Μέση Ανατολή, με ενεργή εμπλοκή στη Συρία. Εκεί η Ουάσιγκτον στηρίζει τις Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις [Syrian Democratic Forces (SDF)], με σκοπό τη συντριβή του Ισλαμικού Κράτους. Οι βασικοί της σύμμαχοι στην περιοχή είναι το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία και η Αίγυπτος 56. Από το 2014 μάλιστα, με την επανάσταση του σχιστολιθικού πετρελαίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναδειχτεί και πάλι, μετά τη δεκαετία του 1980, στον κορυφαίο παραγωγό πετρελαίου στον κόσμο. Το γεγονός αυτό προκαλεί ανησυχίες στο Ριάντ σχετικά με το ενδεχόμενο πλήρους απεξάρτησης της Υπερδύναμης από τις 53 Ο Πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα είχε δηλώσει ότι: «The challenges we face require strategic patience and persistence.» Την ίδια ακριβώς προσέγγιση εφαρμόζει η Ουάσιγκτον και στη Βόρεια Κορέα. 54 Βλ. Θ. Τσακίρης, Ενεργειακή Ασφάλεια και Διεθνής Πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα, 2018, σελ Βλ. Α. Πίτατζης, «Ο Πόλεμος των Αγωγών στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο», 15/10/2014, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 30/01/2019) 56 Βλ. Η. Κουσκουβέλης, Energy and Security in MENA Region, Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος» στο NRDC-GR, Θεσσαλονίκη, 28/02/2019.

26 -23- εξαγωγές πετρελαίου του, καθώς δυνητικά ενέχει τον κίνδυνο απαγκίστρωσης της Ουάσιγκτον από το δόγμα Κάρτερ Η Στροφή Ομπάμα προς τον Ειρηνικό Το 2011, επί προεδρίας Ομπάμα, αναγγέλθηκε η στροφή των Ηνωμένων Πολιτειών προς τον Ειρηνικό («Pacific Pivot»). Η εστίαση του ενδιαφέροντος της αμερικανικής πολιτικής προς την Ασία δε σημαίνει ότι τα υπόλοιπα μέρη του κόσμου δεν είναι πλέον σημαντικά για τη διασφάλιση των συμφερόντων τους. Σίγουρα δε σημαίνει ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποσύρουν το ενδιαφέρον τους από την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Το «Pacific Pivot» έχει να κάνει με την απεμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών από τις εστίες κρίσεων της Μέσης Ανατολής, ώστε να μπορέσουν να εστιάσουν επαρκώς την προσοχή τους στη σημαντική για τα συμφέροντά τους περιοχή της Ασίας. Μια περιοχή όπου αναδυόμενες δυνάμεις, όπως η Ινδία και κυρίως η Κίνα, αλλάζουν άρδην τις αναλογίες δυνάμεων, προκαλώντας έκδηλες ανησυχίες στην παγκόσμια κυρίαρχο Συνεπώς οι Ηνωμένες Πολιτείες θα συνεχίζουν να δρούνε στη Μέση Ανατολή και να επιχειρούν να διατηρήσουν την επιρροή και γενικά την ισχύ τους στην περιοχή. Παρόλα αυτά, η σταδιακή απόσυρση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων από τα μέτωπα που είχαν ανοίξει κατά το παρελθόν, δημιούργησε ένα κενό ισχύος που, όπως ήταν φυσικό, έσπευσαν να καλύψουν άλλοι συστημικοί και υπερσυστημικοί δρώντες, όπως η Ρωσία, το Ιράν και η Τουρκία. Παρόλα αυτά, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν τη θέλησή τους με οικονομικούς μοχλούς πίεσης εξίσου αποτελεσματικά με τα στρατιωτικά μέσα. Κάτι ανάλογο άλλωστε επιχειρούν προς το παρόν στο Ιράν 61 και τη Ρωσία, με τις οικονομικές κυρώσεις που έχουν θέσει σε ισχύ. Δε δίστασαν μάλιστα να πράξουν το ίδιο και στη σύμμαχό τους στο ΝΑΤΟ Τουρκία, με αφορμή την κράτηση του Αμερικανού πάστορα Andrew Brunson. Οι κυρώσεις που επέβαλλαν είχαν καταστροφικά αποτελέσματα για την οικονομία της χώρας, η οποία επιχειρεί να τεθεί εκτός τροχιάς της Δύσης, 4. Ηνωμένες Πολιτείες και Νεοαπομονωτισμός Oι Ηνωμένες Πολιτείες, τόσο του Ομπάμα 62, όσο και του Τραμπ 63, δείχνουν τάσεις νεοαπομονωτισμού από τον υπόλοιπο κόσμο, όπως έπρατταν σταθερά έως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, μέχρι το Περλ Χάρμπορ. Παρόμοια ένστικτα απομονωτισμού φαίνεται να διακρίνουν και την 57 Το δόγμα Κάρτερ αναφέρεται στη δέσμευση του Αμερικανού Πρόεδρου Τζίμι Κάρτερ για την προάσπιση των αμερικανικών συμφερόντων στην περιοχή του Περσικού Κόλπου, ως απόρροια της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν. 58 Βλ. Τσακίρης, ό. π., σελ Όπως εξήγησε ο Tom Donilon, σύμβουλος επί θεμάτων Εθνικής Ασφαλείας του Προέδρου Μπάρακ Ομπάμα: «Η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών κατά το πρόσφατο παρελθόν είχε εστιαστεί στους πολέμους σε Ιράκ και Αφγανιστάν, σε προβληματισμούς σχετικά με την τρομοκρατία, την εξάπλωση των πυρηνικών απειλών στο Ιράν και τη Βόρεια Κορέα, καθώς και τις πρόσφατες αραβικές εξεγέρσεις. Το ταξίδι του Νοεμβρίου (2011), του προέδρου Ομπάμα στην Ασία, αποτέλεσε μια προσπάθεια να ευθυγραμμίσει τις προτεραιότητες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής με τη σημασία της περιοχής (Ασία) σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Με την αναβάθμιση της δυναμικής αυτής περιοχής σε μια από τις κορυφαίες στρατηγικές προτεραιότητες, ο Ομπάμα έδειξε την αποφασιστικότητά του να μην αποσπαστεί η προσοχή των Ηνωμένων Πολιτειών από τις επικρατούσες κρίσεις, σε βάρος άλλων περιοχών υψηλού ενδιαφέροντος.» 60 Βλ. J. Nye, «Obama s Pacific Pivot», The Korea Herald, 08/12/2011, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα org/publication/ obamas-pacific-pivot, (ημερομηνία πρόσβαση 20/02/2019) 61 Βλ. Κεφάλαιο 3.10: «Οικονομικές Κυρώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Ιράν». 62 Ο Ομπάμα δήλωσε σχετικά: «More nation-building at home». 63 Ο Τραμπ δήλωσε σχετικά: «America first».

27 -24- ευρύτερη αμερικανική κοινωνία. Δεν μπορούμε προς το παρόν να προβλέψουμε τι ακριβώς θα συμβεί στο μέλλον. Οποιαδήποτε όμως αναδίπλωση της Ουάσιγκτον από τις δράσεις της εκτός Αμερικής, θα σήμαινε τη δημιουργία κενών ισχύος που θα έσπευδαν να εκμεταλλευτούν άλλοι παγκόσμιοι και περιφερειακοί δρώντες. 5. Η Γεωπολιτική Διάσταση των Εξελίξεων στον Ενεργειακό Τομέα Η παραγωγή σχιστολιθικού πετρελαίου και φυσικού αερίου, από τεράστια αποθέματα που έχουν ανακαλυφθεί, έχει φέρει επανάσταση στην ενεργειακή αγορά των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα αποθέματα οργανικού πετρελαίου που έχουν εντοπιστεί, βρίσκονται κάτω από το πυθμένα των ωκεανών, στην άμμο και σε οργανικούς σχιστολιθικούς σχηματισμούς των βράχων. Μέσω της χρήσης της σχετικά νέας, αλλά αμφιλεγόμενης, τεχνολογίας της υδραυλικής ρωγμής ή «fracking» 64, οι Ηνωμένες Πολιτείες όπως και άλλες χώρες της περιοχής, είναι πλέον σε θέση να παράγουν πετρέλαιο από σχιστόλιθο. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν δυνητικά να δημιουργηθούν τεράστια αποθέματα πετρελαίου για τη Δύση. Βάσει μάλιστα των υπαρχόντων στοιχείων, και με δεδομένο ότι σταδιακά θα ξεπεραστούν ορισμένες τεχνικές δυσκολίες και το μεγάλο κόστος παραγωγής, ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα έχουν ανάγκη το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής μέχρι το Η αντίστοιχη παραγωγή σχιστολιθικού αερίου, με την ίδια τεχνική εξόρυξης («fracking»), έχει ήδη αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σύμφωνα δε με το αμερικανικό Υπουργείο Ενέργειας, ενώ κάποτε η χώρα εξαρτιόνταν από τις εισαγωγές φυσικού αερίου, είναι πλέον αυτάρκης για τα επόμενα εκατό χρόνια, βασιζόμενη στην εγχώρια παραγωγή 66. Η επανάσταση που έφερε η παραγωγή σχιστολιθικού πετρελαίου και φυσικού αερίου, αλλάζει άρδην την κατάσταση στον ενεργειακό τομέα. Η εν λόγω εξέλιξη ανέβασε τις Ηνωμένες Πολιτείες σε πρώτη παγκόσμια δύναμη στην παραγωγή των δύο ανωτέρω ειδών υδρογονανθράκων, ενώ προβλέπεται ότι σύντομα θα ξεπεράσουν σε παραγωγή αργού, τόσο την Ρωσία, όσο και την Σαουδική Αραβία, έχοντας παράλληλα σημαντική παραγωγή και σε υγροποιημένο φυσικό αέριο. Όπως δήλωσε ο Υφυπουργός Ενέργειας των Ηνωμένων Πολιτειών Mark Menezes, στο Southeast Europe Energy Forum, στη Θεσσαλονίκη, στις 07 Σεπτεμβρίου 2018: «Οι ΗΠΑ έχουν μεγάλη παραγωγή φυσικού αερίου και θέλουμε να μοιραστούμε αυτόν τον ενεργειακό πλούτο με εσάς, με τους συμμάχους μας, αλλά είμαστε έτοιμοι να μοιραστούμε τις γνώσεις, την τεχνολογία και τεχνογνωσία μας. Είμαστε αξιόπιστος εταίρος που ποτέ δεν θα χρησιμοποιήσει την ενέργεια σαν μέσο εξαναγκασμού.» Στο ίδιο forum δήλωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιτίθενται στα έργα των ΤurkStream 64 Η τεχνολογία της υδραυλικής ρωγμής ή «fracking», από το hydraulic fracturing, είναι η διαδικασία διοχέτευσης/έκχυσης μεγάλων ποσοτήτων νερού, άμμου και χημικών ουσιών, υπό πίεση, βαθιά μέσα στη γη, με σκοπό την εξαγωγή φυσικού αερίου και πετρελαίου. 65 Βλ. «Top Oil Company in the Middle East», Middle East Business, Magazine & News, 18/05/2014, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 06/03/2019) 66 «How shale transformed the US' energy fortunes», Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 10/03/2019)

28 -25- και Nord Stream II που προωθεί η Ρωσία, επειδή θα την καταστήσουν σχεδόν μονοπωλιακό προμηθευτή για το φυσικό αέριο που εισάγει η ΕΕ, γεγονός που καταστρατηγεί τους κανόνες ανταγωνισμού και υπονομεύει τους θεσμούς της Το Ρωσικό Υπερσύστημα 1. Η επανεμφάνιση της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή Τα τελευταία χρόνια, η δύναμη της Ρωσίας παρουσιάζεται εμφανώς αναγεννημένη στη Μέση Ανατολή σε τομείς που αφορούν τη διπλωματία, την άμυνα και την ενέργεια. Μια ασυνήθιστη συγκυρία περιστάσεων έχει αναζωογονήσει τη ρωσική παρουσία στην περιοχή και έχει υποκαταστήσει σε ορισμένο βαθμό την Ουάσιγκτον. Η Μόσχα το έχει επιτύχει αυτό μέσω μιας στρατηγικής που συνδυάζει τις ανάγκες και τις αδυναμίες της Μέσης Ανατολής, ενώ ταυτόχρονα επωφελείται από τη σχετική εξασθένιση, λόγω επιλογής, της ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών στην περιοχή. Η εξάντληση που προκλήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες λόγω της εμπλοκής τους στις πολεμικές συγκρούσεις του Ιράκ και του Αφγανιστάν, αλλά και η ανάγκη να εμπλακούν πιο ενεργά στην Ασία («Pacific Pivot»), οδήγησε στην απόσυρση του κυρίου μέρους των αμερικανικών δυνάμεων από τις περιοχές αυτές. Η Μόσχα εκμεταλλεύτηκε το κενό ισχύος που δημιουργήθηκε για να εξασκήσει την επιρροή της στην περιοχή Συμφωνία Μείωσης της Παραγωγής Πετρελαίου Η στρατηγική της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή επικεντρώνεται στα θέματα της ενέργειας και της πώλησης όπλων. Η εμπλοκή της Μόσχας αποτελεί απόρροια του ενδιαφέροντος της, αφενός για τον ενεργειακό τομέα και αφετέρου για τη στρατηγική θέση της περιοχής μεταξύ τριών ηπείρων. Το πιο ορατό αποτέλεσμα της εν λόγω επιρροής αποτέλεσε η συμφωνία για την περικοπή της παραγωγής πετρελαίου κατά 1,2 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως, από τον ΟΠΕΚ και τις συνεργαζόμενες χώρες μεταξύ των οποίων και η Ρωσία. Η συμφωνία αυτή επιδιώχθηκε λόγω υπερπροσφοράς και παρά τις πιέσεις του Λευκού Οίκου να μη ληφθούν μέτρα για τη στήριξη των τιμών του πετρελαίου, τον Νοέμβριο του Μόνο το Ιράν απαλλάχθηκε από κάθε υποχρέωση για μείωση της παραγωγής, προκειμένου να αντισταθμιστούν οι οικονομικές επιπτώσεις από τις αμερικανικές κυρώσεις. Η επίτευξη της συμφωνίας οδήγησε σε άνοδο τις τιμές του αργού πετρελαίου και του πετρελαίου Brent στο υψηλό ημέρας των 54,11 δολαρίων και των 63,32 δολαρίων το βαρέλι αντίστοιχα. Η επίτευξη της σταθεροποίησης των τιμών του «μαύρου χρυσού» μέσω αυτής της στρατηγικού χαρακτήρα συνεννόησης μεταξύ Μόσχας και Ριάντ, 67 Βλ. «Μενέζες: Αν θέλετε Ενεργειακή Ασφάλεια, απεξαρτηθείτε από το Ρωσικό Αέριο», In gr/ειδήσεις/οικονομία, 07/09/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 20/03/2019) 68 Βλ. V. Meliksatian, «Russia s Middle Εast Strategy Explained», Oilprice, 03/06/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 24/01/2019) 69 Στις 12 Δεκεμβρίου του 2018, συμφωνήθηκε μείωση της ημερήσιας παραγωγής πετρελαίου ανάμεσα στα Κράτη-Μέλη και μη- Μέλη του ΟΠΕΚ, κατά 1,2 εκατ. βαρέλια ( βαρέλια από τα κράτη μέλη του ΟΠΕΚ, βαρέλια από τη Ρωσία και από τις λοιπές συνεργαζόμενες με τον ΟΠΕΚ χώρες πλην της Ρωσίας), με εφαρμογή από τις αρχές Ιανουαρίου του 2019.

29 -26- ήταν ζωτικής σημασίας για τις οικονομίες των δύο μεγαλύτερων πετρελαιοεξαγωγικών κρατών. Η επιτυχία της συμφωνίας και η αισθητή σύμπνοια θέσεων ανάμεσα σε Ρωσία και ΟΠΕΚ, έχει ωθήσει κάποιους συμμετέχοντες να οραματίζονται μια κοινή στρατηγική στον τομέα των υδρογονανθράκων. Η συνεργασία αυτή ενισχύεται από την απειλή της αμερικανικής σχιστολιθικής παραγωγής και τείνει να καταστήσει τη Μόσχα de facto μέλος του ΟΠΕΚ και προνομιακό συνομιλητή του Ριάντ Διπλωματική Δραστηριοποίηση της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή Είναι γεγονός ότι η αυξανόμενη πρόσβαση της Μόσχας στην υπό εξέταση περιοχή την έχει καταστήσει έναν σχετικά αξιόπιστο συνομιλητή με όλες τις πλευρές. Έχει έτσι αναπτύξει ταυτόχρονα διπλωματικές σχέσεις με το Ιράν, το Ισραήλ, την Τουρκία και την Αίγυπτο, ενώ με τις τελευταίες δύο συνεργάζεται εκτενώς και σε θέματα ενέργειας. Το πλεονέκτημα αυτό φαίνεται πιο καθαρά στη Συρία, όπου όλοι οι περιφερειακοί δρώντες εμπλέκονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με το Κρεμλίνο, το οποίο διατηρεί ανοιχτά κανάλια επικοινωνίας μεταξύ των εκεί συμμάχων του και του Ισραήλ. Η επίσκεψη του Ισραηλινού Πρωθυπουργού Νετανιάχου στη Μόσχα, την οποία ακολούθησε αντίστοιχη επίσκεψη του Σύρου Προέδρου Άσαντ λίγες ημέρες αργότερα, τον Μάιο του 2018, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του διπλωματικού ρόλου που επιχειρεί να παίξει η Ρωσία. Η Ρωσία που επιχειρεί να εμφανίζεται ως ο πιο κατάλληλος διαμεσολαβητής για να περάσει μηνύματα από τη μια πλευρά στην άλλη, καθώς διατηρεί σχετικά καλές σχέσεις με όλους τους εμπλεκόμενους. Η ανοιχτή πολιτική (open-door policy) που εφαρμόζει η Μόσχα της επέτρεψε να εκμεταλλευτεί τις σχετικές αδυναμίες της περιοχής, οι οποίες εντοπίζονται στην αστάθεια και τη συνεπαγόμενη ανασφάλεια. Η αξία των εισαγωγών όπλων στη Μέση Ανατολή έχει υπερδιπλασιαστεί τα τελευταία πέντε χρόνια. Ένα σημαντικό μέρος τους εισάγεται από τη Ρωσία. Η Μόσχα παρέχει μια εναλλακτική οδό σε χώρες που παραδοσιακά στρέφονταν προς τη Δύση για την προμήθεια στρατιωτικού εξοπλισμού, παρόλο που οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν ο κυριότερος προμηθευτής όπλων στην περιοχή. Το πλεονέκτημα της αναβάθμισης του κύρους της Μόσχας στη Μέση Ανατολή, λόγω του ισχυρότερου διπλωματικού ρόλου και της εκεί στρατιωτικής παρουσίας της, την έχει βοηθήσει στην προσπάθειά της να διεισδύσει στον τομέα της ενέργειας. Επί του παρόντος, πυρηνικοί αντιδραστήρες κατασκευάζονται στην Τουρκία, την Αίγυπτο, την Ιορδανία και το Ιράν από τη ρωσική εταιρεία Rosatom που δραστηριοποιείται στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας. Παράλληλα, ένα περιφερειακό γραφείο της εταιρείας έχει ανοίξει στο Ντουμπάι, ώστε να εκμεταλλευτεί την πρόθεση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και της Σαουδικής Αραβίας να επενδύσουν στην παραγωγή πυρηνικής ενέργειας. Ως επακόλουθο, ο όγκος εργασιών των Gazprom και Rosneft στην περιοχή αυξάνεται σταθερά. Η εμπλοκή της 70 Βλ. Τσακίρης, ό. π., σελ. 716.

