ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΜΕ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΟ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΑΓΙΑΣ Ι. ΕΚΠΟΝΗΣΗ: ΣΠΑΝΟΓΙΑΝΝΗ ΑΝΝΑ Α.Μ.: ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2012

2 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΜΕ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΟ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΑΓΙΑΣ ΙΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ: ΣΠΑΝΟΓΙΑΝΝΗ ΑΝΝΑ Α.Μ.: ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2012

3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...6 ABSTRACT ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Γενικά Χαρακτηριστικά Ιστορικά Στοιχεία Διοικητική Διάρθρωση Τάσεις που Επικρατούν Η πόλη της Καλαμάτας, η Ευρύτερη Περιοχή του Δήμου και ο Ρόλος του στην Περιφέρεια Πελοποννήσου ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Φυσικό Περιβάλλον Κλιματολογικές μετεωρολογικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Γεωλογικά και υδρολογικά χαρακτηριστικά Στοιχεία σεισμικότητας εδαφικής σεισμικής επικινδυνότητας Τεχνικογεωλογικά χαρακτηριστικά και σεισμική δραστηριότητα Βλάστηση Χλωρίδα Πανίδα Πληθυσμιακή Εξέλιξη και Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Γενικά πληθυσμιακά στοιχεία Σύνθεση του πληθυσμού κατά φύλο και ηλικία

5 2.3. Κοινωνικά Χαρακτηριστικά Μέγεθος νοικοκυριών Επίπεδο εκπαίδευσης Προσχολικός μαθητικός και φοιτητικός πληθυσμός Πυκνότητα πληθυσμού Διαχρονική εξέλιξη της απασχόλησης απασχόληση κατά τομέα Τεχνική και Παραγωγική Υποδομή και Δίκτυα Υφιστάμενο οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό δίκτυο Θαλάσσιες συγκοινωνίες Αεροπορικές συγκοινωνίες Ύδρευση Αποχέτευση Διαχείριση απορριμμάτων ανακύκλωση Δίκτυο οπτικών ινών Πολιτιστικό Αρχιτεκτονικό Ιστορικό Περιβάλλον Ιστορικό Διάγραμμα του Νομού με έμφαση στο Δήμο Καλαμάτας Κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία. Αξιόλογα παραδοσιακά κτίρια κηρυγμένα και μη Το ιστορικό του σχεδιασμού και της πολεοδομικής εξέλιξης της πόλης ΣΕΙΣΜΟΣ 1986: ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΜΗΣ Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (Γ.Π.Σ.) της Καλαμάτας το Οι Σεισμοί του 1986 και οι Συνέπειες στην Πόλη

6 3.3. Οι Ενέργειες Αμέσως Μετά το Σεισμό Οι Τρεις Φάσεις της Ανασυγκρότησης Μέτα το Σεισμό Οι Χρηματοδοτήσεις Αποτελέσματα της Σεισμικής Ανασυγκρότησης της Καλαμάτας ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ Οριοθέτηση Περιοχής Μελέτης Διαχρονική Εξέλιξη της Παλιάς Πόλης Θεσμοθετημένες Χρήσεις στο Ιστορικό Κέντρο Υπάρχουσα Κατάσταση των Χρήσεων Γης Η εμπορική ζώνη Η ενδιάμεση ζώνη Η ζώνη του συνεκτικού πυρήνα Η ζώνη πλατείας Υπαπαντής Το Αστικό Τοπίο Ο πολεοδομικός ιστός Κατάσταση, ύψη και ηλικία κτιρίων Το Υφιστάμενο Θεσμικό Πλαίσιο Προστασίας της Περιοχής Μελέτης Τα Έργα που Πραγματοποιήθηκαν στο Ιστορικό Κέντρο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ Συμπεράσματα των Υλοποιημένων Παρεμβάσεων Προτάσεις Αναβάθμισης-Εξυγίανσης του Ιστορικού Κέντρου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΑΡΤΩΝ 1. ΧΑΡΤΗΣ 1: Οριοθέτηση περιοχής Ιστορικού Κέντρου 2. ΧΑΡΤΗΣ 2: Χρήσεις γης σύμφωνα με το ΓΠΣ ΧΑΡΤΗΣ 3: Υφιστάμενες χρήσεις γης ΧΑΡΤΗΣ 4: Προτάσεις παρεμβάσεων 5. ΧΑΡΤΗΣ 5: Χάρτης ανάδειξης ιδιαίτερων σημείων της πόλης (πρόταση διαδρομής ) 4

8 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ολοκληρώνοντας με την παρούσα Διπλωματική Εργασία τον κύκλο σπουδών μου, θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ τον επιβλέποντα καθηγητή μου, κύριο I. Σαγιά, για την πολύτιμη βοήθειά του όλο αυτό το διάστημα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ τον κύριο Ντοκόπουλο Δημήτριο, Αρχιτέκτονα μηχανικό, και τους συνεργάτες του για την πολύτιμη βοήθειά τους και την ψυχολογική υποστήριξή τους όλο αυτό το διάστημα. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους μου για όποια βοήθεια μου παρείχαν και πολύ περισσότερο για την κατανόησή τους. 5

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα Διπλωματική εργασία έχει ως αντικείμενο μελέτης την Καλαμάτα με επίκεντρο το Ιστορικό της Κέντρο. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η Καλαμάτα απορρέει από τον σταδιακό μετασχηματισμό της, μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1986, σε διοικητικό και εμπορικό κέντρο καθώς και σε σημαντικό κέντρο υπηρεσιών, πολιτισμού και παιδείας. Η μεγάλη αυτή φυσική καταστροφή σήμανε για την Καλαμάτα την αρχή μίας νέας πορείας στον χώρο της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης λόγω της άμεσης ανασυγκρότησής της. Μάλιστα, για αυτές τις συγχρονισμένες κινήσεις αποκατάστασης των υποδομών της, η Καλαμάτα απέσπασε τρία βραβεία και έναν έπαινο από κορυφαίους οργανισμούς. Σημαντική κατάκτηση της πόλης είναι ότι, μετά τις φυσικές καταστροφές, άλλαξε η μετασεισμική πολιτική της χώρας και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι σεισμόπληκτοι. Η Καλαμάτα, ακόμα και πριν από τον σεισμό, παρουσίαζε αξιόλογη εμπορική και οικονομική δραστηριότητα. Είχαν γίνει προσπάθειες βελτίωσης του πολεοδομικού σχεδιασμού οι οποίες όμως μέχρι τον σεισμό του 1986 δεν είχαν φτάσει στο επιθυμητό σημείο. Το Ιστορικό Κέντρο, ίσως αποτελεί το σπουδαιότερο κομμάτι στην πόλη της Καλαμάτας και γι αυτό το λόγο μελετάται η εξέλιξη και οι προοπτικές ανάδειξής του. Ο λειτουργικός του ρόλος στην ανάπτυξη της πόλης είναι εξαιρετικά σημαντικός, καθώς προσδίδει σε αυτήν μία παραδοσιακότερη και θελκτικότερη μορφή και την καθιστά πόλο έλξης επισκεπτών, αυξάνοντας έτσι την οικονομική της δύναμη. Άλλωστε, η διατήρηση του πολιτιστικού και ιστορικού περιβάλλοντος αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες ανάπτυξης της πόλης. Για τη διεξοδικότερη ανάλυση του θέματος, η εργασία αναπτύσσεται σε πέντε κεφάλαια: Κεφάλαιο 1 ο : Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στα γενικά χαρακτηριστικά του Δήμου Καλαμάτας,όπως στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, στην ιστορική αναδρομή, στη διοικητική διάρθρωση, στις τάσεις που επικρατούν καθώς και στο ρόλο του Δήμου στην Περιφέρει Πελοποννήσου. Κεφάλαιο 2 ο : Σε αυτό το κεφάλαιο αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση όσον αφορά το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον του Δήμου. Παραθέτονται πληθυσμιακά και 6

10 δημογραφικά στοιχεία. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στις τεχνικές υποδομές και τα δίκτυα (δίκτυο ύδρευσης, αποχέτευσης, απορριμμάτων κ.α.) και στο αρχιτεκτονικό, πολιτιστικό και ιστορικό περιβάλλον. Τέλος, παρουσιάζεται η πολεοδομική εξέλιξη της πόλης. Κεφάλαιο 3 ο : Περιγράφονται το χρονικό του σεισμού, οι ενέργειες οι οποίες δρομολογήθηκαν αμέσως μετά τον σεισμό, οι τρεις φάσεις της ανασυγκρότησης (βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη, μακροπρόθεσμη). Εν τέλει, γίνεται λόγος για τις χρηματοδοτήσεις φορέων όπως επίσης και για τα αποτελέσματα της σεισμικής ανασυγκρότησης. Κεφάλαιο 4 ο : Στο κεφάλαιο αυτό μελετάται η περιοχή του Ιστορικού Κέντρου, αναφέρεται η διαχρονική εξέλιξη της περιοχής και δίνεται έμφαση στην υπάρχουσα κατάσταση των χρήσεων γης.αναφέρονται, τέλος, τα έργα ανάπλασης τα οποία πραγματοποιήθηκαν στο Ιστορικό Κέντρο. Κεφάλαιο 5 ο : Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζονται τα συμπεράσματα των προηγούμενων παρεμβάσεων στην περιοχή του Ιστορικού Κέντρου και προτείνονται κατευθύνσεις για την αναβάθμιση και την εξυγίανση της περιοχής. 7

11 ABSTRACT This dissertation, studies the city of Kalamata focusing on its Historical Centre. The interest in Kalamata derives from its progressive transformation, after the devastating earthquake of 1986, into an administrative and commercial center as well as an important center of culture and education. This major natural disaster marked for Kalamata the beginning of a new course in the area of socio-economic development due to the immediate reconstruction of the city. Through comprehensive projects aimed at the rehabilitation of infrastructure, Kalamata won three awards and a praise from leading organizations. Significant achievement of the city is that after these natural disasters, the post-earthquake policy of the country changed and the so did the way people affected by earthquakes are treated. Kalamata, even before the earthquake, represented a significant commercial and economic activity center. Efforts for improvement through urban planning policies had been proposed but had not materiazed before the 1986 earthquake. The city s Historical Center, perhaps constitutes the most important area of Kalamata and for this reason its development and its future prospects are studied here. The functional role in the development process of the city is extremely important, as it preserves the more traditional aspects of the city thus acting as a pole of attraction of visitors, thereby increasing its economic potential. Moreover, the preservation of cultural and historical environment is one of the main factors of sustainable development of the city. 8

12 1. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 1.1. Γενικά Χαρακτηριστικά Ο νομός Μεσσηνίας βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου και συνορεύει με τους νομούς Ηλείας, Αρκαδίας και Λακωνίας, ενώ τα παράλιά του βρέχονται από το Ιόνιο Πέλαγος και τον Μεσσηνιακό κόλπο. Η συνολική έκταση του νομού είναι 2.991τ.χ., επιφάνεια που αντιστοιχεί στο 14% της Πελοποννήσου. (ΓΠΣ, 1988). Ο Δήμος Καλαμάτας βρίσκεται στα νότια της Πελοποννήσου, στο Νομό Μεσσηνίας, εκτείνεται βορειοανατολικά του Μεσσηνιακού κόλπου (βλ. Σχήμα 1.1, Γεωγραφική θέση Δ. Καλαμάτας, κλίμακα 1: ) και είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση Δήμος της Μεσσηνίας (ΓΠΣ, 2009). Σχήμα 1.1: Γεωγραφική θέση Δ. Καλαμάτας, κλίμακα 1: Πηγή: ΓΠΣ, (2009) 9

13 Ο Δήμος Καλαμάτας, με πρωτεύουσα την Καλαμάτα, έχει έκταση στρέμματα (βλ. Σχήμα 1.2, Χάρτης προσανατολισμού, κλίμακα 1: ). Από την έκταση αυτή, το 4,4% καταλαμβάνουν τα πεδινά δημοτικά διαμερίσματα και συγκεκριμένα τα Δ.Δ. Αντικαλάμου, Ασπροχώματος και Σπερχογείας. Το 18,3% της συνολικής έκτασης καταλαμβάνεται από τα δημοτικά διαμερίσματα που χαρακτηρίζονται ως ημιορεινά, δηλαδή από τα Δ.Δ. Καλαμάτας και Μικράς Μαντινείας, ενώ το υπόλοιπο 77,3% καταλαμβάνεται από τα ορεινά δημοτικά διαμερίσματα, δηλαδή από τα Δ.Δ. Αλαγονίας, Αρτεμισίας, Βέργας, Ελαιοχωρίου, Καρβελίου, Λαδά, Λαιίκων, Νέδουσας και Πηγών. Υπάρχουν αρκετές καλλιεργήσιμες εκτάσεις που αποτελούνται κυρίως από ελαιόδεντρα, εσπεριδοειδή και εποχιακά κηπευτικά. Επίσης, τμήμα του αποτελείται από θαμνώδεις και δενδρώδεις δασικές εκτάσεις (ιδιαίτερα όσο ανεβαίνουμε στον ορεινό όγκο του Ταΰγετου). Οι κάτοικοι επιδίδονται σε όλων των ειδών τις εργασίες, καλύπτοντας έτσι όλους τους παραγωγικούς τομείς (ΓΠΣ, 2009). Σχήμα 1.2: Χάρτης προσανατολισμού, κλίμακα 1: Πηγή: ΓΠΣ, (2009) 10

14 Η περιοχή του Δήμου Καλαμάτας χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δύο διακριτών ζωνών, της πεδινής και της ορεινής ζώνης (βλ. Χάρτης 1.3, Γεωμορφολογικός χάρτης Πελοποννήσου ). Υψομετρικά η περιοχή εκτείνεται από το επίπεδο της θάλασσας έως την αλπική ζώνη και το υψόμετρο των 2400 περίπου μέτρων (υψηλότερη κορυφή «Προφήτης Ηλίας» μέτρα). Από το υψόμετρο των 600 περίπου μέτρων έως το υψόμετρο των 1800 περίπου μέτρων, με υψηλότερο σημείο την κορυφή Γούβες ή Ξεροβούνα Σουστιάνων στα 1852 μ., η περιοχή είναι δασώδης (ΓΠΣ, 2009) Ιστορικά Στοιχεία To ιστορικό της ανάπτυξης της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας γενικότερα ακολουθεί την ιστορία της Πελοποννήσου στην οποία συναντήθηκαν φυλές διάφορης καταγωγής, η επιμειξία των οποίων προκάλεσε και τη συνεχή ζωτικότητα του χώρου. Οι πεδιάδες του Άργους, της Λακωνικής, της Ήλιδος και της Μεσσηνίας, καθώς και το οροπέδιο της Αρκαδίας είναι χώροι όπου αναπτύχθηκαν λαμπροί πολιτισμοί. Το ιστορικό της πόλης ξεκινά από την αρχαία εποχή με την αρχαία πόλη των Φαρών που τοποθετείται από τους ερευνητές στην περιοχή του Κάστρου. Μετά την καταστροφή των Φαρών από τους Πέρσες, στο τέλος του 4 ου π.χ. αιώνα, δεν συναντάται η ονομασία τους έως τον Ιουστινιανό, όπου αναφέρεται η πόλη των Φαρών ανάμεσα στις 912 πόλεις του Βυζαντινού Κράτους. Η περιοχή και η πόλη πέρασαν όλες τις φάσεις της ιστορίας της Πελοποννήσου, τους Μεσσηνιακούς πολέμους, την Αχαϊκή συμπολιτεία, τη Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική εποχή, τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους, τη Φραγκοκρατία, την Ενετοκρατία, τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, την τουρκοκρατία, την επανάσταση και την απελευθέρωση. Το κυριότερο τμήμα του νεοϊδρυθέντος ελληνικού κράτους απετέλεσε η Πελοπόννησος με πρωτεύουσα το Ναύπλιο. Από τον 8 ο -10 ο- μ.χ. αι. και μετά, αρχίζει η οργάνωση του χώρου και εμφανίζονται στην Πελοπόννησο τα «θέματα», ενώ γίνεται σταδιακή ανάπτυξη των αστικών οικονομικών δραστηριοτήτων και της ανοικοδόμησης των πόλεων ύστερα από τις καταστροφές που είχαν υποστεί από τους συνεχείς πολέμους και τις επιδρομές των Σλάβων που άρχισαν το 283 και τελείωσαν το 805. Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν Σλάβοι κτηνοτρόφοι (Σέρβοι & 11

15 Κροάτες), στις ανατολικές και ορεινές περιοχές της Μεσσηνίας -Γιάννιτσα (Ελαιοχώρι), Σέλιτσα (Βέργα), Αράχοβα, Σίτσοβα (Αλαγονία), Τσέρνιτσα ( Αρτεμισία) και αλλού στην περιοχή του Δυτικού Ταϋγέτου. Τα σλαβικά αυτά φύλα που είχαν διεισδύσει στο εσωτερικό των βυζαντινών εδαφών αποτελούσαν νησίδες πληθυσμού περισσότερο ή λιγότερο συμπαγείς, τις «σκλαβηνίες». Αυτές ήταν αυτόνομοι διοικητικοί θύλακες με δικούς τους άρχοντες. Η Βυζαντινή παρουσία στην Πελοπόννησο ήταν έντονη, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά της μνημεία. Σταθμοί και πόλεις - κέντρα εμπορικών επιχειρήσεων του βενετικού εμπορίου με σημαντικές παροικίες Ιταλών και Εβραίων αναφέρονται - η Μεθώνη, η Κορώνη, η Κόρινθος, το Ναύπλιο (ταξίδια περιηγητών). Κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζονται στην Πελοπόννησο πλήθος οικισμών και τοπωνυμιών σύμφωνα με το Χρονικό του Μορέως. Από τα τέλη του 18 ου αιώνα η πόλη συνεχώς αναπτύσσεται και στις αρχές του 19 ου αιώνα ο πληθυσμός της είναι της τάξεως των 1500 κατοίκων. Κέντρο της πόλης ήταν η πλατεία των Αγ. Αποστόλων και η κατοικία ήταν αναπτυγμένη στη νοτιοδυτική και νοτιοανατολική πλαγιά του κάστρου, γύρω από την πλατεία Μαυρομιχάλη και την Φραγκολίμνη έως και την οδό Νικηταρά. Στη συνέχεια, ιδρύεται και ο οικιστικός πυρήνας στην περιοχή του λιμανιού. Εκεί κτίσθηκε και ο πρώτος συνοικισμός στην Ανάληψη και το Τελωνείο. Η περιοχή αυτή ήταν το θέρετρο των Προεστών της πόλης. Στα μέσα του 18 ου αιώνα ο τουρκοκρατούμενος χώρος της Βαλκανικής δέχεται τη διείσδυση του δυτικού εμπορίου γεγονός που συνέβαλε στην οικονομική αναγέννηση του Ελλαδικού Χώρου και στη διαδικασία συγκρότησης της ελληνικής εμπορικής τάξης. Κατά τη δεκαετία μετασχηματίζονται οι δομές της αγροτικής οικονομίας με στροφή της αγροτικής παραγωγής προς τις εξαγωγικές εμπορευματικές καλλιέργειες. Έτσι, η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής συσσώρευσε κεφάλαιο στον εμπορικό τομέα. Οι Έλληνες έμποροι γίνονται προοδευτικά κυρίαρχη φυσιογνωμία των εμπορικών ανταλλαγών στα Βαλκάνια. Στη διάρκεια του 18 ου αι. η Καλαμάτα, επίνειο της ευρύτερης ενδοχώρας, λιμάνι εξαγωγών αγροτικών πρώτων υλών και προϊόντων διατροφής, εξελίχθηκε σε αξιόλογο εμπορικό κέντρο που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην επερχόμενη Επανάσταση. Στην 12

16 Καλαμάτα οι έμποροι συγκροτούσαν την οικονομική αριστοκρατία που ασκούσε πολιτικό και διοικητικό ρόλο. Την 23 η Μαρτίου του 1821 κηρύχθηκε η Επανάσταση στο Ναό των Αγίων Αποστόλων. Την 28 η Μαρτίου συστάθηκε σε μικρή κατοικία στην περιοχή του κάστρου, Τοπική Διοίκηση, η Μεσσηνιακή Γερουσία που διοικούσε τον Αγώνα. Την 1 η Αυγούστου εκδίδεται η πρώτη έντυπη επαναστατική εφημερίδα «Σάλπιγξ Ελληνική». Μετά την απελευθέρωση, το 1833, η Καλαμάτα ορίζεται πρωτεύουσα της Επαρχίας Καλαμών του Νομού Μεσσηνίας. Από τότε άρχισε η εγκατάσταση νέου πληθυσμού στις περί την πόλη περιοχές. Στην περιοχή του Αγ. Ιωάννη εγκαταστάθηκαν Μανιάτες και Κουτσοβίτες (από την Αλαγονία), και στα Καλύβια, την Πλεύνα και Αγία Άννα κάτοικοι από το Μεσσηνιακό κάμπο. Ο διαχωρισμός του πληθυσμού σε Μανιάτες, Κουτσοβίτες και Μεσσήνιους διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Στις αρχές του 20 ου αιώνα η Καλαμάτα αναπτύσσεται συνεχώς έχοντας ήδη εξασφαλίσει, λόγω της έγκαιρης κατασκευής σημαντικών έργων υποδομής (σιδηρόδρομος, λιμενικά έργα κ.τ.λ.), τη χερσαία και θαλάσσια σύνδεσή της με μεγάλα εμπορικά κέντρα του εσωτερικού και του εξωτερικού. Την εποχή αυτή έχουμε σημαντική άνθηση της βιομηχανίας, μεγάλη κίνηση στο λιμάνι από ατμόπλοια και ιστιοφόρα, ενώ παράλληλα η ηλεκτροδότηση, η οικιστική ένωση με το λιμάνι, η κατασκευή νέων δρόμων, η θεσμοθέτηση σχεδίου πόλεως, τα καινούργια ιδιωτικά και δημόσια κτίρια, οι νέες νεοκλασικές οικοδομές, η δενδροφύτευση των κοινόχρηστων χώρων και γενικά ο άνεμος εκσυγχρονισμού που πνέει, μεταβάλουν την Καλαμάτα από χωριό σε πόλη. Στις πολυάριθμες επιχειρήσεις, μεταξουργεία, ποτοποιεία, σαπωνοποιεία, παγοποιεία, κονσερβοποιεία, βυρσοδεψεία κ.τ.λ. προστίθενται στο μεσοπόλεμο η αλευροβιομηχανία (Κυλινδρόμυλοι Μεσσηνίας «Ευαγγελίστρια») και η καπνοβιομηχανία. Μετά τον πόλεμο αρχίζει η πτώση της τοπικής βιομηχανίας, οι περισσότερες καπνοβιομηχανίες κλείνουν και το 1960 διαλύεται το μεγάλο εργοστάσιο Οίνων και Οινοπνευμάτων, ο χώρος του (25 στρέμματα, ανατολικά της Αριστομένους / περιοχή κολυμβητηρίου) οικοπεδοποιείται, ενώ το 1989 σταματούν και οι κυλινδρόμυλοι «Ευαγγελίστρια» και το λιμάνι δεν κινείται πια. Στην πόλη έχει μείνει η καπνοβιομηχανία «Καρέλια» με σημαντική παραγωγή, εξαγωγές και σημαντικό αριθμό απασχολουμένων (ΓΠΣ, 2009) 13

17 1.3. Διοικητική Διάρθρωση Ο Δήμος Καλαμάτας αποτελεί το διοικητικό κέντρο του νομού Μεσσηνίας. Ο νομός Μεσσηνίας ανήκει στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, της οποίας διοικητικό κέντρο είναι η Τρίπολη. Ο Δήμος Καλαμάτας, εκτός από το διοικητικό κέντρο, αποτελεί και το οικονομικό, πολιτιστικό αλλά και το κέντρο εξυπηρετήσεων του νομού Μεσσηνίας, ενός νομού που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου και συνεπώς και στο νοτιοδυτικό άκρο του ηπειρωτικού τμήματος της χώρας. Η σύνδεσή της πλέον με την πρωτεύουσα έχει βελτιωθεί σημαντικά, λόγω της αποπεράτωσης του αυτοκινητοδρόμου Κορίνθου Τρίπολης Καλαμάτας. Σύμφωνα με το στοιχείο αυτό, τόσο ο Νομός, αλλά όσο και η πόλη της Καλαμάτας, αν και γεωγραφικά δεν θα πάψουν να αποτελούν απομακρυσμένες περιοχές, ήδη υφίστανται τις συνέπειες της βελτίωσης της προσπελασιμότητάς τους εξ αιτίας των υλοποιούμενων υποδομών. Δεν αποτελεί, μάλιστα, υπερβολή η άποψη ότι η πόλη και ο Νομός μπορούν να ενταχθούν στο σύστημα μετακινήσεων του Σαββατοκύριακου από την πληθυσμιακή συγκέντρωση της Αθήνας Αττικής, με ακόμα μεγαλύτερη ευκολία απ ότι παλαιότερα. Η γεωγραφική μορφή, πάντως, του Νομού, ο Μεσσηνιακός κόλπος, οι δύο χερσόνησοι δυτικά και ανατολικά, οι ορεινοί όγκοι ο Ταΰγετος και τα βουνά του λοιπού ηπειρωτικού τμήματος αποτελούν στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στη δημιουργία προβλημάτων εσωτερικών μετακινήσεων στο Νομό. Το ζήτημα αυτό αποτυπώνεται τόσο στην ιστορική διάρθρωση του Νομού σε Επαρχίες (Καλαμάτας Μεσσήνης Πυλίας Τριφυλίας) καθώς και στο ρόλο των τοπικών μεσαίου μεγέθους κέντρων της υπαίθρου του Νομού, τα περισσότερα από τα οποία επιτελούν αναμφισβήτητα αστικές λειτουργίες (Καλαμάτα, Μεσσήνη, Κυπαρισσία, Πύλος), (ΓΠΣ, 2009). 14

