Σκοτ Χόρτον. ( Βίνσεντ Βαν Γκογκ Ένα ζευγάρι παπούτσια, 1886 ) Οι φιλόσοφοι διαφωνούν για τα παπούτσια του Βαν Γκογκ

Μέγεθος: px

Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Σκοτ Χόρτον. ( Βίνσεντ Βαν Γκογκ Ένα ζευγάρι παπούτσια, 1886 ) Οι φιλόσοφοι διαφωνούν για τα παπούτσια του Βαν Γκογκ"

DIANA BECKER
4 χρόνια πριν
Προβολές:

1 Σκοτ Χόρτον ( Βίνσεντ Βαν Γκογκ Ένα ζευγάρι παπούτσια, 1886 ) Οι φιλόσοφοι διαφωνούν για τα παπούτσια του Βαν Γκογκ

2 Το 2009 στο μουσείο Βάλραφ-Ρίχαρντζ της Κολωνίας παρουσιάστηκε μια έκθεση ζωγραφικής με τίτλο «Βίνσεντ Βαν Γκογκ: Παπούτσια», η οποία επικεντρώθηκε σε έναν από τους γνωστότερους πίνακες του Ολλανδού ζωγράφου από το Κάποιοι μπορεί να αναρωτηθούν πώς γίνεται να σχηματισθεί μια έκθεση γύρω από έναν και μόνο πίνακα με ένα τόσο ταπεινό θέμα, αλλά οι επιμελητές αυτής παρέχουν ένα εντυπωσιακό υπόδειγμα. Η έκθεση εστιάστηκε στον αξιοσημείωτο ρόλο που έχει παίξει αυτός ο πίνακας στη μοντέρνα φιλοσοφία που σχετίζεται με την τέχνη, την αποδοχή της και τη σχέση της με την ιστορία των ιδεών. Πολλοί φιλόσοφοι και ιστορικοί της τέχνης έχουν γράψει για τον πίνακα του Βαν Γκογκ με τα παπούτσια, ανάμεσα τους ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ο Μέγιερ Σαπίρο και ο Ζακ Ντεριντά. Η έκθεση υπήρξε ένα ταξίδι στα γραπτά τους μερικές φορές κωμικό, συχνά κατάφωρα προσβλητικό, αλλά στις περισσότερες των περιπτώσεων συναρπαστικό. Αυτοί οι στοχαστές δε θέτουν όρια στην προσπάθειά τους να καταστούν υπέρμετρα εμβριθείς. Πρέπει να ξεκινήσουμε με τα γεγονότα που οδήγησαν στη δημιουργία αυτού του πίνακα. Το 1886 ο Βαν Γκογκ πήγε σε μια υπαίθρια αγορά του Παρισιού και βρήκε ένα ζευγάρι φθαρμένων παπουτσιών. Τα αγόρασε και τα έφερε πίσω στο ατελιέ του, που βρισκόταν στη συνοικία της Μονμάρτρης. Δεν είναι ξεκάθαρος ο λόγος που τα αγόρασε, θα μπορούσε