30 -27- Μόσχας ενδέχεται να επεκταθεί περαιτέρω, καθώς το Ιράν ωθείται εγγύτερα στη Ρωσία λόγω της αποχώρησης των Ηνωμένων Πολιτειών από τη συμφωνία για το πυρηνικό του πρόγραμμα και των συνεπαγόμενων οικονομικών κυρώσεων που του επιβλήθηκαν από την Ουάσιγκτον Η Ενεργειακή Εξάρτηση της Ευρώπης από τη Ρωσία Η ΕΕ εισάγει περίπου το 30% του φυσικού αερίου που καταναλώνει για βιομηχανική και οικιακή χρήση από τη Ρωσία. Τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης είναι εξαρτημένα σε μεγάλο βαθμό από τη ρωσική ενέργεια. Σε ορισμένες χώρες το ποσοστό αυτό μειώνεται, καθόσον καταναλώνουν διαφορετικό είδος ενέργειας. Ενδεικτικά αναφέρονται η Ρουμανία που χρησιμοποιεί κατά βάση πετρέλαιο το οποίο παράγει η ίδια και η Γαλλία που χρησιμοποιεί ευρέως την πυρηνική ενέργεια. Μετά την ουκρανική κρίση έγιναν προσπάθειες μερικής διαφοροποίησης των πηγών εισαγωγής και αποθήκευσης ενεργειακών αποθεμάτων από τα Κράτη-Μέλη της Ένωσης. Παρόλα αυτά, σημαντικά κράτη της ΕΕ παραμένουν εκτενώς εξαρτημένα από το ρωσικό αέριο, όπως η Γερμανία, η Ιταλία και η Αυστρία 72. Εντούτοις, η προσπάθεια της δυτικής κοινότητας για απεξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο αντανακλάται στην εγκαινίαση του ανταγωνιστικού «Νότιου Ενεργειακού Διαδρόμου». Η όδευση αυτή έχει σχεδιαστεί για να προμηθεύει φυσικό αέριο την ηπειρωτική ενεργοβόρο Ευρώπη από το Αζερμπαϊτζάν, διαμέσου Τουρκίας, Ελλάδας, Αλβανίας και Ιταλίας, μέσω των διαδοχικών αγωγών SCP, TANAP και TAP Η Ισχυροποίηση των Υπερεθνικών Δρώντων 1. Ανακατανομή της Ισχύος Τα τελευταία χρόνια φαίνεται να μεταβάλλεται η σχέση ανάμεσα στους εθνικούς και υπερεθνικούς παράγοντες κυριαρχίας. Ενώ στο παρελθόν, κατά τη νεωτερική περίοδο 73, το εθνικό συμφέρον υπερείχε έναντι του υπερεθνικού, σχέση που διαγράφονταν στους σχετικούς θεσμούς, κατά τη μετανεωτερική περίοδο που διανύουμε εδώ και μερικές δεκαετίες, αρχίζει να διαμορφώνεται ένας νέος συσχετισμός ισχύος ανάμεσα στους δύο αυτούς παράγοντες κυριαρχίας. Το υπερεθνικό δίκτυο και δίκαιο έχει αρχίσει πλέον να ισχυροποιείται έναντι του εθνικού. Παρατηρείται μια τάση αποδυνάμωσης της κρατικής εξουσίας, μια τάση ρύθμισης των διεθνών αγορών σε υπερεθνικό επίπεδο και μια επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών. Από την άλλη πλευρά βέβαια υπάρχουν και οι αντίστοιχες αντιστάσεις που είναι εξίσου ισχυρές. Η ισχυροποίηση της εθνικής συνείδησης, η αναγέννηση του προστατευτισμού όταν απαιτείται η διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων, ο 71 Βλ. Κεφάλαιο 3.10: «Οικονομικές Κυρώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Ιράν». 72 Βλ. Ι. Θ. Μάζης, Μ. Σαρλής, Ι. Σωτηρόπουλος, & Ξ. Δωματιώτη, Ερευνητικό Πρόγραμμα: Γεωπολιτική Ανάλυση της Συριακής Κρίσης και Γεωστρατηγικές της Δυναμικές στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών/ Εργαστήριο Γεωπολιτισμικών Αναλύσεων Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και Τουρκίας/Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονών Ασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 2016, σελ Η έναρξη της Νεωτερικότητας ή Νεωτερικής Περιόδου ανάγεται χρονικά στον 18 ο αιώνα, κατά την περίοδο του εκκοσμικευμένου κινήματος του διαφωτισμού και της βιομηχανικής επανάστασης. Το καταληκτικό της όριο προσδιορίζεται στα μέσα του 20 ου αιώνα.

31 -28- νομισματικός ανταγωνισμός και η πολιτική περιφερειοποίησης των γεωοικονομικών ζωνών, αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα αντίδρασης στην τάση ισχυροποίησης των υπερεθνικών θεσμών. Η πολυπλοκότητα του ανταγωνισμού αυτού, που βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι μεταβλητή και επανακαθοριζόμενη 74. Πρέπει εν κατακλείδι να επισημανθεί ότι στην εποχή της μετανεωτερικότητας που διανύουμε, κανένα κράτος δεν μπορεί να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος, ούτε να κατέχει ολοκληρωμένη εθνική ανεξαρτησία και πολύ περισσότερο οικονομική αυτάρκεια. Οι σχέσεις διασύνδεσης και αλληλεξάρτησης των κρατών είναι πλέον ποικίλης φύσεως και πολυάριθμες. Υπό την έννοια αυτή, στο ισχύον παγκόσμιο καθεστώς η βαρύτητα του παραδοσιακού έθνους-κράτους τείνει να υποβιβαστεί από άλλους, διεθνείς κυρίως δρώντες, όπως οργανισμούς, συνασπισμούς και κοινοπραξίες οικονομικών συμφερόντων. Η νέα πραγματικότητα περιλαμβάνει την υπερκέραση της εθνικής αυτονομίας, την παγκόσμια εξάπλωση της ελεύθερης αγοράς, την παγκόσμια διακίνηση κεφαλαίων, επενδύσεων, τεχνολογίας και αγαθών Οι νέες Στρατηγικές των Πετρελαϊκών Εταιρειών και οι Στόχοι τους για Επανάκτηση της Κυριαρχίας στον Τομέα της Παραγωγής Με βάση το παραπάνω πλαίσιο, η στρατηγική των πολυεθνικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον χώρο της ενέργειας, έχει σαν απώτερο στόχο την επιστροφή στο παλαιό καθεστώς όπου ήλεγχαν πλήρως την πετρελαϊκή βιομηχανία. Εκμεταλλευόμενες τους προνομιακούς όρους λειτουργίας που είχαν επιτύχει, μοίραζαν μόνο μικρό ποσοστό από τα κέρδη στις κυβερνήσεις των χωρών παραγωγής, απορροφώντας συνακόλουθα σημαντική ισχύ από τα κράτη αυτά. Οι πετρελαϊκές εταιρείες αμερικανικών και αγγλικών συμφερόντων μάλιστα επιχειρούσαν πάντοτε να ελέγχουν την παγκόσμια αγορά του κλάδου μέσω μυστικών συμφωνιών με τα κράτη παραγωγής. Το αποτέλεσμα των συμφωνιών αυτών ήταν η διατήρηση των τιμών πώλησης σε υψηλά επίπεδα και φυσικά η μεγάλη κερδοφορία των παραγωγών της Μέσης Ανατολής, μέσω της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων χαμηλού κόστους της περιοχής 76. Λόγω της πολύ μεγάλης κερδοφορίας που έπεται η εκχώρηση κοιτασμάτων πετρελαίου χαμηλού κόστους εξόρυξης, οι εκχωρήσεις του είδους αυτού δε γίνονται με βάση την τρέχουσα αγορά. Αντίθετα οι πιο κερδοφόρες συμφωνίες πραγματοποιούνται μέσω της πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος των κυβερνήσεων που ελέγχουν τα κοιτάσματα 77. Στη σύγχρονη εποχή οι μεγάλες χώρες παραγωγοί ενέργειας της Μέσης Ανατολής έχουν δημιουργήσει τις δικές τους, εθνικές, εταιρείες εκμετάλλευσης του ενεργειακού ορυκτού πλούτου τους. Κύριος στόχος τους είναι να υποκαταστήσουν τις πολυεθνικές εταιρείες στην παραγωγή της ενέργειας και να μεγιστοποιήσουν τα 74 Βλ. Α. Κουρματζής, ό. π., σελ Βλ. Κουρματζής, ό. π., σελ Κοιτάσματα χαμηλού κόστους διαθέτουν η Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ, το Ιράν και το Ιράκ. Με τον τρόπο αυτό (διατήρηση των τιμών σε υψηλά επίπεδα) κατέστησαν εκμεταλλεύσιμα τα κοιτάσματα υψηλού κόστους της Βόρειας Αμερικής. 77 Βλ. Ι. Θ. Μάζης, Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, Λιβάνης, Αθήνα, 2008, σελ

32 -29- κέρδη τους. Οι πολυεθνικές από την πλευρά τους διατείνονται ότι διαθέτουν όλα εκείνα τα εργαλεία που απαιτούνται για την αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη εκμετάλλευση των ορυκτών καυσίμων σε σχέση με τις προβληματικές εθνικοποιημένες εταιρείες. Εταιρείες που συχνά έρχονται αντιμέτωπες με εσωτερικές αναταραχές, προβλήματα στην οργάνωση, διαφθορά και έλλειψη κεφαλαίων και τεχνολογίας για έρευνες νέων κοιτασμάτων Εστίες Συγκρούσεων και Γεωπολιτική «Μαύρη Τρύπα» 1. Η Περίπτωση της Συρίας Η μη στρατιωτική επέμβαση στη Συρία από το καθεστώς Ομπάμα, παρά την προθυμία της γαλλικής κυβέρνησης να συνδράμει στρατιωτικά, κλόνισε το κύρος και την αξιοπιστία της Ουάσιγκτον στους Άραβες συμμάχους τους και κυρίως στη Σαουδική Αραβία. Η Σαουδική Αραβία ήταν κυρίως εκείνη άλλωστε που, μαζί με το Ισραήλ και την Τουρκία, είχε επιχειρήσει την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ ώστε να διασπάσει τον σιιτικό άξονα που τροφοδοτούσε τη Χεσμπολάχ από το Ιράν. Επίσης, με την πτώση του καθεστώτος της Δαμασκού δεν θα αποκόπτονταν μόνο το Ιράν από τη Μεσόγειο, αλλά θα περιορίζονταν η επιρροή του στο Ιράκ και σταδιακά θα περιορίζονταν η απειλή της Χεσμπολάχ προς το Ισραήλ. Η απόσυρση όμως από το προσκήνιο των Αμερικανών, των Γάλλων και των Βρετανών δημιούργησε ένα γεωπολιτικό κενό ισχύος που επέτρεψαν τη στρατιωτική επέμβαση των Ρώσων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Συρία αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σύγχρονης μορφής πολέμου «δι εκπροσώπων» (proxy war) 80, όπου συγκρούονται το Ιράν, η Τουρκία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ μέσω των στρατιωτικών και παραστρατιωτικών ομάδων που υποστηρίζουν η κάθε μια, χωρίς να εμπλέκονται άμεσα οι ίδιες. 2. Η Περίπτωση της Λιβύης Η γεωπολιτική «μαύρη τρύπα» δεν περιορίστηκε μόνο στη Συρία, αλλά εμφανίστηκε και στις υπόλοιπες εστίες συγκρούσεων της ευρύτερης περιοχής όπου, κατά κύριο λόγο, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αποφάσισαν να παρέμβουν αποφασιστικά. Όπως ήταν φυσικό, το κενό έσπευσαν να εκμεταλλευτούν άλλοι τοπικοί και περιφερειακοί δρώντες. Η παντελής απουσία της Ουάσιγκτον από τη Λιβύη, που ακολούθησε την εκστρατεία ανατροπής του καθεστώτος Καντάφι, 78 Βλ.. Μάζης, ό. π., (Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία), σελ Οι κορυφαίες ενεργειακές πολυεθνικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη Μέση Ανατολή είναι η Shell (βρετανο-ολλανδική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Halliburton (αμερικανική πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου), η Schlumberger (πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου), η BP (βρετανική πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η ExxonMobil (αμερικανική πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Chevron (αμερικανική πολυεθνική ενεργειακή εταιρεία), η BHGE (διεθνής εταιρεία βιομηχανικών υπηρεσιών και εταιρεία πετρελαίου), η Total (γαλλική πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Weatherford International (πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Saipem (ιταλική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Nabors (πολυεθνική εταιρεία εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου), η Maersk (δανέζικη εταιρεία που δραστηριοποιείται στους τομείς των μεταφορών, των logistics και της ενέργειας), η Transocean (offshore εταιρεία εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου), η ENI (ιταλική πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου), η PETRONAS (μαλαισιανή εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου) και η TechnipFMC [βρετανική πολυεθνική εταιρεία που παρέχει υπηρεσίες (complete project life cycle services) στον τομέα της ενέργειας]. Από την άλλη πλευρά, οι κύριες αντίστοιχες εθνικοποιημένες εταιρείες είναι η Saudi Aramco (η επίσημη εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου της Σαουδικής Αραβίας), η Abu Dhabi National Oil Company (ADNOC) (η επίσημη εταιρεία πετρελαίου του Αμπού Ντάμπι), η Qatar Petroleum (QP) (η επίσημη εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου του Κατάρ), και η Kuwait National Petroleum Company (KNPC) (η επίσημη εταιρεία επεξεργασίας πετρελαίου και φυσικού αερίου του Κουβέιτ). 80 Βλ. Κοππά, ό. π., σελ. 272.

33 -30- επέτρεψε τη διαίρεση της χώρας σε αντιμαχόμενους θρησκετικοφυλετικούς συνασπισμούς. Στη χώρα αναπτύχθηκαν επίσης δυνάμεις του ISIS και της υποστηριζόμενης από την Τουρκία και το Κατάρ Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Λιβύης. 3. Η Περίπτωση του Ιράκ Όμως και η πρόωρη, όπως αποδείχτηκε, απόσυρση των αμερικανικών στρατευμάτων από το Ιράκ ακολουθήθηκε από την απρόβλεπτη εμφάνιση του Ισλαμικού Κράτους στο σουνιτικό τρίγωνο της χώρας. Ο Ομπάμα επίσης αποχωρώντας από το Ιράκ υποεκτίμησε την επιρροή που είχε οικοδομήσει η Τεχεράνη στο δεσπόζον πλέον σιιτικό πολιτικό φάσμα της Βαγδάτης. Η παρουσία μάλιστα αμερικανικών πετρελαϊκών εταιρειών είναι πλέον περιορισμένη στη χώρα, με κύριο εκπρόσωπο την ExxonMobil που δραστηριοποιείται στην αύξηση της παραγωγής στο πεδίο West Qurna I Η Περίπτωση της Υεμένης Η επέμβαση του Ιράν, μέσω των Σιιτών Χούτις στην Υεμένη, προκάλεσε την αντίδραση του Ριάντ και του συνασπισμού 82 του οποίου ηγείται, καθώς η Υεμένη μοιράζεται χερσαία σύνορα με τη Σαουδική Αραβία και ελέγχει το στρατηγικής σημασίας πέρασμα των Στενών Μπαμπ Αλ-Μάντεμπ 83. Η Σαουδική Αραβία φοβάται επιπλέον ότι η επέκταση του ελέγχου των Χούτις στην Υεμένη, θα μπορούσε να ενθαρρύνει τη μειονότητα των Σιιτών της χώρας της σε έμπρακτη αμφισβήτηση του Βασιλικού Θρόνου των Σαούντ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ παραμέρισαν τις διαφορές τους και ένωσαν τις δυνάμεις τους προκειμένου να αποτρέψουν το Ιράν να αποκτήσει μεγαλύτερη ισχύ και πολιτική επιρροή στην ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βρετανία και η Γαλλία, που αποτελούν μόνιμα μέλη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), παρέχουν διπλωματική στήριξη στην κυβέρνηση του Άντεν η οποία αντιπαρατίθεται αυτής της Σαναά, των Χούτις. Το γεγονός που ανησυχεί επιπλέον τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η δραστηριοποίηση στην περιοχή της Υεμένης, της Αλ Κάιντα και ενός θύλακα μαχητών του Ισλαμικού Κράτους 84. Η εξέλιξη των επιχειρήσεων του συνασπισμού δεν έχει αποδώσει τα προσδοκόμενα αποτελέσματα. Οι δυνάμεις του, με επίκεντρο τη Σαουδική Αραβία, δέχονται δριμεία κριτική από τη διεθνή κοινότητα για τις απώλειες αμάχων τις οποίες προκαλούν, κυρίως μέσω των αεροπορικών βομβαρδισμών που πραγματοποιούν. Η κριτική αυτή επεκτείνεται στην πρωτοφανή επισιτιστική κρίση που έχει δημιουργηθεί στη χώρα, συνεπεία των παρατεταμένων εχθροπραξιών και των προσπαθειών του συνασπισμού να αποκόψει την πάσης φύσεως τροφοδοσία από τους Χούτις. 81 Βλ. Θ. Τσακίρης, ό. π., σελ Ο συνασπισμός που επιχειρεί κατά των Χούτις στην Υεμένη αποτελείται, εκτός από τη Σαουδική Αραβία, από την Αίγυπτο, το Μαρόκο, την Ιορδανία, το Σουδάν, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Κουβέιτ, το Κατάρ, το Μπαχρέιν και την ιδιωτική στρατιωτική εταιρεία Academia (πρώην Blackwater). Επιπρόσθετα το Τζιμπουτί, η Ερυθραία και η Σομαλία διέθεσαν τον εναέριο χώρο, τα χωρικά ύδατα και στρατιωτικές βάσεις τους στις δυνάμεις του συνασπισμού. 83 Βλ. Κεφάλαιο 3.12: «Η Θαλάσσια Διάσταση της Ενεργειακής Ασφάλειας». 84 Βλ. Η. Κουσκουβέλης, Η Αραβική Άνοιξη, Πανεπιστήμιο Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, 2012, σελ. 63.