18 1.4. Τάσεις που Επικρατούν. Ο Δήμος Καλαμάτας αποτελείται από παραδοσιακά οικιστικά σύνολα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Το Ιστορικό της κέντρο είναι γεμάτο από κτίρια υψηλής αισθητικής με διαχρονική ιστορία. Επίσης, η περιοχή μελέτης είναι πλούσια σε βυζαντινά και μεταβυζαντινά χριστιανικά μνημεία, διατηρητέα κτίρια, πέτρινα μονοπάτια και καλντερίμια τα οποία προσδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην πόλη, διευρύνουν τον πολιτιστικό της πλούτο και την κάνουν πιο ελκυστική. Ένα επιπλέον στοιχείο που κάνει την περιοχή ελκυστική είναι οι θαυμάσιες παραλίες της με τα καταγάλανα νερά. Οι παραλίες αυτές προσφέρονται για θαλάσσια σπορ, αποτελούν πόλο έλξης τόσο για τους κατοίκους όσο και για τους επισκέπτες. Αποτελεί επίσης έναν ιδανικό προορισμό γιατί συνδυάζει αρμονικά και τη θάλασσα αλλά και το βουνό. Τα τελευταία χρόνια η περιοχή έχει εξελιχθεί σε αξιόλογο τουριστικό προορισμό και οι υποδομές που προσφέρονται όσον αφορά τη διαμονή, την εστίαση αλλά και τη διασκέδαση είναι επαρκείς και ποιοτικές. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα αρκετή μερίδα του πληθυσμού να ασχολείται με τις τουριστικές επιχειρήσεις και λιγότερο με την καλλιέργεια ελιάς που ήταν από τις κύριες δραστηριότητες μέχρι πρότινος. Με την άνθηση του τουρισμού παρατηρήθηκε ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας, όχι μόνο στην ανέγερση τουριστικών και ξενοδοχειακών μονάδων, αλλά και εξοχικών κατοικιών εντός και εκτός σχεδίου οικισμού. Η ανάπτυξη όμως αυτή είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση προβλημάτων, όπως η διαχείριση των στερεών και υγρών αποβλήτων, η προστασία του φυσικού πλούτου και η χωροταξική αναρχία Η πόλη της Καλαμάτας, η Ευρύτερη Περιοχή του Δήμου και ο Ρόλος του στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Ο Δήμος μπορεί να διακριθεί σε τρεις ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει τη ζώνη συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων κατοίκησης και παραγωγής του αστικού κέντρου και της άμεσης περιαστικής περιοχής προς την οποία αυτό έχει την τάση να επεκτείνεται, με την έννοια της διάχυσης δραστηριοτήτων. 15

19 Τα παραθαλάσσια δημοτικά διαμερίσματα, προς δυσμάς της πόλης, αποτελούν μια ενότητα στην οποία η αστική διάχυση οδηγεί σε συγκρούσεις χρήσεων και συγκεκριμένα σε συγκρούσεις αστικών παραγωγικών χρήσεων με αγροτικές χρήσεις. Αντίθετα, τα δημοτικά διαμερίσματα προς ανατολάς της πόλης, λόγω και του ανάγλυφου του εδάφους, αποτελούν περιοχές αστικής επέκτασης οι οποίες συνδέονται με την κατοικία και τις τουριστικές δραστηριότητες, συγκεντρώνοντας παράλληλα και άλλες δραστηριότητες οι οποίες συνδέονται εξίσου με την κατοικία και τον τουρισμό. Η βορειοανατολική ενδοχώρα της Καλαμάτας, η οποία βρίσκεται στα όρια του Δήμου, δέχεται και αυτή τις πιέσεις της αστικής ανάπτυξης η οποία, όμως, φθίνει καθώς αυξάνεται η απόσταση από το αστικό κέντρο. Μάλιστα, το ανάγλυφο του εδάφους μπορεί να θεωρηθεί, σε συνδυασμό με την απόσταση και την προσπελασιμότητα κάθε σημείου του, ότι αποτελεί φραγμό για ορισμένες δραστηριότητες, π.χ. εγκατάσταση παραγωγικών μονάδων. Η δυναμική του αστικού κέντρου της Καλαμάτας θα πρέπει να εξετάζεται, πάντως, εκτός από τα όρια του Δήμου και του άμεσου ημερήσιου συστήματος και σε σχέση με τη λειτουργία του αστικού κέντρου σε επίπεδο Νομού, Περιφέρειας Πελοποννήσου αλλά και στο επίπεδο όλης της χώρας. Σε επίπεδο Νομού, η Καλαμάτα αποτελεί το διοικητικό και οικονομικό κέντρο παρά τις σχετικά μεγάλες χρονοαποστάσεις που τη χωρίζουν από τα άκρα του Νομού Μεσσηνίας. Επίσης, η Καλαμάτα, ουσιαστικά, αποτελεί λόγω του λιμανιού της και πιθανή πύλη του Νομού αλλά και της νότιας Πελοποννήσου προς το Αιγαίο, το Ιόνιο και τη Μεσόγειο. Σε περιφερειακό επίπεδο, η Καλαμάτα αποτελεί το σημαντικότερο αστικό κέντρο της Περιφέρειας Πελοποννήσου, μιας περιφέρειας η οποία χαρακτηρίζεται, λόγω της γεωγραφικής μορφής της και της θέσης της ως προς τη μητροπολιτική συγκέντρωση της Αθήνας, από ένα δυϊσμό μεταξύ των περιοχών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σχετικά απομακρυσμένες, όπως οι Νομοί Μεσσηνίας και Λακωνίας, και των νομών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ουσιαστικά αποτελούν τμήμα του ημερησίου συστήματος της πρωτεύουσας, όπως οι Νομοί Κορινθίας και Αργολίδος. Ας ληφθεί, πάντως, υπ όψιν η στενή συνάρτηση των συγκεκριμένων κατατάξεων από την δυνατότητα προσπέλασης των πρωτευουσών των συγκεκριμένων νομών με τις υφιστάμενες υποδομές, αλλά και τις 16

20 αναμενόμενες αλλαγές ως προς το στοιχείο αυτό στο άμεσο μέλλον (δηλαδή εντός του χρονικού ορίζοντα της μελέτης). Σε επίπεδο Πελοποννήσου, η Καλαμάτα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αποτελεί το δεύτερο μετά την Πάτρα αστικό κέντρο, με παραδοσιακή εξειδίκευση στη μεταποίηση και στο εμπόριο της αγροτικής παραγωγής του Νομού. Αν και πολλά από τα παραδοσιακά στοιχεία της οικονομίας της πόλης και του Νομού βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο και έχουν αποβάλει πολλά από τα ιστορικά χαρακτηριστικά τους, η πόλη όχι μόνο διατηρεί το ρόλο της στα περιφερειακής σημασίας αστικά κέντρα της χώρας, αλλά έχει, επίσης, ενισχύσει τη θέση της μέσα από νέες δραστηριότητες όπως ο τουρισμός και η δεύτερη κατοικία, οι υπηρεσίες που συνδέονται με τον πολιτισμό και την εκπαίδευση, αλλά και μέσα από τις υποδομές που διαθέτει αεροδρόμιο, λιμάνι, υλοποιούμενες οδικές συνδέσεις (ΓΠΣ, 2009). 17

21 Ύ ψος βροχόπτωσης (mm) ή Μέση θερμοκρασία ( 0 C) «Η εξέλιξη της πόλης της Καλαμάτας με επίκεντρο το Ιστορικό της Κέντρο» 2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 2.1. Φυσικό Περιβάλλον Κλιματολογικές μετεωρολογικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής. Ο Δήμος Καλαμάτας βρίσκεται στο ΝΑ τμήμα του Ν. Μεσσηνίας και το κλίμα του χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακό, με θερμά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες.. Σύμφωνα με την περιγραφή του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών, η περιοχή μελέτης βρίσκεται εντός των ορίων του ασθενούς θερμομεσογειακού βιοκλίματος με 100 x 125 και του έντονου μεσομεσογειακού βιοκλίματος με 75 x 100 όπου x είναι ο αριθμός των βιολογικά ξηρών ημερών. Επίσης, σύμφωνα με την ίδια πηγή ανήκει στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο και τον υποόροφο με ήπιο χειμώνα, όπου 3 0 C m 7 0 C. Το διάγραμμα που ακολουθεί, αποτελεί το ομβροθερμικό διάγραμμα της υπό μελέτη περιοχής. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Μ. Σ. Καλαμάτας, παρατηρείται ότι ο θερμότερος μήνας στην περιοχή είναι ο Ιούλιος με μέση τιμή 24,4 και 26,4 ο C αντίστοιχα και ακολουθεί ο Αύγουστος με 23,8 και 26,3 ο C για κάθε Μ.Σ., ενώ ο ψυχρότερος μήνας είναι ο Ιανουάριος με μέση τιμή 6,2 και 10,2 ο C αντίστοιχα. Η μέση μέγιστη μηνιαία θερμοκρασία παρατηρείται κατά το μήνα Αύγουστο στον Μ. Σ. Καλαμάτας (31,3 ο C). Αντίστοιχα, η μέση ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασία στον Μ. Σ. Καλαμάτας παρατηρείται κατά τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο (5,7 ο C). Η απόλυτη μέγιστη θερμοκρασία στο Μ. Σ. Καλαμάτας είναι 42,6 ο C (ΓΠΣ, 2009). Διάγραμμα 2.1 Ομβροθερμικό Διάγραμμα, (ΓΠΣ, 2009) ΟΜΒΡΟΘΕΡΜΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙΟ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνας Μέση μηνιαία θερμοκρασία (0C) Μέση μηνιαία βροχόπτωση (mm) 18

22 Βροχόπτωση Για την εκτίμηση του ύψους των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων έγινε επεξεργασία των δεδομένων των μετεωρολογικών σταθμών της περιοχής. Τους σταθμούς αυτούς διατηρούν το ΥΠ.ΓΕ- Υ.Ε.Β., και το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Το μεγαλύτερο μέρος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων απορρέει επιφανειακά, εισέρχεται στο υδρογραφικό δίκτυο και μέσω αυτού οδηγείται στον τελικό αποδέκτη, που είναι ο Μεσσηνιακός Κόλπος. Οι μεγάλες χειμαρρικές παροχές κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων επιβεβαιώνονται από την παρουσία, στις κοίτες των υδατορεμάτων, ογκολίθων, μεγάλου μεγέθους κροκάλων και λατυπών. Διάγραμμα 2.2 Ετήσιες βροχοπτώσεις υδατικού διαμερίσματος Δυτικής Πελοποννήσου Πηγή: Υδρολογική Τράπεζα Πληροφοριών ΕΜΠ ( ) Ο Καραπιπέρης (1974) αναφέρει ότι το ετήσιο ύψος βροχής είναι αρκετά υψηλό στο Ιόνιο και τις παράκτιες περιοχές της δυτικής Ελλάδας ( mm), αυξάνει δε συνεχώς όσο προχωρούμε προς το εσωτερικό, παίρνει τις μεγαλύτερες τιμές (μεγαλύτερες των mm) στις ορεινές περιοχές, ενώ ανατολικότερα, ελαττώνεται απότομα μέχρι τις πεδινές περιοχές της ανατολικής Ελλάδας [Μαριολάκος, Η., Φουντούλης, Ι. & Λαδάς, Ι. (2001), ΓΠΣ., (2009)]. 19

23 Στο Διάγραμμα 2.3 που ακολουθεί παρουσιάζεται η Μέση Μηνιαία κατακρήμνιση Δυτικής Πελοποννήσου. Διάγραμμα 2.3 Μέση Μηνιαία κατακρήμνιση Δυτικής Πελοποννήσου. Πηγή: Υδρολογική Τράπεζα Πληροφοριών ΕΜΠ ( ) Για την περιοχή μελέτης εξάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα που συνδέονται άμεσα με τις αποσαθρωτικές διεργασίες των γεωλογικών σχηματισμών, που δομούν την ευρύτερη περιοχή. α) Το μέσο ετήσιο ύψος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων στην ευρύτερη περιοχή του έργου είναι υψηλό. β) Οι μήνες που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη τιμή βροχόπτωσης είναι οι Νοέμβριος, και ο Δεκέμβριος. Αντίστοιχα, η μικρότερη τιμή παρουσιάζεται τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. 20

24 γ) Το μεγαλύτερο ποσοστό των βροχοπτώσεων σε ετήσια βάση παρατηρείται το διάστημα Οκτωβρίου Απριλίου. δ) Η πορεία των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων στη διάρκεια του έτους είναι ακριβώς αντίθετη από αυτήν της θερμοκρασίας. Έτσι, οι σχηματισμοί έχοντας υποστεί έντονη συστολή κατά τους θερινούς μήνες δέχονται κατά το χειμώνα μεγάλο όγκο ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, που είτε παροχετεύεται είτε διακινείται με υστέρηση. Αποτέλεσμα αυτού είναι στις ασταθείς ζώνες πρανών, να δημιουργούνται επιρρεπείς σε κατολίσθηση ζώνες ή και ολισθαίνουσες μάζες. ε) Καθώς η πλειονότητα των σχηματισμών που δομούν την περιοχή χαρακτηρίζονται ως ευκολοδιάβρωτοι, η συνδυασμένη διαδοχική επίδραση της θερμικής αποσάθρωσης (θερινή περίοδος) και της μηχανικής διάβρωσης (χειμερινή περίοδος), προκαλεί πρόσθετη χαλάρωση της συνοχής τους και κατ' επέκταση μείωση της αντοχής τους (ΓΠΣ, 2009). Άνεμοι Η περιοχή μελέτης εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης είναι εκτεθειμένη σε άνεμους των βορείων διευθύνσεων με συχνότητα 25%. Αυτό φαίνεται και στο ιστόγραμμα ανέμων που ακολουθεί. Διάγραμμα 2.4: Ιστόγραμμα ανέμων Νομού Μεσσηνίας ΙΣΤΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΕΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Ποσοστό Νηνεμίας 33,14% Β 25 ΒΔ ΒΑ Δ 5 0 Α ΝΔ ΝΑ ΝΑ Πηγή: ΓΠΣ, (2009) 21

25 Η ποσοστιαία κατανομή των ανέμων διαφόρων εντάσεων στο σύνολο των εμφανιζόμενων ανέμων στην περιοχή φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα: Πίνακας 2-1. Ένταση ανέμων Ένταση Ανέμου (Beaufort) % 33,14 5,615 25,063 22,003 11,073 2,238 Ένταση Ανέμου (Beaufort) % 0,637 0,143 0,088 0,033 0,011 0,000 Τέλος, η ποσοστιαία συμμετοχή των ανέμων διαφόρων διευθύνσεων στο σύνολο των εμφανιζόμενων ανέμων στην περιοχή φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα: Πίνακας 2-2 Διεύθυνση ανέμων (μετρήσεις ). Διεύθ. Ανέμου Β ΒΑ Α ΝΑ Ν % 25,173 5,932 0,834 3,334 19,471 Διεύθ. Ανέμου ΝΔ Δ ΒΔ Νηνεμία % 4,693 1,426 6,041 33, Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Η μορφολογία της ευρύτερης περιοχής έρευνας συνδέεται άμεσα με την παραμόρφωση που έχει υποστεί κατά τη νεοτεκτονική περίοδο. Η μορφή του υδρογραφικού δικτύου, η ένταση της κατά βάθος διάβρωσης, το μέγεθος της κλίσης των πρανών συνδέονται άμεσα 22

26 με το μέγεθος της ανύψωσης που έχει υποστεί η περιοχή κατά την πρόσφατη γεωλογική περίοδο (Τεταρτογενές). Σχήμα 2.1:Τοπογραφικός Χάρτης Δ. Καλαμάτας Πηγή: Γ.Π.Σ., (2009) Ο Δήμος έχει υψόμετρο που κυμαίνεται από m και γεωμορφολογικό ανάγλυφο που χαρακτηρίζεται από τοπικά μέτριες έως μικρές κλίσεις στα πεδινά και μεγαλύτερες κλίσεις στα ορεινά. Μπορούμε να κατατάξουμε την ευρύτερη περιοχή του Δ. Καλαμάτας σε τέσσερις περιοχές, στην παραλιακή, την πεδινή, την ημιορεινή και την ορεινή. Στην παραλιακή περιοχή το υψόμετρο κυμαίνεται από 0 20 m, με κλίσεις έως και 6 %, στην πεδινή κυμαίνεται από m, με κλίσεις έως και 4 %, στην ημιορεινή κυμαίνεται από m, με κλίσεις έως και 20 % και στην ορεινή περιοχή με υψόμετρο από m, με κλίσεις έως και 60 %. 23

27 Το έδαφος είναι κυρίως βραχώδες με έντονη καρστικοποίηση των ασβεστολιθικών σχηματισμών (όξινα συνήθως εδάφη με αργιλοπηλώδη αργιλώδη υφή Luvisoils), που επικρατούν στα 2/3 της επιφάνειας του. Έχουμε σημαντική κατείσδυση λόγω της έντονης καρστικοποίησης που παρατηρείται στην βραχώδη ασβεστολιθική μάζα. Η ευρύτερη περιοχή του Ταϋγέτου έχει ασβεστολιθικά πετρώματα εναλλασσόμενα με σχιστόλιθο, ενώ το πέτρωμα από τα μαύρα ζωνάρια ή στεφάνια, τα οποία σχηματίζει ο κρυσταλλικός σχιστόλιθος, είναι ιδανικό ως ακόνι για τρόχισμα εργαλείων. Σχήμα 2.2:Γεωμορφολογικός Χάρτης Πελοποννήσου. Πηγή: ΓΠΣ, (2009) Έως και σήμερα η ευρύτερη περιοχή εμφανίζεται σταθερή, χωρίς ιδιαίτερες καταπτώσεις και άλλα σχετικά προβλήματα που συνήθως καθορίζουν την ύπαρξη ή όχι σταθερής ή διαχρονικά μεταβαλλόμενης τοπογραφίας. Συγκεκριμένα, η γεωμορφολογία της ευρύτερης περιοχής δεν υπόκειται σε 24

28 σημαντικές μεταβολές, οι οποίες μπορεί να οφείλονται σε γεωδυναμικές διεργασίες και ανθρώπινες παρεμβάσεις ή σε συνδυασμό αυτών όπως έλλειψη ευστάθειας πρανών, ερπυσμούς, κατολισθήσεις. Εξαίρεση αποτελεί η γεωμορφολογία σε ορισμένες περιοχές του Δ. Καλαμάτας που υπόκεινται σε μεταβολές λόγω ανθρώπινης δράσης, όπως, λατομεία, απόρριψη μπαζών (όπως π.χ. στη Μαραθόλακκα, στα Γιαννιτσάνικα, στο Μπουρνιά, κ.λπ.), επιχωματώσεις και έντονη πολεοδόμηση σε ασταθής εδαφικούς σχηματισμούς όπως είναι η περιοχή της Βέργας (ΓΠΣ, 2009) Γεωλογικά και υδρολογικά χαρακτηριστικά Στη γεωλογική δομή της ευρύτερης περιοχής συμμετέχει μια μεγάλη ποικιλία λιθολογικών σχηματισμών των οποίων η ηλικία ξεκινά από το Ιουρασικό και φθάνει μέχρι τις σύγχρονες αποθέσεις. Οι γεωλογικοί αυτοί σχηματισμοί διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στους αλπικούς και στους μεταλπικούς σχηματισμούς. Οι αλπικοί σχηματισμοί είναι μη μεταμορφωμένοι και ανήκουν στις γεωτεκτονικές ενότητες Τρίπολης, Πίνδου και Ιονίου ζώνης. Στους αλπικούς σχηματισμούς ανήκει και η φυλλιτική χαλαζιτική σειρά που συναντάμε στο δυτικό τμήμα του Δήμου Καλαμάτας. Πάνω στο φλύσχη της ενότητας Τρίπολης είναι σημαντική σε πολλές θέσεις η παρουσία ενός αποσαθρωμένου μανδύα. Σε περιοχές με μεγάλες εδαφικές κλίσεις, η ύπαρξη του επιφανειακά αποσαθρωμένου υλικού οδηγεί τοπικά στην εκδήλωση ερπυστικών φαινομένων που δυνητικά, σε συνδυασμό με τα έντονα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, μπορεί να εξελιχθούν σε κατολισθήσεις καταπτώσεις.αντίθετα, σε περιοχές με μικρές εδαφικές κλίσεις δημιουργείται, από τη συγκέντρωση των προϊόντων της αποσάθρωσης, ένας ελλουβιακός μανδύας που καλύπτει το υγιές γεωλογικό υπόβαθρο. Στην περιοχή μελέτης παρατηρούνται πολλοί σχηματισμοί, όπως: αλλοβιακές αποθέσεις, πλευρικά κορήματα (Ολόκαινο), Χερσαίες αναβαθμίδες (Πλειστόκαινο), Θαλάσσιοι σχηματισμοί (Πλειόκαινο) και πολλοί άλλοι. 25

29 Από άποψη υδρολογίας η περιοχή μελέτης σύμφωνα με το διαχωρισμό της διεύθυνσης Υδατικού δυναμικού και φυσικών πόρων του υπουργείου ανάπτυξης ανήκει στο υδατικό διαμέρισμα της ΝΔ Πελοποννήσου με κωδικό 01, όπως φαίνεται και στο σχήμα που ακολουθεί (Τα Υδατικά Διαμερίσματα και οι Περιφέρειες της Χώρας). Σχήμα 2.3: Τα Υδατικά Διαμερίσματα και οι Περιφέρειες της Χώρας Πηγή: ΓΠΣ, (2009) Το υδρογραφικό δίκτυο αποδεικνύει ότι η απορροή γίνεται επιφανειακά και κυρίως μέσω των ρεμάτων και μισγαγγείων που διασχίζουν την περιοχή. Στην περιοχή μελέτης αναπτύσσεται το υδρογραφικό δίκτυο του ποταμού Νέδωντα που αποστραγγίζει τον κύριο όγκο των κατακρημνισμάτων που δέχεται η περιοχή. Ο Νέδων πηγάζει από τα όρη της Αλαγονίας στον Ταΰγετο, διατρέχει τη πόλη της Καλαμάτας και εκβάλλει στο Μεσσηνιακό κόλπο. Η περιοχή μελέτης βρίσκεται εντός της υδρολογικής λεκάνης με 26

30 αριθμό (063) του υδατικού διαμερίσματος της Δυτικής Πελοποννήσου. Τα κυριότερα ρέματα που συναντώνται στην περιοχή είναι το ρέμα του ποταμού «Νέδοντα», το «Καρβελιώτικο», που αποτελεί παραπόταμο του Νέδοντα, το «Δαφνόρεμμα», το ρέμα «Μαγγίνειες» κ.α. Όσον αφορά τα θαλάσσια ύδατα, η παράκτια ζώνη του Δήμου έχει εκτεταμένο μήκος ακτογραμμής, είναι ήπιων κλίσεων, σχεδόν επίπεδη, με εύκολη πρόσβαση σε αυτή. Έχει κυμαινόμενο πλάτος και αποτελείται από επίπεδη αμμώδη παραλία στα Ανατολικά και στα Δυτικά της Καλαμάτας. Πίσω από αυτή τη ζώνη εκτείνονται καλλιεργούμενες εκτάσεις και βιομηχανικές βιοτεχνικές μονάδες στα Δυτικά, η πόλη της Καλαμάτας και τουριστικές εγκαταστάσεις στα Ανατολικά (ΓΠΣ, 2009) Στοιχεία σεισμικότητας εδαφικής σεισμικής επικινδυνότητας Ο Ν. Μεσσηνίας συγκαταλέγεται στις πλέον σεισμόπληκτες περιοχές της χώρας. Αυτό αιτιολογείται από την γειτνίαση της περιοχής με την ελληνική τάφρο που αντιστοιχεί στην ζώνη βύθισης της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική. Ο αντισεισμικός κανονισμός (ΕΑΚ 2004), κατατάσσει την ευρύτερη περιοχή μελέτης στην ζώνη σεισμικής επικινδυνότητας ΙΙ της Ελλάδας με δυσμενέστερη την IΙΙ. Η τιμή της αναμενόμενης σεισμικής επιτάχυνσης του εδάφους (α) είναι α = 0.24, με g = 2.35 m/sec, ενώ ο συντελεστής οριζόντιας επιτάχυνσης για έλεγχο ευστάθειας πρανών είναι ah = 0.5a = Στη συνέχεια παρατίθεται ο νέος χάρτης σεισμικής επικινδυνότητας της Ελλάδας. 27

31 Σχήμα 2.4: Οι τρεις νέες κατηγορίες (I, II, III) ζωνών σεισμικής επικινδυνότητας στις οποίες χωρίστηκε ο ελληνικός χώρος. Πηγή: Ο.Α.Σ.Π., (2004) Ο Νομός Μεσσηνίας υπήρξε επίκεντρο σεισμών μέσου βάθους (<60 Km) εντάσεως μέχρι 6,5 R, αλλά οι περισσότεροι ισχυροί σεισμοί της περιοχής υπήρξαν μικρού βάθους (<10 Km) Τεχνικογεωλογικά χαρακτηριστικά και σεισμική δραστηριότητα Εκτιμώντας τη σεισμική επικινδυνότητα της περιοχής, οι αναμενόμενες τιμές μέγιστης σεισμικής επιτάχυνσης για τα επόμενα χρόνια είναι αρκετά υψηλές. Η σεισμική επικινδυνότητα μιας περιοχής επηρεάζεται άμεσα από ορισμένα τεχνικογεωλογικά χαρακτηριστικά τα οποία επιδρούν στα αποτελέσματα της σεισμικής δραστηριότητας. 28

32 Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη διάδοση των σεισμικών κυμάτων και, επομένως, τις σεισμικές εντάσεις στη μακροσεισμική περιοχή είναι η τεκτονική και η λιθολογία. Η τεκτονική είναι ο κυριότερος παράγοντας που επηρεάζει την σεισμική ένταση δημιουργώντας τοπική αύξηση ή μείωση της έντασης του σεισμού. Η μετάδοση της σεισμικής ενέργειας φαίνεται να ευνοείται παράλληλα προς τη διεύθυνση των μεγάλων ρηξιγενών ζωνών και αντίθετα να μειώνεται κάθετα προς αυτές όταν τα ρήγματα λειτουργούν ως ανακλαστήρες εμποδίζοντας τη διάδοση των σεισμικών κυμάτων. Η λιθολογία είναι ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τη διάδοση της σεισμικής ενέργειας και της σεισμικής έντασης. Το πλάτος ταλάντωσης και επομένως και η σεισμική επιτάχυνση επηρεάζονται από τις ελαστικές σταθερές των σχηματισμών. Οι χαλαρές, ασύνδετες και ανομοιογενείς αποθέσεις, όπως είναι και τα απορρίμματα, παρουσιάζουν μηδαμινή στατική και δυναμική σταθερότητα. Ως αποτέλεσμα σ αυτούς τους σχηματισμούς, λόγω δευτερογενών φαινομένων, αναμένεται σημαντική τοπική ενίσχυση της σεισμικής επιτάχυνσης και της σεισμικής έντασης και πιθανά δημιουργία κατολισθήσεων και/ή καθιζήσεων. 29

33 Σχήμα 2.5: Οι θέσεις των 7 ανάστροφων ρηγμάτων κατά μήκος της Ελληνικής Τάφρου (3.1,, 3.7), το αριστερόστροφο ρήγμα μετασχηματισμού (3.8) στη Ρόδο, των 14 κανονικών ρηγμάτων παράταξης βορρά νότου στο ιζηματογενές Ελληνικό Τόξο (5.1,,5,14) και των 9 κανονικών ρηγμάτων (8.1,,8.9) παράταξης ανατολής δύσης στο Ηφαιστειακό Τόξο, Πηγή: Γ.Π.Σ., (2009) Η ευρύτερη περιοχή του υπό μελέτη Δήμου βρίσκεται, σύμφωνα με τους Papazachos et al. (1986), στη ζώνη πολύ υψηλής σεισμικής διέγερσης 0,80<P*<1,00 (Σχήμα 2.6 Πιθανότητα σεισμικής διέγερσης). Σχήμα 2.6: Πιθανότητα σεισμικής διέγερσης Πηγή: (PAPAZACHOS et al. 1986). 30