απλά να χρειαζόταν ένα καινούργιο ζευγάρι παπούτσια. Απ ό,τι φαίνεται, δεν προσπάθησε να τα φορέσει και είδε πως δεν του ταίριαζαν. Αντίθετα, αποφάσισε να τα χρησιμοποιήσει σαν το αντικείμενο ενός πίνακα, κι αυτά σύντομα έγιναν τα διασημότερα υποδήματα στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης. Αλλά αυτό οφείλεται λιγότερο στο άμεσο αποτέλεσμα του πίνακα και περισσότερο στην κριτική υποδοχή αυτού από τους διάφορους επιφανείς στοχαστές. Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ είδε τον πίνακα σε μια έκθεση στο Άμστερνταμ το Αυτή η εμπειρία υπήρξε κεντρικής σημασίας για την πραγματεία που έγραφε για τη θεωρία της τέχνης. Ένα απόσπασμα που συχνά παρατίθεται για την περιγραφή του πίνακα, το οποίο βρίσκεται στο βιβλίο Η Προέλευση του έργου Τέχνης (Der Ursprung des Kunstwerkes, 1950), είναι το παρακάτω: «Από το σκούρο άνοιγμα του εσωτερικού μέρους των παπουτσιών προβάλλει αλύγιστος ο μόχθος των βημάτων της καθημερινής δουλειάς. Μέσα στο συμπαγές βάρος των παπουτσιών έχει μαζευτεί η καρτερικότητα του αργού βαδίσματος ανάμεσα στις μακρόσυρτες και μονότονες αυλακιές του αγρού, πάνω από τον οποίο φυσά δριμύς άνεμος. Πάνω στο δέρμα βρίσκεται αποτυπωμένη η υγρασία και το βαθύ χρώμα του εδάφους. Κάτω από τις πατούσες είναι χαραγμένη η μοναξιά του μονοπατιού κατά το ηλιοβασίλεμα. Μέσα στα παπούτσια δονείται το κρυφό κάλεσμα της γης, η σιωπηλή της προσφορά του ωριμασμένου σιταριού και η ανεξήγητη παραίτησή της κατά την ώρα του αποκαμωμένου ανασασμού μέσα στο χειμωνιάτικο χωράφι. Μέσα από αυτά τα παπούτσια σέρνεται ο ανέκφραστος φόβος για την εξασφάλιση του ψωμιού, η άφωνη χαρά για το ξεπέρασμα της βιοτικής ανάγκης, το τρεμούλιασμα κατά την ώρα του τοκετού και η ανατριχίλα για την απειλή του θανάτου. Στη γη ανήκουν αυτά τα παπούτσια και μέσα στον κόσμο της χωριάτισσας