34 Οικονομικές Κυρώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Ιράν Στις 05 Νοεμβρίου του 2018, ο Υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Michael Pompeo δήλωσε ότι: «Περισσότερες από 20 χώρες έχουν ήδη διακόψει τις εισαγωγές πετρελαίου από το Ιράν, μειώνοντας τις ιρανικές εξαγωγές κατά ένα εκατομμύριο βαρέλια ημερησίως.» Το γεγονός αυτό αποτελεί μόνο μία από τις δυσμενείς επιπτώσεις της εκ νέου επιβολής οικονομικών κυρώσεων της κυβέρνησης Τραμπ προς την ιρανική οικονομία. Ως αποτέλεσμα της ανωτέρω εξέλιξης υπήρξε η κατακόρυφη μείωση των εξαγωγών ιρανικού πετρελαίου, μεταξύ , που δημιούργησε προβληματισμό σχετικά με τη διασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας των χωρών που εξαρτώνταν από το πετρέλαιο του Ιράν. Από τον περιορισμό των εξαγωγών του ιρανικού πετρελαίου εξαιρέθηκαν οι οκτώ ακόλουθες χώρες: Κίνα, Ινδία, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Ταϊβάν, Τουρκία, Ελλάδα και Ιταλία. Η Σαουδική Αραβία και η Ρωσία έσπευσαν να καλύψουν το κενό που δημιουργήθηκε στις εξαγωγές πετρελαίου του Ιράν, καθώς διαθέτουν τη δυνατότητα αύξησης της παραγωγής τους. Παρόλα αυτά υπήρξε ανοδική τάση στην τιμή του μαύρου χρυσού, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντοτε σε παρόμοιες περιπτώσεις. Σε δήλωσή του ο Αμερικανός υπουργός Οικονομικών Steven Mnuchin ανέφερε ότι: «Η επιβολή από το υπουργείο Οικονομικών πρωτοφανούς οικονομικής πίεσης στο Ιράν θα πρέπει να καταστήσει σαφές στο ιρανικό καθεστώς ότι θα αντιμετωπίσουν αυξανόμενη οικονομική απομόνωση και οικονομική στασιμότητα, έως ότου αλλάξουν θεμελιωδώς την αποσταθεροποιητική συμπεριφορά τους.» Η κίνηση αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών έχει σκοπό να πλήξει το πυραυλικό και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, καθώς και να μειώσει τις παρεμβάσεις της Ισλαμικής Δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή. Αυτοί άλλωστε εκτιμάται ότι είναι οι λόγοι αποχώρησης της Ουάσιγκτον από τη συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν 85, στις 08 Μάϊου του 2018, συμφωνία στην οποία η ΕΕ συνεχίζει να δεσμεύεται. Οι επιπτώσεις για την οικονομία της χώρας είναι ήδη σοβαρές και η συρρίκνωσή της θα συνεχιστεί κατά την περίοδο Ο πληθωρισμός τον Δεκέμβριο του 2018 κάλπαζε με ρυθμό 34,9% και υπάρχει άνοδος των τιμών σε είδη βασικής ανάγκης. Η εκ νέου επιβολή κυρώσεων έχει μειώσει την εμπιστοσύνη στην οικονομία της χώρας με αποτέλεσμα τη δημιουργία νομισματικής κρίσης, ενώ το τοπικό νόμισμα έχει χάσει μεγάλο μέρος της αξίας του. Η κυβέρνηση της χώρας επιχειρεί να αναπτύξει μια Οικονομία Αντίστασης στις Κυρώσεις (Economy of Resistance) Πρόκειται για τη Συμφωνία Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), που υπεγράφη στη Βιέννη, στις 14 Ιουλίου 2015, μεταξύ του Ιράν, των πέντε μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (Ηνωμένων Πολιτειών, Κίνας, Ρωσίας, Γαλλίας, Ηνωμένου Βασιλείου) μαζί με τη Γερμανία (P5+1) και της ΕΕ. Το JCPOA δεν αποτελεί την τέλεια συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, αλλά δημιούργησε έναν πυλώνα περιφερειακής σταθερότητας στη Μέση Ανατολή. 86 Δηλαδή προσπαθεί να παρακάμψει τις οικονομικές κυρώσεις και να αναπτύξει οικονομική ανθεκτικότητα με την αναπλήρωση εισαγόμενων με τοπικά παραγόμενα προϊόντα, το λαθρεμπόριο αγαθών, τη σύναψη διμερών συμφωνιών και την αύξηση του ανταλλακτικού εμπορίου.

35 -32- Τα σημάδια λαϊκής αναταραχής είναι εμφανή και η κυβέρνηση έχει προετοιμαστεί να χρησιμοποιήσει βία για να ελέγξει ενδεχόμενα ξεσπάσματα λαϊκής δυσαρέσκειας. Μολαταύτα, η Τεχεράνη χρησιμοποιεί σκληρή ρητορική εναντίον της Δύσης και μάλιστα των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ δε δείχνει σημάδια αλλαγής της εξωτερικής της πολιτικής, καθώς συνεχίζεται η ένταση στις εστίες των συγκρούσεων όπου έχει εμπλακεί. Παράλληλα, χρησιμοποιεί την περιφερειακή αυτή κρίση που την ταλανίζει προκειμένου να συσπειρώσει τους πολίτες της Η Ιταλία αναθεωρεί τη Θέση της για τον TAP 88 Ο «Νότιος Διάδρομος» Αερίου αποτελεί ένα μεγαλόπνοο έργο που στοχεύει να συντελέσει στην απεξάρτηση από τις εισαγωγές ρωσικού αερίου. Για τον λόγο αυτό έχει γίνει αντικείμενο πολιτικής ρητορικής, ενώ η Ρωσία, που απειλείται από το έργο αυτό, αντιδρά με τη σχεδίαση και κατασκευή νέων ανταγωνιστικών αγωγών όπως ο TurkStream. Τους τελευταίους μήνες ο TAP απειλείται να μην καταστεί λειτουργικός, όχι λόγω ρωσικών παρεμβάσεων, αλλά λόγω της αναθεώρησης της θέσης της ιταλικής κυβέρνησης. Συγκεκριμένα, οι ιταλικές κοινοβουλευτικές εκλογές του Μαρτίου 2018, έφεραν στην εξουσία το ευρωσκεπτικιστικό κόμμα του Giuseppe Conte. Λίγο μετά τις εκλογές, ο Υπουργός Περιβάλλοντος της νέας κυβέρνησης, Sergio Costa, δήλωσε ότι το έργο του TAP είναι ανούσιο και ότι αποτελεί αντικείμενο αναθεώρησης, καθώς η Ιταλία στοχεύει στη μείωση της κατανάλωσης φυσικού αερίου για περιβαλλοντικούς λόγους. Οι παραπάνω δηλώσεις για τον TAP, από τον Υπουργό Περιβάλλοντος, έγιναν λίγο πριν τη δήλωση του Ιταλού πρωθυπουργού στη σύνοδο κορυφής των Βρυξελλών, στο τέλος Ιουνίου του 2018, όπου εξέφρασε την αντίθεση της Ιταλίας στην αυτόματη ανανέωση των κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας. Μια τέτοια «γεωπολιτικού τύπου» διαβούλευση στην Ευρώπη θα μπορούσε να συνδέσει την εν λόγω θέση της ιταλικής κυβέρνησης με την πιθανή απόφασή της να σταματήσει να υποστηρίζει τον TAP, που κατασκευάζεται με την υποστήριξη της ΕΕ και αποτελεί ανταγωνιστικό έργο στα ρωσικά συμφέροντα στην Ευρώπη. Πίσω από αυτή την κίνηση της Ιταλίας ίσως κρύβονται καθαρά οικονομικά κίνητρα που στοχεύουν σε φθηνότερο ρωσικό αέριο, καθώς και η προοπτική επέκτασης του ρωσικού αγωγού TurkStream μέχρι τις ιταλικές ακτές, θα είχε τις ίδιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις με αυτές του TAP 89. Η Ιταλία προς το παρόν εισάγει περίπου το 90% του φυσικού αερίου που καταναλώνει, με τη Ρωσία να αποτελεί τον κύριο προμηθευτή (51%), ενώ ακολουθούν η Λιβύη, η Αλγερία, η Ολλανδία 90 και η 87 P. Napolitano [Supreme Headquarters Allied Powers Europe (SHAPE) Analyst], Economic Sanctions toward Iran, Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος» στο NRDC-GR, Θεσσαλονίκη, 28/02/ , Βλ. R.Andrei, «TAP Pipeline: Look Who s Switching Off the Gas This Time», Geopolitical Monitor, Situation Reports, 08/10/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 18/01/2019) 89 Ο Υπουργός Περιβάλλοντος της Ιταλίας Sergio Costa δήλωσε, στις 08/10/2018, σχετικά με τον TAP;ότι πρόκειται για μια. άσκοπη επένδυση και περιβαλλοντική καταστροφή. 90 Η Ολλανδία σκοπεύει να κλείσει το πεδίο εξόρυξης φυσικού αερίου στο Groningen μέχρι το 2030, οπότε η Ιταλία θα χάσει το 8% από το εισαγόμενο αέριο.

36 -33- Νορβηγία. Η Ιταλία δεν είναι άλλωστε η μόνη χώρα της ΕΕ που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο ρωσικό αέριο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Γερμανία που εισάγει το 70% του φυσικού της αερίου από τη Ρωσία, μέσω των αγωγών North Stream I και II. Ωστόσο, μια γεωπολιτική προσέγγιση φαίνεται να εκφράζεται από τη Ρώμη με την απόρριψη του έργου του TAP, μέσω της οποίας η ιταλική κυβέρνηση παίρνει αποστάσεις από την ΕΕ και τον συνεργάτη της Αζερμπαϊτζάν, προς όφελος της Ρωσίας. Η κυβέρνηση της Ρώμης θα μπορούσε πραγματικά να χρησιμοποιήσει τον TAP σα δήλωση της επιθυμίας της για απεξάρτηση από τις Βρυξέλλες. Αλλά η ειρωνεία είναι ότι οι Ρώσοι ίσως να θέλουν να σώσουν το έργο οι ίδιοι. Αυτό συμβαίνει επειδή, επί του παρόντος, το Αζερμπαϊτζάν έχει την ικανότητα να τροφοδοτήσει μόνο το μισό από το αέριο που θα προβλέπεται να μεταφερθεί δια μέσω του «Νότιου Διαδρόμου» Αερίου (6 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα/έτος προορίζονται για την Τουρκία και 10 δισεκατομμύρια. κυβικά μέτρα/έτος προορίζονται για τις ευρωπαϊκές αγορές). Σαν αποτέλεσμα δεν αποκλείεται η πιθανότητα να διοχετεύσει η Gazprom το αέριο που λείπει μέσω των TANAP και TAP, αν και στο προσεχές μέλλον το Αζερμπαϊτζάν θα προτιμούσε να συνεργαστεί με άλλους παραγωγούς για την πλήρωση του αγωγού, όπως το Τουρκμενιστάν, το Ιράν, το Ισραήλ και η Κύπρος. Η πολιτική θα μπορούσε να επικρατήσει, αλλά τα οικονομικά συμφέροντα θα έχουν βαρύνοντα ρόλο στην τελική απόφαση της ιταλικής κυβέρνησης Η Θαλάσσια Διάσταση της Ενεργειακής Ασφάλειας 1. Ευρωπαϊκή Στρατηγική Θαλάσσιας Ασφάλειας 91 Η σταδιακή διάχυση της ισχύος, η αύξηση της οικονομικής αλληλεξάρτησης, οι μεταβολές στο γεωπολιτικό σκηνικό και η εστίαση του ενδιαφέροντος των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ασία, δημιουργούν νέα δεδομένα στον τομέα της θαλάσσιας ασφάλειας για την ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό ανέπτυξε την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Θαλάσσιας Ασφάλειας 92 προκειμένου να αντιμετωπίσει ενδεχόμενες θαλάσσιες απειλές. Μία από τις απειλές που καλείται να αντιμετωπίσει η νέα αυτή στρατηγική είναι η παρεμπόδιση των θαλάσσιων διαδρομών. Μέσω της υπόψη στρατηγικής επιβεβαιώνεται η συνεργασία της ΕΕ με το ΝΑΤΟ και στον τομέα της θαλάσσιας ασφάλειας, ενώ ενισχύεται ο μεταξύ τους συντονισμός. 2. Διακίνηση Πετρελαίου μέσω Θαλάσσης 93 Το 60% της παγκόσμιας διακίνησης πετρελαίου πραγματοποιείται διαμέσου θαλάσσης, σημαντικός όγκος του οποίου διοχετεύεται από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη. Το πετρέλαιο παρέχει μεγαλύτερη ενεργειακή ασφάλεια σε σχέση με το φυσικό αέριο, καθώς προωθείται στις αγορές μέσω ενός διεθνοποιημένου θαλάσσιου 91 Βλ. Κοππά, ό. π., σελ Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Θαλάσσιας Ασφάλειας της ΕΕ τέθηκε σε εφαρμογή μέσω ενός αντίστοιχου Σχεδίου Δράσης (Action Plan), που υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στις 16 Δεκεμβρίου Βλ. Κ. Σταμπολής, Ο Ρόλος της Ελλάδος στην Ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ενεργειακής Ασφάλειας, Διάλεξη στη ΣΕΘΑ, Αθήνα, 06/02/2019.

37 -34- συστήματος μεταφοράς. Υπάρχουν επίσης επαρκείς υποδομές για την αποθήκευσή του στις χώρες κατανάλωσης, που συντελούν στην αντιμετώπιση μικρής διάρκειας διακοπών στη ροή του, κάτι που δε συμβαίνει στην περίπτωση του φυσικού αερίου. 3. Θαλάσσια «Choke Points 94» στη Μέση Ανατολή95 96 Τα Θαλάσσια «Choke Points» που βρίσκονται στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και αναφέρονται αναλυτικά στη συνέχεια, έχουν τεράστια σημασία για τη μεταφορά αργού πετρελαίου και υγροποιημένου φυσικού αερίου [Liquified Natural Gas (LNG) 97 ] στις αγορές της Ευρώπης. α. Στενά του Ορμούζ: Μέσω των υπόψη στενών διακινούνται περίπου τα 2/5 του πετρελαίου που διατίθεται προς εξαγωγή παγκοσμίως. To κλείσιμο των υπόψη στενών θα απαιτούσε τη χρησιμοποίηση εναλλακτικών οδών, με υψηλότερο όμως κόστος μεταφοράς. Ο πραγματικός κυρίαρχος των στενών είναι το Ιράν που ελέγχει επτά από τα οκτώ μεγάλα νησιά που βρίσκονται στην περιοχή, ενώ διαθέτει τρεις ναυτικές βάσεις που του δίνουν πρόσβαση στην ανοιχτή θάλασσα. Στο παρελθόν έχει απειλήσει με κλείσιμο των στενών σε περίπτωση επιβολής οικονομικών κυρώσεων σε βάρος του. β. Στενά Μπαμπ Αλ-Μάντεμπ (Πύλες των Δακρύων): Το πετρέλαιο που κατευθύνεται προς τα δυτικά με τάνκερ, από τον Περσικό Κόλπο προς τη Διώρυγα του Σουέζ ή τον αγωγό πετρελαίου SUMED 98, πρέπει να περάσει μέσω των εν λόγω στενών. Βρίσκεται μεταξύ του Τζιμπουτί και της Ερυθραίας στην Αφρική, και της Υεμένης στην Αραβική Χερσόνησο. Συνδέει την Ερυθρά Θάλασσα με τον Κόλπο του Άντεν και την Αραβική Θάλασσα. Ενδεχόμενο κλείσιμο των στενών θα εμποδίσει τα τάνκερ να φτάσουν στο Σουέζ και στον αγωγό SUMED, με αποτέλεσμα η κυκλοφορία τους να εκτραπεί προς το νότιο άκρο της Αφρικής, γεγονός που θα αυξήσει το κόστος και τον χρόνο διαμετακόμισης, ενώ θα δεσμεύσει τη διαθεσιμότητα των τάνκερ. Σε περίπτωση που κλείσουν τα Στενά Μπαμπ Ελ-Μάντεμπ, υπάρχει η δυνατότητα παράκαμψης μέσω του αγωγού πετρελαίου East-West 99, αν και η κυκλοφορία του πετρελαίου από βορρά προς νότο θα συνεχίσει να παρεμποδίζεται. Η ασταθής Υεμένη θεωρείται στρατηγικά σημαντική επειδή ελέγχει τα Στενά Μπαμπ Αλ-Μάντεμπ από την πλευρά της Αραβικής Χερσονήσου. Κάθε χρόνο περνούν από τα στενά σχεδόν πλοία που αντιστοιχούν σε περίπου Θαλάσσια «Choke Points» ονομάζονται στη διεθνή ορολογία τα θαλάσσια εκείνα στενά, που παρεμβάλλονται μεταξύ δύο ευρύτερων και σημαντικών για τη ναυσιπλοΐα περασμάτων. Στα εν λόγω στενά παρατηρείται υψηλή κυκλοφορία πλοίων εξαιτίας της στρατηγικής θέσης τους. Ενδεχόμενο κλείσιμο τέτοιου είδους στενών δημιουργεί ζητήματα ενεργειακής ασφάλειας, καθώς αυξάνεται ο χρόνος και το κόστος μεταφοράς της ενέργειας λόγω της ανάγκης παράκαμψής τους. 95 Βλ. Α. Cordesman & Κ. Al-Rodhan, The Changing Dynamics of Energy in the Middle East [Volume 1], Praeger Security International, Westport, Connecticut - London, 2006, σελ Βλ. Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 2: Απεικόνιση των Θαλάσσιων «Choke Points» της Μέσης Ανατολής Πηγή: JP Morgan Asset Management. 97 Το υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG), είναι φυσικό αέριο που έχει κρυώσει προκειμένου να μεταβληθεί σε υγρή μορφή, για ευκολία και ασφάλεια, ώστε να μην υφίσταται η ανάγκη να αποθηκεύεται και να μεταφέρεται υπό πίεση. Το υγροποιημένο αέριο καταλαμβάνει μέχρι περίπου 1/600 του όγκου του φυσικού αερίου σε αέρια κατάσταση. Είναι άοσμο, άχρωμο, μη τοξικό και μη διαβρωτικό. 98 Ο αγωγός πετρελαίου Suez-Mediterranean (SUMED), εκτείνεται σε μήκος 320 χιλιομέτρων εντός των εδαφών της Αιγύπτου, έχει δυναμικότητα 2,34 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως και μεταφέρει πετρέλαιο από την Ερυθρά Θάλασσα στη Μεσόγειο. Βλ. επίσης Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 3: Απεικόνιση Αγωγών Πετρελαίου SUMED και East-West Πηγή: TankerTrackers.com. 99 Ο αγωγός πετρελαίου East-West, εκτείνεται σε μήκος χιλιομέτρων, εντός των εδαφών της Σαουδικής Αραβίας, έχει δυναμικότητα 7 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως και μεταφέρει πετρέλαιο από τον Περσικό Κόλπο στην Ερυθρά Θάλασσα. Βλ. επίσης Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 3: Απεικόνιση Αγωγών Πετρελαίου SUMED και East-West Πηγή: TankerTrackers.com.