34 Βλάστηση Η ευρύτερη περιοχή μελέτης φυτοκοινωνιολογικά, σύμφωνα με την επικρατέστερη ζωνοποίηση της βλάστησης στον ελλαδικό χώρο, περιλαμβάνει τις εξής ζώνες βλάστησης: Ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia ilicis), Παραμεσογειακή ζώνη (Quercetalia pubescentis), ζώνη παραμεσόγειων ορεινών κωνοφόρων (Fagetalia), Ορομεσογειακή εξωδασική ζώνη (Daphno-festucetalia). Οι τύποι οικοτόπων που απαντώνται στην περιοχή μελέτης είναι: Φρυγανότοποι, Θερμομεσογειακοί θαμνώνες, Σκληρόφυλλοι θαμνώνες Ανατολικής Μεσογείου, Δάση Κωνοφόρων, Αλπικά και υπαλπικά οικοσυστήματα, Παραποτάμια Βλάστηση και Βραχώδη οικοσυστήματα με χασμοφυτική βλάστηση (ΓΠΣ, 2009) Χλωρίδα Πανίδα Η χλωρίδα γενικά στον Ταΰγετο παρουσιάζει μεγάλο πλούτο, τόσο σε αριθμό ειδών όσο και σε σπανιότητα. Aπό τα δεδομένα του ΕΚΒΥ για το δίκτυo NATURA 2000 αποτελεί μαζί με την Κρήτη και τον Όλυμπο τις τρεις πλουσιότερες σε ενδημικά είδη περιοχές της χώρας. Από πλευράς σπάνιων, ενδημικών και γενικά ενδιαφερόντων ειδών, τη σημαντικότερη θέση κατέχει η κεφαλληνιακή ελάτη, ένα από τα κύρια δασικά δέντρα του χώρου και ένα από τα δύο ενδημικά δένδρα της χώρας. Σύμφωνα με τον Πανέτσο (1985), στον Ταΰγετο βρίσκεται ένας από τους πιο γενετικά αμιγείς πληθυσμούς της παρουσίας του είδους στην Ελλάδα. Ο βοτανικός πλούτος του Ταϋγέτου έχει επισημανθεί από όλους σχεδόν τους βοτανικούς που ερεύνησαν το βουνό. Τουλάχιστον 17 ονόματα ειδών και υποειδών έχουν το επίθετο taygetus. Ιδιαίτερα μεγάλη βιοποικιλότητα έχουν τα φαράγγια και η αλπική ζώνη όπου λόγω του βραχώδους υποστρώματος δεν υπάρχει ο παράγοντας του ανταγωνισμού. Η έρευνα έδειξε πως σε ό,τι αφορά τον Δυτικό Ταΰγετο απαντώνται συνολικά 138 ενδημικά είδη που ανήκουν σε 30 οικογένειες, ενώ υπάρχουν άλλα 7 είδη τα οποία απαντώνται μόνο στον Ανατολικό Ταΰγετο. Από το σύνολο των 138 ενδημικών φυτών του δυτικού Ταΰγετου, τα 85 είναι ενδημικά της Ελλάδας, τα 32 ενδημικά της Πελοποννήσου 31

35 και τα υπόλοιπα 21 τοπικά ενδημικά είδη του Ταΰγετου. Επιπρόσθετα, στο ανατολικό τμήμα καταγράφονται άλλα 3 ενδημικά είδη της Πελοποννήσου και 4 τοπικά ενδημικά. Όσον αφορά την πανίδα, ο Ταΰγετος προσφέρει ενδιαίτημα σε μεγάλο αριθμό σημαντικών ειδών πανίδας, πολλά από τα οποία περιλαμβάνονται λόγω της σπουδαιότητας ή της σπανιότητάς τους σε καταλόγους διεθνών συμβάσεων προστασίας των ειδών. Παρόλο που οι βιότοποι των ειδών αυτών έχουν υποβαθμιστεί λόγω πυρκαγιών, ανεξέλεγκτου κυνηγιού και λαθροθηρίας, η πανίδα του Ταΰγετου παραμένει πλούσια και ενδιαφέρουσα, με αποτέλεσμα να χρήζει ιδιαίτερης προστασίας. Είναι σημαντικό, επίσης, να αναφερθεί ότι ο Ταΰγετος είναι μία από τις δύο πιο σημαντικές περιοχές της Πελοποννήσου αλλά και της Ελλάδας για την ορνιθοπανίδα, καθώς αποτελεί το νοτιότερο σημείο της γεωγραφικής εξάπλωσης πολλών ειδών. Από τα μεγάλα θηλαστικά έχουν εξαφανιστεί το αγριογούρουνο, το ελάφι και το ζαρκάδι, η παρουσία των οποίων είχε βεβαιωθεί στις αρχές του 15 ου μχ αιώνα. Τα θηλαστικά που ζουν σήμερα είναι ο ασβός, ο λαγός, το κουνάβι, η αλεπού, ο σκαντζόχοιρος, ο μυωξός, διάφορα μικρά τρωκτικά και νυχτερίδες. Έχουν αναφερθεί η αγριόγατα και το τσακάλι χωρίς να έχει τεκμηριωθεί επαρκώς η παρουσία τους. Τελευταία υπάρχουν αναφορές για επανεμφάνιση του αγριογούρουνου, με προέλευση από την Αρκαδία (όπου έγινε απελευθέρωση του είδους), στην περιοχή Αλαγονίας. Ο κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων, η γεωγραφική απομόνωση και η έντονη ανθρώπινη παρουσία στο βουνό συνετέλεσαν άμεσα ώστε να μειωθούν τα μεγάλα θηλαστικά. [Σφήκας και Γκαίτλιχ (1999), ΓΠΣ, 2009]. Ο Ταΰγετος θεωρείται μια από τις δύο σημαντικότερες περιοχές της Πελοποννήσου όσον αφορά τις πεταλούδες και γενικότερα τα έντομα. Στην ευρύτερη περιοχή έχουν καταγραφεί περισσότερα από 100 ημερόβια είδη πεταλούδων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το τοπικό ενδημικό είδος πεταλούδας Polyommatus menelaos και τα Plebejus eurypilus pelopides και Turanana endymion taygetica που ζουν μόνο σε βουνά της Μικράς Ασίας και της Πελοποννήσου. Στα ορεινά δάση και σε παρακείμενες ανοιχτές εκτάσεις ζουν η πετροπέρδικα που κινδυνεύει, κίσσες, καλογρίδες, ελατοπαπαδίτσες, βασιλίσκοι, κότσυφες, καμποδεντροβάτες, σπίνοι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δρυοκολάπτες που ζουν 32

36 στον Ταΰγετο, η πρασινοτσικλητάρα, ο λευκονώτος και η παρδαλοτσικλητάρα. Επίσης παρατηρούνται είδη που δεν φωλιάζουν συχνά στη Νότια Ελλάδα όπως η φάσσα, η γερακότσιχλα, η δενδροκελάδα και ο σταυρομύτης. Στους απόκρημνους βράχους ζουν πετροχελίδονα, βουνοσταχτάρες, βραχοκιρκίνεζα και κοράκια. Για πολλά από τα είδη πουλιών ο Ταΰγετος αποτελεί το νοτιότερο σημείο εξάπλωσής τους στην Ελλάδα ή ακόμη και στην Ευρώπη. Από τα πολλά ερπετά της περιοχής, ξεχωρίζουν η κρασπεδωτή χελώνα και δύο είδη σαυρών ενδημικών στην Πελοπόννησο, oι Lacerta graeca και Podarcis peloponnesiaca. Παρά την υποβάθμιση της πανίδας διαμέσου των αιώνων, ειδικά η πτηνοπανίδα του βουνού παραμένει μία από τις δύο πιο σημαντικές στην Πελοπόννησο. Τα σπανιότερα είδη πουλιών κινδυνεύουν ιδιαίτερα από τη λαθροθηρία και τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων (ΓΠΣ, 2009) Πληθυσμιακή Εξέλιξη και Δημογραφικά Χαρακτηριστικά *. [*Τα πληθυσμιακά στοιχεία που θα παρουσιαστούν θα αφορούν την απογραφή του Όσον αφορά τα στοιχεία της απογραφής του 2011, αυτά που υπάρχουν μέχρι στιγμής είναι προσωρινά. Τα οριστικά στοιχεία θα είναι διαθέσιμα το δεύτερο εξάμηνο του 2012.] Γενικά πληθυσμιακά στοιχεία Το Πολεοδομικό Συγκρότημα Καλαμάτας συγκαταλέγεται μεταξύ των σημαντικότερων μεσαίου μεγέθους αστικών κέντρων της χώρας με πληθυσμό άνω των κατοίκων και είναι το μεγαλύτερο αστικό κέντρο στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Η δημογραφική του εξέλιξη τις δύο τελευταίες δεκαετίες εμφανίζεται δυναμική, καταγράφοντας μέσο ετήσιο ρυθμό πληθυσμιακής μεταβολής μεγαλύτερο από αυτόν του συνόλου της χώρας. Ο δυναμισμός αυτός οφείλεται, κατά ένα σημαντικό ποσοστό, στον κεντρικό ρόλο που ασκεί η πόλη στην ευρύτερη περιοχή από την οποία αντλεί πληθυσμό, αποτελώντας σταθμό των εσωτερικών μεταναστευτικών κινήσεων. Έτσι, κατά τη διάρκεια της 33

37 μεταπολεμικής περιόδου, η δημογραφική σημασία του αστικού κέντρου της Καλαμάτας στο σύνολο του Νομού Μεσσηνίας αυξάνεται σταθερά, συγκεντρώνοντας περίπου το 30% του πληθυσμού του Νομού το 2001, έναντι 18% περίπου το Η πληθυσμιακή εξέλιξη κατά τη διάρκεια της πεντηκονταετίας ακολουθεί τις γενικές τάσεις που διαπιστώνονται για ολόκληρη τη χώρα, ενώ στο εσωτερικό του Δήμου καταγράφονται διακυμάνσεις οι οποίες εν πολλοίς εξαρτώνται από τη γειτνίαση ή τη λειτουργική σχέση των οικισμών με την Καλαμάτα. Στο χρονικό αυτό διάστημα, ο πληθυσμός των ορεινών οικισμών μειώνεται δραματικά, ενώ αντίθετα αυξάνεται η σημασία των παραλιακών οικισμών ή των οικισμών της ενδοχώρας που γειτνιάζουν με την Καλαμάτα και σταδιακά ενσωματώνονται στην πόλη, αποτελώντας προάστιά της. Το συντριπτικό τμήμα του πληθυσμού, περίπου το 86%,σύμφωνα με τα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας του 2001, κατοικεί στην πόλη της Καλαμάτας. Ο πραγματικός πληθυσμός του Δήμου Καλαμάτας το 2001 ήταν κατοίκους και ο μόνιμος πληθυσμός του Δήμου Σε ό, τι αφορά τα λοιπά δημοτικά διαμερίσματα, ο πληθυσμός τους στο σύνολο παρουσιάζει αύξηση, κινούμενος από κατοίκους το 1961 στους κατοίκους το Όμως, η αύξηση αυτή δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στο σύνολο των λοιπών δημοτικών διαμερισμάτων. Τα άμεσα περιαστικά διαμερίσματα ως προς την πόλη, προς τα ανατολικά (Βέργα και Μικρή Μαντίνεια) παρουσιάζουν σημαντική αύξηση κατά κατοίκους. Το ίδιο ισχύει και για τα δυτικά περιαστικά διαμερίσματα (Αντικάλαμος, Ασπρόχωμα, Λέικα, Σπερχόγεια). Και εδώ η αύξηση την ίδια περίοδο φθάνει τους κατοίκους. Αντίθετα, όλα τα δημοτικά διαμερίσματα της βορειοανατολικής ορεινής ενδοχώρας του Δήμου παρουσιάζουν μείωση. Η εικόνα αυτή συνδέεται, προφανώς, άμεσα και με τις τάσεις αστικής επέκτασης και χωροθέτησης των δραστηριοτήτων κατοίκησης και παραγωγής. Διαμορφώνεται μια τάση εγκαταστάσεων για κατοικία προς τα ανατολικά, ενώ η αντίστοιχη τάση εγκατάστασης προς τα δυτικά συνδυάζεται και με την ανάγκη αστικής επέκτασης και άλλων λειτουργιών της πόλης που συνδέονται με την παραγωγή. Η θεώρηση του πληθυσμού του Δήμου ολοκληρώνεται με μια παρατήρηση ως προς τη διάρθρωση της πληθυσμιακής του πυραμίδας. Στην πυραμίδα αυξάνεται η σχετική 34

38 σημασία των μεσαίων και μεγάλων ηλικιών που αποτελεί ένδειξη τάσης γήρανσης του πληθυσμού. Παρά το γεγονός ότι η αύξηση του πληθυσμού του αστικού κέντρου σε σχέση με την μείωση του πληθυσμού του Νομού αμβλύνει την τάση αυτή στην περιοχή μελέτης, το φαινόμενο είναι γνωστό και διατυπωμένο στο σύνολο της χώρας- συνδέεται με τη μείωση των γεννήσεων και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής Σύνθεση του πληθυσμού κατά φύλο και ηλικία Από τα στοιχεία των απογραφών πληθυσμού τα οποία διατίθενται σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος, φαίνεται ότι η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού στο Δήμο Καλαμάτας είναι δυναμική συγκριτικά με αυτήν του Νομού Μεσσηνίας, της Περιφέρειας Πελοποννήσου ή της χώρας. Τα παιδιά, οι νέοι και οι νεότερες παραγωγικές ηλικίες έως 40 ετών υπεραντιπροσωπεύονται, ενώ, αντίστοιχα, οι μεγαλύτερες παραγωγικές ηλικίες (40-64 ετών) και οι ηλικιωμένοι υποαντιπροσωπεύονται σε σχέση με το Νομό, την Περιφέρεια ή τη χώρα. Οι σημαντικότερες αποκλίσεις εμφανίζονται στα άκρα της κλίμακας, δηλαδή στα παιδιά και στους νέους κάτω των 25 ετών, καθώς και στα άτομα 65 ετών και πάνω. Η σύγκριση μεταξύ των δύο ετών, 1991 και 2001, όμως, δείχνει αύξηση σε απόλυτα μεγέθη όλων των ηλικιακών κατηγοριών, με εξαίρεση αυτήν των παιδιών κάτω των 15 ετών που μειώνονται κατά 15% στο σύνολο του Δήμου. Οι ηλικιακές κατηγορίες που αυξάνονται περισσότερο, σε απόλυτα μεγέθη, είναι αυτές των ηλικιωμένων (65 ετών και άνω, +35%), και των νέων ετών (+31,6%). Η αύξηση της κατηγορίας των νέων συνδέεται οπωσδήποτε με την ανάπτυξη, σ αυτό το διάστημα, του ΤΕΙ Καλαμάτας 1, ενώ η εγκατάσταση οικονομικών μεταναστών ενισχύει, επίσης, τις νεότερες παραγωγικές ηλικίες. Έτσι, παρά το στοιχείο δυναμισμού που εισάγει ο φοιτητικός πληθυσμός, καταγράφεται και εδώ, όπως και στις περισσότερες περιοχές της χώρας, η σταδιακή γήρανση του πληθυσμού. Ο δείκτης γήρανσης που χρησιμοποιείται ενδεικτικά 2 1 Οι επιπτώσεις του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου δεν αποτυπώνονται στα στοιχεία της απογραφής Ο δείκτης αυτός ορίζεται ως ο λόγος του ποσοστού συμμετοχής της ηλικιακής κατηγορίας 65 ετών και άνω στο σύνολο του πληθυσμού που έχει απογραφεί στο Δήμο, προς το ποσοστό συμμετοχής της ηλικιακής κατηγορίας έως 14 ετών. Όταν ο λόγος είναι ίσος με τη μονάδα οι δύο αυτές ηλικιακές κατηγορίες έχουν ίση 35

39 αποτυπώνει τη σχέση μεταξύ των πιο ηλικιωμένων και των νεότερων κατηγοριών του πληθυσμού. Για τον Δήμο Καλαμάτας, το 2001, ο δείκτης γήρανσης είναι ίσος με 0,85, δηλαδή πολύ καλύτερος από αυτόν του Νομού Μεσσηνίας (1,5), της Περιφέρειας Πελοποννήσου (1,4) ή του συνόλου χώρας (1,1). Είναι, όμως, σημαντικά υψηλότερος από τον αντίστοιχο δείκτη του 1991 ο οποίος ήταν 0,53. Πίνακας 2.3: Ηλικιακή Σύνθεση του πληθυσμού (% συμμετοχής στο σύνολο) Ηλικία ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Ν. ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΠΕΡ.ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ,0 17,1 18,3 14,6 18,4 14,7 19,2 15, ,0 16,2 12,4 13,0 13,1 12, , ,5 22,4 18,6 20,6 19,4 21,3 20,8 22, ,2 29,7 31,1 30,3 31,0 30,6 31,1 31,0 65 & άνω 12,3 14,6 19,6 21,5 18,1 20,6 13,7 16,7 ΣΥΝΟΛΟ 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Απογραφές πληθυσμού 1991, 2001 συμμετοχή στο σύνολο του πληθυσμού. Δείκτης μεγαλύτερος από τη μονάδα υποδεικνύει αριθμητική υπεροχή των ηλικιωμένων έναντι των νέων. 36

40 Ομάδες Ηλικιών «Η εξέλιξη της πόλης της Καλαμάτας με επίκεντρο το Ιστορικό της Κέντρο» Διάγραμμα 2.5: Πληθυσμός κατά φύλο & ομάδες ηλικιών Άτομα γυναίκες άνδρες Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.,1991 Διάγραμμα 2.6: Πληθυσμός κατά φύλο & ομάδες ηλικιών ν ιώ ικ λ Η ς ε ά δ μ Ο Άτομα γυναί κες άνδρες Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ,

41 2.3. Κοινωνικά Χαρακτηριστικά Μέγεθος νοικοκυριών Το μέσο μέγεθος νοικοκυριού, το 2001, ανέρχεται σε 2,84 άτομα για το σύνολο του Δήμου, περίπου ίδιο με αυτό του Νομού Μεσσηνίας (2,83) και μικρότερο από αυτό της Περιφέρειας Πελοποννήσου (2,88). Στην ποσοστιαία σύνθεση των νοικοκυριών κατά μέγεθος, το 2001, παρουσιάζεται, σε σχέση με το Νομό, μεγαλύτερη συχνότητα μεσαίου μεγέθους νοικοκυριών (τριών και τεσσάρων ατόμων) και σχετικά μικρότερη συχνότητα μικρών νοικοκυριών (ενός έως δύο ατόμων που συχνά παραπέμπουν σε ηλικιωμένα νοικοκυριά) ή αντίθετα πολύ μεγάλων νοικοκυριών (πέντε ατόμων και άνω) που είναι συνηθέστερα στις αγροτικές περιοχές (Πίνακας 2.4). Από αυτήν την άποψη, η σύνθεση του Δήμου μοιάζει περισσότερο με αυτήν του συνόλου της χώρας. Σε σχέση με το 1991 (3,09 άτομα ανά νοικοκυριό), το μέσο μέγεθος νοικοκυριού μειώνεται στο σύνολο του Δήμου, ακολουθώντας τη γενική τάση για τη χώρα. Η μείωση αφορά τα μεγάλα νοικοκυριά (τεσσάρων ατόμων και άνω), ενώ παράλληλα αυξάνονται όλες οι υπόλοιπες κατηγορίες. Πίνακας 2.4: Νοικοκυριά 2001 Σύνθεση κατά μέγεθος (%) Νοικοκυριά με ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 1 μέλος 19,4% 20,2% 19,8% 2 μέλη 26,5% 30,3% 28,1% 3 μέλη 21,7% 19,1% 21,1% 4 μέλη 21,2% 17,2% 20,5% 5 μέλη 7,5% 7,6% 6,7% 6+ μέλη 3,8% 5,6% 3,8% ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Απογραφή Πληθυσμού

42 Στο εσωτερικό του δήμου εμφανίζονται κάποιες διαφοροποιήσεις. Στα περισσότερα ορεινά δημοτικά διαμερίσματα, το ποσοστό μονομελών και διμελών νοικοκυριών φτάνει ή και ξεπερνά το 70% του συνόλου, ενώ αντίθετα στα περιαστικά δημοτικά διαμερίσματα Λαίικων και Ασπροχώματος το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνά το 35%. Τα πολύ μεγάλα νοικοκυριά υπεραντιπροσωπεύονται σχεδόν σε όλα τα περιαστικά δημοτικά διαμερίσματα (Ασπρόχωμα, Λαίικα, Μικρή Μαντίνεια και Σπερχόγεια), αλλά και σε μερικά ορεινά (Ελαιοχώρι, Αλαγονία και Αρτεμισία) Επίπεδο εκπαίδευσης Το επίπεδο εκπαίδευσης στο Δήμο Καλαμάτας εμφανίζεται, όπως αναμένεται για αστικό κέντρο και έδρα ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, πολύ υψηλότερο από αυτό του Νομού ή της Περιφέρειας και αντίστοιχο με το μέσο της χώρας. Στην υψηλότερη εκπαιδευτική βαθμίδα των κατόχων τριτοβάθμιου ή μεταλυκειακού τίτλου σπουδών, το ποσοστό για το σύνολο του Δήμου, το 2001, υπολείπεται ελάχιστα από αυτό του συνόλου της χώρας (15% στο σύνολο του πληθυσμού 10 ετών και άνω, έναντι 16,5% για το σύνολο χώρας). Μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών πτυχιούχων, μόνο η ανώτατη κατηγορία κατόχων μεταπτυχιακών και διδακτορικών τίτλων σπουδών υστερεί στο Δήμο σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Το ποσοστό αποφοίτων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (λύκειο ή ΤΕΕ), στην οποία περιλαμβάνονται και οι φοιτητές, υπερβαίνει το μέσο για το σύνολο της χώρας (30% έναντι 27% αντίστοιχα). Αντίθετα, τα ποσοστά αποφοίτων στοιχειώδους εκπαίδευσης και ατόμων που δεν τελείωσαν το Δημοτικό είναι χαμηλότερα στο Δήμο σε σχέση με το σύνολο χώρας. Η σύγκριση μεταξύ των ετών 1991 και 2001 δείχνει συνολική βελτίωση του επιπέδου εκπαίδευσης η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική για την τριτοβάθμια (+108%, αντίστοιχη με αυτήν του συνόλου της χώρας) και για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (+47,4%, μεταβολή ταχύτερη από αυτήν του συνόλου της χώρας, +25%). Όσον αφορά το ποσοστό αναλφάβητων, αυτό μειώνεται, αλλά με ποσοστό μικρότερο από το μέσο για το σύνολο χώρας. Σε ορισμένα δημοτικά διαμερίσματα, μάλιστα, το ποσοστό αναλφάβητων αυξάνεται σημαντικά (π.χ. Αντικάλαμος +104%, Σπερχόγεια +92%). Το γεγονός αυτό 39

43 φαίνεται ότι συνδέεται με τις περιοχές εγκατάστασης τσιγγάνικου πληθυσμού, υπόθεση που ενισχύεται και από τη συσχέτιση του επιπέδου εκπαίδευσης με τα κλιμάκια ηλικιών. Έτσι, αν στην περίπτωση του γενικού πληθυσμού ο αναλφαβητισμός συναντάται σχεδόν αποκλειστικά στην κατηγορία 65 ετών και άνω, στην περίπτωση των δημοτικών διαμερισμάτων Καλαμάτας, Αντικαλάμου, Ασπροχώματος και Σπερχογείας ο αναλφαβητισμός αφορά όλα τα κλιμάκια ηλικιών Προσχολικός μαθητικός και φοιτητικός πληθυσμός Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης Ν. Μεσσηνίας, ο μαθητικός πληθυσμός του Δήμου Καλαμάτας τη πενταετία φαίνεται στον πίνακα 2.5. Πίνακας 2.5: : Εκπαιδευτική υποδομή και μαθητικός πληθυσμός Βαθμίδα Εκπαίδευσης Αριθμός μονάδων Αριθμός μαθητών Νηπιαγωγείο Δημοτικό Γυμνάσιο ΤΕΕ Λύκειο ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: Δ/νσεις Πρωτοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Μεσσηνίας, ιδία επεξεργασία Η σύγκριση των αριθμών αυτών με την ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού 2001, αν και δεν είναι δυνατόν να συσχετισθεί με ακρίβεια, υποδεικνύει για την πρωτοβάθμια υποχρεωτική εκπαίδευση (δημοτικό) μαθητικό πληθυσμό περίπου 10% υψηλότερο σε 40

44 σχέση με αυτόν της απογραφής, διαφορά που στην πραγματικότητα είναι ακόμα μεγαλύτερη αν ληφθεί υπ όψιν και ο μαθητικός πληθυσμός των ιδιωτικών δημοτικών σχολείων που δεν περιλαμβάνονται στα στοιχεία της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Αν θεωρηθεί ότι ο μαθητικός πληθυσμός αυτής της βαθμίδας αναφέρεται αποκλειστικά σε μόνιμους κατοίκους του Δήμου, τότε η σύγκριση αυτή ενισχύει την υπόθεση που έγινε προηγουμένως για υποεκτίμηση του πληθυσμού της τάξης του 10-12% περίπου. Η χωροθέτηση της υποδομής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης αποτελεί ταυτόχρονα ένδειξη της ύπαρξης ικανού αριθμού παιδιών αυτής της ηλικίας. Έτσι, εκτός από την πόλη της Καλαμάτας όπου συγκεντρώνονται, όπως αναμένεται, τα περισσότερα σχολεία, νηπιαγωγείο και δημοτικό υπάρχει στα Δ.Δ. Βέργας (Παραλία Βέργας), Λεϊκων, Ασπροχώματος και Σπερχογείας. Στη δευτεροβάθμια υποχρεωτική εκπαιδευτική βαθμίδα (γυμνάσιο) ο μαθητικός πληθυσμός υπερβαίνει κατά 17% περίπου τον αναμενόμενο βάσει των στοιχείων της απογραφής Εδώ, όμως, αφενός δεν υπάρχουν ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, αφετέρου ο μαθητικός πληθυσμός ενδέχεται να αναφέρεται και σε κατοίκους γειτονικών δήμων. Η συμμετοχή κατοίκων γειτονικών δήμων πρέπει να είναι ακόμα μεγαλύτερη στο λύκειο (μαθητικός πληθυσμός 10% υψηλότερος σε σχέση με τον αναμενόμενο βάσει της απογραφής), όπως συμβαίνει συχνά σε αστικά κέντρα τα οποία διαθέτουν καλύτερη υποδομή προετοιμασίας για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στη βαθμίδα αυτή, όμως, ένα τμήμα του πληθυσμού εγκαταλείπει το σχολικό σύστημα. Ο φοιτητικός πληθυσμός, όπως φάνηκε και από τα προηγούμενα, αποτελεί σημαντικό δυναμικό στοιχείο του Δήμου το οποίο συμβάλλει στο μόνιμο πληθυσμό, τουλάχιστον κατά την ακαδημαϊκή περίοδο. Το μεγαλύτερο τμήμα του αντιστοιχεί στο ΤΕΙ Καλαμάτας που, σύμφωνα με τα στοιχεία του ιδρύματος, αριθμεί ενεργούς φοιτητές. Το νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου διαθέτει σήμερα 265 φοιτητές,, το οποίο σε πλήρη λειτουργία των υπαρχόντων τμημάτων θα ανέλθει σε 600 περίπου, ενώ προγραμματίζεται και η ίδρυση νέων τμημάτων. 41