3 διαφυλάσσονται. Έτσι ανήκοντας κι έτσι διαφυλασσόμενα τα όργανα ηρεμούν εσωτερικά.» 1 Αυτό είναι το είδος της γλώσσας που μόνο ο Χάιντεγκερ θα μπορούσε να πλάσει τα εκκεντρικά λογοπαίγνια του δύσκολα ερμηνεύονται. Έτσι, ο Χάιντεγκερ παρατηρεί σε αυτά τα παπούτσια πολλά επίπεδα ερμηνειών, αλλά στο τέλος βλέπει ένα καλλιτέχνη που έχει συλλάβει και παρουσιάζει την ουσία της «παπουτσότητας». Στο δοκίμιο Η Νεκρή Φύση ως Προσωπικό Αντικείμενο: Ένα Σχόλιο για τον Χάιντεγκερ και τον Βαν Γκογκ (The Still Life as a Personal Object: a Note on Heidegger and Van Gogh, 1968), ο Μέγιερ Σαπίρο κατηγορεί τον Χάιντεγκερ πως δεν αντιλαμβάνεται σωστά το θεματικό αντικείμενο του πίνακα. Γιατί υποθέτει ο Χάιντεγκερ ότι αυτά είναι τα παπούτσια μιας χωριάτισσας; Ο Σαπίρο, βασιζόμενος στην αλληλογραφία του Βαν Γκογκ και στα γραπτά των φίλων του, αποδεικνύει πως αυτά δεν είναι γυναικεία παπούτσια. Αποφαίνεται πως ο Χάιντεγκερ καταλήφθηκε από την ανεξέλεγκτη φαντασία του κι έπειτα παραθέτει τη δική ερμηνεία του πίνακα: «Όταν ο Βαν Γκογκ ζωγραφίζει τα ξύλινα χωριάτικα σαμπό, τους δίνει ένα ξεκάθαρο, ατσαλάκωτο σχήμα και μια επιφάνεια όμοια με εκείνη των λείων αντικειμένων της νεκρής φύσης που τοποθετεί δίπλα τους στο ίδιο τραπέζι: τη γαβάθα, τα μπουκάλια, ένα λάχανο, κλπ. Σε έναν μεταγενέστερο πίνακα τοποθετεί τις χωριάτικες δερμάτινες παντούφλες με την πίσω πλευρά προς τον θεατή. Τα δικά του παπούτσια τα απομονώνει πάνω στο έδαφος τα αποδίδει με τρόπο που να μοιάζει να μας αντικρίζουν με τόσο φθαρμένη και ρυτιδωμένη όψη ώστε μπορούμε να μιλήσουμε γι αυτά σαν να πρόκειται για πραγματικές προσωπογραφίες παλιωμένων παπουτσιών.» 2 Κι έπειτα φθάνουμε στον Ζακ Ντεριντά. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Ντεριντά δε βλέπει την αλήθεια μήτε στον Σάπιρο μήτε στον Χάιντεγκερ, αλλά σε κάτι πέρα από αυτούς. Επικρίνει τον Σαπίρο, ισχυριζόμενος ότι δεν αντιλαμβάνεται σε τι αποσκοπεί ο Χάιντεγκερ και στην περίπτωση του Χάιντεγκερ, ότι ένα πρόχειρο σχέδιο σε έναν πίνακα θα εξυπηρετούσε το ίδιο με τον πίνακα του Βαν Γκογκ. Από αυτά που γράφει, ένα μικρό απόσπασμα είναι αυτό: «Υπάρχει όμως και μια άλλη γραμμή, ένα άλλο σύστημα αποσπώντων ιχνών: πρόκειται για το έργο ως πίνακα μέσα στο κάδρο του. Το κάδρο παράγει συμπληρωματικό έργο κατάργησης. Κόβει αλλά και ξαναράβει. Με ένα αόρατο κορδόνι που τρυπά το έργο (όπως η βελόνα 3 τρυπά το χαρτί ), το κάδρο διαπερνά 1 Μάρτιν Χάιντεγκερ, Η Προέλευση του Έργου Τέχνης, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Γιάννη Τζαβάρα, εκδόσεις Δωδώνη, Χάιντεγκερ/Σαπίρο/Ντεριντά, Τα Παπούτσια του Βαν Γκογκ, εισαγωγή-επιμέλεια Νίκου Δασκαλοθανάση, εκδόσεις 3 Στο πρωτότυπο κείμενο του Ντεριντά χρησιμοποιείται η γαλλική λέξη pointure. Στα ελληνικά μεταφράζεται κυριολεκτικά ως «μέγεθος παπουτσιών» ή, ακόμη καλύτερα, «νούμερο παπουτσιών». Η επεξήγηση της βρίσκεται στη συνέχεια του παρόντος κειμένου του Χόρτον, καθώς και σε επόμενη υποσημείωση. [ΣτΜ]