38 -35- δισεκατομμύρια δολάρια εμπορευμάτων και σχεδόν 2 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου. γ. Σύμπλεγμα Διώρυγας του Σουέζ/ Αγωγός Πετρελαίου SUMED: Αφού το πετρέλαιο που προορίζεται για την Ευρώπη περάσει από τα Στενά Μπαμπ Αλ- Μάντεμπ πρέπει να περάσει, είτε μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, είτε να διοχετευτεί στον αγωγό SUMED της Αιγύπτου προκειμένου να φτάσει στη Μεσόγειο. Ενδεχόμενο κλείσιμο των υπόψη διόδων προς τη Μεσόγειο θα εκτρέψει τα τάνκερ γύρω από το νότιο άκρο της Αφρικής (Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας), αυξάνοντας το κόστος και τον χρόνο διαμετακόμισης, και δεσμεύοντας τη διαθεσιμότητα των τάνκερ Αστάθμητοι Παράγοντες και Ενεργειακή Ασφάλεια 1. Η σχέση μεταξύ γεωπολιτικών παραγόντων και ενεργειακής ασφάλειας είναι πολύπλευρη, καθώς συνδέεται με τους εξής συντελεστές: α. Αστάθεια των Χωρών Παραγωγής Πετρελαίου και Φυσικού Aερίου: Η διατήρηση της σταθερότητας των χωρών παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου είναι ύψιστης σημασίας για τις αντίστοιχες παγκόσμιες αγορές. β. Τρομοκρατικές Ενέργειες στις Ενεργειακές Υποδομές Παραγωγής και Διαμετακόμισης: Μια υπαρκτή απειλή για τις ενεργειακές υποδομές αποτελούν οι ασύμμετρες επιθέσεις των εξτρεμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων που δρούνε στη Μέση Ανατολή. γ. Εξάπλωση των Όπλων Μαζικής Καταστροφής: Η εξάπλωση των Όπλων Μαζικής Καταστροφής και κυρίως των πυρηνικών, μέσω της μαύρης αγοράς, θα μπορούσε να έχει απρόβλεπτες συνέπειες εάν έπεφταν σε «λάθος χέρια» όπως αυτά τρομοκρατικών οργανώσεων. δ. Εμπάργκο: Οι προοπτικές για ένα εμπάργκο των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, όπως εκείνο που οδήγησε στην πετρελαϊκή κρίση του , μοιάζει απίθανο σήμερα. Έκτοτε το σύστημα διαχείρισης τέτοιου είδους κρίσεων έχει βελτιωθεί ώστε να παραμένει μειωμένο το επίπεδο του πανικού, να αποφεύγεται η αύξηση των τιμών και να τηρούνται αυξημένα αποθέματα (hoarding). ε. Οικονομικές Κυρώσεις: Η πιθανότητα πως η διεθνής κοινότητα ή μια ομάδα κρατών θα επιβάλλει κυρώσεις σε κάποιο πετρελαιοπαραγωγό κράτος παραμένει υπαρκτή, όπως αποδείχτηκε άλλωστε με τις κυρώσεις που επέβαλλε η διακυβέρνηση Τραμπ στις εξαγωγές ιρανικού πετρελαίου 101. Τέτοιου είδους κυρώσεις 100 Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1973 με το εμπάργκο που επέβαλλαν τα κράτη του Οργανισμού Αραβικών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών [Organization of Arab Petroleum Exporting Countries (OAPEC)], κατά των Ηνωμένων Πολιτειών, του Καναδά, της Βρετανίας, της Ιαπωνίας και της Ολλανδίας. Αιτία αποτέλεσε η ενίσχυση του Ισραήλ με στρατιωτικό υλικό από τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τον Αραβοϊσραηλινό πόλεμο του Γιομ Κιπούρ. Κατά τη διάρκεια του εμπάργκο, που κράτησε έως το 1974, η παγκόσμια αγορά αύξησε την παραγωγή πετρελαίου προκειμένου να αντισταθμίσει τις περικοπές των εξαγωγών από τη Μέση Ανατολή. Παρόλα αυτά οι πετρελαϊκές αγορές δεν στάθηκαν ικανές να αντιληφθούν τι ακριβώς συνέβαινε και να διαμοιράσουν ανάλογα το διαθέσιμο πετρέλαιο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η κρίση να εκτραχυνθεί λόγω της ανικανότητας διαχείρισής της. 101 Βλ. Κεφάλαιο 3.10: «Οικονομικές Κυρώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Ιράν».

39 -36- επιτείνουν τη συνολική αβεβαιότητα που επικρατεί στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου. στ. Εθνοτικές και Θρησκευτικές Συγκρούσεις: Συγκρούσεις μεταξύ εθνοτικών, θρησκευτικών ή άλλων ομάδων είναι δυνατό να αποσταθεροποιήσουν μια χώρα και να διαταράξουν την ομαλή ροή της ενέργειας, όπως συνέβη στην περίπτωση του Ιράκ και της Λιβύης. ζ. Φυσικές Καταστροφές: Φυσικές Καταστροφές στις περιοχές παραγωγής, μεταφοράς και διύλισης μπορεί να είναι ζημιογόνες για την αγορά της ενέργειας. Μπορεί επίσης να έχουν μεγάλο αντίκτυπο στις τιμές και την τοπική παραγωγή, δημιουργώντας την ανάγκη εισαγωγών, όπως συνέβη με τους τυφώνες που έπληξαν κατά το παρελθόν τον Κόλπο του Μεξικού. η. Προβλήματα Ασφαλείας και Ατυχήματα: Η παγκόσμια ενεργειακή αγορά έχει τη δυνατότητα να απορροφήσει την πλειονότητα των προβλημάτων που οφείλονται στις τοπικές μορφές συγκρούσεων και σε εσωτερικά ζητήματα ασφαλείας, εφόσον υπάρχει σημαντική πλεονάζουσα δυνατότητα ενεργειακών εξαγωγών και οι τιμές κυμαίνονται σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Ωστόσο η συμπεριφορά των αγορών αλλάζει δραματικά όταν οι δυνατότητες τροφοδοσίας είναι περιορισμένες και οι τιμές σχετικά υψηλές. Στην περίπτωση αυτή ακόμα και ενδεχόμενες απειλές στην ενεργειακή παραγωγή, διαμετακόμιση και διανομή μπορεί να μεταβάλλουν ριζικά τις τιμές και γενικότερα τη συμπεριφορά των αγορών. Πραγματικές επιθέσεις ή μεγάλου μεγέθους βιομηχανικά ατυχήματα θα μπορούσαν να έχουν πολύ πιο σοβαρό αντίκτυπο. Η απώλεια ενός βασικού προμηθευτή ή η παρατεταμένη μείωση των εξαγωγών, λόγω των υπόψη παραγόντων, θα μπορούσε ενδεχομένως να έχει απρόβλεπτες συνέπειες, τόσο στις τιμές, όσο και στον εφοδιασμό, επηρεάζοντας με τον τρόπο αυτό ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία. 2. Αν και στην ασταθή περιοχή της Μέσης Ανατολής παρατηρούμε την ύπαρξη όλων των προαναφερθέντων αστάθμητων παραγόντων, οι πιο πιθανές διακοπές που θα μπορούσαν να συμβούν στη ροή της ενέργειας είναι σύντομες σε διάρκεια και περιορισμένες σε εμβέλεια. Οι ελλείψεις που δημιουργούνται σε αυτές τις περιπτώσεις αντιμετωπίζονται, ως επί τω πλείστο, με την αύξηση της παραγωγής από άλλες χώρες. Οι επιπτώσεις που επιφέρουν τέτοιου είδους παράγοντες στην οικονομία δεν είναι συνήθως μεγαλύτερες από αυτές που παρατηρούνται λόγω των αυξήσεων στις τιμές των υδρογονανθράκων. Η σταθερή άνοδος της παγκόσμιας ζήτησης σε ενέργεια από τη Μέση Ανατολή σημαίνει ότι η παγκόσμια οικονομία θα γίνεται όλο και πιο ευάλωτη σε μείζονες διακοπές της ενεργειακής ροής από την υπό εξέταση περιοχή Οικονομικές Επιπτώσεις από τη Διακοπή Ροής της Ενέργειας α. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που θα μπορούσαν να προκαλέσουν σοβαρότερες οικονομικές παρενέργειες. Η σταθερότητα των μεγάλων παραγωγών ενέργειας χωρών της Μέσης Ανατολής, είναι μεγάλης σημασίας για τη διασφάλιση 102 Βλ. Cordesman & Al-Rodhan, ό. π., σελ

40 -37- της ενεργειακής ασφάλειας στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Τυχόν αναταραχή σε χώρες όπως η Σαουδική Αραβία ή το Ιράκ θα προκαλούσε πανικό στις διεθνείς χρηματαγορές, εφόσον θεωρούνταν ότι θα μπορούσε να έχει επιπτώσεις την ομαλή ροή της ενέργειας προς τις αγορές 103. β. Οι διακυμάνσεις της τιμής του «μαύρου χρυσού» κατά το παρελθόν, κατέδειξαν ότι θα πρέπει να σημειωθεί μια πολύ σοβαρή διακοπή ώστε να υπάρξει σημαντικός αντίκτυπος στην τιμή του. Είναι όμως δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον ψυχολογικό αντίκτυπο μιας ξαφνικής διακοπής της ροής της ενέργειας στις αγορές, όπως είναι επίσης ξεκάθαρο ότι οι μεγάλες αλλαγές στην τιμή της ενέργειας που προκλήθηκαν συνεπεία των αγορών, είχαν μια πραγματική, αν και ήπια, επίδραση στην πραγματική οικονομία 104. Σε κάθε περίπτωση, ο οικονομικός αντίκτυπος από τέτοιου είδους διακοπές μπορεί να μετριαστεί με την έγκαιρη κάλυψη της ζήτησης από χώρες που έχουν τη δυνατότητα άμεσης αύξησης της παραγωγής, όπως η Σαουδική Αραβία και η Ρωσία, για την περίπτωση του πετρελαίου, σε συνδυασμό με την τήρηση στρατηγικών αποθεμάτων Οδεύσεις Φυσικού Αερίου μέσω Ελλάδας 1. «Νότιος Διάδρομος» Φυσικού Αερίου 105 Χώρα Παραγωγής Αζερμπαϊτζάν Κοίτασμα: Σαχ Ντενίζ ΙΙ (Κασπία Θάλασσα) Ποσότητα Αποθεμάτων 1,2 τρισ. κ. μ. Κύριοι Αγωγοί SCP, TANAP και TAP IGB Μήκος χλμ. Χώρες Διαμετακόμισης Αζερμπαϊτζάν Γεωργία Τουρκία Ελλάδα Αλβανία Ιταλία Καθεστώς Έργου Υπό Ανάπτυξη Υπάρχουν τρεις κύριοι αγωγοί που συνθέτουν τον κορμό του «Νότιου Ενεργειακού Διαδρόμου», οι οποίοι ρέουν ο ένας προς τον άλλο, από το κοίτασμα Σαχ Ντενίζ ΙΙ, της Κασπίας, προς τις ευρωπαϊκές αγορές: α. Ο South Caucasus Pipeline (SCP), που τέθηκε σε λειτουργία το 2006, ο οποίος μεταφέρει αέριο από το Αζερμπαϊτζάν στη Γεωργία και την Τουρκία. β. Ο Trans Anatolian Pipeline (TANAP), ο οποίος διασχίζει την Τουρκία από τα σύνορά της με τη Γεωργία μέχρι τα αντίστοιχα με την Ελλάδα και Μήκος χλμ. Χωρητικότητα έως 31 δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας 2019 γ. Ο Trans Adriatic Pipeline (TAP) που συνεχίζει μέσω της Βόρειας Ελλάδας στην Αλβανία, από όπου μέσω της Αδριατικής καταλήγει στην Ιταλία. Ο υπόψη αγωγός έχει σαν σκοπό τη μεταφορά φυσικού αερίου προς την Ιταλία αλλά 103 Βλ. Α. Ανδριανόπουλος, Ολοκληρωτικός Πόλεμος για την Ενέργεια: Αγορές, Αβεβαιότητες, (Αν)ασφάλειες, Libro, Αθήνα, 2006, σελ Βλ. Cordesman & Al-Rodhan, ό. π., σελ Βλ. Παράρτημα «Ε»/ Χάρτης 4: «Νότιος Διάδρομος» Φυσικού Αερίου (SCP, TANAP και TAP) Πηγή: AG.

41 -38- και την παροχή εναλλακτικών ποσοτήτων στις χώρες των Βαλκανίων έναντι του ρωσικού αερίου. Μήκος 878 χλμ. Χωρητικότητα δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας 2020 Ο «Νότιος Διάδρομος» Αερίου αντιπροσωπεύει ένα κολοσσιαίο εγχείρημα. Το έργο σχεδιάστηκε για να μεταφέρει φυσικό αέριο από το νέο κοίτασμα Σαχ Ντενίζ ΙΙ, του Αζερμπαϊτζάν, στην Ευρώπη, στοχεύοντας να προσεγγίσει έναν μεγάλο αριθμό αγορών, μέσω των υπαρχόντων και των υπό κατασκευή αγωγών, όπως επίσης και μέσω διασυνδέσεών τους (Interconnectors) 106 Το κοίτασμα του Σαχ Ντενίζ ΙΙ, που βρίσκεται στην περιοχή της Κασπίας, εκτιμάται ότι θα δοθεί στην παραγωγή το 2020, με παραγωγή 16 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως. δ. Ο Interconnector Greece Bulgaria (IGB) έχει μπει επίσης σε τροχιά υλοποίησης, ώστε να μεταφέρει στη γειτονική Βουλγαρία ποσότητες του αζέρικου αερίου που θα διοχετεύεται στην Ευρώπη μέσω του «Νότιου Διαδρόμου». Ένα σημαντικό πλεονέκτημα του IGB, που θα έχει τη δυνατότητα αντίστροφης ροής, είναι η προοπτική διασύνδεσής του με άλλα υπό σχεδίαση έργα, γεγονός που θα συμβάλλει στη διαφοροποίηση των πηγών και οδεύσεων. Συνεπακόλουθα η στρατηγική του σπουδαιότητα υπερβαίνει αυτή του «Νοτίου Διαδρόμου», καθώς μπορεί να συντελέσει στη διασύνδεση του Αιγαίου με την Κεντρική Ευρώπη, διαφοροποιώντας τις πηγές αερίου για εκείνα τα κράτη της ΕΕ που συμμετείχαν στο σχέδιο του αγωγού Nabucco Μήκος 182 χλμ. Χωρητικότητα 3 5 δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας 2020 Τους τελευταίους μήνες όμως επικρατεί προβληματισμός ως προς τη δυνατότητα του Σαχ Ντενίζ ΙΙ να εφοδιάσει με αέριο τον αγωγό το 2020, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας που αντιμετωπίζει το Αζερμπαϊτζάν. Επικρατεί επίσης δυσπιστία για το κατά πόσο το υπόψη κοίτασμα είναι από μόνο του σε θέση να παράγει τις απαιτούμενες ποσότητες για την πλήρωση του αγωγού. Ως εκ τούτου εξετάζεται η εναλλακτική τροφοδότηση του αγωγού από το Τουρκμενιστάν, ενώ και η Gazprom ενδιαφέρεται να συμβάλλει στον εφοδιασμό του με ρωσικό αέριο. Σε δεύτερο χρόνο, ο «Νότιος Διάδρομος» Αερίου θα μπορούσε να προωθήσει στις ευρωπαϊκές αγορές φυσικό αέριο και από άλλες περιοχές της Κεντρικής Ασίας, όπως επίσης και από τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο. Το φιλόδοξο έργο, εκτιμώμενης αξίας περίπου 40 δισεκατομμυρίων δολαρίων, αποτελεί ένα σύμπλεγμα από διάφορους αγωγούς κάτω από το ίδιο όνομα. Τον «Νότιο Ενεργειακό Διάδρομο» στηρίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΕ, καθώς 106 Διασύνδεση (Interconnector) είναι η υποδομή που επιτρέπει τη διασύνδεση δύο ή περισσοτέρων αγωγών φυσικού αερίου. 107 Ο αγωγός Nabucco δεν υλοποιήθηκε τελικά καθώς υπερίσχυσε έναντι αυτού ο ανταγωνιστικός του TAP. 108 Βλ. Τσακίρης, ό. π., σελ. 718.

42 -39- θεωρείται ότι είναι σε θέση να υποκαταστήσει τον ρωσικών συμφερόντων αγωγό South Stream. Για τον λόγο αυτό είναι μεγάλη και η γεωπολιτική του σημασία. Η ήδη υπάρχουσα παραγωγή από την πρώτη φάση εκμετάλλευσης του έργου (Σαχ Ντενίζ Ι), είναι 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως και διοχετεύεται στο Αζερμπαϊτζάν, τη Γεωργία και την Τουρκία. Μικρή ποσότητα καταλήγει και στην Ελλάδα μέσω του υπάρχοντος ελληνοτουρκικού αγωγού. 2. Αγωγός Φυσικού Αερίου Eastern Mediterranean (EastMed) και Διασυνδετήριος Αγωγός Ελλάδας Ιταλίας (IGI)/Poseidon 109 Χώρες Παραγωγής Κοιτάσματα Ποσότητα Αποθεμάτων Κύριοι Αγωγοί Μήκος Χώρες Διαμετακόμισης Καθεστώς Έργου Ισραήλ, Κύπρος Λεκάνη της Λεβαντίνης [Tamar, Leviathan, Karish Tanin, Αφροδίτη, (Zorh)] 760 δις κ. μ./έτος EastMed και IGI/Poseidon χλμ. Ισραήλ Κύπρος Ελλάδα Ιταλία Υπό Σχεδίαση Υπάρχουν δύο επιμέρους αγωγοί που θα μεταφέρουν το φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Λεκάνης της Λεβαντίνης στην Ιταλία και από εκεί στην υπόλοιπη Ευρώπη: α. Ο Αγωγός Eastern Mediterranean (EastMed) Μήκος χλμ. (offshore) και 600 χλμ. (onshore) Χωρητικότητα Έως 15 δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας 2025 β. Ο Διασυνδετήριος Αγωγός Ελλάδας Ιταλίας (IGI/Poseidon) Μήκος 216 χλμ. Χωρητικότητα δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας 2020 Ο κατασκευή του αγωγού EastMed αποσκοπεί στην απευθείας διασύνδεση των κοιτασμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου με το Ευρωπαϊκό Σύστημα Φυσικού Αερίου, μέσω της Ελλάδας και τελικό προορισμό το σημείο διασύνδεσης με τον υποθαλάσσιο αγωγό IGI/Poseidon. Η υλοποίησή του βρίσκεται στην ουσία σε διερευνητικό στάδιο, καθώς δεν έχουν εξασφαλισθεί ακόμα οι απαραίτητες ποσότητες αερίου. Αποτελεί πρωταρχικά έναν αγωγό ύψιστης γεωπολιτικής σημασίας που εκπέμπει το μήνυμα της απεξάρτησης από τη ρωσική ενέργεια αλλά και τις εστίες αστάθειας της Μέσης Ανατολής. Η Τουρκία, παρόλες τις σχέσεις συναλλαγών και εξάρτησης που έχει αναπτύξει με τη Δύση, μένει εκτός της διαδρομής του EastMed. Το Ισραήλ σχεδίαζε παράλληλα την κατασκευή αγωγού για τη μεταφορά φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω της Τουρκίας, με τη διασύνδεσή του στο σύστημα των TANAP και TAP. Η σκέψη αυτή 109 Βλ. Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 5: Αγωγoί Φυσικού Αερίου EastMed και IGI/Poseidon Πηγή: ΔΕΠΑ.