45 Πυκνότητα πληθυσμού Στον πίνακα 2.6 φαίνονται οι πυκνότητες πληθυσμού ανά δημοτικό διαμέρισμα, σε σύγκριση με αυτές του Νομού Μεσσηνίας της Περιφέρειας Πελοποννήσου και του συνόλου της χώρας. Το μέγεθος της αστικής συγκέντρωσης σε σχέση με τη συνολική έκταση του Δήμου προσδιορίζει και την υψηλή μέση πυκνότητα των 230 ατόμων ανά τ.χλμ. Στο εσωτερικό του Δήμου, η μεγαλύτερη πυκνότητα διαπιστώνεται, όπως αναμένεται στο δημοτικό διαμέρισμα Καλαμάτας (1174 άτομα ανά τ.χλμ.), ενώ υψηλότερες από τη μέση της χώρας εμφανίζονται οι πυκνότητες στα Δ.Δ. Ασπροχώματος, Μικρής Μαντινείας, Λεϊκων, Αντικαλάμου, Σπερχογείας και Βέργας. Βεβαίως, τα μεγέθη αυτά είναι καθαρά ενδεικτικά, δεδομένου ότι αναφέρονται στο σύνολο της έκτασης κάθε δημοτικού διαμερίσματος και όχι στην επιφάνεια που καταλαμβάνουν οι οικισμοί. Κατά συνέπεια, για αντίστοιχα πληθυσμιακά μεγέθη, οι υψηλότερες πυκνότητες εμφανίζονται στα δημοτικά διαμερίσματα με μικρότερη συνολική έκταση ή/και με μικρότερο ποσοστό ορεινών περιοχών κλπ. Σε επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούν οι πυκνότητες σε σχέση με την επιφάνεια που καταλαμβάνουν οι οικιστικές συγκεντρώσεις, μέγεθος που μπορεί να συνδεθεί με την πολεοδομική χωρητικότητα των οικιστικών περιοχών. 42

46 Πίνακας 2.6: Πυκνότητα Πληθυσμού 2001 ονομασίες Έκταση (τ.χλμ)* Πληθυσμός ΕΣΥΕ 2001 Πυκνότητα Πληθυσμού Δ.Δ.Καλαμάτας 42, ,2 Δ.Δ.Αλαγονίας 22, ,3 Δ.Δ.Αντικαλάμου 4, ,0 Δ.Δ.Αρτεμισίας 38, ,0 Δ.Δ.Ασπροχώματος 6, ,8 Δ.Δ.Βέργας 23, ,9 Δ.Δ.Ελαιοχωρίου 24, ,9 Δ.Δ.Καρβελίου 29, ,0 Δ.Δ.Λαδά 12, ,8 Δ.Δ.Λαιίκων 5, ,1 Δ.Δ.Μικράς Μαντινείας 3, ,6 Δ.Δ.Νεδούσης 19, ,0 Δ.Δ.Πηγών 11, ,0 Δ.Δ.Σπερχογείας 7, ,5 ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 250, ,9 ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ 2935, ,3 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 21049, ,4 ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ , ,0 * Δεν περιλαμβάνονται εσωτερικά ύδατα Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Κατανομή της εκτάσεως της Ελλάδος κατά βασικές κατηγορίες χρήσεως. Προαπογραφικά στοιχεία της απογραφής Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1991, Απογραφή Πληθυσμού

47 Διαχρονική εξέλιξη της απασχόλησης απασχόληση κατά τομέα Οι απασχολούμενοι στο Δήμο Καλαμάτας, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001, ανέρχονται σε άτομα, συμμετέχοντας κατά 37% στις συνολικές θέσεις απασχόλησης του Νομού Μεσσηνίας, όταν η πληθυσμιακή συμμετοχή του Δήμου στο αντίστοιχο μέγεθος του Νομού, ανέρχεται στο 33%. Παρατηρείται, δηλαδή, μια μεγαλύτερη συγκέντρωση θέσεων απασχόλησης στον Δήμο Καλαμάτας, σε σχέση με τον αναλογούντα πληθυσμό, η οποία οφείλεται κυρίως στη φυσιογνωμία της πόλης και η οποία αποτελεί διοικητικό-οικονομικό κέντρο, με εμβέλεια που υπερβαίνει τα όρια του Νομού Μεσσηνίας. Η πλειονότητα των απασχολουμένων, όπως είναι αναμενόμενο, σε ποσοστό 88%, βρίσκεται στην Καλαμάτα, ενώ τα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα συγκεντρώνουν πολύ μικρό αριθμό. Πιο συγκεκριμένα, το 3% των θέσεων απασχόλησης συγκεντρώνεται στη Βέργα, το 2% στο Ασπρόχωμα, το 1,4 στα Λέικα, το 1,3% στη Σπερχόγεια, το 1,2% στη Μικρή Μαντίνεια, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές του Δήμου συγκεντρώνουν ακόμα μικρότερα ποσοστά απασχολουμένων. Οι θέσεις απασχόλησης στο Δήμο παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις κατά την δεκαετία , ως συνέπεια της αύξησης του εργατικού δυναμικού και της γενικότερης πληθυσμιακής αύξησης. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η αύξηση αυτή φθάνει το 25% στο σύνολο του Δήμου, ενώ η εικόνα διαφοροποιείται σε επίπεδο δημοτικού διαμερίσματος. Στην Καλαμάτα, οι απασχολούμενοι αυξήθηκαν κατά 29%, στη Βέργα κατά 50%, στη Σπερχόγεια κατά 32%, στα Λαίικα κατά 18%, στη Μικρή Μαντίνεια κατά 13%, ενώ στο Ασπρόχωμα παρατηρείται μια σταθερότητα στον αριθμό τους. Στις περισσότερες από τις υπόλοιπες περιοχές και ειδικότερα, στην Αλαγονία, την Αρτεμισία, το Ελαιοχώρι, το Καρβέλι, το Λαδά, τη Νέδουσα και τις Πηγές, σημειώνεται μείωση της απασχόλησης. Πρόκειται όμως για περιοχές οι οποίες έχουν πολύ μικρή συμμετοχή στη συνολική απασχόληση του Δήμου Καλαμάτας. Η εξέλιξη στον αριθμό των απασχολουμένων συμβαδίζει, σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, με την αντίστοιχη πληθυσμιακή εξέλιξη κατά την περίοδο , καθώς στις περιοχές όπου ο πληθυσμός αυξάνει, αυξάνουν ταυτόχρονα και οι θέσεις απασχόλησης και 44

48 αντίστοιχα στις περιοχές με πληθυσμιακή μείωση, οι θέσεις απασχόλησης παρουσιάζουν μείωση. Θα πρέπει, ίσως, να επισημανθεί, στο σημείο αυτό, ότι λόγω της συγκέντρωσης της πλειονότητας των απασχολουμένων στο Δ.Δ. Καλαμάτας, η ανάλυση της κατά τομέα απασχόλησης, όπως εξάλλου και της απασχόλησης συνολικά, στα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα, γίνεται, κυρίως, για λόγους συνολικής / ορθολογικής αξιοποίησης των στατιστικών στοιχείων. Ο Δήμος Καλαμάτας είναι ένας Δήμος με έντονη την παρουσία του τριτογενούς τομέα, η οποία διαχρονικά έχει γίνει εντονότερη, με βάση πάντοτε τα στατιστικά στοιχεία των απογραφών της ΕΣΥΕ, αλλά και με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν από την επιτόπου έρευνα της Ομάδας Μελέτης. Ο τριτογενής τομέας συμμετέχει κατά 67% στο σύνολο της απασχόλησης του Δήμου (ενώ συμμετέχει κατά 46% στο Νομό) και υπερβαίνει το 50% στα περισσότερα δημοτικά διαμερίσματα. Στην Καλαμάτα, η οποία συγκεντρώνει το 91% των απασχολούμενων στον τριτογενή τομέα του συνόλου του Δήμου, οι απασχολούμενοι σε αυτόν αντιπροσωπεύουν το 69% του συνόλου των απασχολουμένων, ενώ και στον Αντικάλαμο, την Αρτεμισία, τη Βέργα, το Λαδά, τα Λαίικα, τη Μικρή Μαντίνεια και τις Πηγές, οι απασχολούμενοι στον τριτογενή τομέα υπερβαίνουν το 50%. Η δραστηριότητα της μεταποίησης και ο δευτερογενής τομέας, εν γένει, παρουσιάζει κάποια δυναμική, η οποία αντικατοπτρίζεται και στα στοιχεία απασχόλησης καθώς οι απασχολούμενοι στον τομέα αντιπροσωπεύουν το 21% περίπου του συνόλου των απασχολουμένων, έχοντας, όμως, σημειώσει μείωση σε σχέση με τις αρχές της δεκαετίας του 90. Παρόλα αυτά, είναι εντονότερη η παρουσία του δευτερογενούς τομέα στο Δήμο Καλαμάτας, συγκριτικά με το Νομό Μεσσηνίας. Η συμμετοχή του Δήμου στην αντίστοιχη απασχόληση, σε επίπεδο Νομού, διαμορφώνεται στο 49%, παραμένοντας σχεδόν σταθερή η παρουσία του Δήμου στο Νομό σε σχέση με τις αρχές της δεκαετίας του 90, καθώς φαίνεται ότι γενικότερα ο δευτερογενής τομέας και ειδικότερα η μεταποίηση, παρουσιάζει φθίνουσα πορεία, τόσο στο Δήμο όσο και στο Νομό. Όπως είναι αναμενόμενο, οι περισσότεροι απασχολούμενοι βρίσκονται στο Δ.Δ. Καλαμάτας, το οποίο συγκεντρώνει το 88% του συνόλου των απασχολουμένων του Δήμου στο δευτερογενή τομέα. Παρόλα αυτά, αποτελούν μόλις το 21% του συνόλου των 45

49 απασχολουμένων του Δ.Δ. Καλαμάτας, ενώ στα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα η συμμετοχή κυμαίνεται από 13% στην Αλαγονία έως 29% στα Λέικα. Όσον αφορά τον πρωτογενή τομέα, όπως φάνηκε και στις προηγούμενες ενότητες, αποτελεί το λιγότερο σημαντικό τομέα, με έντονες τάσεις περαιτέρω αποδυνάμωσης, όπως φαίνεται από τη διαχρονική εξέλιξη των αντίστοιχων στατιστικών στοιχείων. Ο Δήμος ακολουθεί την τάση που επικρατεί γενικότερα, τόσο στο Νομό Μεσσηνίας, όσο και στο σύνολο της χώρας, της συρρίκνωσης του πρωτογενούς τομέα, ο οποίος γίνεται όλο και περισσότερο συμπληρωματική δραστηριότητα, έναντι του τριτογενούς. Οι θέσεις απασχόλησης στο συγκεκριμένο τομέα, αντιπροσωπεύουν το 8% περίπου της συνολικής απασχόλησης του Δήμου, κατά το Παρά το ότι, οι απασχολούμενοι, ως απόλυτος αριθμός, παρουσιάζουν αύξηση σε σχέση με το 1991, η συμμετοχή τους στη συνολική απασχόληση έχει μειωθεί κατά τι, αιτιολογώντας την ενδυνάμωση του τριτογενούς τομέα, καθώς φαίνεται ότι πλέον η απασχόληση στον τομέα της παροχής υπηρεσιών δεν είναι συμπληρωματική, αλλά απορροφά εξ ολοκλήρου το δυναμικό του αγροτικού τομέα. Ως προς το Νομό, οι απασχολούμενοι του πρωτογενούς τομέα του Δήμου Καλαμάτας ενδυναμώνουν την παρουσία τους σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία, γεγονός που υποδηλώνει ότι στο Νομό επικρατεί εντονότερα η φθίνουσα πορεία του τομέα, τουλάχιστον όσον αφορά το δυναμικό που απασχολείται σε αυτόν. Στο Δ.Δ. Καλαμάτας, παρά το ότι συγκεντρώνεται η πλειονότητα των εργαζομένων (63%) στον πρωτογενή τομέα του Δήμου συνολικά, μόλις το 5% του συνόλου των απασχολουμένων, εργάζεται σε κάποια δραστηριότητα του πρωτογενή τομέα, ενώ στα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα το αντίστοιχο ποσοστό κυμαίνεται από 18% στη Μικρή Μαντίνεια έως 59% στο Καρβέλι. Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζεται η απασχόληση συνολικά και κατά τομέα στο σύνολο του Δήμου Καλαμάτας, αλλά και ανά δημοτικό διαμέρισμα: 46

50 Διάγραμμα 2.7: απασχόληση συνολικά και κατά τομέα στο σύνολο του Δήμου Καλαμάτας, αλλά και ανά δημοτικό διαμέρισμα. Διάγραμμα 1: Απασχόληση συνολικά και κατά τομέα στα Δ. Διαμερίσματα του Δήμου Καλαμάτας, Δ.Δ.Καλαμάτας Δ.Δ.Αλαγονίας Δ.Δ.Αντικαλάμου Δ.Δ.Αρτεμισίας Δ.Δ.Ασπροχώματος Δ.Δ.Βέργας Δ.Δ.Ελαιοχωρίου Δ.Δ.Καρβελίου Δ.Δ.Λαδά Δ.Δ.Λαιίκων Δ.Δ.Μικράς Μαντινείας Δ.Δ.Νεδούσης Δ.Δ.Πηγών Δ.Δ.Σπερχογείας ΣΥΝΟΛΟ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ Σύνολο απασχολουμένων Α γενής τομέας Β γενής τομέας Γ γενής τομέας Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Απογραφή Πληθυσμού 1991, 2001 Στα επόμενα διαγράμματα παρουσιάζεται η εξέλιξη της απασχόλησης στο Δήμο και στο Νομό, συνολικά και κατά τομέα: Διάγραμμα 2: Εξέλιξη της απασχόλησης, συνολικά και Διάγραμμα 2.8: εξέλιξη κατά της απασχόλησης τομέα, στο Νομό συνολικά Μεσσηνίας και κατά τομέα στο Νομό Μεσσηνίας Σύνολο Α γενής Β γενής Γ γενής Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή Πληθυσμού 1991,

51 Διάγραμμα 3 : Εξέλιξη της απασχόλησης, συνολικά και Διάγραμμα 2.9: εξέλιξη της απασχόλησης συνολικά και κατά τομέα στο Δήμο Καλαμάτας κατά τομέα, στο Δήμο Καλαμάτας Σύνολο Α γενής Β γενής Γ γενής Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή Πληθυσμού 1991, Τεχνική και Παραγωγική Υποδομή και Δίκτυα Υφιστάμενο οδικό δίκτυο Η κατάσταση από πλευράς οδικού δικτύου παρουσιάζει εντυπωσιακές διαφορές ανάμεσα στα διάφορα τμήματα της πόλης. Έτσι, με εξαίρεση την Παλιά Πόλη και την ανατολική περικεντρική περιοχή, το οδικό δίκτυο σε όλο σχεδόν το παλαιό εγκεκριμένο σχέδιο πόλης (1905) παρουσιάζεται πληθωρικό, με σημαντικό ποσοστό καλυπτόμενης από δρόμους επιφάνειας. Εντελώς αντίθετη εικόνα παρουσιάζεται στις νέες επεκτάσεις και ιδιαίτερα στις βορειοδυτικές και βορειοανατολικές περιοχές (Φραγκοπήγαδο, Αβραμιού, Καλύβια, Πέταλο, Αγία Άννα, Γουλιμήδες, Αγία Παρασκευή, Άγιος Κωνσταντίνος, Άγιος Ισίδωρος κλπ), όπου η πυκνότητα δόμησης αντιστοιχεί σε συνεχή οικιστικό ιστό με εντελώς υποτυπώδες και ανεπαρκές οδικό δίκτυο. 48

52 Ιστορικά, αναπτύχθηκαν τρεις βασικοί οδικοί άξονες υπερτοπικής σημασίας που συνδέουν την πόλη της Καλαμάτας με την ευρύτερη περιοχή και οι οποίοι είναι οι ακόλουθοι: Ο Αυτοκινητόδρομος «Τρίπολη Μεγαλόπολη Καλαμάτα» (νέα χάραξη) του Πρωτεύοντος Εθνικού Δικτύου Η Ε.Ο. 82 «Σπάρτη Καλαμάτα Μεσσήνη Βελίκα Χατζή Πύλος» του Δευτερεύοντος Εθνικού Δικτύου Ο Επαρχιακός Δρόμος με αριθ. 1: «Καλαμάτα Αλμυρός Κάμπος Καρδαμύλη Αγ. Νίκων προς Αερόπολη» του Πρωτεύοντος Επαρχιακού Οδικού Δικτύου Ο πρώτος οδικός άξονας προς Τρίπολη και Αθήνα κατέχει βασικό ρόλο αφού ουσιαστικά συνδέει την Καλαμάτα με την υπόλοιπη χώρα. Ο δεύτερος βασικός οδικός άξονας προς τη Σπάρτη (Εθνική Οδός Σπάρτης-Καλαμάτας / αστική αρτηρία Αλαγονίας) που συνδέει την Καλαμάτα με τον νομό Λακωνίας, ως προέκταση της οδού Αρτέμιδος είναι υποβαθμισμένος σε σχέση με τον προηγούμενο, διότι τα πτωχά γεωμετρικά χαρακτηριστικά της χαράξεως και της διατομής του άξονα αυτού δεν επιτρέπουν υψηλές ταχύτητες και συνεπώς δεν έλκουν υψηλούς κυκλοφοριακούς φόρτους. Εξακολουθεί, όμως, να παραμένει ένας νευραλγικός άξονας του υπεραστικού δικτύου της περιοχής διατηρώντας, κυρίως, χαρακτήρα εξυπηρέτησης υπεραστικών μετακινήσεων. Ο τρίτος βασικός οδικός άξονας, ο οποίος διασταυρώνεται με την οδό Λακωνικής στα όρια του Πολεοδομικού Συγκροτήματος, οδεύει νοτιοανατολικά διαμέσου της παραλιακής οδού (οδός Ναυαρίνου) προς Αβία ή Μάνη και συνδέει την αστική περιοχή της Καλαμάτας με την ανατολική παραλία του Μεσσηνιακού κόλπου σε συνδυασμό με τις αρτηρίες Ακρίτα, Φαρών και Κρήτης. Παρουσιάζει, δηλαδή, έναν τουριστικό χαρακτήρα και για το λόγο αυτό η ένταση χρησιμοποιήσεώς του και οι υψηλοί κυκλοφοριακοί φόρτοι εμφανίζονται, κυρίως, κατά τους θερινούς μήνες. Στην Καλαμάτα λειτουργεί ήδη ένα αρτηριακό κύκλωμα δακτυλίου γύρω από τον κεντρικό πυρήνα της πόλης, με βάση την οργάνωση του υφιστάμενου οδικού δικτύου σε ζεύγη μονοδρομημένων παράλληλων αξόνων, στους οποίους δίνεται απόλυτη προτεραιότητα ως προς όλες τις εγκάρσιες κινήσεις. 49

53 Η ρύθμιση αυτή αποβλέπει στους ακόλουθους στόχους: - Απαλλαγή σε μεγάλο βαθμό του κεντρικού πυρήνα της πόλης από τις μετακινήσεις που δεν έχουν άμεση σχέση με τις δραστηριότητες και λειτουργίες μέσα σε αυτόν. - Αποθάρρυνση της χρήσης επιβατικών αυτοκινήτων για τις προς και από το κέντρο μετακινήσεις, καθώς και για τις ενδοκεντρικές μετακινήσεις. Ο δακτύλιος αμβλύνει το πρόβλημα της υπερφόρτωσης του αρτηριακού δικτύου και το πρόβλημα της ανέλεγκτης στάθμευσης στην κεντρική περιοχή. - Αποκατάσταση της διασπασμένης συνέχειας του κεντρικού πυρήνα και λειτουργική διασύνδεση του κοινωνικού εξοπλισμού που περιέχεται μέσα σε αυτόν με πριμοδότηση της κυκλοφορίας πεζών. - Ενθάρρυνση της χρήσης του δικτύου μαζικών μέσων μεταφοράς και διευκόλυνση της κυκλοφορίας τους. - Διευκόλυνση των διαμετρικών ως προς το κέντρο διασυνοικιακών διαδρομών. - Η εφαρμογή του συστήματος των δύο δακτυλίων οδήγησε σε εκτροπή των διαμετρικών ως προς το κέντρο μετακινήσεων σε διαδρομές περιφερειακές και έξω από τον κεντρικό πυρήνα, καθώς και στον ανακαταμερισμό του κυκλοφοριακού φόρτου πάνω στο αρτηριακό δίκτυο, με αποτέλεσμα τη μείωση της υπερβολικής φόρτισης σε ορισμένους κρίσιμους συνδέσμους. Σε γενικές γραμμές, το υφιστάμενο σύστημα κυκλοφορίας στην κεντρική περιοχή λειτουργεί ικανοποιητικά και κινείται στην επιθυμητή κατεύθυνση στόχων. Παρ όλα αυτά, ύστερα από συνολική κριτική θεώρηση της σημερινής λειτουργικής εικόνας, διαπιστώνεται η ανάγκη για επέκταση των κυκλοφοριακών ρυθμίσεων σε ευρύτερη περιοχή, σε συνδυασμό με τις ανακατατάξεις των λειτουργιών της πόλης και με τις νέες δυνατότητες που παρέχουν οι πολεοδομικές ρυθμίσεις με βάση το εγκεκριμένο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (Γ.Π.Σ., 2009). 50

54 Σιδηροδρομικό δίκτυο Σιδηροδρομικά ο Νομός Μεσσηνίας και η Καλαμάτα συνδέονται με την Κόρινθο και την Αθήνα με δύο γραμμές, η μία μέσω Τρίπολης και η άλλη μέσω Πατρών. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Πελοποννήσου, παρουσιάζει πληθώρα προβλημάτων, όπως ελλιπή συντήρηση της σιδηροδρομικής υποδομής, ασυμβατότητα του εύρους γραμμής με το υπόλοιπο εθνικό σιδηροδρομικό δίκτυο (μετρική γραμμή αντί κανονικού εύρους), έλλειψη διπλής γραμμής και πτωχά γεωμετρικά χαρακτηριστικά με μεγάλο αριθμό ισόπεδων διαβάσεων. Η πτωχή σιδηροδρομική υποδομή και η μικρή συχνότητα των δρομολογίων οδήγησαν σε παραπέρα υποβάθμιση. Αυτή τη στιγμή δεν πραγματοποιείται κανένα δρομολόγιο του ΟΣΕ από και προς την Καλαμάτα (Γ.Π.Σ, 2009) Θαλάσσιες συγκοινωνίες Η υποδομή των θαλάσσιων συγκοινωνιών και μεταφορών του Νομού Μεσσηνίας σήμερα αποτελείται από: Πέντε λιμάνια (Καλαμάτας, Πύλου, Κυπαρισσίας, Μεθώνης, Κορώνης) Πέντε αλιευτικά καταφύγια (Μαραθούπολης, Φοινικούντας, Πεταλιδίου, Καρδαμύλης, Αγ. Νικολάου) Το λιμάνι της Καλαμάτας παρουσιάζει περιορισμένη επιβατική και εμπορική κίνηση. Κύριο αίτιο γι αυτό το γεγονός είναι τόσο η έλλειψη ζήτησης για μετακίνηση όσο και το κόστος. Η θέση του λιμανιού της Καλαμάτας στο μυχό του Μεσσηνιακού κόλπου περιορίζει το ρόλο του σε λιμάνι περιφερειακής σημασίας, το οποίο, όμως, παράλληλα διαθέτει σημαντική λιμενική υποδομή η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί από μεγαλύτερα τουριστικά σκάφη (κρουαζιερόπλοια, θαλαμηγούς, κλπ.). Με την προώθηση κατάλληλων μέτρων και σε συνδυασμό με την νέα σύγχρονη Μαρίνα δυναμικότητας 250 μικρότερων σκαφών που βρίσκεται σε επαφή με το λιμάνι, αυτό μπορεί να αναδειχθεί σε σημαντικό 51

55 πόλο έλξης μεγάλων τουριστικών σκαφών από τη νοτιοανατολική Μεσόγειο με προορισμό τα Ιόνια νησιά και την Ιταλία (Γ.Π.Σ, 2009) Αεροπορικές συγκοινωνίες Ο αερολιμένας της Καλαμάτας βρίσκεται 10 χλμ. έξω από την πόλη στο δρόμο προς Μεσσήνη. Εξυπηρετούσε αποκλειστικά τη σύνδεση της περιοχής της Καλαμάτας με την Αθήνα μία φορά την ημέρα και το καλοκαίρι με ορισμένες πρόσθετες πτήσεις. Την τελευταία δεκαετία, όμως, οι προγραμματισμένες πτήσεις καταργήθηκαν και λειτουργεί αποκλειστικά με ναυλωμένες πτήσεις. Ταυτόχρονα, ο αερολιμένας είναι χαρακτηρισμένος και ως στρατιωτικός με αποτέλεσμα όταν γίνονται εκπαιδευτικές πτήσεις, σταματάει η χρήση του ως πολιτικού αεροδρομίου. Εξυπηρετεί τη σύνδεση της Καλαμάτας με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη κάποιες μέρες την εβδομάδα. Σε συνδυασμό με την τουριστική ανάπτυξη και αξιοποίηση του πολιτιστικού και τουριστικού δυναμικού της πόλης και του Νομού, οι δυνατότητες προώθησης και αύξησης των διεθνών πτήσεων είναι υπαρκτές. (Γ.Π.Σ, 2009) Ύδρευση Στον Δήμο Καλαμάτας λειτουργεί η Δημόσια Επιχείρηση Ύδρευσης Αποχέτευσης Ομβρίων και Ακαθάρτων (ΔΕΥΑΚ), η οποία ιδρύθηκε το 1983, με αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών στους τομείς Ύδρευσης και Αποχέτευσης Ομβρίων και Ακαθάρτων. Η ΔΕΥΑΚ διαθέτει Εργαστήριο Ελέγχου Ποιότητας Νερού και Λυμάτων, από το Οι έλεγχοι που πραγματοποιούνται από το εργαστήριο περιλαμβάνουν καθημερινό έλεγχο της ποιότητας του νερού σε δέκα σημεία της πόλης της Καλαμάτας, σε δέκα σημεία στα πεδινά και σε δέκα σημεία στα ορεινά δημοτικά διαμερίσματα. Η ΔΕΥΑΚ για την υδροδότηση της πόλης της Καλαμάτας και των Δ.Δ. Σπερχογείας, Αντικαλάμου, Ασπροχώματος, Βέργας και Μικρής Μαντινείας, προμηθεύεται νερό από το «Σύνδεσμο Ύδρευσης Δήμων Καλαμάτας-Μεσσήνης και Περιχώρων». Το νερό 52