4 μέσα-έξω το έργο για να το ξανασυρράψει στο περιβάλλον του, δηλαδή στον εξωτερικό και στον εσωτερικό του κόσμο. Από εδώ και στο εξής, αν αυτά τα παπούτσια δεν εξυπηρετούν πια είναι γιατί έχουν αποσπαστεί πλέον από τα γυμνά πόδια και από το υποκείμενο της επανασύνδεσής τους (τον κάτοχό τους, τον καθημερινό τους χρήστη, αυτόν που τα φέρει και τα φορά). Και επιπλέον, επειδή είναι ζωγραφισμένα μέσα στα όρια ενός πίνακα, όρια τα οποία πρέπει να αντιληφθούμε ως κορδόνια: πάρεργα του έργου, πάρεργα ως έργο. Τα κορδόνια διαπερνούν τις κορδονότρυπες (που επίσης πηγαίνουν ζευγάρι) για να περάσουν στην αθέατη πλευρά (των παπουτσιών). Και όταν τα κορδόνια ξαναεμφανίζονται, αναδύονται άραγε από την άλλη μεριά του δέρματος (των παπουτσιών) ή από την άλλη μεριά του καμβά; Η ακίδα της σιδερένιας τους απόληξης, που περνάει μέσα από μεταλλικές κορδονότρυπες, τρυπάει ταυτόχρονα το δέρμα και τον καμβά.» 4 Η λέξη pointure, που χρησιμοποιεί ο Ντεριντά, είναι τόσο σημαντική για τη διατριβή του, ώστε τη χρησιμοποιεί στον τίτλο της: Αποκαταστάσεις της Αλήθειας en pointure 5 (Restitution de la vérité en pointure, 1978). Παράλληλα, παραθέτει έναν ορισμό της στην αρχή της εργασίας του ως επίγραμμα: «POINTURE (λατ. Punctura), ουσ. θηλ., αρχ. συνών. της λέξης κέντρισμα (piqûre). Όρος της τυπογραφίας. Μικρή σιδερένια λάμα που φέρει αιχμή (pointe) και χρησιμεύει για να στερεώνει επί του τυμπάνου το προς εκτύπωση φύλλο. Οπή που κάνει στο χαρτί. Όρος της υποδηματοποιίας και της γαντοποιίας. Ο αριθμός από τα τρυπώματα (points) που φέρει ένα παπούτσι ή ένα ζευγάρι γάντια.» 6 Ο Ντεριντά ακολουθεί τα βήματα του Χάιντεγκερ ως παγκόσμιου καλλιτέχνη, αλλά τον ξεπερνά στην πολυγλωσσική επιδεξιότητα. Η πραγματεία του βρίθει από γερμανικούς, γαλλικούς, αγγλικούς και λατινικούς όρους, και σε κάποιο σημείο της μας προσκαλεί (ακολουθούμενη από ένα μέρος της σελίδας γεμάτο ελλείψεις) να αναγνώσουμε το κείμενο του Χάιντεγκερ διαδοχικά στα Γερμανικά, στα Αγγλικά και στα Γαλλικά πριν συνεχίσουμε τη μελέτη του ίδιου. Κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί τι θα έλεγε ο ίδιος ο Βαν Γκονγκ για όλα αυτά. Τι πραγματικά ήθελε να πει με αυτά τα παπούτσια; Μερικές φορές τα παπούτσια αυτά είναι απλά ένα ζευγάρι παπούτσια, αλλά ένας παρατηρητής αυτού του πίνακα δύναται να συνειδητοποιήσει ότι ένα ζευγάρι παπούτσια μπορεί να περιέχουν έναν ολόκληρο κόσμο. 4 Χάιντεγκερ/Σαπίρο/Ντεριντά, Τα Παπούτσια του Βαν Γκογκ, εισαγωγή-επιμέλεια Νίκου Δασκαλοθανάση, εκδόσεις 5 Το νόημα της λέξης pointure, όπως αυτή χρησιμοποιείται από τον Ντεριντά στη διατριβή του, είναι δύσκολο να αποδοθεί στα ελληνικά, γιατί αυτός τη μεταχειρίζεται ως λογοπαίγνιο της ομόηχης γαλλικής λέξης peinture (=ζωγραφική). Γενικά, ο Ντεριντά την υιοθετεί με έναν τρόπο αμφίσημο. [ΣτΜ] 6 Χάιντεγκερ/Σαπίρο/Ντεριντά, Τα Παπούτσια του Βαν Γκογκ, εισαγωγή-επιμέλεια Νίκου Δασκαλοθανάση, εκδόσεις

Σχετικά έγγραφα

σχετικά με τον ιμπρεσιονισμό

Impressionism and Postimpressionism Ιμπρεσιονισμός και Μεταϊμπρεσσιονισμός Monet Van Gogh Σχέδιο Εργασίας: Μεγάλοι Ζωγράφοι Μαρία Κασαπίδη Ιούνιος 2007 σχετικά με τον ιμπρεσιονισμό Ο Ιμπρεσιονισμός είναι