43 -40- έχει πλέον εγκαταλειφθεί λόγω της επιδείνωσης των σχέσεων των δύο χωρών και της ανησυχίας σχετικά με τον μελλοντικό ρόλο της γείτονος, που αποτελεί έναν εν δυνάμει απρόβλεπτο εταίρο. Ο EastMed στηρίζεται ισχυρά εξ αρχής από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ΕΕ, αφού θεωρείται αντίδοτο στον ρωσικό North Stream II. Η σχεδιαζόμενη δυναμικότητα του αγωγού δεν θα ξεπεράσει τα 15 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως, γεγονός που συνεπάγεται ότι σε κάθε περίπτωση θα καλύπτει λιγότερο από το 5% των ευρωπαϊκών αναγκών σε φυσικό αέριο. Εγκρίθηκε δε για ευρωπαϊκή συγχρηματοδότηση από τους εκπροσώπους των Κρατών-Μελών της Ένωσης, στις 25 Ιανουαρίου Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αξιολόγησε θετικά την πρόταση της Κοινοπραξίας IGI Poseidon 110 σχετικά με το έργο του EastMed και ενέκρινε την συγχρηματοδότηση των κύριων εναπομεινάντων σταδίων ανάπτυξης και ωρίμανσης του έργου (Eastern Mediterranean Νatural Gas Pipeline Pre-Feed Studies) με 34,5 εκατομμύρια ευρώ 111. Το σύνολο των ανωτέρω συγχρηματοδοτούμενων μελετών καθιστούν σαφή την τεχνική εφικτότητα, την οικονομική βιωσιμότητα και την εμπορική ανταγωνιστικότητα του έργου. Επίσης επισημαίνουν την προστιθέμενη αξία του αγωγού EastMed, αλλά και το συμπληρωματικό του χαρακτήρα στο πλαίσιο των προοπτικών εξαγωγής του φυσικού αερίου της Νοτιοανατολικής Μεσογείου για την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης. Οι εργασίες για την κατασκευή του EastMed αναμένεται να ξεκινήσουν εντός του 2019 και θα χρειαστούν πέντε ή έξι χρόνια για να ολοκληρωθούν. Μια αρχική εκτίμηση ανεβάζει το σχετικό κόστος στα 7 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ η κατασκευή του αναμένεται να χρηματοδοτηθεί από ιδιωτικές εταιρείες και θεσμικούς δανειστές. γ. Τα κοιτάσματα Στην ΑΟΖ του Ισραήλ έχουν ανακαλυφθεί τα κοιτάσματα Tamar (280 δις κ.μ., 2009) και Leviathan (620 δις κ. μ., 2010), με έναρξη παραγωγής το 2019, καθώς και το σύμπλεγμα των μικρότερων κοιτασμάτων Karish Tanin, (55 δις κ.μ., 2000), με εκτιμώμενη έναρξη παραγωγής το Στην ΑΟΖ της Κύπρου έχει ανακαλυφτεί το κοίτασμα Αφροδίτη (140 δις κ.μ., 2011) 112, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κοίτασμα του Τεμαχίου 10 που γειτνιάζει με το αιγυπτιακό Zorh. Λόγω της παρόμοιας γεωλογικής δομής των δύο κοιτασμάτων, εκτιμάται ότι το κυπριακό Τεμάχιο 10 περιέχει ανάλογα αποθέματα αερίου με το Zorh. Η Κυπριακή Κυβέρνηση ανέθεσε την έρευνα και εκμετάλλευση του 110 Η εταιρεία IGI Poseidon S.A. (Υποθαλάσσιος Αγωγός Φυσικού Αερίου Ελλάδας Ιταλίας / ΥΑΦΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝ Α.Ε.) ιδρύθηκε το Στην Εταιρεία ΥΑΦΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝ συμμετέχουν ισομερώς η ΔΕΠΑ και η ιταλική EDISON. Η εν λόγω εταιρεία είναι υπεύθυνη για τη μελέτη, την κατασκευή και τη λειτουργία του αγωγού φυσικού αερίου IGI/Poseidon, καθώς και του αγωγού EastMed. Επίσης η εταιρεία συμμετέχει ως μέτοχος με ποσοστό 50% στο έργο του αγωγού IGB. 111 Το ποσό καλύπτει κατά 50% το κόστος για την εκπόνηση των περιβαλλοντικών μελετών, της Μελέτης Εφαρμογής (Front End Engineering Design FEED), καθώς και τη διενέργεια της Λεπτομερούς Υποθαλάσσιας Έρευνας (Detailed Marine Survey DMS). 112 Βλ. Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 6: Κοιτάσματα Φυσικού Αερίου Νοτιοανατολικής Μεσογείου - Πηγές: European Parliament και Financial Times.

44 -41- Τεμαχίου 10 στην εταιρεία ExxonMobil. Η αμερικανική παρουσία στην κυπριακή ΑΟΖ, τόσο της ExxonMobil όσο και Αμερικανικού Στόλου, λειτουργούν αποτρεπτικά σε όποιες βλέψεις αμφισβήτησης της Τουρκίας, τουλάχιστον στην περίπτωση του Τεμαχίου 10. Στην ΑΟΖ της Αιγύπτου έχει ανακαλυφτεί το τεράστιο κοίτασμα Zorh (850 δις τ.μ., 2015). Σύμφωνα με τα δεδομένα των ερευνών και τις αλλεπάλληλες ανακαλύψεις νέων κοιτασμάτων, τα αποθέματα φυσικού αερίου δεν περιορίζονται στη Λεκάνη της Λεβαντίνης αλλά φτάνουν έως το Δέλτα του Νείλου. Αν ληφθούν μάλιστα υπόψη και εκείνα που ίσως ανακαλυφθούν δυτικότερα, στην ελληνική ΑΟΖ, θα μιλάμε για αποθέματα μεγαλύτερα από εκείνα της Κασπίας και συγκρίσιμα με τα αντίστοιχα του Περσικού Κόλπου μόλις στο κατώφλι της Ευρώπης 113. δ. Εναλλακτική Όδευση του EastMed προς τα Βαλκάνια Παράλληλα υπήρξε ελληνική πρωτοβουλία, με βαρύνουσα γεωπολιτική σημασία, για εναλλακτική όδευση του EastMed προς Βουλγαρία, Ρουμανία και Σερβία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες στηρίζουν την εναλλακτική βαλκανική όδευση, όπως προέκυψε στη σχετικά πρόσφατη συνάντηση των υπουργών ενέργειας των ενδιαφερόμενων χωρών 114, στην οποία μετείχε και ο ομόλογός τους Αμερικανός Υφυπουργός Mark Menezes. Δύο μήνες αργότερα, στην τετραμερή σύνοδο της Βάρνας 115, η παρουσία του Ισραηλινού πρωθυπουργού Μπέντζαμιν Νετανιάχου ήρθε να επιβεβαιώσει πως, παράλληλα με τη διασύνδεση με την Ιταλία, υπάρχει η βούληση για τη διασύνδεση του αγωγού EastMed και με τα Βαλκάνια. Η εξέλιξη σχετικά με την προοπτική ανάπτυξης της εναλλακτικής όδευσης του EastMed μέσω Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Σερβίας, οδηγεί στην ενοποίηση δύο νεοεμφανιζόμενων γεωπολιτικών αξόνων. Του άξονα Ισραήλ Αιγύπτου Κύπρου Ελλάδας και αυτού Ελλάδας Βουλγαρίας Σερβίας Ρουμανίας, με τη χώρα μας να αποτελεί το κομβικό τους σημείο Αγωγός Φυσικού Αερίου TurkStream 117 Χώρα Παραγωγής Ρωσία Μήκος χλμ. Χώρες Διαμετακόμισης Ρωσία - Τουρκία Καθεστώς Έργου Υπό Ανάπτυξη Χωρητικότητα 2 x 15,75 δις κ.μ./έτος Αναμενόμενη Ημερομηνία λειτουργίας Βλ. Γ. Στάμκος, 25/02/2019, ό. π., (Θα γίνει η Ανατολική Μεσόγειος ο «Περσικός Κόλπος» της Ευρώπης;) 114 Η υπόψη συνάντηση πραγματοποιήθηκε μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Σερβίας, τον Σεπτέμβριο του 2018, στη Θεσσαλονίκη. 115 Η τετραμερής σύνοδος της Βάρνας, μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Σερβίας, πραγματοποιήθηκε την 1η Νοεμβρίου Βλ. Μ. Ανδρονόπουλος, «Εμβληματικό Ενεργειακό Πρότζεκτ ο EastMed: Συνδέει δύο Γεωπολιτικούς Άξονες», 04/12/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 10/03/2019) 117 Βλ. Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 7: Απεικόνιση Αγωγών Φυσικού Αερίου TurkStream και Blue Stream Πηγή: Gazprom.

45 -42- Η όδευση θα αποτελείται από δύο παράλληλους αγωγούς που θα διατρέχουν τον βυθό της Μαύρης Θάλασσας. Ο πρώτος αγωγός προορίζεται για τη διοχέτευση αερίου στην Τουρκία, ενώ ο δεύτερος θα μεταφέρει αέριο στη Νότια και Νοτιοανατολική Ευρώπη 118. Από τη στιγμή που ο TurkStream φτάνει σε ευρωπαϊκό έδαφος, εξετάζονται προς το παρόν δύο εναλλακτικές λύσεις για την περεταίρω προώθηση του αερίου στην Ευρώπη. Η πρώτη είναι μέσω Βουλγαρίας, όπου το υπάρχον σύστημα αγωγών (αγωγός Trans Balkan), το οποίο μεταφέρει σήμερα ρωσικό αέριο μέσω Ουκρανίας, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί με αντίστροφη ροή. Η άλλη εναλλακτική είναι η συνέχισή του μέσω της Ελλάδας, η οποία επίσης θα προμηθεύεται μέρος του ρωσικού αερίου. Ο αγωγός στη συνέχεια θα διακλαδίζεται σε δύο τμήματα. Το ένα θα διασχίζει τη Βόρεια Ελλάδα και μέσω του υποθαλάσσιου αγωγού IGI/Poseidon θα μεταφέρει αέριο στην Ιταλία. Το άλλο θα κατευθυνθεί βόρεια, στο ύψος της Κεντρικής Μακεδονίας, και θα μεταφέρει αέριο στην Αυστρία μέσω του αγωγού Tesla, αφού διασχίσει πρώτα τη Βόρεια Μακεδονία, τη Σερβία και την Ουγγαρία 119. Η πρόκριση της δεύτερης λύσης θα αναβαθμίσει τον ρόλο της χώρας μας ως ενεργειακού κόμβου, αλλά αναμένεται να συναντήσει την ισχυρή αντίδραση των Ηνωμένων Πολιτειών. Σύμφωνα με δηλώσεις ανώτερων στελεχών της Gazprom, οι ρωσικές εξαγωγές φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας και με προορισμό τη Νοτιοανατολική Ευρώπη θα σταματήσουν από τις 31 Δεκεμβρίου Αυτό σημαίνει ότι το ρωσικό φυσικό αέριο προς τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, τη Βόρεια Μακεδονία, την Ελλάδα και την Τουρκία δεν θα παραδοθεί πλέον μέσω του αγωγού Trans Balkan. Η Τουρκία αντίθετα θα αντλήσει τις ποσότητες φυσικού αερίου που της αντιστοιχούν αποκλειστικά μέσω του νέου αγωγού TurkStream. Ο αγωγός TurkStream αποτελεί μια προσπάθεια, από πλευράς Ρωσίας, για την επαναπροώθηση του αγωγού South Stream. Ο αγωγός αυτός είχε παρουσιαστεί, από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους Ευρωπαίους συμμάχους της, ως απευθείας ανταγωνιστικός προς τον «Νότιο Διάδρομο». Με άλλα λόγια υποστηρίζονταν ότι η κατασκευή του South Stream θα εξάλειφε τις πιθανότητες υλοποίησης του «Νοτίου Διαδρόμου», λόγω υπερκάλυψης της ζήτησης του αερίου. Κάτι τέτοιο όμως δεν ίσχυε καθώς ο ρωσικός αγωγός θα κάλυπτε περίπου το 80% της δυναμικότητάς του με το αέριο που μεταφέρεται τώρα στην Ευρώπη μέσω Ουκρανίας Ο Ρόλος της Ελλάδας στην Ενίσχυση της Εθνικής και Ευρωπαϊκής Ενεργειακής Ασφάλειας 1. Γενικά 118 Εκτός από τον υπό κατασκευή TurkStream, υπάρχει ήδη ο αγωγός BlueStream που μεταφέρει εδώ και περίπου μια δεκαετία ρωσικό αέριο στο τουρκικό λιμάνι της Σινώπης, στις ακτές της Μ. Θάλασσας. 119 Βλ. Γ. Στάμκος, «Τουρκία, Ρωσία και TurkStream: Ενεργειακός Κλειδοκράτορας της Ευρώπης;», 22/11/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα tvxs.gr /news/kosmos /toyrkia rosia kai turkstream -energeiakos -kleidokratoras -tis -eyropis, (ημερομηνία πρόσβασης 19/04/2019) 120 Βλ. Θ. Τσακίρης, ό. π., σελ

46 -43- Τα κύρια ζητήματα που σχετίζονται με την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια αφορούν τις πηγές και τις διαδρομές ενεργειακής προμήθειας. Η Ελλάδα θα μπορούσε να παίξει μελλοντικά σημαντικό ρόλο στην ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια, ως δίαυλος που θα διοχετεύει ενέργεια από τη Μέση Ανατολή προς τις ευρωπαϊκές αγορές. Σημαντικές μορφές ενέργειας που εισάγει η χώρα μας από τη Μέση Ανατολή είναι το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και το LNG, που αποτελούν πρωτογενείς μορφές ενέργειας 121. Για τις δύο μορφές αερίου υπάρχει μάλιστα μια έντονη δυναμική ώστε η χώρα μας να καταστεί ενεργειακός κόμβος της περιοχής. Υπάρχουν όμως και βάσιμες προοπτικές ώστε στο μέλλον να γίνει εισαγωγέας, αλλά και διαμετακομιστικός κόμβος, ηλεκτρικής ενέργειας που αποτελεί δευτερογενή μορφή ενέργειας 122. Βασικός στόχος της ενεργειακής πολιτικής της Ελλάδας είναι η μεγιστοποίηση της ενεργειακής της ασφάλειας, σε ανταγωνιστικές τιμές, μέσω πολλαπλών και εναλλακτικών πηγών ενέργειας και οδεύσεων. Η χώρα μας προσβλέπει στην ενίσχυση της περιφερειακής συνεργασίας στον τομέα της ενέργειας, με βασικές αρχές τη διασυνδεσιμότητα (connectivity) και τη συμπληρωματικότητα (complementarity) των σχεδίων ενεργειακών υποδομών στην ευρύτερη περιοχή. Προς την κατεύθυνση αυτή κατατείνουν όλες οι διεθνείς επαφές της, τόσο σε διακρατικό επίπεδο με κράτη της ευρύτερης περιοχής της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, των Δυτικών Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου (Κύπρος, Ισραήλ, Αίγυπτος, Ιορδανία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κροατία, Σερβία), αλλά και σε πολυμερές πλαίσιο (ΕΕ, Ενεργειακή Ένωση (Energy Union) 123, Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας, V , κ.ά.) Το άνοιγμα του «Νότιου Ενεργειακού Διαδρόμου» προκειμένου να μεταφερθεί στην Ευρώπη φυσικό αέριο από νέες πηγές εφοδιασμού, πέραν του ρωσικού, κατέστη προτεραιότητα της ενεργειακής στρατηγικής της ΕΕ στις αρχές της δεκαετίας του Ο βασικός στόχος, όπως τότε, έτσι και σήμερα, είναι η διαφοροποίηση των πηγών και των διαδρομών τροφοδοσίας φυσικού αερίου. Ο «Νότιος Διάδρομος 125», στην τρέχουσα μορφή του, ικανοποιεί την απαίτηση διαφοροποίησης των διαδρομών τροφοδοσίας αλλά όχι κατ ανάγκη και την απαίτηση για διαφοροποίηση των πηγών τροφοδοσίας. Υπάρχει πλέον μια νέα αρχιτεκτονική, που θα πρέπει να εξεταστεί για τη διαμόρφωση του «Νότιου Διαδρόμου», με πολλαπλούς αγωγούς και τερματικούς σταθμούς LNG, με πολλαπλά σημεία εισόδου και με έναν ορισμένο αριθμό υποψήφιων προμηθευτών. 2. Ενίσχυση της Εθνικής και Περιφερειακής Ενεργειακής Ασφάλειας 121 Ως πρωτογενής ενέργεια (primary energy) ορίζεται η ενέργεια που προέρχεται κατευθείαν από τον ήλιο ή τη γη (ορυκτά και πυρηνικά καύσιμα) και δεν απαιτείται επεξεργασία για τη μετατροπή της σε χρήσιμη ενέργεια. 122 Ως δευτερογενής ενέργεια (secondary energy) ορίζεται η ενέργεια που προκύπτει από τη μετατροπή πρωτογενούς ενέργειας, μέσω χημικών, φυσικών, μηχανικών, θερμικών ή πυρηνικών δράσεων (π.χ. βενζίνη, ηλεκτρική ισχύς), για να χρησιμοποιηθεί ως χρήσιμη ενέργεια. 123 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε, τον Φεβρουάριο του 2015, μια νέα στρατηγική για μια ανθεκτική Ενεργειακή Ένωση με μια πολιτική που να λαμβάνει υπόψη την κλιματική αλλαγή. Ο στόχος της Ενεργειακής Ένωσης είναι να προσφέρει στους καταναλωτές της ΕΕ νοικοκυριά και επιχειρήσεις ασφαλή, βιώσιμη, ανταγωνιστική και οικονομική ενέργεια. 124 Η V4+2 πρόκειται για μια συμμαχία έξι κρατών της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Τσεχική Δημοκρατία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σλοβακία (the Visegrád Group V4), Βουλγαρία και Ρουμανία (+2) που σκοπό της έχει την προώθηση της ευρωπαϊκής τους ολοκλήρωσης, καθώς και τη συνεργασία σε θέματα στρατιωτικής, οικονομικής και ενεργειακής φύσης. 125 Βλ. Κεφάλαιο 3.14: «Οδεύσεις Φυσικού Αερίου μέσω Ελλάδας».