56 προέρχεται από τις πηγές του ποταμού Άρι οι οποίες βρίσκονται στο χωριό Πήδημα και σε απόσταση 14 km βόρεια της Καλαμάτας. Το δίκτυο ύδρευσης της πόλης της Καλαμάτας αποτελείται από δύο ζώνες, την υψηλή και τη χαμηλή, με τροφοδοσία που γίνεται από διαφορετικές σε θέση και υψόμετρο δεξαμενές. Μεγάλο μέρος του εσωτερικού δικτύου είναι κυκλοφοριακό (σε διάταξη βρόγχων). Η περιοχή «Παναγίτσα» τροφοδοτείται από νέα δεξαμενή 400 m 3 στη θέση Αη Γιώργης. Ο οικισμός «Κουταλά» υδροδοτείται από γεώτρηση στη θέση «Προφήτης Ηλίας» και δεξαμενή 63 m 3 Μετά την ολοκλήρωση του έργου «Αξιοποίηση γεωτρήσεων Αγ. Αναργύρων» υδροδοτείται τόσο η υψηλή ζώνη όσο και τα δημοτικά διαμερίσματα ανατολικά της Καλαμάτας με επί πλέον ποσότητα m 3 την ημέρα. Παράλληλα, τοποθετήθηκαν δύο πρόσθετες αντλίες στο Κάστρο της Καλαμάτας και αντικαταστάθηκε ο εξοπλισμός του Α/Σ Βέργας. Μετά τις επεκτάσεις του δικτύου, το συνολικό μήκος των αγωγών φτάνει τα 260 km, με περίπου υδρομετρητές. Ο συνολικός αριθμός των παροχών στα δημοτικά διαμερίσματα φτάνει τις Σε μερικά Δ.Δ. υπάρχει πρόβλημα ποιότητας του νερού επειδή οι πηγές είναι επιφανειακές. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος γίνονται έργα προστασίας των πηγών (περιφράξεις και εγκαταστάσεις απολύμανσης). Η φυσικοχημική και μικροβιολογική ποιότητα του νερού των πηγών του ποταμού Άρι είναι εξαιρετικά καλή. Η απολύμανση του νερού για προληπτικούς λόγους γίνεται από το Σύνδεσμο Ύδρευσης συνεχώς με αέριο χλώριο στις εγκαταστάσεις του Πηδήματος (Γ.Π.Σ, 2009) Αποχέτευση Το δίκτυο ομβρίων της πόλης της Καλαμάτας αποτελείται από τον Κεντρικό Συλλεκτήρα της δυτικής πόλης, συνολικού μήκους m, ο οποίος εκβάλλει ανατολικά του οικισμού Κορδία, από τον Κεντρικό Συλλεκτήρα της ανατολικής πόλης, για τη διευθέτηση των ομβρίων των χειμάρρων Βέλιουρα και Καλαμίτσι και της περιοχής της οδού Ηρώων συνολικού μήκους m και από δευτερεύον δίκτυο αγωγών. Για την ολοκλήρωση της προστασίας της πόλης απαιτούνται ακόμη σημαντικά έργα. Στα υπόλοιπα δημοτικά διαμερίσματα το δίκτυο ομβρίων περιορίζεται σε σημειακά τμήματα, χωρίς ωστόσο να επισημαίνονται σοβαρά προβλήματα με εξαίρεση αυτήν του 53

57 κύριου οδικού άξονα εισόδου στην πόλη μέσω Ασπροχώματος, Σπερχογείας και Αντικαλάμου. Η πόλη της Καλαμάτας διαθέτει σήμερα αξιόλογο δίκτυο ακαθάρτων το οποίο καλύπτει σχεδόν το σύνολο της πόλης, Το δίκτυο αποτελείται από Κεντρικό συλλεκτήρα για την αποχέτευση της πάνω πόλης, μήκους 1,50 km,, Παραλιακό συλλεκτήρα, μήκους 2,5 km, Συλλεκτήρα που εκτείνεται έως τα όρια του Δήμου Θουρίας, μήκους 4,50 km, Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό, μήκους 4,50 km, μέσω του οποίου τα λύματα μεταφέρονται στην εγκατάσταση επεξεργασίας της πόλης, και εσωτερικό δίκτυο μήκους 170 km. Η ΔΕΥΑΚ διαθέτει Εργαστήριο Ελέγχου Ποιότητας Νερού και Λυμάτων, από το Οι έλεγχοι που πραγματοποιούνται από το εργαστήριο περιλαμβάνουν καθημερινό έλεγχο των λειτουργικών παραμέτρων των λυμάτων στα διάφορα στάδια επεξεργασίας τους στην εγκατάσταση επεξεργασίας λυμάτων, καθώς επίσης δειγματοληπτικά των λυμάτων ειδικών καταναλωτών που είναι συνδεδεμένοι στο δίκτυο ακαθάρτων. Το εργαστήριο πραγματοποιεί ελέγχους και των νερών της θάλασσας και των ακτών στην περιοχή εκβολής του αγωγού διάθεσης των επεξεργασμένων λυμάτων, καθώς και των ακτών κολύμβησης στα όρια του Δήμου Καλαμάτας και σε ολόκληρο το Νομό Μεσσηνίας (Γ.Π.Σ, 2009) Διαχείριση απορριμμάτων ανακύκλωση Αναφορικά με τη διαχείριση των απορριμμάτων, ο Δήμος μέχρι πρότινος αντιμετώπιζε πρόβλημα λόγω της αδυναμίας εύρεσης χώρου εναπόθεσής τους. Ωστόσο το πρόβλημα ως ένα μέρος έχει λυθεί, καθώς το 85% από το σύνολο του όγκου των απορριμμάτων που παράγεται σε ημερήσια βάση, τυγχάνει ορθολογικής διαχείρισης και αξιοποίησης μέσω της κομποστοποίησης και της ανακύκλωσης. Από το Μάρτιο του 2010 έχει εγκατασταθεί σε χώρο της περιοχής της Μαραθόλακας [σε απόσταση 7 χιλιόμετρα από την Καλαμάτα, μέσα στον Ταΰγετο, εκεί όπου μέχρι πρότινος λειτουργούσε ο Χώρος Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ)], μια μονάδα διαχείρισης και μηχανικής επεξεργασίας. Στα ειδικά μηχανήματα της μονάδας καταλήγει 54

58 μέσω των απορριμματοφόρων το σύνολο των σκουπιδιών της πόλης, για να αρχίσει ο κύκλος της επεξεργασίας και της αξιοποίησής τους. Στην αρχή τα απορρίμματα περνούν από ένα μεγάλο μηχάνημα, τον τεμαχιστή, ο οποίος τα ομογενοποιεί, χωρίς να τα τεμαχίζει. Σχεδόν ταυτόχρονα τα σκουπίδια από ένα άλλο σύστημα με μαγνήτη, μέσω του οποίου διαχωρίζονται τα μέταλλα, όπως για παράδειγμα οι κονσέρβες. Ακολουθεί ο διαχωρισμός του υπόλοιπου υλικού που υπάρχει μέσα στα απορρίμματα, το οποίο σε ποσοστό 40% είναι οργανικά υλικά, δλδ αποφάγια, φρούτα κ.τ.λ. Τα οργανικά αυτά απορρίμματα απομονώνονται και κρατούνται ως πρώτη ύλη για να γίνει το κομπόστ, το οποίο στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθεί ως υλικό επικάλυψης για την αποκατάσταση ανεξέλεγκτων χωματερών. Το υλικό που απομένει είναι τα εν δυνάμει ανακυκλώσιμα υλικά, τα οποία οδηγούνται σε ένα σύστημα που τα δεματοποιεί. Το Κέντρο Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών (ΚΔΑΥ) έχει τη δυνατότητα να διαχωρίζει το αλουμίνιο, το πλαστικό, το γυαλί και τα υφάσματα. Η μονάδα μπορεί να διαχειρίζεται 140 με 150 τόνους απορριμμάτων την ημέρα, το σύνολο των απορριμμάτων δηλαδή, που παράγει η πόλη της Καλαμάτας. Ο Δήμος υλοποιεί δράσεις ορθολογικής διαχείρισης και αξιοποίησης των απορριμμάτων του με το πρόγραμμα της συλλογής προδιαλεγμένων οργανικών υλικών. Πιο ειδικά, έχουν τοποθετηθεί ειδικοί κάδοι, στα δυο στρατόπεδα της πόλης, στο νοσοκομείο, σε ξενοδοχεία αλλά και στα εστιατόρια που βρίσκονται παραλιακά, προκειμένου να συλλέγονται τα καθαρά οργανικά απορρίμματα και να κομποστοπιούνται, έτσι ώστε το κομπόστ να χρησιμοποιείται στο πάρκο και στους κήπους της πόλης. Επιπλέον ο Δήμος προσανατολίζεται στην τοποθέτηση ειδικών ανταποδοτικών μηχανημάτων για τη συλλογή ανακυκλώσιμων υλικών. Ήδη 278 νοικοκυριά κάνουν κομποστοποίηση, ενώ με απόφαση του Δήμου όσοι συμμετέχουν σε αυτή τη προσπάθεια, έχουν μειωμένα δημοτικά τέλη κατά 10% (Γ.Π.Σ, 2009). 55

59 Δίκτυο οπτικών ινών Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» εντάχθηκε το 2005 πράξη στο μέτρο 4.2. με τίτλο «Μητροπολιτικό Δίκτυο Οπτικών Ινών Δήμου Καλαμάτας» και τελικό δικαιούχο το Δήμο Καλαμάτας 3. Το έργο αφορά την υλοποίηση ευρυζωνικών υποδομών τοπικής πρόσβασης στο Δήμο Καλαμάτας με βασικό στόχο τα ευρυζωνικά δίκτυα, ως μητροπολιτικά δίκτυα, να διασυνδέουν τα κτίρια δημόσιου ενδιαφέροντος του Δήμου Καλαμάτας. Οι φορείς δημόσιου ενδιαφέροντος που προβλέπεται ότι θα συνδεθούν περιλαμβάνουν δημόσιες, νομαρχιακές και δημοτικές υπηρεσίες, σχολεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα γενικώς, αθλητικές εγκαταστάσεις, πολιτιστικούς φορείς, κτίρια υγείας, επιμελητήρια κλπ. Ένα βήμα προς την ψηφιακή εποχή κάνει η Καλαμάτα, με τη λειτουργία του ασύρματου δικτυού σε όλες τις περιοχές με οικονομική δραστηριότητα και επισκεψιμότητα. Το δίκτυο εμφανίζεται στις φορητές συσκευές ως <<DIMOS KALAMATAS- WiFi>> και καλύπτει τις εξής περιοχές: 1) Κεντρική Αγορά Καλαμάτας ΚΤΕΛ, 2) Ιστορικό κέντρο, 3) Πολυκλαδικό Τσώλη Αγία Τριάδα, 4) κεντρική πλατεία, 5) Αριστομένους, 6) Νότιο Parking Νέδωντα, 7) Μαρίνα, 8) Πανελλήνιο, 9) Υπαπαντή, 10) Φαρών και 11) Παλαιολόγου. Το ασύρματο δίκτυο, εκτός από τη δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο, δίνει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να γνωρίσουν την Καλαμάτα και την ιστορία της, να μετακινηθούν μέσα στην πόλη και να ενημερωθούν για τις εκδηλώσεις και τις δραστηριότητες των φορέων. Επιπλέον, σε συγκεκριμένη ηλεκτρονική διεύθυνση 4 λειτουργεί εφαρμογή προσαρμοσμένη για λειτουργία σε έξυπνες φορητές συσκευές, κινητό ή Laptop, μέσα στην οποία ο επισκέπτης λαμβάνει δεδομένα και χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορία 3 Η πράξη συγχρηματοδοτείται από το ΕΠΤΑ κατά 75%, η δε εθνική συμμετοχή ανέρχεται σε 25%. Ο επιλέξιμος προϋπολογισμός του έργου είναι

60 και το πολιτισμό, για τα αξιοθέατα της πόλης και των περιχώρων, για ό, τι συμβαίνει εκείνη τη χρονική περίοδο καθώς και για την κίνησή του στη πόλη μέσω ψηφιακού χάρτη. Σκοπός είναι η ανάδειξη του ιστορικού και πολιτιστικού πλούτου, να υποστηριχθεί η τουριστική κίνηση αλλά και να βελτιωθεί η λειτουργικότητα της πόλης. Με τη λειτουργία του ασύρματου δικτύου, το ποσοστό χρήσης των Νέων Τεχνολογιών από τους πολίτες αυξάνει και η Ευρυζωνικότητα γίνεται μέρος της καθημερινότητας των πολιτών, κάτι που αποτελεί στόχο της Δημοτικής Αρχής, ώστε τελικά η Καλαμάτα να μετατραπεί σε «ψηφιακή και έξυπνη πόλη» (Δήμος Καλαμάτας, 2011) Πολιτιστικό Αρχιτεκτονικό Ιστορικό Περιβάλλον Ιστορικό Διάγραμμα του Νομού με έμφαση στο Δήμο Καλαμάτας To ιστορικό της ανάπτυξης της πόλης και της ευρύτερης περιοχής του δήμου είναι μακρύ (Βλ. Σχήμα 2.7). Ξεκινά από την αρχαία εποχή με την αρχαία πόλη των Φαρών που τοποθετείται από τους ερευνητές στην περιοχή του Κάστρου. Σχήμα 2.7: Ιστορική εξέλιξη της Καλαμάτας. Πηγή: Διαμαντόπουλος κ.α., (1991) 57

61 Στην «Οδύσσεια» αναφέρεται η πολίχνη των Φαρών ως τόπος που κατοικούσε ο Ορτίλοχος και ότι πρώτοι βασίλεψαν στην περιοχή ο Πολυκάονας - γιος του Λέλεγα και η γυναίκα του Μεσσήνη. Στην «Ιλιάδα» αναφέρεται η πόλη υπό τρία ονόματα Φαραί / Φηραί / Φηρή και ότι «ήτο πόλις ακμάζουσα, η μόνη που έλαβε μέρος εις τον Τρωϊκόν πόλεμον», ο δε αρχιστράτηγος Αγαμέμνων για να συμφιλιωθεί και να συνεργαστεί με τον Αχιλλέα του παράγγειλε πως είναι έτοιμος να του δώσει και την πολιτεία των Φαρών.» Αναφέρεται επίσης ότι: «Αι Φαραί εκτίσθησαν περί το 1600πχ. υπό των Αχαιών, αλλά είναι άγνωστος η ακριβής χρονολογία κτίσεως των, και ότι πρώτος οικιστής της πόλεως ήτο ο Φάρις υιός του Ερμού και της Φιλοδαμείας, θυγατρός του Δαναού». Ο Παυσανίας και ο Στράβων μνημονεύουν την παλαιά παράδοση ότι ο Αγαμέμνων πρόσφερε στον Αχιλλέα το «μυκηναϊκό βασίλειο» των επτά πόλεων (Καρδαμύλη, Ενόπη, Ιρή, Φηραί, Άνθεια, Αίπεια, Πήδασος) που, όπως προτείνει ο αρχαιολόγος P.H. Simpson, εκτεινόταν στις ακτές του Μεσσηνιακού κόλπου, με κέντρο την πόλη Φηραί στη θέση της νεότερης Καλαμάτας. Η πόλη Φαραί, Φηραί, ή Φηρή, κατά τον Όμηρο ήταν «καλόχτιστη» μια από τις «εφτά πεντάμορφες πολιτείες που μέσα ζούνε πολυπρόβατοι και πολυγελαδάροι νοικοκυραίοι» 5. Σε ό,τι αφορά στη θέση της πόλης, αναφέρεται ότι η απόσταση των 70 σταδίων όπου βρίσκονταν οι Φαρές θα μπορούσε να ταυτιστεί είτε με τη Γιάννιτσα (Ελαιοχώρι) είτε με το Κάστρο της Καλαμάτας. Η άποψη ότι στο φρούριο της σημερινής Καλαμάτας είναι η θέση των αρχαίων Φαρών έχει ενισχυθεί από ευρήματα ύπαρξης ακμαίου συνοικισμού της 3 ης π.χ. χιλιετίας ο οποίος καταστράφηκε το 1000 π.χ. από τους Δωριείς (2 ος π.χ.). Τέλος με τα ευρήματα στις εκβολές του Νέδοντα (θεμέλια δημοσίων κτιρίων κλπ.) μπορεί να υποστηριχθεί η αδιάκοπη παρουσία ζωής στο λόφο των Φαρών κατά την αρχαιολογική ελληνιστική, ρωμαϊκή και μεσαιωνική περίοδο. Ο Στράβων αναφέρει ότι «αι Φαραί» βρίσκονταν κοντά στις εκβολές του Νέδοντα (360 π.χ.), ότι απείχαν από τη θάλασσα 5 στάδια (900 μ.) και ότι στην παραλία υπήρχε αγκυροβόλιο που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί όταν υπήρχε κακοκαιρία. 5 Ιλιάδα, Ε542 και Ι , μετάφραση Ν. Καζαντζάκη Ι.Θ. Κακριδή 58

62 Από τα ιστορικά ευρήματα στην περιοχή της πόλης έχουμε τα εξής στοιχεία: Στις πηγές του Πάμισου ποταμού θυσίαζε ο εκάστοτε βασιλιάς, πράγμα που έχει επιβεβαιωθεί και από επιγραφικά ευρήματα. Η Άρτεμη, που το ιερό της βρίσκεται στην περιοχή της Καλαμάτας κοντά στην Αρτεμισία (Τσερνίτσα) στη θέση «Λίμναι» - «λιμνάτις», λατρεύονταν από τους Μεσσήνιους και τους Λακεδαιμόνιους. Τον 1 ο αι. π.χ. ( π.χ.) οι Μεσσηνιακοί πόλεμοι μεταξύ Σπαρτιατών και Μεσσήνιων, κατέληξαν σε ήττα των Μεσσήνιων οι οποίοι έγιναν «περίοικοι» χάνοντας την ανεξαρτησία τους. Τον 1 ο -2 ο αι. μ.χ. οι Μεσσήνιοι (Μεσσήνη, Θουρία, Αβία) προσχώρησαν στη στρατιωτική συμμαχία της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Από τον 4 ο αι. μ.χ., με τη διαίρεση του ρωμαϊκού κράτους και μετέπειτα το Βυζάντιο, εξακολουθούσαν να ζουν πολλές αρχαίες πόλεις, παρά τις σοβαρές αναστατώσεις και μεταβολές, με τις ίδιες βασικά κοινωνικές και οικιστικές συνθήκες και με τον ίδιο τρόπο εσωτερικής διακυβερνήσεως. Όλες είχαν τείχη μικρότερης ή μεγαλύτερης αντοχής ενώ οι παραμεθόριες περιβάλλονταν από ισχυρές οχυρώσεις. Στην Πελοπόννησο οι πόλεις αυτές είχαν άμεση σχέση και ελέγχονταν από το Βυζαντινό Κράτος. Κατά τους πρώιμους και τους μέσους βυζαντινούς χρόνους η σημασία της περιοχής ήταν περιορισμένη. Μετά την καταστροφή των Φαρών από τον Πέρση στρατηγό Φαρνάβαζο στο τέλος του 4 ου π.χ. αιώνα δεν συναντάται πουθενά η ονομασία των Φαρών πλην της εποχής του Ιουστινιανού όπου αναφέρεται ανάμεσα στις 912 πόλεις του Βυζαντινού Κράτους. Η Ελληνοφράγκικη συμβίωση των Βιλλεαρδουίνων στην Πελοπόννησο αλλά και γενικότερα, σημειώθηκε περισσότερο στις τάξεις της τοπικής αριστοκρατίας και λιγότερο στο λαό. Αυτό μαρτυρεί και η κατάκτηση της Καλαμάτας - παρά την υπαγωγή της πόλης στο φέουδο της οικογένειας των Βιλλεαρδουίνων - από ντόπιους οπλαρχηγούς που κατοικούσαν στη Γιάννιτσα και που την κατέλαβαν για ένα βραχύ διάστημα. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (8 ο 10 ο αι.) η περιοχή ενισχύεται πληθυσμιακά από την εγκατάσταση των σλάβων και των προσφύγων των κατεστραμμένων περιοχών της Μ. 59

63 Ασίας και των νησιών του Αιγαίου. Η ηγεμονία της οικογένειας των Βιλλεαρδουίνων, με τη φιλόδοξη πολιτική, υπήρξε πολύ σημαντική για την πόλη. Η πόλη οχυρώθηκε με το φρούριο, αναπτύχθηκε και γνώρισε οικονομική ακμή. Το φρούριο έγινε περίφημο και περιήλθε διαδοχικά σε πολλούς κυρίους ως την αγορά της πόλης από τον Νικόλαο Ατζαγιόλι (1311). Η Καλαμάτα κατά την Φραγκοκρατία ήταν μια από τις 12 βαρονίες της Πελοποννήσου με ηγεμόνα τον Βιλλεαρδουίνο, ο οποίος και την οχύρωσε σαν μια καίρια θέση. Η βαρονία του εκτός από την Καλαμάτα περιελάμβανε και τη Μεσσήνη (Νησί), την Ανδρούσα και την Κορώνη. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί αντιμετώπισαν τους κατακτητές ως ξένους και έμειναν απαθείς στις διαμάχες τους για επιβολή κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο. Τον 13 ο αι. μ.χ. αναπτύχθηκε η μικτή βυζαντινή ηγεμονία, το μετέπειτα Δεσποτάτο του Μορέως που μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 15 ο αι. επρόκειτο να δώσει μια αναλαμπή του Βυζαντίου στο χώρο της βαλκανικής και της Δυτικής Ευρώπης. Περιέλαβε σταδιακά όλο τον Πελοποννησιακό χώρο ενισχύοντας την στρατιωτική και ναυτική του δύναμη. Οι δεσπότες του Μορέως διατήρησαν τις κτήσεις τους υπό τους όρους του Μωάμεθ του Β (υπογραφή συνθήκης με φόρους υποτέλειας). Λόγω μη τήρησης των όρων της συμφωνίας έχουμε τη δεύτερη εκστρατεία των Τούρκων που με μεγάλο στόλο πέρασαν το Ταίναρο και εγκαταστάθηκαν στο Μεσσηνιακό κόλπο με αποτέλεσμα την κατάληψη δύο κάστρων και αιχμαλώτιση πολιτών. Οι κατακτητές πάντως συντηρούσαν και επισκεύαζαν τα κάστρα σαν μέτρα ασφάλειας από κάθε εξωτερικό κίνδυνο, ενώ παράλληλα ανάπτυξαν και αξιοποίησαν τις πλουτοπαραγωγικές δυνατότητες κάθε περιοχής. Κατά τον 16 ο μ.χ. αιώνα, που το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της Πελοποννήσου είχε κατακτηθεί από τους Τούρκους, η επαρχία της Καλαμάτας (που ανήκε στο «πασαλίκι» της Κορώνης) εκτός από την Καλαμάτα περιελάμβανε τη Γιάννιτσα (Ελαιοχώρι), τα Γιαννιτσάνικα (Φαραί), το Ασπρόχωμα, το Παλιόκαστρο (Άνθεια), τη Θουρία, το Αριοχώρι, τον Άρη, το Πλατύ, τον Ανεμόμυλο, τα Αλώνια και τα Ασπροπούλια. Με τη λήξη του πολέμου και την παραχώρηση της Πελοποννήσου στους Βενετούς η Καλαμάτα (1680) γίνεται «ακμαίο» εμπορικό κέντρο της Μεσσηνίας. 60

64 Τον ο αι. με τον Ρωσσοτουρκικό πόλεμο, η Καλαμάτα αποτελεί μια από τις εστίες εξέγερσης των Ελλήνων με πολεμικές επιχειρήσεις των Τούρκων & Αλβανών, των Ρώσων και των Ελλήνων επαναστατών. Την 23 η Μαρτίου του 1821 ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και οι Μαυρομιχάληδες απελευθέρωσαν την πόλη από τους τούρκους και ίδρυσαν στην Καλαμάτα την Μεσσηνιακή Γερουσία που διοικούσε τον Αγώνα. Μετά την απόβαση των Τούρκων στη Μεθώνη καταλήφθηκε η πόλη από τους Τούρκους. Τελικά μετά τη «Ναυμαχία του Ναβαρίνου» και τη Συνθήκη της Αλεξάνδρειας οι Τούρκοι εγκατέλειψαν οριστικά το λιμάνι της Μεθώνης και γενικά την Πελοπόννησο. Τη δεκαετία μετασχηματίζονται οι δομές της αγροτικής οικονομίας με στροφή της αγροτικής παραγωγής προς τις εξαγωγικές εμπορευματικές καλλιέργειες. Έτσι η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής συσσώρευσε κεφάλαιο στον εμπορικό τομέα. Το 1880 η Καλαμάτα ήταν το μεγαλύτερο κέντρο μεταξοβιομηχανίας στη χώρα. Η δεκαετία ήταν η δεκαετία της μεγάλης οικονομικής άνθησης της πόλης. Η μεγάλη σταφιδική κρίση που κορυφώθηκε το 1910 ήταν ο σταθμός κάμψης της οικονομικής ανάπτυξης της πόλης και της ευρύτερης περιοχής και βέβαια ολόκληρης της Πελοποννήσου αλλά και γενικότερα της Εθνικής Οικονομίας της Χώρας. Κατά τον Λαογράφο Ν. Πολίτη το όνομα της πόλης «Καλαμάτα» το βρίσκουμε στα κείμενα των τελευταίων βυζαντινών χρόνων και προήλθε από την «Παναγία την Καλομάτα». Άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι το όνομα προήλθε από το γεγονός ότι στην περιοχή υπήρχαν πολλοί καλαμιώνες (Γ.Π.Σ, 2009) Κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία. Αξιόλογα παραδοσιακά κτίρια κηρυγμένα και μη Στην περιοχή μελέτης έχουν εντοπιστεί αρκετά από τα διάσπαρτα μνημεία όλων των εποχών. Στην πόλη της Καλαμάτας, όπου συγκεντρώνεται η μεγάλη πλειοψηφία των μνημείων, διακρίνουμε το κάστρο, 21 εκκλησίες, 4 νεώτερα ταφικά μνημεία και

65 διατηρητέα κτήρια κατοικίας και διαφόρων άλλων χρήσεων. Επίσης το 1987 έχει θεσμοθετηθεί από το ΥΠΠΟ ζώνη προστασίας των 23 βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων που συγκεντρώνονται στο παλιό τμήμα της πόλης (ΦΕΚ 471Β/ ). Ακόμα το 1988 έχει θεσμοθετηθεί από το ΥΠΕΧΩΔΕ ένα τμήμα της πόλης ως παραδοσιακός οικισμό (ΦΕΚ 821Δ/ ). Από τα κοσμικά κτήρια λίγα είναι προεπαναστατικά «αγροτικού» τύπου και βρίσκονται στην περιοχή του κάστρου. Τα περισσότερα είναι μετεπαναστατικά κτίσματα που σταδιακά εγκατέλειψαν την παραδοσιακή μορφολογία και απέκτησαν πιο επίσημα και κλασικιστικά χαρακτηριστικά. Διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι μετεπαναστατικών κτηρίων: - Προκλασικιστικά ή Πρώιμα Κλασικιστικά. Χαρακτηρίζουν τη μετάβαση από την παραδοσιακή στην κλασικιστική αρχιτεκτονική. Συνήθως η κατοικία βρίσκεται στον όροφο ενώ το ισόγειο στεγάζει καταστήματα, βιοτεχνικά εργαστήρια και αποθήκες. - Κλασικιστικά. Αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο αριθμό κτηρίων που κτίστηκαν μεταξύ 1980 έως Έχουν φανερές επιδράσεις από τη δυτική αρχιτεκτονική (Αναγέννηση, μπαρόκ και αναβιώσεις τους) και διακρίνονται για τη συμμετρία των ανοιγμάτων στην κύρια όψη τους. - Υστεροκλασικιστικά. Χρονολογούνται κυρίως μετά το 1910, διατηρούν χαρακτηριστικά της προηγούμενης περιόδου αλλά ξεχωρίζουν για το μεγάλο ύψος τους και το μεγάλο μέγεθος των ανοιγμάτων τους. - Εκλεκτικιστικά με επιδράσεις από Αναγέννηση-μανιερισμό-μπαρόκ. Βρίσκονται διάσπαρτα στις καινούργιες περιοχές της πόλης και κτίσθηκαν ανάμεσα στο Εκλεκτικιστικά -γοτθικίζοντα- αραβίζοντα. Κτίσθηκαν στην περιοχή της παραλίας γύρω στα 1900 ως εξοχικές κατοικίες με κήπο. - Εκλεκτικιστικά-rustique. Βρίσκονται διάσπαρτα στις καινούργιες περιοχές και χαρακτηρίζονται από επιδράσεις των Γάλλων μηχανικών που εργάστηκαν στην Ελλάδα. 62