47 -44- Η βελτίωση της εθνικής ενεργειακής ασφάλειας αλλά και αυτής της ευρύτερης περιοχής, αποτελεί συνεχή επιδίωξη για τη χώρα μας, όπως άλλωστε φαίνεται από τα ακόλουθα έργα που έχουν πραγματοποιηθεί ή βρίσκονται σε πορεία υλοποίησης: α. Η ασφάλεια του πετρελαϊκού εφοδιασμού της Ελλάδας και η τήρηση των σχετικών αποθεμάτων είναι σύμφωνη με τις Οδηγίες του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας και της ΕΕ. β. Η διασυνοριακή μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας, μέσω διεθνών διασυνδέσεων, έχει βελτιωθεί σημαντικά τα τελευταία δέκα χρόνια μετά τις νέες διασυνδέσεις υψηλής τάσης (ΗV) με την Τουρκία, τη Βόρεια Μακεδονία, τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Στο πλαίσιο αυτό επιδιώκεται επίσης η υλοποίηση του EuroAsia Interconnector Quantum Cable και αυτή του EuroAfrica Interconnector. γ. Η μεταφορά και η τροφοδοσία του φυσικού αερίου εμφανίζονται σχετικά διαφοροποιημένες, ενώ συνεχίζεται η περαιτέρω ενίσχυσή τους με τα εξής έργα: (1) Κατασκευή του αγωγού TAP, (2) Επιδίωξη της διέλευσης της προέκτασης του αγωγού TurkStream μέσω Ελλάδας, (3) Υλοποίηση του έργου των διαδοχικών αγωγών EastMed και IGI/Poseidon, (4) Διασύνδεση Ελλάδας Βουλγαρίας μέσω του αγωγού IGB, (5) Ανάπτυξη του Κάθετου Διαδρόμου που αποτελεί το άθροισμα των υφιστάμενων και σχεδιαζόμενων ενεργειακών υποδομών φυσικού αερίου των Βαλκανίων, με σημείο εκκίνησης τους τερματικούς σταθμούς LNG Ρεβυθούσας και Αλεξανδρούπολης. Το υπόψη σύστημα αγωγών θα περιλαμβάνει εκτός των άλλων οδών και τον ΤΑΡ. Συγκεκριμένα θα προωθεί το αέριο από τον σταθμό LNG Ρεβυθούσας, τον υπό σχεδίαση υπεράκτιο σταθμό LNG στην Αλεξανδρούπολη αλλά και από άλλες πηγές, προς τη Ρουμανία και την Ουγγαρία, μέσω του υπό ανάπτυξη αγωγού IGB. Επίσης μέσω του Κάθετου Διαδρόμου η Ελλάδα θα είναι σε θέση να τροφοδοτήσει με φυσικό αέριο τη Σερβία, μέσω του σχεδιαζόμενου Διασυνδετήριου αγωγού Βουλγαρίας - Σερβίας [Interconnector Bulgaria Serbia (IBS)], καθώς και τη Μολδαβία όπως και τη μεγάλη αγορά της Ουκρανίας. (6) Διασύνδεση Ελλάδας Βόρειας Μακεδονίας μέσω του Διασυνδετήριου αγωγού Ελλάδας Βόρειας Μακεδονίας [Interconnector Greece FYROM (IGF)], του οποίου η υλοποίηση εξετάζεται και είναι πιθανό να κατασκευαστεί μέχρι το (7) Προώθηση της υλοποίησης του αγωγού Ionian Adriatic Pipeline (IAP), που θα συνδέεται στην Αλβανία με τον TAP και από εκεί θα κατευθύνεται βόρεια, διαδοχικά σε Μαυροβούνιο, Βοζνία Ερζεγοβίνη και Κροατία. (8) Ολοκλήρωση της επέκτασης του τερματικού σταθμού LNG, στη Ρεβυθούσα, εντός του 2018,

48 -45- (9) Κατασκευή Πλωτού Σταθμού Υποδοχής, Προσωρινής Αποθήκευσης και Αεριοποίησης [Floating Storage Regasification Unit (FSRU)] LNG, στην Αλεξανδρούπολη, που βρίσκεται σε εξέλιξη και αναμένεται να περατωθεί μέχρι το 2021 και (10) Κατασκευή υπόγειας αποθήκης φυσικού αερίου στη Νότια Καβάλα, η οποία αναμένεται να ολοκληρωθεί το Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο (LNG) Από το 2020 και μετά οι αγωγοί που θα προμηθεύουν με φυσικό αέριο την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης «Νότιος Διάδρομος» και TurkStream θα περνούν μέσα από την Τουρκία. Αυτό σημαίνει ότι το ρωσικό και το αζέρικο αέριο, αλλά και επιπλέον το αέριο από το Ιράν, το Τουρκμενιστάν και ενδεχομένως το Ισραήλ, θα περνούν μέσω της γειτονικής χώρας. Επομένως τα τερματικά LNG στην Αλεξανδρούπολη και τη Ρεβυθούσα θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση της ασφάλειας εφοδιασμού της ευρύτερης περιοχής, καθώς δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις για την κατασκευή αντίστοιχων μονάδων σε άλλες περιοχές, όπως η Μαύρη Θάλασσα. Με την ολοκλήρωση των υποδομών LNG σε Ρεβυθούσα και Αλεξανδρούπολη η Ελλάδα θα αναβαθμιστεί ως ενεργειακός κόμβος, αφού είναι σαφώς διαφορετικό να περνάει ένας αγωγός από το έδαφος μιας χώρας και διαφορετικό να αποτελεί την «πύλη εισόδου» για το αέριο. Όσον αφορά το LNG, θα πρέπει να σημειωθεί ότι είναι κατεξοχήν διεθνές προϊόν, ακριβώς όπως το πετρέλαιο, καθώς μεταφέρεται παντού με δεξαμενόπλοια και οι τιμές του καθορίζονται σε παγκόσμια κλίμακα. Την ίδια στιγμή οι αγωγοί φυσικού αερίου δεν έχουν παρά μόνο περιφερειακή επιρροή Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) Η ανάπτυξη των ΑΠΕ αποτελεί προτεραιότητα για την ΕΕ και κατ επέκταση για τη χώρας μας, καθώς συντελεί στην αειφόρο ενεργειακή παραγωγή και φυσικά την απεξάρτηση από εισαγωγές ενέργειας. Πρόκειται δε για καθαρές μορφές ενέργειας, «φιλικές» προς το περιβάλλον που δεν αποδεσμεύουν υδρογονάνθρακες, διοξείδιο του άνθρακα ή τοξικά και ραδιενεργά απόβλητα. Οι στόχοι, σε σχέση με τις ΑΠΕ, που έχει θέσει η ΕΕ και αντίστοιχα η χώρα μας, για το 2020, φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Ευρωπαϊκή Ένωση Μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου κατά 20%, σε σχέση με τα επίπεδα του Διείσδυση των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας κατά 20%. Εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας Ελλάδα Μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου κατά 4%, σε σχέση με τα επίπεδα του Διείσδυση των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας κατά 20%. Εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας 126 Βλ. Κ. Σταμπολής, ό. π., (Διάλεξη στη ΣΕΘΑ). 127 Βλ. Μ. Θεοδώρου, ό. π., (Διάλεξη στη ΣΕΘΑ). 128 Βλ. «Πλωτή Μονάδα LNG στην Αλεξανδρούπολη», πηγή εφημερίδα «Πρώτο Θέμα», 18/02/2019, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα (ημερομηνία πρόσβασης 22/04/2019)

49 -46- κατά 20%. κατά 20%. Διασύνδεση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας κατά 10%. Βάσει τον στόχων του 2020 και σύμφωνα με τα στοιχεία του 2016, όσον αφορά την Ελλάδα, το ποσοστό συμμετοχής των ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας 129 διαμορφώθηκε στο 15,22%. Το ποσοστό συμμετοχής των ΑΠΕ στην ακαθάριστη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας ανήλθε στο 23,8%, ενώ η συμμετοχή της ενέργειας που παράγεται από ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση και ψύξη ανήλθε σε 24,48%. Υπήρξε επίσης μείωση της ακαθάριστης κατανάλωσης ενέργειας κατά 23,6%, ενώ η συμμετοχή της ενέργειας που παράγεται από ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας στις μεταφορές παρουσίασε υστέρηση, ανερχόμενη μόλις στο 1,38% 130. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 1. Η σύμπραξη της Άγκυρας με τη Μόσχα και την Τεχεράνη, και η ταυτόχρονη απομάκρυνσή της από τη Δύση αλλάζουν άρδην τα γεωπολιτικά δεδομένα και την κατανομή ισχύος στη Μέση Ανατολή. Η αλλαγή πλεύσης της Τουρκίας όμως δεν αποκλείεται να είναι προσωρινής φύσεως, καθώς παρόλη την ένταση στις σχέσεις της με τις Ηνωμένες Πολιτείες και ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, δεν έχει αποκόψει τους δεσμούς της με το δυτικό κόσμο. Όσο απομακρύνεται η Τουρκία από τη Δύση, τόσο αναβαθμίζεται γεωπολιτικά η θέση της Ελλάδας. 2. Η Ελλάδα και η Τουρκία συνδέονται με αμοιβαία συμφέροντα, λόγω της όδευσης του «Νότιου Ενεργειακού Διαδρόμου» που περνάει από το έδαφός της γείτονος, πριν εισέλθει στη χώρα μας. Το ίδιο θα συμβεί και στην περίπτωση που η προέκταση του TurkStream υλοποιηθεί εντός της ελληνικής επικράτειας, πριν καταλήξει στις ευρωπαϊκές χώρες κατανάλωσης. 3. Το γεγονός ότι η Τουρκία παρέμεινε εκτός του «Φόρουμ για το Φυσικό Αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο» αποτελεί σαφή ένδειξη ότι απομονώνεται περεταίρω πολιτικά στην περιοχή. Μια τέτοια εξέλιξη ενισχύει την πεποίθηση ότι θα μείνει τελικά εκτός των χωρών διαμετακόμισης του φυσικού αερίου της Νοτιοανατολικής Μεσογείου προς τις αγορές της Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό, και με δεδομένο ότι η Άγκυρα αισθάνεται περιορισμένη από την ελληνική και κυπριακή θαλάσσια ζώνη, διαφαίνεται ότι θα αυξήσει την επιθετικότητά της ώστε να εκδηλώσει την αντίθεσή της στο διαμορφούμενο γεωπολιτικό περιβάλλον 131. Ως εκ τούτου θα συνεχίσει να διεκδικεί μέρος της παραγωγής και διαμετακόμισης του αερίου της περιοχής, προκειμένου να επιτύχει την περαιτέρω γεωπολιτική της αναβάθμιση. 129 Ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας: Πρωτογενής παραγωγή + εισαγωγές εξαγωγές + μεταβολή αποθεμάτων = Ακαθάριστη εγχώρια κατανάλωση ενέργειας. Επίσης ακαθάριστη εγχώρια κατανάλωση απώλειες ηλεκτροπαραγωγής = Ακαθάριστη τελική κατανάλωση. Τέλος, ακαθάριστη τελική κατανάλωση απώλειες δικτύων = Τελική κατανάλωση. 130 Βλ. Μ. Θεοδώρου ό. π., (Διάλεξη στο πλαίσιο του Σεμιναρίου «Σίκινος»). 131 Ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές, η Άγκυρα προχωράει σε κλιμάκωση της έντασης με την αποστολή του πλωτού γεωτρύπανου Fatih (Πορθητής) και του ερευνητικού σκάφους Barbaros, για έρευνες υδρογονανθράκων εντός της κυπριακής ΑΟΖ. Η Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής, Φεντερίκα Μογκερίνι, κάλεσε την Τουρκία να αποφύγει κάθε παράνομη ενέργεια, τονίζοντας ότι η Ευρώπη θα απαντήσει, δείχνοντας αλληλεγγύη στη Λευκωσία. Την αντίθεσή του στις τουρκικές ενέργειες εξέφρασε και το State Department.

50 Φυσικό επόμενο είναι επίσης να υπάρξει αύξηση των πιέσεων για επανεκκίνηση των διαπραγματεύσεων σχετικά με την επίλυση του Κυπριακού από τη Διεθνή Κοινότητα. Η επίλυση του ακανθώδους και χρόνιου αυτού ζητήματος θα συντελέσει στην εξασφάλιση, ως ένα βαθμό, της κρίσιμης ενεργειακά περιοχής της Νοτιοανατολικής Μεσογείου από εστίες αστάθειας και συγκρούσεων. 5. Η εν δυνάμει επιδίωξη της Αιγύπτου να εξασφαλίσει στρατηγική σχέση με την ΕΕ, έχοντας ως διαμεσολαβητές και συνδετικούς κρίκους την Ελλάδα και την Κύπρο, αναβαθμίζει γεωπολιτικά τη χώρα μας. 6. Η αύξηση της παραγωγής υδρογονανθράκων από τις Ηνωμένες Πολιτείες τους προσδίδει τη δυνατότητα, όχι μόνο να καλύψουν τις υψηλές ενεργειακές τους απαιτήσεις, αλλά να δημιουργήσουν και ένα σημαντικό πλεόνασμα για εξαγωγές 132. Συνεπώς εκτός από τη σταδιακή απεξάρτηση των Ηνωμένων Πολιτειών από τις εισαγωγές ενέργειας, είναι δυνατόν να μειωθεί σταδιακά και η ενεργειακή εξάρτηση της γηραιάς ηπείρου από τη Μέση Ανατολή και τη Ρωσία, και να αυξηθεί παράλληλα η πολυμορφία των προμηθευτών και των οδεύσεων. 7. Παρόλο που η Μόσχα έχει επιτύχει μια σταθερή αύξηση στις εμπορικές συμφωνίες, στρατιωτικές επιτυχίες και ανοιχτή διπλωματία με όλες τις πλευρές, η τρέχουσα κατάσταση εμπεριέχει το ρίσκο να είναι προσωρινής φύσης. Η αλληλεπίδραση της Μόσχας με τις χώρες της Μέσης Ανατολής μπορεί να χαρακτηριστεί ότι έχει χαρακτήρα συναλλαγής. Και όταν τα συμφέροντα συγκρούονται, επηρεάζονται οι συμφωνίες οι οποίες μπορεί να έρχονται σε αντίθεση με εκείνα των Ηνωμένων Πολιτειών, που αποτελούν τους εγγυητές της ασφάλειας ορισμένων χωρών της περιοχής σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. 8. Λογικά η σχέση της Ρωσίας με τις χώρες της Μέσης Ανατολής είναι πιθανόν να υποβαθμιστεί όταν γεωπολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα το απαιτήσουν. Για να δημιουργήσει μια μακροχρόνια σχέση, η Μόσχα χρειάζεται να θεσμοθετήσει τη συνεργασία της και να καθιερώσει ένα ανθεκτικό επίπεδο αλληλεπίδρασης. Η συμφωνία για τη μείωση της παραγωγής του πετρελαίου αποτελεί ενδεχόμενα ένδειξη για τις μακροπρόθεσμες στρατηγικές που μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα προκαθορισμένο πλαίσιο συνεργασίας. 9. Αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν ο ισχυρότατος παίχτης στην περιοχή, δε διαθέτουν πλέον τα ερείσματα του παρελθόντος, κυρίως στο υποσύστημα των χωρών του Περσικού Κόλπου 133. Η Ρωσία αναδεικνύεται σε γεωπολιτικό και στρατιωτικό εταίρο για τα καθεστώτα των χωρών που αντιμάχεται η Ουάσιγκτον, έχοντας αποκτήσει εκ νέου ερείσματα στη Συρία και επιδιώκοντας να αποκτήσει σε Λιβύη και Υεμένη. Πάγιος στόχος της είναι η δημιουργία των προϋποθέσεων για την προβολή της ισχύος της στην περιοχή. 132 Στις 30 Δεκεμβρίου 2018, το πρώτο φορτίο σχιστολιθικού αερίου, προερχόμενο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, εκφορτώθηκε στον τερματικό σταθμό LNG της Ρεβυθούσας. 133 Σε γενικές γραμμές οι Ηνωμένες Πολιτείες διατηρούν παραδοσιακά φιλικές σχέσεις με τις χώρες που υπερισχύει το σουνιτικό στοιχείο, ενώ η Ρωσία με εκείνες που υπερισχύει το σιιτικό. Βλ. επίσης Παράρτημα «Ε»/Χάρτης 8: Κατανομή Σουνιτών και Σιιτών Μουσουλμάνων στη Μέση Ανατολή Πηγή: newamericamedia.org.

51 Η επιρροή που εξασκεί η Μόσχα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική της ευχέρεια να διατηρεί στρατιωτικές δυνάμεις στη Συρία και γενικά να διαθέτει τους απαραίτητους πόρους για την απόκτηση ερεισμάτων στη Μέση Ανατολή. Κάτι τέτοιο είναι αμφίβολο εάν θα έχει τη δυνατότητα να συνεχίζει να το πράττει σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, βάσει των οικονομικών, στρατιωτικών και δημογραφικών μεγεθών που τη χαρακτηρίζουν, σε σχέση μάλιστα με τις Ηνωμένες Πολιτείες Στο γεωπολιτικό περιβάλλον της Μέσης Ανατολής παρατηρείται μια πολυπολικότητα που αποτελεί κυρίως επόμενο της διαφοροποίησης ορισμένων χωρών όπως η Τουρκία, η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία από τα στενή σύμπλευση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ηνωμένες Πολιτείες που δείχνουν, προς το παρόν τουλάχιστον, να μην έχουν τη βούληση να εμπλακούν δυναμικά και χαρακτηρίζονται από μη οργανωμένη και σε βάθος χρόνου στρατηγική στην περιοχή. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα σε περιφερειακούς και υπερσυστημικούς δρώντες να αυξήσουν την επιρροή τους στη Μέση Ανατολή. Η Ρωσία μάλιστα φαίνεται να εξελίσσεται σε ρυθμιστική δύναμη, ενώ το Ιράν και η Τουρκία επιχειρούν επίσης να αυξήσουν την επιρροή τους. Άραγε η τάση αυτή θα συνεχίσει να υφίσταται, σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα, ή θα υπάρξει μια δυναμική παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών που θα αλλάξει τα δεδομένα; 12. Στην πολυπολικότητα, σε επίπεδο εθνικών δρώντων, που χαρακτηρίζει το γεωπολιτικό τοπίο της Μέσης Ανατολής, προστίθενται επιπλέον και οι υπερεθνικοί δρώντες. Πρόκειται για οργανισμούς, συνασπισμούς και κοινοπραξίες οικονομικών συμφερόντων που διεκδικούν με τη σειρά τους μέρος της ισχύος από τις παραδοσιακές κρατικές οντότητες, κυρίως σε οικονομικό επίπεδο αλλά και επίπεδο πολιτικής επιρροής. 13. Το μέλλον της ιρανικής οικονομίας και του Ιράν γενικότερα είναι αβέβαιο εξαιτίας των συνεχιζόμενων πιέσεων από τις αμερικανικές κυρώσεις. Λόγω της δεινής οικονομικής κατάστασης που έχει περιέλθει η χώρα, η Κίνα και η Ρωσία είναι πιθανό ότι θα αυξήσουν την παρουσία τους στο Ιράν, όπου θα αντικαταστήσουν ευρωπαϊκές εταιρείες, οι οποίες ενδέχεται να αποχωρήσουν λόγω της αυξημένης αβεβαιότητας. Μετά από μια τέτοια εξέλιξη θα έχει άραγε η ΕΕ λόγους να παραμείνει στο JCPOA; 14. Ο TAP ενδέχεται να καθυστερήσει να τεθεί σε λειτουργία λόγω της αποτυχίας εξασφάλισης των απαραίτητων ποσοτήτων αερίου από το Αζερμπαϊτζάν, της μεταβαλλόμενης αρχιτεκτονικής του, αλλά και της ιταλικής αντίδρασης 135. Τα παραπάνω εμπόδια εκτιμάται ότι δεν είναι ικανά να τον καταστήσουν αμετάκλητα ανενεργό. 15. Από γεωπολιτικής πλευράς, ο αγωγός EastMed αποτελεί έναν σημαντικό αγωγό για τη Δύση, χωρίς όμως να αποτελεί αντίδοτο στο ρωσικό αέριο. Σε πιο 134 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/ Γράφημα 10: Δαπάνες για Στρατιωτικούς Εξοπλισμούς ανά χώρα, 2018 Πηγή: International Institute for Strategic Studies και Γράφημα 11: Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) των είκοσι (20) ισχυρότερων Οικονομιών για το 2015 και πρόβλεψη για το 2030 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών. 135 Βλ. Κεφάλαιο 3.11: «Η Ιταλία αναθεωρεί τη Θέση της για τον TAP».

52 -49- μακροπρόθεσμο ορίζοντα η εκμετάλλευση και άλλων κοιτασμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένων ενδεχομένως αυτών της Ελλάδας και της Αιγύπτου, θα μπορούσε να συμβάλλει στην περεταίρω ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης. 16. Οι παραδόσεις του ρωσικού φυσικού αερίου στη Νοτιοανατολική Ευρώπη παραμένουν αβέβαιες μετά το 2020, καθώς προβλέπεται να διακοπεί η λειτουργία των ρωσικών αγωγών μέσω Ουκρανίας, ενώ δεν έχει οριστικοποιηθεί η «διέξοδος» του TurkStream προς τις ευρωπαϊκές αγορές. 17. Η Ελλάδα έχει πλέον τη δυναμική να συμβάλει στη διαφοροποίηση των ενεργειακών οδών και των πηγών τροφοδοσίας, καθώς και την ενοποίηση της ευρωπαϊκής ενεργειακής αγοράς. Η συμβολή της χώρας μας στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας, σε περιφερειακό επίπεδο, θα μπορούσε να αναδειχθεί ως ιδιαίτερα κρίσιμη λόγω μάλιστα και της συνεχιζόμενης αστάθειας στην ευρύτερη περιοχή. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 1. Εξαιτίας της μέχρι στιγμής αποτυχίας εξασφάλισης των απαραίτητων ποσοτήτων φυσικού αερίου εκτός Ρωσίας και της μεταβαλλόμενης αρχιτεκτονικής του «Νότιου Διαδρόμου», υπάρχει η ανάγκη για μία ευρύτερη επαναπροσέγγιση του ζητήματος. Σκοπός θα είναι η επανεξέταση και ο επαναπροσδιορισμός των σχετικών προτεραιοτήτων και προσδοκιών. 2. Η μείωση της τρέχουσας ενεργειακής εξάρτησης της Ελλάδας (73,6% το 2016), προκειμένου να προσεγγίσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (54% το 2016), πρέπει να είναι ένας σταθερός και μη διαπραγματεύσιμος στόχος για τη χώρα μας. Δύναται δε να επιτευχθεί μέσω της μείωσης των εισαγόμενων ενεργειακών ροών, παράλληλα με την αύξηση της εγχώριας ενεργειακής παραγωγής. Στην εγχώρια παραγωγή θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην αξιοποίηση των ΑΠΕ, των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και στην Ενεργειακή Απόδοση, ιδίως στους τομείς των μεταφορών και της οικιακής χρήσης. Θα πρέπει επίσης να σταθεροποιηθεί ή να μειωθεί το σημερινό μερίδιο του λιγνίτη στο ενεργειακό μίγμα της χώρας. 3. Η ισοσκέλιση της γεωπολιτικής αναβάθμισης της Τουρκίας θα μπορούσε να επιτευχθεί με την προέκταση του TurkStream μέσω της χώρας μας. Η Ελλάδα με συμμάχους τη Γαλλία και την Ιταλία, οι οποίες έχουν συμφέρον να στηρίξουν την «αναζωογόνηση» του South Stream, θα πρέπει να επιδιώξει να περάσει από τα εδάφη της το ρωσικό αέριο του υπόψη αγωγού, πιθανότατα μέσω ενός νέου αγωγού που θα αποτελεί αναβίωση του παλιού Διασυνδετήριου Αγωγού Τουρκίας Ελλάδας Ιταλίας [Interconnector Turkey Greece Italy (ITGI)]. Εφόσον η ελληνική κυβέρνηση αποφασίσει να κινηθεί σε αυτό το μήκος κύματος, θα πρέπει να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει αντιδράσεις και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού. 4. Η Ελλάδα και η Κύπρος θα πρέπει να συνεχίσουν σταθερά να επιδιώκουν την ευρωπαϊκή, αμερικανική και περιφερειακή αλληλεγγύη απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα, όσον αφορά στην εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων στην

53 -50- ελληνική και την κυπριακή ΑΟΖ. Η εμπλοκή αμερικανικών εταιρειών και εταιρειών μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, στην εκμετάλλευση των παραπάνω κοιτασμάτων, αποτελεί επιπλέον εγγύηση για την αποτροπή προκλητικών ενεργειών από την πλευρά της Άγκυρας. 5. Παράλληλα, η χώρα μας είναι απαραίτητο να «θωρακιστεί» περεταίρω σε στρατιωτικό επίπεδο, ώστε να βελτιώσει την αποτρεπτική της ικανότητα. Η δυναμική στον τομέα των υδρογονανθράκων σε Αιγαίο και Νοτιοανατολική Μεσόγειο διαφαίνεται ότι θα αυξήσει ακόμα περισσότερο την ένταση μεταξύ των δύο χωρών, χωρίς να είναι δυνατό να προβλεφθούν οι εξελίξεις. -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ «A» Η λειτουργία της Διεθνούς Αγοράς Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου «Β» Διασύνδεση Τιμής Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου «Γ» Ενεργειακό Χρηματιστήριο «Δ» Ενεργειακή Απόδοση «Ε» Χάρτες «ΣΤ» Γραφήματα «Ζ» Πίνακες «Η» Βιβλιογραφία

54 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΓΟΡΑΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ Η διακύμανση των τιμών του πετρελαίου αποτελεί έναν σημαντικό οικονομικό αλλά και γεωπολιτικό δείκτη, ο οποίος σχετίζεται στενά με την ενεργειακή ασφάλεια. Πως όμως οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις επηρεάζουν τον τομέα της ενέργειας; Η σταθερότητα των οικονομιών χωρών όπως οι ευρωπαϊκές, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ιαπωνία, η Κίνα και η Ινδία εξαρτώνται από την ομαλή ροή των υδρογονανθράκων και τη διαμόρφωση των τιμών τους σε λογικά επίπεδα. Αυτό συμβαίνει λόγω της μεγάλης εξάρτησής τους από τις εισαγωγές ενέργειας. Ορισμένες οικονομίες μάλιστα, όπως οι ευρωπαϊκές και εκείνη των Ηνωμένων Πολιτειών, εξαρτώνται και έμμεσα από τη ροή της ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς προμηθεύονται πλέον για τις οικονομίες τους φθηνά βιομηχανικά προϊόντα από ασιατικές χώρες, όπως η Κίνα, η Ινδία και το Μπαγκλαντές. Οι όποιες λοιπόν αναταράξεις σε χώρες που εξάγουν μεγάλες ποσότητες πετρελαίου επιδρούν στον ευρύτερο γεωπολιτικό χώρο με ανυπολόγιστες οικονομικές συνέπειες. Οι μακροοικονομικές ανακατατάξεις καθώς οι διακυμάνσεις στις τιμές του πετρελαίου, έχουν αντίκτυπο στον τομέα της μακροοικονομίας 136. Με άλλα λόγια οι τιμές του μαύρου χρυσού επηρεάζουν το ύψος της οικονομικής δραστηριότητας. Πιο συγκεκριμένα, όταν η τιμή του ανεβαίνει ενθαρρύνονται οι νέες επενδύσεις σε ενεργειακές υποδομές. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η παραγωγή και υπάρχει μεγαλύτερη προσφορά. Όπως είναι όμως φυσικό, η ακριβή ενέργεια οδηγεί σε μείωση της οικονομικής δραστηριότητας. Από την άλλη πλευρά, η τιμή του πετρελαίου θα πέσει κατακόρυφα κατά τη χρονική συγκυρία όπου η μεγάλη προσφορά του θα συμπέσει χρονικά με κάμψη της ζήτησης λόγω οικονομικής δυσπραγίας. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που ρυθμίζουν τις πετρελαϊκές αγορές είναι οι ακόλουθοι: 1. Ο χαρακτήρας και η φύση των ρίσκων με βάση τα υπάρχοντα αποθέματα: Μπορεί να είναι βέβαιο ότι υπάρχουν αποδεδειγμένα αποθέματα υδρογονανθράκων σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, υπάρχει όμως και το σχετικό ρίσκο για την 136 Μακροοικονομία είναι ο τομέας των οικονομικών ο οποίος μελετάει την οικονομία σαν σύνολο, όπως είναι η μελέτη της οικονομίας μιας χώρας ή ενός συνόλου χωρών, σε αντίθεση με την μικροοικονομική η οποία μελετά τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων σε ατομικό επίπεδο.

55 Α-2 εκμετάλλευσή τους λόγω του πολιτικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένων των πολιτισμικών, εθνοτικών και θρησκευτικών παραγόντων. Κατά συνέπεια, το ασταθές γεωπολιτικό περιβάλλον της Μέσης Ανατολής δημιουργεί αμφιβολίες για τη μελλοντική δυνατότητα αξιοποίησης των αποθεμάτων της περιοχής, για τα οποία υπάρχουν οι προϋποθέσεις να γίνουν εκμεταλλεύσιμα. 2. Εξίσου αρνητικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση των τιμών μπορεί να έχουν και άλλοι αστάθμητοι παράγοντες όπως τα διάφορα φυσικά φαινόμενα (σεισμοί, τσουνάμι, αμμοθύελλες, τυφώνες κ.λπ.). Τα φαινόμενα αυτά είναι δυνατό να προκαλέσουν καταστροφές σε υποδομές και να επιβραδύνουν χρονικά τους ρυθμούς εξόρυξης, μεταφοράς και επεξεργασίας του πετρελαίου. 3. Παρόμοιες επιπτώσεις μπορούν επίσης να επιφέρουν η πειρατεία σε βάρος δεξαμενοπλοίων και οι τρομοκρατικές ενέργειες που στοχοποιούν πετρελαϊκές εγκαταστάσεις και διαμετακομιστικές οδεύσεις. 4. Τέλος μεγάλη αμφιβολία προκαλεί η αβεβαιότητα σχετικά με τα πιθανά μεγέθη των πετρελαϊκών αποθεμάτων. Τα μοντέλα που χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό τους ποικίλουν και δεν είναι αξιόπιστα. Έτσι οι εκτιμήσεις που ανακοινώνονται συνήθως κάθε άλλο παρά ακριβείς είναι. Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει σιγουριά σχετικά με τη διακύμανση των παγκόσμιων αποθεμάτων και για πόσο καιρό θα είναι ακόμα διαθέσιμα. Από περιοχή σε περιοχή μάλιστα υπάρχει διαφορά στην ποιότητα των αποθεμάτων και στην ευκολία πρόσβασης, παράγοντες που καθορίζουν εάν κρίνονται σαν εκμεταλλεύσιμα σύμφωνα με τα τρέχοντα δεδομένα των αγορών. Κατά συνέπεια οι καταναλωτές απευθύνονται εκεί όπου υπάρχει μεγαλύτερη σιγουριά, γεγονός που αυξάνει τις τιμές 137. Τα ίδια δεδομένα ισχύουν λίγο πολύ και για το φυσικό αέριο. -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ) 137 A. Cordesman, & K. Al-Rodhan, ό. π., σελ

56 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗ ΤΙΜΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ Οι τιμές του αργού πετρελαίου και του φυσικού αερίου έχουν ιστορικά κινηθεί παράλληλα, σαν αποτέλεσμα της διασύνδεσης μεταξύ των δύο προϊόντων στις πλευρές προμήθειας και ζήτησης. Από την πλευρά του παραγωγού, η διασύνδεση των τιμών του αργού πετρελαίου και του φυσικού αερίου ωθείται κυρίως από τον ανταγωνισμό για εκμεταλλεύσιμες πηγές στο σημείο εξόρυξης, όπου μπορεί να συνυπάρχουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Υπάρχουν τριών ειδών πηγές από όπου μπορεί να παραχθεί το φυσικό αέριο: 1. Αυτές που παράγουν κυρίως πετρέλαιο, με το φυσικό αέριο να εξάγεται ως υποπροϊόν (associated wells). 2. Αυτές που παράγουν αποκλειστικά φυσικό αέριο, μερικές φορές με μια μικρή ποσότητα πετρελαίου (non-associated wells). 3. Αυτές που παράγουν φυσικό αέριο μαζί με υγρά φυσικού αερίου [Natural Gas Liquids (NGLs)], (condensate wells). Τα οικονομικά μεγέθη που χαρακτηρίζουν τις δύο πρώτες περιπτώσεις (associated και non-associated wells) είναι διαφορετικά μεταξύ τους, καθώς η εκμετάλλευση των πρώτων (associated) εξαρτάται από τη δυναμική της αγοράς πετρελαίου. Από τη στιγμή που οι περισσότερες εταιρείες έρευνας και παραγωγής παράγουν και πετρέλαιο και φυσικό αέριο, θα πρέπει να πάρουν αποφάσεις σχετικά με την κατανομή κεφαλαίων και πόρων που αφορούν στην έρευνα και εκμετάλλευση για το καθένα από τα δύο υπόψη προϊόντα. Έτσι όσον αφορά το φυσικό αέριο που εξάγεται από μια εξέδρα άντλησης πετρελαίου, μια αύξηση στην τιμή του αργού πετρελαίου μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της συνδυασμένης παραγωγής φυσικού αερίου, η οποία είναι πιθανόν με τη σειρά της να ωθήσει προς τα κάτω την τιμή του φυσικού αερίου. Από την άλλη πλευρά, μια αύξηση στην τιμή του αργού πετρελαίου θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της εξόρυξης πετρελαίου, η οποία με τη σειρά της θα μείωνε την εξόρυξη φυσικού αερίου, οδηγώντας ενδεχόμενα σε υψηλότερες τιμές

57 Β-2 φυσικού αερίου. Υπάρχει κάποιο όριο στη διαφορά της τιμής μεταξύ των δύο προϊόντων, το οποίο αποτελεί καταλύτη που μπορεί να ωθήσει τους παραγωγούς να εξορύσσουν μόνον το ένα προϊόν αντί του άλλου, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Σε κάποιο βαθμό λοιπόν, η σχέση τιμής πετρελαίου φυσικού αερίου εξαρτάται από την πηγή του φυσικού αερίου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η σχέση των τιμών τους αποσυνδέθηκε μετά το 2008 και έκτοτε παραμένει διαφοροποιημένη 138. Η αποσύνδεση των τιμών των δύο καυσίμων οφείλεται στην πρόσφατη σχιστολιθική επανάσταση που έχει οδηγήσει σε μεγάλη αύξηση της παραγωγής φυσικού αερίου. Αυτή η αύξηση ώθησε σε μείωση την τιμή του αερίου, σε σχέση με αυτή του αργού πετρελαίου. Στο γεγονός αυτό συνέτεινε και η αδυναμία των καταναλωτών να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, αλλάζοντας την πηγή ενέργειας που χρησιμοποιούν από πετρέλαιο σε φυσικό αέριο. Η διαφοροποίηση των τιμών που σημειώνεται είναι πιθανό να επικρατήσει στο προσεχές μέλλον, εκτός εάν μετριαστεί από μια σημαντική αύξηση των εξαγωγών φυσικού αερίου των Ηνωμένων Πολιτειών υπό τη μορφή LNG. Αντίστοιχα και η αγορά φυσικού αερίου της Ευρώπης δεν ακολουθεί τελευταία τις κινήσεις των τιμών του πετρελαίου, αλλά για διαφορετικούς λόγους σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εδώ το αέριο που προέρχεται από κάποιον προμηθευτή και μεταφέρεται σε ορισμένο σημείο παράδοσης, έχει αρχίσει να ανταγωνίζεται με το αέριο που προέρχεται από κάποιον άλλο προμηθευτή και μεταφέρεται σε άλλο σημείο παράδοσης. Καθώς η αγορά του αερίου δεν περιορίζεται πια σε τοπικό επίπεδο, με τον μεγάλο αριθμό των διασυνδέσεων (interconnectors) και των αγωγών που κατασκευάζονται συνεχώς, προκαλεί την αύξηση του ανταγωνισμού και την πίεση των τιμών σε χαμηλότερα επίπεδα. Το φυσικό αέριο ανταγωνίζεται επίσης με το LNG που και αυτό με τη σειρά του προέρχεται από έναν συνεχώς αυξανόμενο αριθμό χωρών παραγωγής. Συνοψίζοντας, έχει υπάρξει μια μετατόπιση προς μια περισσότερο παγκοσμιοποιημένη αγορά για το αέριο, όπου θα μπορεί να μεταφερθεί ευκολότερα. Παράλληλα ο σύνδεσμος υποκατάστασης με το πετρέλαιο έχει διακοπεί, με αποτέλεσμα τα δύο αυτά προϊόντα να μην ανταγωνίζονται πλέον το ένα με το άλλο όπως κατά το παρελθόν 139. Στο μέλλον προβλέπεται ότι η σχέση μεταξύ των δύο αγαθών δεν θα είναι πλέον τόσο ισχυρή, όσο ήταν στο παρελθόν. Το πετρέλαιο πάντως, ως πλουτοπαραγωγική και ενεργειακή πηγή, δεν έχει πλέον την ίδια σημασία που είχε άλλοτε. Οι διακυμάνσεις στην τιμή του εξακολουθούν βέβαια να επηρεάζουν τις οικονομίες των προηγημένων κρατών, αλλά σε μικρότερο βαθμό από όσο τις επηρέαζαν μέχρι και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο «μαύρος χρυσός» θα εξακολουθήσει να είναι ο 138 Βλ. Παράρτημα «ΣΤ»/ Γράφημα 12: Σχέση Τιμής Αργού Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου στις Ηνωμένες Πολιτείες Πηγή: CME Group. 139 Βλ. T. Paraskova, «Why Oil and Natural Gas Prices are Diverging», 29/08/2018, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα Energy/ Energy-General/ Why-Oil-And-Natural-Gas-Prices-Are-Diverging.html (ημερομηνία πρόσβασης 19/04/2019)

58 Β-3 ηγέτης στην παγκόσμια ενεργειακή αγορά και η τιμή του θα αποτελεί έναν αξιόπιστο δείκτη για την τιμή της ενέργειας, γενικότερα, σε παγκόσμια κλίμακα. -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ)

59 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟ Στο κείμενο της συμφωνίας για την αξιολόγηση του τρίτου ελληνικού προγράμματος 140, γίνεται εκτενής αναφορά στις νέες προδιαγραφές λειτουργίας της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Εκεί αναφέρεται επίσης η απαίτηση να έχουν δημιουργηθεί και να είναι πλήρως λειτουργικές οι τέσσερις νέες αγορές του ηλεκτρισμού η αγορά προθεσμιακών προϊόντων, η προ ημερήσια αγορά, η ενδοημερήσια αγορά και η αγορά εξισορρόπησης μέχρι τον Αύγουστο του Στο παραπάνω πλαίσιο ξεκίνησε η λειτουργία του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας ΑΕ (ΕΧΕ Α.Ε.), μέσω του οποίου θα πραγματοποιούνται οι ενεργειακές συναλλαγές από τα μέσα του 2019 και θα συμμετάσχει η χώρα μας στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας. Το ΕΧΕ Α.Ε. θα διαχειρίζεται τις αγορές ενέργειας και τις ενεργειακές χρηματοπιστωτικές αγορές, σύμφωνα με τις διατάξεις των ν. 4425/2016 και 4512/ και των κατ εξουσιοδότηση αυτού εκδιδομένων πράξεων. Θα αντικαταστήσει δε το υφιστάμενο μοντέλο λειτουργίας της χονδρεμπορικής αγοράς (σύστημα Pool), καθιστώντας την εγχώρια αγορά μέρος της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς. Η θέσπιση του Ενεργειακού Χρηματιστηρίου σημαίνει ότι οι ενεργειακές συναλλαγές δεν θα πραγματοποιούνται πλέον υπό τον στενό έλεγχο του κράτους ή των κρατικών εταιρειών, αλλά με όρους αγοράς από τους συμμετέχοντες. Στο νέο περιβάλλον αγοράς που δημιουργείται θα συναντιούνται και θα συναλλάσσονται οι πωλητές, οι παραγωγοί και οι έμποροι ενέργειας με τους αγοραστές, δηλαδή τις εταιρείες προμήθειας, τους μεγάλους καταναλωτές και τους εκπροσώπους φορτίου. Οι βασικές επιδιώξεις της αναδιάρθρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας είναι η μείωση του ενεργειακού κόστους και η ενίσχυση της ασφάλειας εφοδιασμού, μέσω της αποτελεσματικής διαμόρφωσης και σταδιακής σύγκλισης της τιμής προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας. Οι τιθέμενοι στόχοι θα πραγματοποιηθούν με τη χρήση μηχανισμών όπως το Ενεργειακό Χρηματιστήριο και με την ενίσχυση και διεύρυνση των διασυνδέσεων μεταξύ των Κρατών-Μελών της Ένωσης. 140 Αφορά το τρίτο και τελευταίο πρόγραμμα χρηματοδοτικής συνδρομής για την Ελλάδα, στα πλαίσια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, το οποίο ολοκληρώθηκε στις 20 Αυγούστου Ο ν. 4425/2016 έχει θέμα: «Επείγουσες Ρυθμίσεις των Υπουργείων Οικονομικών, Περιβάλλοντος, Ενέργειας, Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων και Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης για την Εφαρμογή της Συμφωνίας Δημοσιονομικών Στόχων» και ο ν. 4512/2018 έχει θέμα: «Ρυθμίσεις για την εφαρμογή των Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων του Προγράμματος Οικονομικής Προσαρμογής και άλλες διατάξεις».