66 - Art-nouveau. Κτίσθηκαν γύρω στα 1920 στις καινούργιες περιοχές του κέντρου. - Κτίρια του μεσοπολέμου. Βρίσκονται διάσπαρτα στην πόλη και χαρακτηρίζονται από τη χρήση του νέου υλικού, του μπετόν αρμέ, που αρχίζει να κάνει φανερή την παρουσία του στην μορφολογία των κτηρίων. Η μελέτη καταγραφής των αξιόλογων κτηρίων της πόλης πραγματοποιήθηκε λίγους μήνες πριν από το σεισμό του Σεπτεμβρίου 1986 και απετέλεσε τον οδηγό για την οριοθέτηση του ιστορικού κέντρου και τη σύνταξη του σχεδίου προστασίας του που θεσμοθετήθηκαν με την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος (ΦΕΚ 821Δ/ ). Μεταξύ των μνημείων που βρίσκονται στους λοιπούς οικισμούς είναι και ορισμένα ιδιαίτερα έργα, όπως η οχυρωματική γραμμή (ταμπούρι) «βέργα του Αλμυρού», την οποία έκτισαν οι Μανιάτες αμέσως μετά από την κοίτη-τάφρο του χειμάρρου της Σέλιτσας ως μεθοριακό οχυρό και εκεί απέκρουσαν με επιτυχία τα αιγυπτιακά στρατεύματα του Ιμπραήμ τον Ιούνιο του Επίσης ο πολεμικός πύργος με την συνεχόμενη επίσημη οχυρωμένη κατοικία των Καπετανάκηδων στον Αλμυρό Το ιστορικό του σχεδιασμού και της πολεοδομικής εξέλιξης της πόλης Περίοδος Β Ενετοκρατίας ( ) Το κάστρο της Καλαμάτας έπεσε στα 1685, ύστερα από μάχη ανάμεσα στα τουρκικά στρατεύματα και τις ενωμένες δυνάμεις των Βενετών, Σαξώνων και Μανιατών. Μετά τη νίκη ο Morosini διέταξε να ξεθεμελιώσουν το κάστρο. Όμως, όπως αναφέρει το 1693 ο προβλεπτής Μολίν, στην έκθεσή που απεύθυνε στο Δόγη, το Κάστρο είχε τότε επισκευαστεί καθώς και τα σπίτια γύρω του. Οι δραστήριοι έμποροι είχαν ξαναγυρίσει. Στην αναφορά του το 1691, ο Καταστιχωτής Michiel αναφέρει πως «οι κάτοικοι της περιοχής είναι γεωργοί χωρίς καμία μόρφωση, εκτός από τους κατοίκους της Καλαμάτας, που είναι άνθρωποι μάλλον εξευγενισμένοι, ντύνονται με μακριά κομψά φορέματα και καταγίνονται με το εμπόριο. Για την ασφάλεια τους από τις επιδρομές των Μανιατών ζήτησαν να τους επιτραπεί η επισκευή, με δικά τους έξοδα, και του εξωτερικού τείχους. 63

67 Ιδιαίτερη σημασία είχε για τις επισκευές των πολεμικών πλοίων των βενετών το δάσος από λεύκες, που βρισκόταν στην παραλία της Καλαμάτας. Στην διάρκεια της δεύτερης Ενετοκρατίας ( ), οι Βενετοί ασχολήθηκαν συστηματικά με τη διοικητική οργάνωση του Μοριά, την αύξηση του πληθυσμού με τον εποικισμό, την αποδοτική κατανομή της καλλιεργήσιμης γης, την βελτίωση των καλλιεργειών, την ενίσχυση της εκκλησίας. Ο γενικός προβλεπτής στο διάστημα 1687 έως 1701 Francesco Grimani, ευγενής και ιδιαίτερα οργανωτικός, έκανε σημαντικές μεταρρυθμίσεις και άφησε ένα πολύτιμο αρχείο που μεταξύ άλλων περιλαμβάνει απογραφή του πληθυσμού και κτηματογραφήσεις. Μεταξύ των κτηματολογίων άλλων περιοχών του Μοριά (Ναυπλίου, Βοστίτσας, Άργους και Τρίπολης) σώζονται και τα συνοπτικά κτηματολόγια (Catastica ordinaria) που αντιστοιχούν σε δύο από τις εννέα περιοχές (teritori) που υπάγονταν στην επαρχία της Μεσσηνίας (Provincia di Messenia). Είναι τα κτηματολόγια της περιοχής του Φαναρίου και της περιοχής της Καλαμάτας (Γ.Π.Σ, 2009). Τελευταίες φάσεις της Τουρκοκρατίας ( ) Μετά την επάνοδό τους στο Μοριά οι Τούρκοι εφάρμοσαν την ίδια διοικητική διαίρεση που είχαν κατά την Α Τουρκοκρατία. Για την Καλαμάτα του 1730 ο Γάλλος περιηγητής Abbe Michel Fourmont πληροφορεί ότι η Καλαμάτα είχε πληθυσμό 2000 κατοίκους. Τα σπίτια της συγκεντρώνονταν γύρω από μία χριστιανική εκκλησία (πιθανόν τους Αγίους Αποστόλους) και υπήρχαν δύο τούρκικα τζαμιά. Κατά τον 18 ο αιώνα η περιοχή ήταν από τα πιο πυκνοκατοικημένα μέρη του Μοριά. Ο πληθυσμός, παρά τη μείωση από την τρομερή πανώλη του , πέτυχε μία έντονη ανάπτυξη, ώστε η πόλη έγινε ένα από τα πιο ανθηρά εμπορικά κέντρα της Πελοποννήσου. Στο τέλος του 18 ου αιώνα ο πληθυσμός έφθανε τους 2500 κατοίκους, από τους οποίους πολύ λίγοι ήταν Τούρκοι. Τα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα (λάδι, μετάξι, μαλλί, τυριά, δέρματα) εξάγονταν στα λιμάνια της βόρειας Ιταλίας, στη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, ενώ παράλληλα ιδιαίτερη ακμή γνώρισε η τοπική βιοτεχνία, κυρίως η μεταξουργία και βυρσοδεψία. 64

68 Στα ατυχή πολεμικά γεγονότα των Ορλωφικών ( ) πρωτοστάτησε ο καλαματιανός προύχοντας Παναγιώτης Μπενάκης ( ), εγγονός του Μανιάτη τυχοδιώκτη πειρατή Λυμπεράκη Γερακάρη. Διέθετε μεγάλη περιουσία, στην οποία περιλαμβάνονταν τσιφλίκια 1300 στρεμμάτων που είχε αγοράσει στα σε εφτά χωριά, από τα οποία τα έξι υπάγονταν στον Καζά της Καλαμάτας. Ο μεγαλόπρεπος πύργος-κονάκι του, χτίστηκε στα μέσα του 18 ου αιώνα και βρισκόταν στα νότια του τότε οικισμού, στη βόρεια πλευρά της σημερινής πλατείας Μαυρομιχάλη. Κατά τα Ορλωφικά υπέστη σοβαρές καταστροφές αλλά αργότερα καταστράφηκε ολοκληρωτικά και κατεδαφίστηκε δίνοντας στην περιοχή την τοπωνυμία «Παλιόπυργος». Το Μάιο 1829 ο Bory de St Vincent της Γαλλικής Αποστολής του Μοριά επισκέφτηκε εκεί την Πανζτεχρούλα Μπενάκη, σε ότι απέμενε από τη διαμονή του πατέρα της. Περιγράφει το αρχοντικό που είχε κτίσει ο Π. Μπενάκης ως ένα «πραγματικό φρούριο». Κατά τα προεπαναστατικά χρόνια στην Καλαμάτα ξεχώριζαν και αρκετά άλλα αρχοντικά. Στη βορειοδυτική γωνιά του Μοναστηριού του Αγίου Κωνσταντίνου (καλογραιών) ήταν ο «πύργος του Βαρσαμά» (Γ.Π.Σ, 2009). Μετεπαναστατικοί και νεότεροι χρόνοι (1821 κ.ε.). Στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα η πόλη καταστράφηκε το 1825 από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Μετά την απελευθέρωση, το 1833, η Καλαμάτα ορίστηκε η πρωτεύουσα του Νομού Μεσσηνίας. Σταδιακά νέος πληθυσμός άρχισε να συρρέει. Γύρω από τον Άγιο Ιωάννη εγκαταστάθηκαν Μανιάτες και Κουτσοβίτες της περιοχής της Αλαγονίας. Στα Καλύβια, την Πλεύνα και την Αγία Άννα ήρθαν κάτοικοι από τον Μεσσηνιακό κάμπο. Ο διαχωρισμός του πληθυσμού, ανάλογα με τον τόπο προέλευσης, διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο 1860/1868 Το 1860, επί Όθωνος, εκπονήθηκε σχέδιο για τη δημιουργία πόλεως στην παραλία Καλαμάτας, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1868, επί βασιλέως Γεωργίου Α. Το Ιπποδάμειο σχέδιο προέβλεπε 48 οικοδομικά τετράγωνα, από τα οποία τα 8 αποτελούσαν το 65

69 παραλιακό μέτωπο, στο οποίο κατασκευαζόταν προβλήτα. Στον άξονα της πόλης προβλεπόταν μία δενδροφυτευμένη κεντρική λεωφόρος που διερχόταν από την κεντρική πλατεία με την εκκλησία και κατέληγε στον προβλήτα. Στην παραλία προβλέπονταν τα δημόσια κτίρια και στο εσωτερικό χωροθετούνταν δύο ακόμα πλατείες. Με τη διευθέτηση των δύο κλάδων της κοίτης του Νέδοντα, οι οποίοι περιέκλειαν τη νησίδα «Νησάκι», διαμορφώθηκαν οι βασικές οδοί σύνδεσης της εσωτερικής πόλης με το λιμάνι, που θεμελιώθηκε το 1882 και αποπερατώθηκε το Το 1897 έγινε η σιδηροδρομική σύνδεση με την υπόλοιπη χώρα και το δίκτυο έφτασε μέχρι το λιμάνι, όπου διαμορφώθηκε βιομηχανική περιοχή. Ορισμένα από τα βιομηχανικά κτίρια που σώθηκαν, εγκαταλελειμμένα σήμερα, αποτελούν σημαντικά τοπόσημα και στοιχεία της βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης, όπως οι κυλινδρόμυλοι «Ευαγγελίστρια». Η ανάπτυξη αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα, οπότε και προέκυψε η ανάγκη μιας νέας πόλης πιο οργανωμένης, γεγονός που οδήγησε στο εγκεκριμένο σχέδιο του 1905 (Γ.Π.Σ, 2009). Το πολεοδομικό (ρυμοτομικό) σχέδιο του 1905 Το 1905 συντάχθηκε νέο Ιπποδάμμειο σχέδιο πόλεως για την Καλαμάτα που προέβλεπε την ενοποίηση της κυρίως πόλης με τον πυρήνα του λιμανιού. Είναι χαρακτηριστική η μεγάλη έκταση που περιλάμβανε το σχέδιο και συμβάδιζε με τους έντονους ρυθμούς ανάπτυξης και τις φιλοοδοξίες της πόλης. Το Ρυμοτομικό Σχέδιο του 1905 κάλυπτε έκταση της τάξης των 330 Ηα (εκτάρια) και περιελάμβανε τις περιοχές Κάστρο, Παλιά Πόλη, Βιοτεχνικό κέντρο, Σύνταγμα, Φυτεία, Άγιοι Ταξιάρχες, Νησάκι, Κανάρη, Ανατολική και Δυτική Παραλία και μέρος της περιοχής Μπαργιάμαγα. Σταδιακά το κέντρο που περιοριζόταν γύρω από τους Αγίους Αποστόλους, επεκτάθηκε τόσο προς την πλατεία 23 ης Μαρτίου όσο και στην Αριστομένους, που διαμορφωνόταν πλέον σε βασικό άξονα. Στον πολεοδομικό ιστό της παλαιάς πόλης έγιναν σημαντικές επεμβάσεις για την ευθυγράμμιση των οδών. Χαράχτηκαν και κατασκευάστηκαν ορισμένοι φαρδείς δρόμοι, κάτω από νεοαναγεννησιακή επίδραση, όπως η οδός 66

70 Υπαπαντής, που οδηγούσε στον ομώνυμο μητροπολιτικό ναό και η Λεωφόρος Σιδηροδρομικού Σταθμού, που οδηγούσε στο κτίριο του ΟΣΕ. Επίσης ο αστικός ιστός εμπλουτίστηκε με σημαντικά δημόσια κτίρια, όπως το Δημαρχιακό κατάστημα κ.α.. Η ηλεκτροδότηση της πόλης έγινε το 1900, ενώ το 1908 άρχισαν να κυκλοφορούν τα ηλεκτροκίνητα τραμ. Τα φυσικά όρια της κυρίως πόλης στο πλαίσιο του σχεδίου του 1905 κατά τη νεοκλασική περίοδο μέχρι και τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, είναι το κάστρο, ο Νέδοντας, το λιμάνι και η περιοχή του Ακρίτα (Νικηταράς). Σήμερα στην περιοχή αυτή συγκεντρώνονται σχεδόν όλες οι δραστηριότητες της πόλης, καθώς και κατοικίες μέσης και υψηλής στάθμης απέκτησε δε το σημερινό της χαρακτήρα από τα τέλη του 19ου αιώνα, οπόταν η Καλαμάτα μετατρεπόταν σε αξιόλογο εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο. Το σημερινό λιμάνι της Καλαμάτας υπάρχει σαν οικιστικός πυρήνας πριν το 1821, ωστόσο απέκτησε πολεοδομική οντότητα και συνδέθηκε με την κυρίως πόλη από τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε αναπτύχθηκε ένα διπολικό σύστημα που συμπληρώθηκε και ενοποιήθηκε με το σχέδιο του Το 1889 ιδρύεται στην περιοχή του λιμανιού ως επίνειο της πόλης ο νέος συνοικισμός (Σκάλα, Γιαλός, Ντογάνα) και το λιμάνι συνδέεται με δρόμο και τροχιόδρομο με το κέντρο της πόλης, μεταγενέστερα δε ιδρύονται τρεις προσφυγικοί συνοικισμοί (Αναλήψεως, Κορδίας, Νικηταράς) στην ανατολική και δυτική περιοχή εκατέρωθεν του λιμανιού και κατά μήκος της παραλίας. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων προσέλκυσε νέο εργατικό δυναμικό που άρχισε να μετοικεί στην περιοχή, δημιουργώντας προσφυγικούς συνοικισμούς από μεταναστευτικά ρεύματα προερχόμενα, είτε από τη Μικρά Ασία κατά τη φάση της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 (π.χ. Συνοικισμός Κορδίας), είτε από την ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας και από άλλα μέρη της Ελλάδας. Περιμετρικά της κυρίως πόλης και εκτός του σχεδίου του 1905, αναπτύσσονταν οι παλιοί οικισμοί που σχημάτιζαν την περιφέρεια της πόλης και ήταν οι περιοχές Ακοβίτικα, Φραγκοπήγαδο, Αβραμιό, Καλύβια, Πέταλο, Αγία Άννα, Αγία Παρασκευή και ο συνοικισμός Φαραί (Γιαννιτσάνικα) που αναπτύχθηκαν κυρίως γύρω από το βασικό δρόμο που τέμνει κάθετα την πόλη από Δύση προς Ανατολή, την οδό Αθηνών και την οδό προς Μάνη. 67

71 Τέλος, στο μεσοπόλεμο και κατά τη μεταπολεμική περίοδο αναπτύχθηκαν οι προσφυγικοί οικισμοί Αγία Τριάδα, Πλεύνα, Κορδίας, Φυτειά, Άγιος Κωνσταντίνος, Νικηταράς, ο οικισμός Αναλήψεως και ο οικισμός Αγίου Ιωάννου Ράχης, με προσέλκυση κατοίκων χαμηλών εισοδημάτων από τις ευρύτερες περιοχές. Εκτός του σχεδίου του 1905 αναπτύχθηκαν και οι δύο οικιστικοί πυρήνες των εργατικών κατοικιών δυτικά της Πλεύνας και βόρεια της οδού Αθηνών και νότια του Στρατοπέδου στην οδό Λακωνικής. Το σύνολο των ενδιάμεσων οικιστικών ζωνών, κυρίως μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, συνέχιζε να διαμορφώνεται μέσω της εκτός σχεδίου αυθαίρετης δόμησης, εντονότερα βόρεια του Σχεδίου του 1905 και κατά μήκος των οδών Αθηνών, Λακωνικής και Ποσειδώνος (Παραλία) γύρω από περιφερειακούς πυρήνες, όπως τα Ακοβίτικα, το Φραγκοπήγαδο, το Αβραμιό, τα Καλύβια, το Πέταλο, η Αγία Άννα, η Αγία Παρασκευή και οι νεότερες οικιστικές συγκεντρώσεις Κοκκορόγιαννης, Ν. Κόσμος, Πλάκες, Παναγίτσα και Άγιος Σίδερης. Οι περισσότερες από τις πιο πάνω περιοχές ήταν παλαιά χωριά της περιμέτρου της πόλης τα οποία στο πλαίσιο της συνεχούς οικιστικής ανάπτυξης, ως απόρροια του φαινομένου της αστικοποίησης, έτειναν σταδιακά να ενοποιούνται συγκροτώντας τη σημερινή διάρθρωση του πολεοδομικού συγκροτήματος της Καλαμάτας μέχρι τον ιστορικό σταθμό του συνολικού πολεοδομικού και ρυθμιστικού σχεδιασμού της πόλης από τις αρχές της δεκαετίας του 80 μέχρι και τη θεσμοθέτηση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου της πόλης το Μετά το σχέδιο του 1905 έγινε προσπάθεια για ένα Ρυθμιστικό Σχέδιο της Καλαμάτας που κατέληξε σε μια πρόταση Ρ.Σ. από το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του Ε.Μ.Π., υπό τη διεύθυνση του Καθηγητού κ. Α. Αραβαντινού, πολύ μεταγενέστερα και συγκεκριμένα το Η πρόταση Ρ.Σ. βασίστηκε σε ένα γενικότερο χωροταξικό πλαίσιο για την Πελοπόννησο το οποίο επίσης εκπονήθηκε από το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του Ε.Μ.Π. και επιπλέον εξειδικεύτηκε με κατάρτιση πολεοδομικούρυμοτομικού σχεδίου, χωρίς όμως αυτή η - ολοκληρωμένη κατά τα άλλα - προσπάθεια πολυεπίπεδου σχεδιασμού να καταλήξει σε θεσμικές ρυθμίσεις. Στο πλαίσιο της «Ρυθμιστικής Μελέτης αναπτύξεως πόλεως και περιοχής Καλαμάτας» του 1971 διαπιστώθηκε η αναγκαιότητα επέκτασης των ορίων του Σχεδίου του 1905 λόγω των 68

72 σοβαρών προβλημάτων των περιοχών του ίδιου του Σχεδίου με απαράδεκτα υψηλές οικιστικές πυκνότητες, έλλειψη ζωνών χρήσεων, ιδιαίτερα υψηλές αξίες γης, κυρίως όμως λόγω των σωρευμένων προβλημάτων της πυκνής εκτός σχεδίου και αυθαίρετης δόμησης. Είναι γνωστό όμως ότι η μελέτη αυτή δεν εφαρμόστηκε όχι για λόγους που αφορούν την Καλαμάτα αλλά για λόγους ευρύτερους που αφορούν την πολεοδομική νομοθεσία και την πολιτική του σχεδιασμού. Την περίοδο , ο Δήμος Καλαμάτας συνεχίζοντας τις προγενέστερες προσπάθειες ανέλαβε πρωτοβουλία ρύθμισης της ανάπτυξης της πόλης, οι οποίες παρά τις δυσκολίες, κυρίως με διαδοχικές μεταβολές του θεσμικού πλαισίου, κατέληξαν αυτή τη φορά σε αίσια έκβαση. Τέλος, οι σεισμοί του 1986 απετέλεσαν σημείο τομής και αφετηρία για την αναθεώρηση του παλιού εγκεκριμένου σχεδίου. Στο 3 ο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στον σεισμό και στις καταστροφικές του επιπτώσεις στην Καλαμάτα καθώς και στα πολεοδομικά σχέδια που ακολούθησαν των ελληνικών πόλεων εν γένει. 69

73 3. ΣΕΙΣΜΟΣ 1986: ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΜΗΣ Λόγω διάφορων προβλημάτων (ελλειπής πεζοδρόμηση, δυσκολία στην τροδοφοδοσία των καταστημάτων λόγω κακής ρύθμισης της κυκλοφορίας, έλλειψη πρασίνου, ασυμφωνία του Ρυμοτομικού Σχεδίου του 1905 με την υφιστάμενη στο έδαφος κατάσταση) ήταν αναγκαία η πλήρης αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του Για το λόγο αυτό συντάχθηκε το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (Γ.Π.Σ.) της Καλαμάτας το 1986 Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Καλαμάτας, εγκρίθηκε με τον Αριθμό 27549/934 με την Απόφαση του Υπουργού ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Φ.Ε.Κ. 281/Δ/ , στο πλαίσιο της Ε.Π.Α και των διατάξεων του Ν 1337/1983 (παλαιό Γ.Π.Σ.). Η μελέτη ανατέθηκε το 1983 και ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του Στο πλαίσιο της μελέτης με κύριο στόχο την ταύτιση της νομοθετημένης με την πραγματική πόλη, πέραν του ρυμοτομικού σχεδίου του 1905 συνολικής έκτασης 330Ηα, αντιμετωπίστηκαν σε ενιαίο σχεδιασμό οι πυκνοδομημένες εκτός σχεδίου οικιστικές ζώνες συνολικής έκτασης 219 Ηα οι οποίες διακρίνονταν σε νομοθετημένες περιοχές (οικισμοί προ του 23, προσφυγικοί συνοικισμοί, συνοικισμοί του ΟΕΚ) έκτασης 77 Ηα και σε ζώνες αυθαίρετης δόμησης έκτασης 142 Ηα. Στις ζώνες αυτές αυθαίρετης δόμησης ζούσε ο μισός πληθυσμός της πόλης. Οι βασικές αρχές και τα μέτρα που διέπουν το εγκεκριμένο ΓΠΣ Καλαμάτας το 1986 είναι τα εξής: - Αποκατάσταση του πραγματικού οικιστικού ιστού με τη σχεδιασμένη επέκταση των κατοικημένων περιοχών περιμετρικά του παλαιού εγκεκριμένου σχεδίου πόλης του 1905 που διαχρονικά είχαν δομηθεί με αυθαίρετη δόμηση. 70

74 - Αναβάθμιση του κέντρου της πόλης με σειρά πολεοδομικών μέτρων, όπως δημιουργία πεζοδρόμων, πρασίνου, ελεύθερων χώρων, ενίσχυση των λειτουργιών εμπορίου διοίκησης και πολιτισμού. - Ισόρροπη ανάπτυξη της πόλης με μείωση των χωρικών ανισοτήτων ανάμεσα στις προβληματικές και προνομιούχες περιοχές. - Δημιουργία δύο δευτερευόντων πολεοδομικών κέντρων στον ανατολικό και δυτικό τομέα της πόλης για εξασφάλιση προς τους κατοίκους οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, αθλητικών και λειτουργιών αναψυχής, με σκοπό τη μείωση των άσκοπων μετακινήσεων από τους τόπους κατοικίας, στους τόπους εργασίας, κατανάλωσης, αναψυχής και παροχής υπηρεσιών. - Σχεδιασμός σειράς έργων υποδομής στη Δυτική Παραλία με κύριο έργο τη δημιουργία Μαρίνας σκαφών αναψυχής, με σκοπό την ισόρροπη ανάπτυξη Ανατολικής και Δυτικής Παραλίας. - Δημιουργία νέου σύγχρονου κυκλοφοριακού δικτύου οχημάτων και πεζών. - Διατήρηση ανθρώπινης κλίμακας στον οικιστικό ιστό με πρόβλεψη ήπιων όρων δόμησης και επιβολή περιορισμών στη δόμηση και τα ύψη των οικοδομών. - Διασφάλιση του απαραίτητου κοινωνικού εξοπλισμού (σχολεία, βρεφονηπιακοί σταθμοί, αθλητικά κ.λ.π.). - Σχεδιασμός σειράς έργων και ζωνών με σκοπό τη σταδιακή απελευθέρωση του οικοστικού ιστού και ιδίως των περιοχών κατοικίας από ανεπιθύμητες χρήσεις, καθώς και την εξασφάλιση των προυποθέσεων οργανωμένου περιβάλλοντος εγκατάστασης βασικών οικονομικών δραστηριοτήτων (ΒΙΟΠΑ, ΒΙΠΕ, Σφαγεία). - Διαφύλαξη της ιστορικής κληρονομιάς και διατήρηση ανάδειξη της φυσιογνωμίας της πόλης. 71

75 3.2. Οι Σεισμοί του 1986 και οι Συνέπειες στην Πόλη Οι σεισμοί του 1986 αποτέλεσαν τη σημαντικότερη τομή στην ιστορική εξέλιξη της πόλης και είχαν καταστροφικά αποτελέσματα, στην οικονομική και κοινωνική ζωή της και κυρίως στη φυσιογνωμία της. Το Σάββατο 13 Σεπτεμβρίου του 1986, στις 20:24 ώρα Ελλάδος, η Καλαμάτα επλήγη από έναν ισχυρό σεισμό μεγέθους 6.2 της κλίμακας Ρίχτερ (το Τεχνικό Επιμελητήριο αμφισβήτησε αυτόν τον αριθμό ως μικρό ). Δύο μέρες αργότερα, στις 15 Σεπτέμβρη, 14:41 ώρα Ελλάδας, ισχυρός μετασεισμός 5.4 Ρίχτερ αποτελειώνει ό,τι άφησε ο πρώτος. Οι δύο αυτοί σεισμοί (οι εστιακές αποστάσεις προσδιορίστηκαν σε 15 ΚΜ για τον κύριο σεισμό και σε 11 ΚΜ για το μετασεισμό από το κέντρο της Καλαμάτας) προξένησαν εκτεταμένες ζημιές στον οικιστικό ιστό της πόλης της Καλαμάτας. Από το γειτονικό βουνό Καλάθι τεράστιοι όγκοι βράχων αποσπάσθηκαν και κατρακύλησαν στις πλαγιές του μέσα σε έναν εκκωφαντικό θόρυβο και τεράστια σύννεφα σκόνης. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Υγείας ο απολογισμός του σεισμού σε ανθρώπινες απώλειες ήταν 20 νεκροί άνθρωποι, και 338 τραυματίες από τους οποίους 80 βαριά τραυματισμένοι. Οι άστεγοι ανήλθαν σε χιλιάδες αφού περισσότερο από το 70% των σπιτιών κριθήκαν ακατοίκητα. Υπήρξαν σοβαρές απώλειες αναφορικά με τις κατοικίες. Ειδικότερα, με τους σεισμούς του 1986 (13 και 15 Σεπτεμβρίου) το 22,3% του οικιστικού αποθέματος καταστράφηκε ολοσχερώς και κρίθηκε κατεδαφιστέο, το 21,9% υπέστη σοβαρές βλάβες και 23,8% εμφάνισε ελαφρές βλάβες. Οι απώλειες της Καλαμάτας σε περιουσία υπενδεδυμένη σε κτίρια υπολογίσθηκαν σε 60%. Το Δημαρχείο, το Διοικητήριο, οι περισσότερες εκκλησίες (80%), οι κινηματογράφοι, τα εστιατόρια, έπαθαν σοβαρές ζημιές και κρίθηκαν ακατάλληλα προς χρήση, από τον πρώτο κιόλας σεισμό. Τα σχολεία καταστράφηκαν σε ποσοστό 33%. Κατέρρευσαν ή έπαθαν σοβαρές βλάβες πολλά διώροφα και τριώροφα σπίτια, ενώ συνταρακτική υπήρξε η κατάρρευση μιας πενταώροφης πολυκατοικίας στην οδό Αριστείδου, κατασκευασμένης μόνο προ πέντε ετών. Από τα χαλάσματα της ανασύρθηκαν νεκροί και ζωντανοί από τα συνεργεία της πυροσβεστικής. Πάντως παρά τη δυσμενή θέση του επικέντρου του σεισμού, η Καλαμάτα είχε και ορισμένα ευνοϊκά στοιχεία τη μέρα και την ώρα του σεισμού: Σάββατο βράδυ, Σεπτέμβριος μήνας και ο πολύς κόσμος βρισκόταν έξω και πάνω από άνθρωποι είχαν συγκεντρωθεί στην 72

76 παραλία για να παρακολουθήσουν τα εγκαίνια της νέας ακτοπλοϊκής γραμμής, Καλαμάτα - Καστέλι ενώ πάρα πολλοί βρίσκονταν στο «πάρκο των τραίνων», του οποίου τα εγκαίνια είχαν γίνει 2 3 μέρες πριν. Επιπλέον μεγάλος αριθμός κατοίκων είχε φύγει για Σαβ/κο στις γύρω παραθεριστικές περιοχές. Έτσι παρά το μεγάλο αριθμό ολικών ή μερικών καταρρεύσεων και σοβαρών βλαβών, οι νεκροί και τραυματίες δεν ήταν ανάλογοι του μεγέθους της καταστροφής (Διαμαντόπουλος Γ., 1991). Εικόνα 3.1: Η πολυκατοικία στην οδό Αριστείδου που καταρρέοντας προξένησε τόσα θύματα. Πηγή: Γ. Διαμαντόπουλος, 1991 Στο Γενικό πολεοδομικό Σχέδιο που είχε θεσμοθετηθεί τον Απρίλη του 1986 καθώς και στο πλαίσιο των ρυμοτομικών σχεδίων νέων οικιστικών επεκτάσεων και της αναθεώρησης του παλαιού εγκεκριμένου σχεδίου, βασίστηκαν πολλαπλές παρεμβάσεις και έργα αναπλάσεων και λοιπά τεχνικά έργα, γεγονός που συνέβαλε μέχρι και σήμερα σε μια ορθολογική και σχεδιασμένη οργάνωση και ανάπτυξη του αστικού συγκροτήματος. 73

77 3.3. Οι Ενέργειες Αμέσως Μετά το Σεισμό Αμέσως μετά τους σεισμούς (13 και 15 Σεπτεμβρίου 1986) κινητοποιούνται οι πολεοδόμοι - μελετητές της ΕΠΑ Καλαμάτας για την αντιμετώπιση των νέων συνθηκών. Ακολουθεί ένας σύντομος κατάλογος βασικών ενεργειών οι οποίες έλαβαν χώρα κατόπιν των σεισμών του Στις συντάσσεται με συνεργασία του Δήμου, της ειδικής ομάδας του ΥΠΕΧΩΔΕ και των μελετητών της ΕΠΑ το σχέδιο «ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΜΕΣΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ». Σε αυτές προτείνονται: - Εφαρμογή του πολεοδομικού σχεδίου στις επεκτάσεις της Δυτικής, Βόρειας, Ανατολικής και Κεντρικής περιοχής. - Οργανωμένα προγράμματα δόμησης για κατοικίες και καταστήματα συνοδευόμενα από έλεγχο προδιαγραφών για σεισμική επάρκεια αντισεισμικότητα. - Τελική αξιολόγηση των διατηρητέων κτιρίων και κήρυξη ιστορικού κέντρου. - Κοινωνικός έλεγχος από το δήμο της Καλαμάτας σε συνεργασία με το ΤΕΕ για την έκδοση αδειών και για την επισκευή κτιρίων που επλήγησαν από το σεισμό. - Μείωση συντελεστών δόμησης και των υψών στην περιοχή σχεδίου πόλης του Εγκατάσταση λυομένων και τροχόσπιτων με εντοπισμό 160 στρεμμάτων και νομοθετική ρύθμιση για χρονική χρήση τριών ετών. Στις ο Δήμος έχει έτοιμο ένα κοινά επεξεργασμένο υπόμνημα το οποίο αναφέρεται σε δύο φάσεις : α) άμεση βοήθεια (προμήθεια και μεταφορά μεγαλύτερου αριθμού τροχόσπιτων) και β) «Αναπτυξιακό πρόγραμμα για την ανασυγκρότηση της πόλης». Κάποια σημαντικά σημεία του αναπτυξιακού προγράμματος αναφέρονταν στην άμεση δημιουργία δύο εμπορικών κέντρων για την τόνωση της οικονομικής ζωής, την ανασυγκρότηση της παλιάς πόλης με τη διάσωση των παραδοσιακών στοιχείων της, τη 74

78 δημιουργία βιοτεχνικής ζώνης και βιομηχανικής περιοχής και τέλος, την ανάπτυξη προγράμματος σχολικών κτιρίων. Την οι μελετητές της ΕΠΑ Καλαμάτας στέλνουν στον υπουργό ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε σημείωμα στο οποίο, με βάση κάποιες πρώτες μετασεισμικές συμπερασματικές «παραδοχές», καταθέτουν «προτάσεις για προτεραιότητες»: - Δεν μεταφέρεται αλλού η Καλαμάτα, ούτε ολικά ούτε τμηματικά - Το Ρ.Σ. δεν χρειάζεται πλήρη ανασύνταξη αλλά αναπροσαρμογή - Ανάγκη για αστραπιαία πραγματοποίηση των δύο συνοικιακών κέντρων της πόλης για την επαγγελματική αποκατάσταση σεισμοπαθών εμπόρων και την κοινωνική εξυπηρέτηση αδικημένων συνοικιών. - Οι ζημιές δεν εντοπίζονται στο Νησάκι, ούτε στις επεκτάσεις της πόλης, αλλά, κυρίως, στο σχέδιο πόλης του Στις είναι ήδη έτοιμος ο δήμος να παρουσιάσει σε σύσκεψη αρμοδίων στελεχών της πολιτείας στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας ένα «Πρόγραμμα ανασυγκρότησης της πόλης» (Γ. Διαμαντόπουλος ΚΕ.Π.Α.Μ.Ε, ΤΕΕ, 1988) Οι Τρεις Φάσεις της Ανασυγκρότησης Μέτα το Σεισμό Η ανασυγκρότηση της Καλαμάτας στηρίχθηκε σε ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη χώρα και υλοποιήθηκε με χρονική κλιμάκωση. Συγκροτήθηκε από το δημοτικό συμβούλιο της πόλης που έπαιξε ηγετικό ρόλο στην προσπάθεια και προωθήθηκε με την ενεργή συμμετοχή και διεκδίκηση των πολιτών. Το πρόγραμμα αυτό διαιρέθηκε σε 3 φάσεις αλληλένδετες μεταξύ τους: Βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη. 75

79 Η βραχυπρόθεσμη φάση περιελάμβανε, την εγκατάσταση των σεισμοπλήκτων σε σκηνές που τοποθετήθηκαν από τα συνεργεία του Δήμου, το στρατό, τους προσκόπους κλ.π, σε όλους τους ελεύθερους χώρους (πλατείες, γήπεδα, πάρκα, δημοτικά οικόπεδα, προαύλια, άχτιστα οικόπεδα), τη διασφάλιση της διαμονής σε αυτές υπό ανεκτούς όρους (κλινοσκεπάσματα, θέρμανση, ηλεκτροδότηση, δίκτυα ύδρευσης, τηλεφωνικοί θάλαμοι κλπ.) και τη λειτουργία των σχολείων των οποίων τα κτίρια είχαν πληγεί από τους σεισμούς σε ειδικές σκηνές. Σε αυτή τη φάση σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι δημοτικές υπηρεσίες, οι εθελοντικές οργανώσεις και η διεθνής βοήθεια. Επικουρικά ένα μέρος των σεισμοπλήκτων στεγάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο κρουαζιερόπλοιο "Μαριάννα" του εφοπλιστή Λάτση (εικόνα 3.2), που ελλιμενίστηκε στην Καλαμάτα και παρείχε και τροφή. Στο επίπεδο της οικονομίας περιελάμβανε εφάπαξ βοήθημα, ειδικές ρυθμίσεις δανειακών υποχρεώσεων, κεφάλαια κίνησης. Κορμός των μεσοπρόθεσμων μέτρων ήταν η μετεγκατάσταση των σεισμοπλήκτων και των σχολείων σε λυόμενα (ολοκληρώθηκε στην Καλαμάτα ένα χρόνο μετά τους σεισμούς) και για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκαν καταυλισμοί με πλήρη υποστήριξη (ηλεκτροδότηση, δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης, ελεύθεροι χώροι και σε ορισμένες περιπτώσεις παιδικές χαρές και μικρές σχολικές μονάδες). Οι καταυλισμοί αναπτύχθηκαν σε χώρους στους οποίους το υπό επέκταση Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο προέβλεπε κοινόχρηστες και κοινωφελείς χρήσεις (πλατείες, παιδικές χαρές, σχολεία) ή σε αγροτικές εκτάσεις χαμηλής παραγωγικότητας στην περιφέρεια του νέου σχεδίου πόλης. Οι χώροι αυτοί επιτάχθηκαν καθώς στην περιοχή είχε κηρυχθεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης και τοποθετήθηκαν χιλιάδες λυόμενα. Πολλές οικογένειες παρέμειναν σε αυτά τα λυόμενα για χρόνια καθώς η ανοικοδόμηση των σπιτιών και των οργανωμένων οικιστικών συγκροτημάτων (του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας), έγινε σταδιακά. Τα μακροπρόθεσμα μέτρα περιελάμβαναν ένα σύνολο έργων υποδομής: Δίκτυα, κέντρα γειτονιάς (το ανατολικό αναπτύχθηκε στο χώρο του παλαιού στρατοπέδου, το δυτικό σε χώρο που αγόρασε ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας προκειμένου να κατασκευάσει σπίτια), βιοτεχνικό πάρκο, βιομηχανική περιοχή, σχολεία, ανάπτυξη του ΤΕΙ, δημόσια κτίρια κλπ.. Από την άποψη της ανασυγκρότησης του οικοδομικού ιστού της πόλης υπήρξε η βραχυμεσοπρόθεσμη διαδικασία των δανείων για επισκευές καθώς και ένα μεσο- 76

80 μακροπρόθεσμο πρόγραμμα ανοικοδόμησης των κατεστραμμένων. Οι νέες κατασκευές στηρίχθηκαν σε νέο αντισεισμικό κανονισμό και μικροσεισμικές μελέτες που έγιναν στην πόλη, αλλά και στο νέο γενικό πολεοδομικό που ήταν σε εξέλιξη και αναθεωρήθηκε με την μείωση του ύψους των κτιρίων και τη διασφάλιση περισσότερων ελεύθερων χώρων. Τα σχολεία κατασκευάστηκαν σταδιακά και οι αύλειοι χώροι τους μέσα στον οικιστικό ιστό της πόλης λειτουργούν και ως χώροι καταφυγής σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η διάσωση πολύ μεγάλου αριθμού διατηρητέων. Πριν από το σεισμό είχε γίνει μια πρώτη αποτύπωση και αμέσως μετά τα κτίρια κηρύχθηκαν διατηρητέα. Ένας μικρός αριθμός αποχαρακτηρίστηκε στην πορεία (σε ορισμένες περιπτώσεις και ως προϊόν μεθοδεύσεων). Τα περισσότερα ανακατασκευάστηκαν και ο μακρύς κατάλογος αφορά σε κτίρια που αγόρασε ο δήμος με τα χρήματα που είχαν συγκεντρωθεί ως εισφορές (και με την ενίσχυση του κράτους), σε κτίρια των οποίων η οικονομική επιφάνεια των ιδιοκτητών επέτρεπε την αξιοποίηση των κινήτρων και σε κτίρια τα οποία είχαν ιδιαίτερη εμπορική αξία, αλλά και σε ακίνητα που ανήκαν στην Εκκλησία και τα Ιδρύματα της (κυρίως τα Αλεξανδράκεια Γηροκομεία). Μέχρι σήμερα υπάρχουν πολλά διατηρητέα που έχουν μείνει ερείπια και πλέον είναι άγνωστη η τύχη τους καθώς τα κίνητρα είναι ανεπαρκή και η θέση τους δεν επιτρέπει εμπορική αξιοποίηση. Από την άποψη της οικονομίας, πέραν των αρχικών κινήτρων δόθηκε ειδικό ποσοστό επιδότησης για την ίδρυση επιχειρήσεων. Παράλληλα η μεγάλης έκτασης οικοδομική και κατασκευαστική γενικότερη δραστηριότητα, αναθέρμανε σχετικά γρήγορα την αγορά και διασώθηκε ο οικονομικός ιστός τον κύριο όγκο του οποίου αποτελούσαν οι μικρές επιχειρήσεις Οι Χρηματοδοτήσεις Η χρηματοδότηση των παρεμβάσεων έγινε με εθνικούς και κοινοτικούς πόρους. Από την άποψη των εθνικών πόρων για πολλά χρόνια λειτούργησε η ειδική ΣΑΕ (συλλογική απόφαση έργων) στον προϋπολογισμό του υπουργείου ΠΕΧΩΔΕ από την οποία αντλήθηκαν σημαντικά ποσά. Από την άποψη των Κοινοτικών πόρων, πέραν των προγραμμάτων που ήταν σε κίνηση, δημιουργήθηκε ειδικός λογαριασμός (γραμμή 550) που χρηματοδότησε συγκεκριμένα έργα. Το σύνολο των παρεμβάσεων υποστηρίχθηκε με 77

81 χρηματοδοτήσεις του ΤΑΣΕ (Ταμείο Συμβουλίου της Ευρώπης) και δανειοδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Από πολιτική άποψη σημασία έχουν δύο στοιχεία: 1) Το πολιτικό προσωπικό του Δήμου Καλαμάτας πέρα από αντιθέσεις και ανταγωνισμούς, διαμόρφωσε ένα κοινό πλαίσιο δράσης και αιτημάτων που το επέβαλε ως λογική στην κεντρική κυβέρνηση. Βασικό ρόλο έπαιξε η υποστήριξη των σχεδίων του τότε δημάρχου Στ. Μπένου από βασικά κυβερνητικά στελέχη σε νευραλγικούς τομείς (Γ. Γεννηματάς, Μ. Μερκούρη), τα οποία είχαν στηρίξει και προσεισμικά τους πειραματισμούς στο Δήμο Καλαμάτας σε διάφορους τομείς (δημοτικές επιχειρήσεις, πολιτισμός, πολεοδομικός σχεδιασμός). Ιδιαίτερης αξίας ήταν η ανάπτυξη ενός κινήματος διεκδικήσεων από το σύνολο των φορέων της πόλης, που έφθασε στην κορύφωση του με ένα συλλαλητήριο στην Αθήνα (εικόνα 3.6) μετά από μερικούς μήνες, στο οποίο πήραν μέρος χιλιάδες άνθρωποι που μετακινήθηκαν από την Καλαμάτα ή ήταν Μεσσήνιοι της Αθήνας. Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις στο συλλαλητήριο πήρε μέρος και ο Δήμος Καλαμάτας με κοινό πλαίσιο αιτημάτων ανάμεσα στις δημοτικές παρατάξεις. 2) Στο επίπεδο διαχείρισης της υπόθεσης ανασυγκρότησης παρουσιάστηκαν αργότερα με την δημιουργία θέσης υφυπουργού άνευ χαρτοφυλακίου στην οποία τοποθετήθηκε ο βουλευτής Μεσσηνίας Θαν. Φιλιππόπουλος. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις του θέματος ανάμεσα στο δήμο και τον υφυπουργό και η εσωκομματική αντιπαράθεση των κυβερνητικών στελεχών (Μπένος-Φιλιππόπουλος) που οξύνθηκε στη συνέχεια, λειτούργησε ως φρένο στους ρυθμούς ανασυγκρότησης. Μια δεύτερη δέσμη μέτρων που υποστήριξε το πρόγραμμα ανασυγκρότησης ήρθε πάλι το Σεπτέμβριο του 1989 και πάλι ως προϊόν διακομματικής συνεννόησης σε επίπεδο τοπικών παραγόντων. Τελικά, η πόλη της Καλαμάτας αναμορφώθηκε μέσα από μια επίπονη διαδικασία και με τις προσπάθειες των κατοίκων της οι οποίοι με ένα σύνολο μέτρων συγκρατήθηκαν στις εστίες τους και δεν την εγκατέλειψαν στη δύσκολη φάση (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων), όταν δεν μπορούσε να φαντασθεί πως είναι δυνατόν να ορθοποδήσει μια πόλη που είχε σωριαστεί σε ερείπια. 78

82 Η διαδικασία της ανασυγκρότησης διήρκεσε 5 και πλέον χρόνια και συνεχίστηκε με μικρότερους ρυθμούς τα επόμενα καθώς είχαν ολοκληρωθεί οι βασικές παρεμβάσεις. Ανοιχτές πληγές παραμένουν ακόμη μερικές δεκάδες διατηρητέα, αλλά σήμερα η πόλη διαθέτει ένα τεράστιο οικιστικό πλούτο με αντισεισμικές προδιαγραφές, έχει επεκταθεί με βάση το σχέδιο πόλης και μπορεί να αποτελέσει υπόδειγμα για ανάλογες περιπτώσεις υπό την προϋπόθεση ότι θα μελετηθούν οι διάφορες πλευρές της ανασυγκρότησης και θα εξαχθούν τα αναγκαία πολιτικά και οργανωτικά συμπεράσματα. Εικόνα 3.2: Το κρουαζιερόπλοιο «ΜΑΡΙΑΝΝΑ» που ελλιμενίστηκε στην Καλαμάτα. Πηγή: Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» 79

83 Εικόνα 3.3: Καταυλισμός σκηνών στο Δημοτικό Πάρκο. Πηγή: Γ. Διαμαντόπουλος, 1991 Εικόνες 3.4, 3.5: Ο ιστορικός ναός των Αγ. Αποστόλων μετά την καταστροφή. Πηγή: Γ. Διαμαντόπουλος,

84 Πηγή: Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» Εικόνα 3.6: Το συλλαλητήριο στην Αθήνα. πηγή: Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» 81

85 3.6. Αποτελέσματα της Σεισμικής Ανασυγκρότησης της Καλαμάτας Ο πολεοδομικός σχεδιασμός λειτούργησε σαν αντίποδας της φυσικής καταστροφής, ακριβώς γιατί μπόρεσε να ανακόψει την ολοκλήρωσή της. Η πόλη είχε την τύχη λίγους μήνες πριν τους σεισμούς να έχει ολοκληρωμένο και εγκεκριμένο το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, βασική αρχή του οποίου ήταν η διάσωση και η ανάδειξη του σπουδαίου μνημειακού και παραδοσιακού της πλούτου. Η σεισμική ανασυγκρότηση της Καλαμάτας θεωρήθηκε εξαιρετικά επιτυχημένη και λειτούργησε σαν πρότυπο διαδικασίας και σε μεταγενέστερες περιπτώσεις σεισμού. Αποτέλεσμα της επιτυχίας αυτής ήταν 4 σημαντικά Διεθνή Βραβεία από κορυφαίους οργανισμούς. Το 1991, μεταξύ 220 ευρωπαϊκών πόλεων, η πόλη της Καλαμάτας βραβεύτηκε ως επιτυχές παράδειγμα υλοποιημένου πολεοδομικού σχεδιασμού μετά από φυσική καταστροφή κατά το διαγωνισμό που είχε προκηρύξει η Ευρωπαϊκή Ένωση μαζί με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Πολεοδόμων. Βραβείο στην Καλαμάτα από την Europa Nostra/IBI για την ευρείας κλίμακας αναστήλωση των ιστορικών κτιρίων της Καλαμάτας μετά τον καταστροφικό σεισμό. Έπαινος για το στεγαστικό πρόγραμμα του ΟΕΚ στο Δυτικό Κέντρο της Καλαμάτας - Εφαρμοσμένο παράδειγμα των αρχών του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδιασμού. Βραβείο στο Πάρκο Σιδηροδρόμων της Καλαμάτας, ως πιλοτικό πρόγραμμα διατήρησης της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Από τα παραπάνω βγαίνουν αβίαστα δύο σημαντικά συμπεράσματα: Η Καλαμάτα είναι η μοναδική πόλη στον Ελλαδικό χώρο και από τις ελάχιστες σε παγκόσμιο επίπεδο που βγήκε κερδισμένη μέσα από μια μεγάλη φυσική καταστροφή. Από τους σεισμούς της Καλαμάτας και μετά άλλαξε η μετασεισμική πολιτική της χώρας μας, ενώ μετακινήθηκε 82

86 το κέντρο της μετασεισμικής ανασυγκρότησης από τα κτίρια στον άνθρωπο. Μέχρι τους σεισμούς της Καλαμάτας, η πολιτεία αντιμετώπιζε τους σεισμούς σχεδόν αποκλειστικά με τα σεισμοδάνεια και την ανασυγκρότηση του οικιστικού πλούτου. Από την Καλαμάτα και μετά αναπτύχθηκε μια άλλη φιλοσοφία που είχε ως επίκεντρο τον άνθρωπο-σεισμόπληκτο και όχι το σεισμόπληκτο σπίτι. Έτσι δόθηκε μεγαλύτερο βάρος σε όλες τις ανθρώπινες ανάγκες που προκύπτουν από το σεισμό (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, κ.ο.κ.) με ανάπτυξη αντιστοίχων προγραμμάτων. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα αναδείχθηκε και πρωταγωνίστησε η πολεοδομική ανασυγκρότηση και όχι η στατική ανασυγκρότηση της πόλης μετά το σεισμό (Μπένος Σταύρος, 2006). 83

87 4. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 4.1. Οριοθέτηση Περιοχής Μελέτης Η περιοχή μελέτης περικλείεται από την Εθνική οδό Σπάρτης στο βόρειο τμήμα, ανατολικά από την οδό Φαρών, στα δυτικά από την οδό Μπουλούκου και στα νότια από την οδό Καίσαρη (Χάρτης 1) Διαχρονική Εξέλιξη της Παλιάς Πόλης Η περιοχή μελέτης είναι το ιστορικό κέντρο της Καλαμάτας, το οποίο αποτελεί το παλαιότερο τμήμα της πόλης. Με την ονομασία Ιστορικό Κέντρο εννοούμε την περιοχή γύρω από το Κάστρο στη νοτιοδυτική και νοτιοανατολική πλευρά, που είναι και οι ευνοϊκότερες εδαφικά κατευθύνσεις. Στα 1205 αρχίζει η φραγκική κατοχή που θα διαρκέσει μέχρι το 1425 οπότε η Καλαμάτα περνά ξανά στην κυριαρχία των Βυζαντινών, του Δεσποτάτου του Μυστρά. Από το 1460 μέχρι το 1685 η πόλη βρίσκεται κάτω από την πρώτη τουρκική κατοχή που διακόπτεται το 1685 λόγω της κατάληψης της πόλης από τους Ενετούς και το Μοροζίνι. Το 1701 ο Μοροζίνι κατεδαφίζει το κατεστραμμένο από τους Τούρκους Κάστρο και ανοικοδομεί καινούρια τείχη, βάσει σχεδίων ενετών αρχιτεκτόνων. Η ενετική περίοδος λήγει το 1715 οπότε η πόλη πέφτει πάλι στα χέρια των Τούρκων μέχρι την απελευθέρωση το Από τα τέλη του 18 ου αιώνα η πόλη αναπτύσσεται συνεχώς για να φτάσει ο πληθυσμός της στις αρχές του 19 ου αιώνα τους 1500 κατοίκους. Κέντρο της ήταν η πλατεία των Αγίων Αποστόλων, από όπου στις 23 Μαρτίου του 1821 κηρύχθηκε η επανάσταση. Το 1825 καταστρέφεται από τον Ιμπραήμ και το 1833 ορίζεται πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας. Με το σχέδιο πόλης του 1905 η περιοχή γύρω από το ναό των Αγ. Αποστόλων διατηρείται και επεκτείνεται προς την πλατεία 23 ης Μαρτίου, που τότε δημιουργείται. 84