60 Γ-2 Η ενιαία αγορά που επιδιώκεται να δομηθεί (Target Model), θα ενισχύσει σημαντικά και τις βιομηχανίες, καθώς αφενός θα διαμορφωθούν οικονομικά προσιτές τιμές ενέργειας, ενώ αφετέρου θα μπορούν και οι ίδιες να συμμετέχουν στην αγορά. Η συμμετοχή τους θα επιτευχθεί με την σύναψη συμβολαίων με παραγωγούς ηλεκτρικής ενέργειας, κάνοντας αντιστάθμιση και ελέγχοντας πλήρως το ενεργειακό κόστος σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ήδη προχωρήσει στην ενοποίηση των προ-ημερησίων χονδρεμπορικών αγορών ηλεκτρικής ενέργειας. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η προ-ημερήσια αγορά μας πρόκειται να συζευχθεί με την Ιταλία και αργότερα τη Βουλγαρία, αλλά και όμορες χώρες της ενεργειακής κοινότητας που θα πληρούν τα ανάλογα κριτήρια ετοιμότητας. Στην αρχική σύνθεση του ΕΧΕ συμμετέχουν οι παρακάτω μέτοχοι με τα αντίστοιχα ποσοστά που αναγράφονται παραπλεύρως: 1. ΛΑΓΗΕ (22%), 2. ΑΔΜΗΕ (20%), 3. ΔΕΣΦΑ (7%), 4. Χρηματιστήριο Αθηνών (31%) και 5. Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (20%). -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ)

61 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» 1. Γενικά ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ Ο στόχος της Ενεργειακής Απόδοσης είναι να επιτύχει μικρότερη σπατάλη στη χρησιμοποίηση της ενέργειας που απαιτείται στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η ώθηση αυτή για βελτίωση της απόδοσης έχει πάρει παγκόσμιες διαστάσεις, καθώς παρέχει έναν τρόπο μείωσης των σχετικών με την ενέργεια δαπανών, τη συνέχιση της κάλυψης των παγκόσμιων ενεργειακών αναγκών και τη μικρότερη επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Η Ενεργειακή Απόδοση έχει καταστεί παγκόσμια προτεραιότητα. Ωφελεί τους καταναλωτές με την ενίσχυση της αγοραστικής τους δύναμης, τις εταιρείες με τη μείωση των δαπανών τους, αλλά και τις εθνικές κυβερνήσεις με την περικοπή των λογαριασμών κατανάλωσης ενέργειας. Παράλληλα συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2), που επιδιώκεται στον αγώνα για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη και γενικότερα της προστασίας του περιβάλλοντος. 2. Ορισμοί Ενεργειακής Έντασης και Ενεργειακής Απόδοσης α. Η Ενεργειακή Ένταση (Energy Intensity) αναφέρεται στην ποσότητα της ενέργειας που απαιτείται να καταναλωθεί ανά μονάδα παραγωγής ή δραστηριότητας. Χρησιμοποιώντας λιγότερη ενέργεια για την παραγωγή ενός προϊόντος, μειώνεται η ένταση. β. Η Ενεργειακή Απόδοση (Energy Efficiency) βελτιώνεται όταν ένα δεδομένο επίπεδο επιδόσεων επιτυγχάνεται με μειωμένα ποσά ενέργειας ή όταν οι επιδόσεις βελτιώνονται για ένα δεδομένο ποσό ενέργειας. Η βελτίωση της απόδοσης στις διαδικασίες και στον εξοπλισμό, καθώς και άλλοι παράγοντες, μπορούν να συνεισφέρουν σε μετρήσιμες μειώσεις της ενεργειακής έντασης. Στην κατηγορία των άλλων παραγόντων περιλαμβάνονται οι δομικές αλλαγές και οι παράγοντες συμπεριφοράς. Οι μειώσεις στην Ενεργειακή Ένταση αποτελούν μια παράμετρο βελτίωσης της Ενεργειακής Απόδοσης, εφόσον η Ενεργειακή Ένταση αντιπροσωπεύεται σε ενδεδειγμένο επίπεδο επιμερισμού, ώστε να παρέχει ουσιαστική ερμηνεία, και άλλοι παράγοντες ερμηνείας και συμπεριφοράς έχουν απομονωθεί.

62 Δ-2 Η διάκριση μεταξύ Ενεργειακής Έντασης και Ενεργειακής Απόδοσης είναι σημαντική, όταν τη βάση για τη σύγκριση αποτελούν πολλαπλές τεχνολογίες ή πολλαπλά προϊόντα. Καθώς δεν είναι λογικό να συγκρίνουμε την Ενεργειακή Απόδοση της παραγωγής χάλυβα με την Ενεργειακή Απόδοση της παραγωγής αιθανόλης, είναι δυνατό να εξετάσουμε με ενιαίο τρόπο την Ενεργειακή Ένταση σε ολόκληρη τη βιομηχανική παραγωγή. Άλλοι παράγοντες που μπορούν να ερμηνευτούν, αλλά δεν έχουν σχέση με το είδος της ενέργειας που χρησιμοποιείται, μπορούν να προκαλέσουν αλλαγές στη χρησιμοποίηση της ενέργειας. Τέτοιου είδους αλλαγές μπορεί να είναι δομικές, συμπεριφοράς ή μπορεί να οφείλονται σε παράγοντες όπως ο καιρός, πάνω στον οποίο δεν έχουμε τον έλεγχο. Αυτοί οι παράγοντες μερικές φορές αναφέρονται συνολικά σαν «δομικά στοιχεία» και δημιουργούν αλλαγή στη χρήση της ενέργειας ανά μονάδα μέτρησης της εξόδου, χωρίς όμως να αντανακλούν βελτιώσεις στη βασική απόδοση της χρήσης ενέργειας Ενεργειακή Απόδοση και Εξοικονόμηση Ενέργειας H Ενεργειακή Απόδοση αναφέρεται στις προσπάθειες που γίνονται για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας ενός συστήματος, όπως ένα κτίριο, ένα εργοστάσιο ή ένα όχημα, ενώ επιτελεί τις ίδιες λειτουργίες. Μετριέται από την αναλογία της ενέργειας που χρησιμοποιείται για να εκτελέσει την πραγματική λειτουργία και της συνολικής ενέργειας που καταναλώνεται από το σύστημα. Ο στόχος είναι να βελτιστοποιηθεί η χρήση της ενέργειας ελαχιστοποιώντας τις απώλειες. Η Ενεργειακή Απόδοση δεν είναι συνώνυμη με την εξοικονόμηση ενέργειας (energy conservation), παρόλο που και οι δύο έννοιες σχετίζονται με την οικονομία στην κατανάλωση ενέργειας. Η εξοικονόμηση ενέργειας θα μπορούσε να οριστεί σαν «οποιαδήποτε προσπάθεια με την οποία επιτυγχάνεται περιορισμός της σπατάλης των ενεργειακών αποθεμάτων». Παράδειγμα εξοικονόμησης ενέργειας είναι το χαμήλωμα του θερμοστάτη, έναν ή δύο βαθμούς, σε κάποιον θερμαινόμενο χώρο. Από την άλλη πλευρά, παράδειγμα βελτίωσης της Ενεργειακής Απόδοσης αποτελεί η εγκατάσταση θερμικής μόνωσης ή ενός περισσότερο αποδοτικού λέβητα στο κτήριο, για να θερμάνει το δωμάτιο στην ίδια θερμοκρασία, χρησιμοποιώντας όμως λιγότερη ενέργεια. 4. Νεοεμφανιζόμενες Ενεργειακές Ανάγκες Περίπου 2,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη μας εξακολουθούν να χρησιμοποιούν ξύλα για να μαγειρέψουν τα γεύματά τους και να θερμάνουν στα σπίτια τους, ενώ περίπου 1,2 δισεκατομμύρια εξακολουθούν να στερούνται πρόσβασης σε ηλεκτρική ενέργεια. Επιπλέον, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται συνεχώς και αναμένεται να ανέλθει από τα 7 δισεκατομμύρια που είναι σήμερα, στα Βλ. «Energy Intensity Indicators: Efficiency vs. Intensity», διαθέσιμο στην ιστοσελίδα eere/analysis/energy-intensity-indicators-efficiency-vs-intensity, (ημερομηνία πρόσβασης 04/01/2019)

63 Δ-3 δισεκατομμύρια το Και φυσικά θα απαιτηθεί περισσότερη ενέργεια για να καλυφθούν οι επιπλέον ανάγκες που θα προκύψουν. Η παγκόσμια ενεργειακή ζήτηση λοιπόν αυξάνεται συνεχώς, με το 90% αυτής της αύξησης να πραγματοποιείται εκτός των 36 βιομηχανικών χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) 143. Μόνο η Κίνα και η Ινδία αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το ήμισυ της αύξησης αυτής. 5. Ανομοιόμορφη Ενεργειακή Απόδοση και μια Πρόσφατη Επιβράδυνση Η Ενεργειακή Απόδοση έχει κάνει μεγάλες προόδους σε όλον τον κόσμο. Τα τελευταία 30 χρόνια, οι περισσότερες χώρες έχουν μειώσει κατακόρυφα τη συνολική πρωτογενή ενεργειακή χρήση τους, ανά μονάδα του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) και ανά κάτοικο, σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης [Purchasing Power Parity (PPP)]. Ένα σημαντικό μέρος από τη μείωση της Ενεργειακής Έντασης οφείλεται στη βελτίωση της Ενεργειακής Απόδοσης των τριών μεγάλων τομέων κατανάλωσης ενέργειας, μεταφορών, οικιακής χρήσης και βιομηχανίας. Η Δυτική Ευρώπη, η Ιαπωνία και το Χονγκ Κονγκ κατατάσσονται μεταξύ των περιοχών με τη χαμηλότερη Ενεργειακή Ένταση. Αντίθετα η Ενεργειακή Ένταση στην Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών 144 είναι σχεδόν τρεις φορές υψηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ οι αριθμοί στην Κίνα, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή είναι σχεδόν διπλάσιοι. Στη Βόρεια Αμερική (Ηνωμένες Πολιτείες και Καναδάς), η Ενεργειακή Ένταση είναι σχεδόν μιάμιση φορές αυτή της Ευρώπης. Αλλά αυτή η πρόοδος στον τομέα της Ενεργειακής Απόδοσης έχει επιβραδυνθεί τα τελευταία χρόνια λόγω ζητημάτων ανταγωνιστικότητας, κόστους και διάθεσης κεφαλαίων, καθώς και από την παγκόσμια οικονομική ύφεση. Ειδικά στην Ινδία και την Κίνα, από το 2008, λόγω της οικονομικής κρίσης, το επίκεντρο έχει μετατοπιστεί στην υποστήριξη της ανάπτυξης, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα τη βελτίωση της Ενεργειακής Απόδοσης. Ως εκ τούτου, απαιτείται να δοθεί νέα ώθηση σε κρατικό επίπεδο, με διεθνή συντονισμό και κίνητρα για ανάπτυξη τεχνολογικών καινοτομιών. -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ) 143 Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης [Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD)] ιδρύθηκε το 1961 και προωθεί πολιτικές για τη βελτίωση της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας των ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. 144 Η Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών [Commonwealth of Independent States (CIS)], συγκροτήθηκε όταν διαλύθηκε η πρώην Σοβιετική Ένωση, το Αποτελείται από τις έξης δέκα πρώην σοβιετικές δημοκρατίες: Αρμενία, Λευκορωσία, Καζακστάν, Κιργιζιστάν, Μολδαβία, Ρωσία, Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν, Ουκρανία και Ουζμπεκιστάν.

64 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1: Η Θεωρία της Heartland του Mackinder και της Rimland του Spykman.

65 Ε-2 Χάρτης 2: Απεικόνιση των Θαλάσσιων «Choke Points» της Μέσης Ανατολής Πηγή: JP Morgan Asset Management. Χάρτης 3: Απεικόνιση Αγωγών Πετρελαίου SUMED και East-West Πηγή: TankerTrackers.com

66 Ε-3 Χάρτης 4: «Νότιος Διάδρομος» Φυσικού Αερίου (SCP, TANAP και TAP) Πηγή: TAP AG. Χάρτης 5: Αγωγοί Φυσικού Αερίου EastMed και IGI/Poseidon Πηγή: ΔΕΠΑ.

67 Ε-4 Χάρτης 6: Κοιτάσματα Φυσικού Αερίου Νοτιοανατολικής Μεσογείου Πηγές: European Parliament και Financial Times. Χάρτης 7: Απεικόνιση Αγωγών Φυσικού Αερίου TurkStream και Blue Stream Πηγή: Gazprom.

68 Ε-5 Χάρτης 8: Κατανομή Σουνιτών και Σιιτών Μουσουλμάνων στη Μέση Ανατολή Πηγή: newamericamedia.org -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ)

69 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Γράφημα 1: Πρωτογενής Παραγωγή ανά Μορφή Ενέργειας, 2015 (% της συνολικής παραγωγής) Πηγές: Eurostat και IEA. Γράφημα 2: Κατανομή (%) Παγκόσμιων αποδεδειγμένων Αποθεμάτων Πετρελαίου (1997, 2007 και 2017) Πηγή: BP Statistical Review of World Energy 2018.

70 ΣΤ-2 Γράφημα 3: Κατανομή (%) Παγκόσμιων αποδεδειγμένων Αποθεμάτων Φυσικού Αερίου (1997, 2007 και 2017) Πηγή: BP Statistical Review of World Energy EU-28 China United States Asia* Africa Russia Middle East Rest of the World Γράφημα 4: Παγκόσμια (%) Παραγωγή Ενέργειας ανά Περιοχή, 2015 Πηγή: IEA, Αύγουστος EU-28 China United States Asia* Russia Africa Middle East Rest of the World Γράφημα 5: Παγκόσμια (%) Κατανάλωση Ενέργειας ανά Περιοχή, 2015 Πηγή: IEA, Αύγουστος 2017.

71 ΣΤ-3 Petroleum and Products Solid Fuels Gas Renewables Nuclear Other (0.3 %) Γράφημα 6: Παγκόσμια (%) Παραγωγή Ενέργειας ανά Καύσιμο, 2015 Πηγή: IEA, Αύγουστος Γράφημα 7: Παγκόσμιες Εκπομπές CO2 ανά Περιοχή, από το 1751 έως το 2015 Πηγή: Carbon Dioxide Information Analysis Center (CDIAC).

72 ΣΤ-4 Γράφημα 8: Μερίδια Ενέργειας προερχόμενης από ΑΠΕ (%) στα Κράτη-Μέλη της ΕΕ για το 2017 και Στόχοι για το 2020 Πηγή: Eurostat. Γράφημα 9: Παγκόσμια Ενεργειακή Εξάρτηση (2005 και 2015) Πηγές: Eurostat και IEA.

73 ΣΤ-5 Γράφημα 10: Δαπάνες για Στρατιωτικούς Εξοπλισμούς ανά χώρα, 2018 Πηγή: International Institute for Strategic Studies. Γράφημα 11: Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) των είκοσι (20) ισχυρότερων Οικονομιών για το 2015 και πρόβλεψη για το 2030 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών.

74 ΣΤ-6 Γράφημα 12: Σχέση Τιμής Αργού Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου στις Ηνωμένες Πολιτείες Πηγή: CME Group. -Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ)

75 Σμχος (ΜΗ) Τριαντάφυλλος Δασούλας του Ιωάννη (ΑΜ: 17662) Σπουδαστής ΣΕΘΑ/9ης ΕΣ ΔΙ.ΜΑ 23 Ιουν 19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ζ» ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΠΛΟΚΟ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΛΛΑΔΑ ΛΟΙΠΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ» ΠΙΝΑΚΕΣ EU-28 Net Energy Imports (all fuels), from 1995 to 2015 Mtoe EU ,76 827,10 980,19 953,73 881,24 902,12 Index % 112% 133% 129% 120% 122% Πίνακας 1: Εισαγωγές Ενέργειας της ΕΕ, από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος EU-28 Gases Imports, from 1995 to 2015 Mtoe EU ,18 242,43 323,75 365,91 320,42 341,28 Index % 135% 180% 203% 178% 189% Πίνακας 2: Εισαγωγές Φυσικού Αερίου της ΕΕ, από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος EU-28 Import Dependency in Energy, from 1995 to 2015 Πίνακας 3: Εξάρτηση της ΕΕ από Εισαγωγές Ενέργειας (%), από το 1995 έως το 2015 Πηγή: Eurostat, Μάιος Ο- ΣΥΝΤΑΞΑΣ Τριαντάφυλλος Δασούλας Σμχος (ΜΗ)