88 Οι περισσότερες υπάρχουσες κατοικίες χρονολογούνται από τον 19 ο αιώνα, είναι μικρές και συνήθως μονώροφες ή διώροφες. Από εκείνα τα χρόνια λειτουργεί μέχρι σήμερα μια μικρή αγορά στην πλατεία των Αγίων Αποστόλων και γύρω από αυτή. Τέλος, λόγω της ιστορικής της σημασίας ο χώρος γύρω από αυτή έχει κηρυχθεί ιστορικός τόπος (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Θεσμοθετημένες Χρήσεις στο Ιστορικό Κέντρο Σύμφωνα με το Π.Δ της (ΦΕΚ166/Δ/6-3-87) καθορίστηκαν σε κατηγορίες οι χρήσεις γης στις περιοχές των Γενικών Πολεοδομικών σχεδίων. Στο Ιστορικό Κέντρο, οι χρήσεις γης που παρουσιάζονται στο ΓΠΣ (Χάρτης 2) είναι κυρίως η Γενική κατοικία, το Πολεοδομικό κέντρο και το αστικό πράσινο. Στη χρήση Γενική κατοικία επιτρέπεται μόνο: 1)Κατοικία, 2) Ξενοδοχεία μέχρι 100 κλινών και ξενώνες 3)Εμπορικά καταστήματα (με εξαίρεση τις υπεραγορές και τα πολυκαταστήματα), 4)Γραφεία, Τράπεζες, Ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισμοί, 5)Κτίρια εκπαίδευσης, 6)Εστιατόρια, 7)Αναψυκτήρια, 8)Θρησκευτικοί χώροι, 9)Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, 10)Επαγγελματικά εργαστήρια χαμηλής όχλησης, 11)Πρατήρια βενζίνης, 12)Αθλητικές εγκαταστάσεις, 13)Κτίρια, γήπεδα στάθμευσης και 14)Πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις). Στη χρήση Πολεοδομικό κέντρο επιτρέπονται μόνο: 1) Κατοικία. 2) Ξενώνες, ξενοδοχεία και λοιπές τουριστικές εγκαταστάσεις, 3) Εμπορικά καταστήματα, 4) Γραφεία, τράπεζες, ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισμοί 5) Διοίκηση (στα κέντρα γειτονιάς επιτρέπονται μόνο κτίρια διοίκησης επιπέδου γειτονιάς), 6) Εστιατόρια, 7) Αναψυκτήρια, 8) Κέντρα διασκέδασης αναψυχής, 9) Χώροι συνάθροισης κοινού, 10) Πολιτιστικά κτίρια και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις, 11) Κτίρια εκπαίδευσης, 12) Θρησκευτικοί χώροι, 13) Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, 14) Επαγγελματικά εργαστήρια χαμηλής όχλησης, 15) Κτίρια, γήπεδα στάθμευσης, 16)Πρατήρια βενζίνης, 17) Αθλητικές εγκαταστάσεις, 18) Εγκαταστάσεις εμπορικών εκθέσεων και 19) Εγκαταστάσεις μέσων μαζικών μεταφορών. Στη χρήση Αστικό πράσινο επιτρέπονται μόνο: 1) Αναψυκτήρια, 2)Αθλητικές εγκαταστάσεις, 3) Πολιτιστικά κτίρια και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις και 4) Χώροι συνάθροισης κοινού. 85

89 Όσον αφορά τη χρήση Γενική κατοικία, αυτή φαίνεται να είναι και η επικρατέστερη. Γύρω από το κάστρο η γενική κατοικία έχει πρωταρχικό ρόλο. Νοτιοδυτικά του Ιστορικού Κέντρου η χρήση πολεοδομικό κέντρο καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση και ουσιαστικά εκεί είναι πιο εμφανής. Κατά το Π.Δ της (ΦΕΚ 821/Δ ) χαρακτηρίστηκε η περιοχή του ιστορικού κέντρου ως παραδοσιακή και συγχρόνως καθορίστηκαν οι ειδικοί όροι δόμησης για την περιοχή μελέτης καθώς και οι επιτρεπόμενες χρήσεις γης ανά ζώνες χρήσεων που ακολουθούν στη συνέχεια: Ζώνη Κ Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει: κατοικίες, παιδικές χαρές, κέντρα αναψυχής (καφενεία, εστιατόρια, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, ταβέρνες), θρησκευτικούς χώρους, χώρους συνάθροισης κοινού, αθλητικές εγκαταστάσεις, χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων, εμπορικά καταστήματα μόνο στο ισόγειο των κτιρίων. Ζώνη Λ Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει: Κατοικίες, θρησκευτικούς χώρους, χώρους συνάθροισης κοινού, κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, πολιτιστικά κτίρια, ξενοδοχεία, κτίρια εκπαίδευσης, κέντρα αναψυχής (καφενεία, εστιατόρια, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, ταβέρνες), γραφεία και επαγγελματικά εργαστήρια που δεν ενοχλούν τη χρήση κατοικίας, εμπορικά καταστήματα λιανικού εμπορίου μόνο στο ισόγειο των κτιρίων, κτίρια διοίκησης, χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων. Ζώνη Μ Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει: Κατοικίες, θρησκευτικούς χώρους, χώρους συνάθροισης κοινού, πολιτιστικά κτίρια, κέντρα αναψυχής (καφενεία, εστιατόρια, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, ταβέρνες), γραφεία και επαγγελματικά εργαστήρια που δεν ενοχλούν τη 86

90 χρήση κατοικίας, εμπορικά καταστήματα λιανικού εμπορίου, κτίρια διοίκησης, χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων. Ζώνες Ξ και Ο Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει: Κατοικίες, θρησκευτικούς χώρους, χώρους συνάθροισης κοινού, πολιτιστικά κτίρια, ξενοδοχεία, κέντρα αναψυχής (καφενεία, εστιατόρια, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, ταβέρνες), γραφεία και επαγγελματικά εργαστήρια, εμπορικά καταστήματα, κτίρια διοίκησης, χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων. Ζώνες εκτός σχεδίου πόλεως (μεταξύ κάστρου και ζώνης Κ) Οι ζώνες αυτές περιλαμβάνουν μόνο την κατοικία. Οι θεσμοθετημένες χρήσεις γης ανά ζώνες χρήσεων παρουσιάζονται στον παρακάτω χάρτη (Σχήμα 4.1.). 87

91 Σχήμα 4.1.: Χάρτης θεσμοθετημένων χρήσεων γης ανά ζώνες στο Ι.Κ, πηγή: Δήμος Καλαμάτας

92 4.4. Υπάρχουσα Κατάσταση των Χρήσεων Γης Η δομή των χρήσεων γης στην περιοχή μελέτης διατηρεί αρκετά από τα χαρακτηριστικά που είχε στις αρχές του 20 ου αιώνα, στοιχείο που αποδεικνύει ότι υπάρχουν ακόμα οι δυνατότητες διατήρησης του πολεοδομικού της χαρακτήρα. Βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής είναι ότι το συντριπτικό ποσοστό των κτιρίων, στους ορόφους πάνω από το ισόγειο, διατηρείται ακόμα η κατοικία. Στο Ιστορικό κέντρο επικρατέστερη είναι η χρήση αμιγούς κατοικίας (Χάρτης 3 ). Στις περιοχές αμιγούς κατοικίας επιτρέπονται μόνο: 1) Κατοικία, 2) Ξενώνες μικρού δυναμικού (περί τις 20 κλίνες), 3) Εμπορικά καταστήματα που εξυπηρετούν τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής (παντοπωλείο, φαρμακείο, χαρτοπωλείο κλπ), 4) Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, 5) Κτίρια πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, 6) Αθλητικές εγκαταστάσεις, 7) Θρησκευτικοί χώροι και 8) Πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις). Σύμφωνα με το χάρτη 3, η χρήση πολεοδομικού κέντρου καταλαμβάνει και αυτή σημαντικό μέρος στην περιοχή. Συγκριτικά με τις θεσμοθετημένες χρήσεις γης υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις. Στο χάρτη του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου επικρατέστερη ήταν η χρήση της Γενικής κατοικίας, η οποία στο χάρτη της υπάρχουσας κατάστασης άλλαξε σε χρήση αμιγούς κατοικίας. Παρατηρούνται ακόμα αλλαγές χρήσης σε κάποια οικοδομικά τετράγωνα. Για παράδειγμα, τα Ο.Τ 600, 611 που στο χάρτη του ΓΠΣ έχουν ως χρήση το πολεοδομικό κέντρο, στο χάρτη της υπάρχουσας κατάστασης έχουν ως χρήση και το πολεοδομικό κέντρο και την αμιγή κατοικία. Επίσης τα Ο.Τ. 442, Γ442α, Γ445β που στο χάρτη του ΓΠΣ έχουν τη χρήση γενική κατοικία, στην υπάρχουσα κατάσταση έχουν χρήση πολεοδομικό κέντρο. Στο χάρτη της υπάρχουσας κατάστασης παρατηρούνται επίσης κάποιες ιδιαίτερες χρήσεις υπηρεσιών στα οικοδομικά τετράγωνα του Ιστορικού κέντρου. Για παράδειγμα στο οικοδομικό τετράγωνο 319 το οποίο έχει χρήση πολεοδομικού κέντρου, συναντώνται ένα πρατήριο βενζίνης και ένα ξενοδοχείο, όπως και στο Ο.Τ. 322 το οποίο έχει χρήση πολεοδομικό κέντρο συναντάται ένα ξενοδοχείο. Θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτές οι δύο χρήσεις εμπεριέχονται στη χρήση πολεοδομικού κέντρου και δεν απαγορεύονται. Θεωρήθηκε σκόπιμο να παρουσιαστούν 89

93 επειδή αντικατοπτρίζουν την υπάρχουσα κατάσταση. Όσον αφορά το αστικό πράσινο, αυτό για την έκταση του Ι.Κ, θεωρείται ικανοποιητικό. Τέλος, στο χάρτη 3 γίνεται αναφορά σε κτίρια ιδιαίτερης σημασίας λόγω του ιστορικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντός τους. ΚΑΣΤΡΟ: το Φράγκικο κάστρο της Καλαμάτας χτίστηκε το 1208 από τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο. Στους πρόποδες του κάστρου ημισπηλαιώδης ναός του Αγ. Ιωάννου ο οποίος χρονολογείται στους μεταβυζαντινούς χρόνους. Κάτω από το Κάστρο βρισκόταν η ακρόπολη των αρχαίων Φαρών. Τη Βυζαντινή Εποχή στο Κάστρο έγιναν οχυρώσεις και χτίστηκε μοναστήρι που φιλοξενούσε την εικόνα της Παναγίας της Καλομάτας. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΕΙΟ ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ: Ιδρύθηκε από τον Σπυρίδωνα Αλεξανδράκη. Την 19 η Οκτωβρίου του 1870 συνέταξε διαθήκη με την οποία κατέστησε το Αλεκανδράκειον Κληροδότημα ως πτωχοκομείο. Κατά τους σεισμούς του 1986 το κτίριο καταστράφηκε ολοσχερώς. Το 1953 η Ακαδημία Αθηνών απένειμε το αργυρό μετάλλιο στο Γηροκομείο. Το Σεπτέμβριο του 1993 θεμελιώθηκε και το Μάρτιο του 1999 εγκαινιάστηκε το νέο κτίριο του Αλεξανδράκειου Γηροκομείου. Τέλος, αποτελεί πρότυπο προνοίας και παροχής υπηρεσιών στη Τρίτη Ηλικία. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΩΔΕΙΟ: Στεγάζεται σ ένα όμορφο παραδοσιακό κτίριο του 19 ου αιώνα, νότια του Κάστρου. Είναι ειδικά διαμορφωμένο και πλήρως εξοπλισμένο για τις ανάγκες ενός σύγχρονου ωδείου. Ι.Ν ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ: Είναι ο πολιούχος ναός της πόλης. Θεμελιώθηκε το 1860 και εγκαινιάστηκε το Η δόμηση της είναι βασισμένη στο Βυζαντινό ρυθμό και μέσα σε αυτή βρίσκεται μία αξιόλογη εικόνα της Παναγίας. Ο ναός έχει διπλά κωδωνοστάσια και ευμεγέθεις τρούλους ενώ στα νοτιοανατολικά του ναού, στο προαύλιο υπάρχει ένας πέτρινος σταυρός που θυμίζει ότι στο σημείο αυτό υπήρχε ο παλιός ναός που καταστράφηκε το Ι. ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝ/ΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ: βρίσκεται νοτιοανατολικά του Κάστρου και είναι μία ιστορική γυναικεία μονή που αριθμεί περίπου 23 μοναχές. Η μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 18 ου αιώνα, το 1796 από τον δάσκαλο και ιερωμένο Γεράσιμο Παπαδόπουλο. Η μονή λεηλατήθηκε από τον Ιμπραήμ, ανασυστάθηκε αλλά διαλύθηκε και πάλι το 1834 με το διάταγμα αντιβασιλείας του Όθωνα. Μετά από λίγα χρόνια καταλήφθηκε από μοναχές. 90

94 Σήμερα στη μονή καλογραιών υπάρχει το καθολικό της μονής και ο ναός Βυζαντινού ρυθμού του τιμίου Προδρόμου που χρονολογείται από το Το σημερινό καθολικό της μονής είναι ο ναός των Αγ. Κων/νου και Ελένης που θεωρείται ο σημαντικότερος Βυζαντινός ναός της Καλαμάτας. Στο μοναστήρι αυτό υφαίνονται τα γνωστά μεταξωτά μαντήλια της Καλαμάτας τα οποία παράγουν μόνες τους οι μοναχές. ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ: έχει ανεγερθεί σε στυλ νεοκλασικό. Αποτελεί την κατοικία του Μητροπολίτη Μεσσηνίας καθώς και τα γραφεία της Μητρόπολης Μεσσηνίας. Η Ιερά Μητρόπολη από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα, λειτουργεί σε καθημερινή βάση το Γενικό Φιλόπτωχο Ταμείο με το οποίο συμπαρίσταται σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ: βρίσκεται νοτιοδυτικά της πλατείας Υπαπαντής και στεγάζεται σε ένα αξιόλογο νεοκλασικό κτίριο. Το κτίριο δωρίθηκε από τον Αντώνιο Μπενάκη. Το μουσείο λειτουργεί από το 1971 και διαθέτει εκθέματα από τη Μυκηναϊκά εποχή, τα προϊστορικά και Ρωμαϊκά χρόνια που προέρχονται από διάφορες περιοχές του νομού Μεσσηνίας. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ: Στεγάζεται στο παλιό κτίριο της δημοτικής αγοράς. Το μουσείο περιλαμβάνει ανασκαφικά ευρήματα από την αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους από όλο το νομό Μεσσηνίας. Το μουσείο ιδρύθηκε μόλις το 2002 και στους εκθεσιακούς του χώρους ξετυλίγεται η μακρά ιστορία του νομού Μεσσηνίας. Ι.Ν. ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ: Βρίσκεται βόρεια της πλατείας 23 ης Μαρτίου και αποτελεί το σήμα κατατεθέν για ολόκληρη την πόλη. Είναι ένας μικρός βυζαντινός ναός που χρονολογείται από τα μέσα του 11 ου 12 ου αιώνα. Το εκκλησάκι αυτό κτίστηκε το 1150 από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο. Στον ιστορικό ναό των Αγίων Αποστόλων κηρύχθηκε η Επανάσταση στις 23 Μαρτίου 1821 και συνέταξαν τη διακήρυξη της Μεσσηνιακής Γερουσίας με την υπογραφή του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, που ήταν το πρώτο διπλωματικό έγγραφο της επαναστατημένης Ελλάδας που εστάλη στις Ευρωπαϊκές Αυλές. Ό, τι όμως δεν κατάφεραν τόσοι κατακτητές και ιδιαιτέρως οι Τούρκοι που το έκαψαν δύο φορές μέσα στο πέρασμα του χρόνου- έγινε σε λίγα δευτερόλεπτα από το σεισμό του 91

95 1986. Σήμερα σώζεται με τις τοιχογραφίες της ολόκληρη πλευρά του Ιερού Βήματος, ενώ το υπόλοιπο μέρος είναι το αποτέλεσμα της αναστήλωσης. ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ: Πρόκειται για διώροφο κεραμοσκεπές εκλεκτικιστικό κτίριο της δεκαετίας του 1890, παλιό αρχοντικό του καλαματιανού μεγαλέμπορου Παναγιώτη Ψάλτη. Εκεί το 1898 φιλοξενήθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος και στεγάστηκε για αρκετά χρόνια η Εθνική Τράπεζα. Χαρακτηριστικά του κτιρίου είναι οι βορειοϊταλικές επιδράσεις συμμετρία στα επιμέρους στοιχεία και η ασυμμετρία στη γενική σύνθεση, ενώ στα αξιόλογα στοιχεία του περιλαμβάνονται οι μαρμάρινοι εξώστες με τα γλυπτά φουρούσια και τα χυτοσίδηρα κιγκλιδώματα. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ (ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΕΙΟΣ ΛΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ): συστεγάζονται η λαϊκή βιβλιοθήκη Καλαμάτας, η πινακοθήκη Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης και η αμφιθεατρική αίθουσα εκδηλώσεων. Το διώροφο νεοκλασικό κτίριο, κτίστηκε το , φέρει στηθαίο και επίστεψη με αγάλματα, επίσης διαθέτει συμμετρικά ανοίγματα τα οποία στην άκρη του κτιρίου φέρουν απλό πλαίσιο και αετωματική στέψη. Στο μεσαίο τμήμα της εισόδου υπάρχει στεγασμένος χώρος που στηρίζεται σε τέσσερις μαρμάρινους πεσσούς, οι οποίοι δημιουργούν, τρία ημικυκλικά ανοίγματα. Το κτίριο έχει μαρμάρινη βάση και φέρει στις γωνίες του ψευδοπεσσούς ενώ διαχωρίζεται από το στηθαίο με αλλεπάλληλες κορνίζες. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ: στεγάζεται σε ένα νεοκλασικό κτίριο του και βρίσκεται δυτικά της πλατείας Υπαπαντής. Το μουσείο ιδρύθηκε από τον τοπικό σύλλογο για τη διάδοση των Γραμμάτων. Περιλαμβάνει ιστορικά λαογραφικά και λαϊκά εκθέματα από την καθημερινή ζωή. Μεταξύ των εκθεμάτων του περιλαμβάνονται η συλλογή Καρέλια με παραδοσιακή καλαματιανή ενδυμασία, αναπαράσταση παραδοσιακού καφενείου και σπιτιού καθώς και έκθεση αφιερωμένη στη βιβλιοδεσία και την τυπογραφία αφού στην Καλαμάτα υπήρξε το πρώτο τυπογραφείο της ελεύθερης Ελλάδας στο οποίο τυπώθηκε και η προκήρυξη των Επαναστατημένων Ελλήνων προς τις Ευρωπαϊκές Αυλές. Ι.Ν ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΟΥ ΦΛΑΡΙΟΥ: είναι από τους πρώτους ναούς της Καλαμάτας των νεότερων χρόνων. Χτίστηκε γύρω στα 1960, την ίδια περίπου εποχή με τους ναούς της Υπαπαντής του Σωτήρος και του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου. 92

96 Με βάση τις υπάρχουσες χρήσεις γης διακρίνονται τέσσερις διαφοροποιημένες ζώνες, οι οποίες ορίζονται σύμφωνα με την απόστασή τους από το κάστρο, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αναλύονται στη συνέχεια Η εμπορική ζώνη Η ζώνη αυτή έχει ως επίκεντρο την πλατεία της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων, που μετά από την επανάσταση του 1821 αποτελούσε το κέντρο της πόλης. Εκεί υπήρχε το μικροπάζαρο του οποίου τα στοιχεία διατηρούνται ακόμη στα καταστήματα γύρω από την πλατεία που περιβάλλει την εκκλησία. Στη ζώνη αυτή καταλήγει και ο εμπορικός άξονας της οδού Αριστομένους που από το ύψος του Δημαρχείου μέχρι την περιοχή μελέτης συγκεντρώνει κυρίως καταστήματα ένδυσης, υπόδυσης, κοσμημάτων και ειδών δώρων. Καταστήματα ένδυσης και υπόδυσης συγκεντρώνονται και στις οδούς που καταλήγουν στην πλατεία Όθωνος. Εκεί όμως αναμειγνύονται κυρίως με καταστήματα τροφίμων που άλλοτε αποτελούσαν βασικό πυρήνα της παλιάς αγοράς της πόλης. Αναμφίβολα με την αχρήστευση από τους σεισμούς του κτιρίου της αγοράς και την κατασκευή του νέου συγκροτήματος της κεντρικής αγοράς, το εμπόριο τροφίμων στην περιοχή αυτή έχει χάσει σημαντικό μέρος της έκτασης που είχε παλιότερα. Η συγκέντρωση καφετεριών και νυχτερινών κέντρων διασκέδασης στις πλατείες 23 ης Μαρτίου και Αγ. Αποστόλων (καθώς και στα γύρω στενά) τις καθιστά πόλους έλξης και αναψυχής. Αντίστοιχα, σε μικρότερη όμως κλίμακα, χρησιμοποιείται για περιορισμένη αναψυχή η πλατεία Όθωνος (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Η ενδιάμεση ζώνη Ως κέντρο της ενδιάμεσης ζώνης ορίζεται η πλατεία του ναού του Αγ. Ιωάννη Τζάννε και ο χώρος του μνημείου ανατολικά του ναού. Χαρακτηριστικό της ζώνης αυτής είναι η χρήση της κατοικίας η οποία έχει πρωτεύοντα ρόλο καθώς και η ύπαρξη γραφειακών χώρων, που είναι εγκατεστημένοι κυρίως σε παλιά ανακαινισμένα κτίρια. 93

97 Γενικά η ενδιάμεση ζώνη αποτελεί περιοχή κατοικίας στην οποία έχουν διεισδύσει κάποιες εγκαταστάσεις, κυρίως παροχής υπηρεσιών, από την επανάχρηση παλαιότερων κτισμάτων στις νότιες κυρίως παρυφές της ζώνης (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Η ζώνη του συνεκτικού πυρήνα Την περιοχή βόρεια της ενδιάμεσης ζώνης καλύπτει η ζώνη του συνεκτικού πυρήνα κατοικίας, του παλαιότερου δηλαδή τμήματος της περιοχής μελέτης με κτίσματα από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Η ζώνη περιλαμβάνει αποκλειστικά κατοικίες με μοναδική εξαίρεση τη συγκέντρωση εμπορίου, κυρίως τροφίμων (λαϊκή αγορά) κατά μήκος της Οδού Σπάρτης. Τα σημάδια του σεισμού έχουν έντονα αποτυπωθεί στη ζώνη αυτή αφού ένα ποσοστό των κτισμάτων παραμένει κενό γιατί βρίσκεται σε κακή κατάσταση. Η εσωτερική δυναμική της ζώνης για ανάκαμψη δεν έχει ακόμα εκδηλωθεί, ενώ η παρατηρούμενη συγκέντρωση εμπορίου στην οδό Σπάρτης είναι εξωγενής επίδραση της νέας αγοράς (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Η ζώνη πλατείας Υπαπαντής Η ζώνη αυτή βρίσκεται ανατολικά της ζώνης συνεκτικού πυρήνα και καλύπτει την υπόλοιπη έκταση της περιοχής μελέτης. Κεντρικό σημείο αναφοράς της ζώνης αποτελεί η πλατεία Υπαπαντής ενώ ανατολικά εκτείνεται και περιλαμβάνει και το μοναστήρι Κωνσταντίνου και Ελένης. Βόρειο όριο της περιοχής αποτελούν οι νότιες παρυφές του κάστρου ενώ νότιο η οδός Υπαπαντής. Οι ναοί, το Μητροπολιτικό Μέγαρο, το Μοναστήρι και κοινωφελή ιδρύματα της εκκλησίας προσδιορίζουν και τον κυρίαρχο ρόλο της εκκλησίας στην περιοχή. Ως εκ τούτου η κατοικία είναι περιορισμένη (Δήμος Καλαμάτας, 1996). 94

98 4.5. Το Αστικό Τοπίο Ο πολεοδομικός ιστός Το ιστορικό κέντρο αποτελεί τμήμα του παλαιότερου πολεοδομικού ιστού της πόλης που επί Τουρκοκρατίας κάλυπτε τις υπώρειες του λόφου του Κάστρου. Τα στοιχεία αυτού του ιστού διατηρούνται ακόμη στην περιοχή κάτω από το Κάστρο. Το νέο σχέδιο πόλης (ΦΕΚ 102/Α/ ) πρότεινε σημαντικές παρεμβάσεις στο σύνολο του πολεοδομικού ιστού. Νέες χαράξεις,διανοίξεις, διαπλατύνσεις δρόμων θα αλλοίωναν τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του ιστού της παλιάς πόλης, σχηματίζοντας οικοδομικά τετράγωνα μεγαλύτερα και με κανονικότερο σχήμα. Αποτέλεσμα αυτής της δραστικής επέμβασης ήταν να αλλοιωθεί ο παλιός ιστός, όχι όμως στο σύνολο της περιοχής, μιας και το σχέδιο του 1905 υλοποιήθηκε μόνο στο νότιο και ανατολικό τμήμα της περιοχής και εκεί, μάλιστα, τροποποιημένο. Ο συνεκτικός ιστός στο βόρειο τμήμα παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητος μέχρι το 1986 που έγινε ο μεγάλος σεισμός. Με το σεισμό σημαντικός αριθμός των κτισμάτων, κυρίως του συνεκτικού ιστού, υπέστη σοβαρές ζημιές, κατέρρευσε ή κατεδαφίστηκε στη συνέχεια λόγω επικινδυνότητας (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Κατάσταση, ύψη και ηλικία κτιρίων Μετά το σεισμό αρκετά κτίρια επισκευάστηκαν, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις νέα κτίρια κατέλαβαν τη θέση αυτών που κατεδαφίστηκαν. Εννέα χρόνια μετά το σεισμό το μεγαλύτερο ποσοστό των κτισμάτων βρισκόταν σε σχετικά καλή κατάσταση στο σύνολο της περιοχής μελέτης. Σε πολλές περιπτώσεις οι επισκευές περιορίστηκαν μόνο στα ισόγεια ή μόνο στους ορόφους ανάλογα με τις ανάγκες ή δυνατότητες χρήσης. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των κτιρίων βρίσκεται σε καλή κατάσταση, ενώ χρήζουν επισκευής κάποια κτίρια που είναι διατηρητέα. Κάποια από αυτά βρίσκονται στο πεζοδρομημένο τμήμα της οδού Αριστομένους. 95

99 Γενικά, η περιοχή μελέτης καλύπτεται σχεδόν στο σύνολό της από μονώροφα ή διώροφα κτίρια με ελάχιστες εξαιρέσεις. Στη νότια περιοχή της εμπορικής ζώνης, παρόλο ότι κυριαρχούν τα χαμηλά κτίρια 1-2 ορόφων, υπάρχουν και αρκετά κτίρια 3-4 ορόφων με επικρατέστερα τα τριώροφα. Η ύπαρξη διάσπαρτων τριώροφων κτιρίων στην εμπορική ζώνη αλλοιώνει τον αρχικό χαρακτήρα της περιοχής, κατάσταση η οποία δεν είναι πλέον δυνατόν να ανατραπεί. Όσον αφορά την ηλικία των κτιρίων, η εμπορική ζώνη που περιβάλλει το ναό των Αγίων Αποστόλων είναι εκείνη που πήρε τη σημερινή της μορφή στα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20 ου αιώνα. Είναι το τμήμα της νεοκλασικής Καλαμάτας που αντικατέστησε τα κελύφη των αρχών του 19 ου αιώνα τα οποία διασώθηκαν από την καταστροφή του Ιμπραήμ ή κτίστηκαν μετά από αυτή. Η περιοχή που βρίσκεται στις υπώρειες του κάστρου είναι εκείνη που διατηρεί ακόμη τα περισσότερα κελύφη από την εποχή της τουρκοκρατίας και η περιοχή κατοικίας ανατολικά του ναού της Υπαπαντής υλοποιήθηκε στο μεγαλύτερο ποσοστό της τις τελευταίες δεκαετίες. Ο σεισμός του 1986 είχε ως αποτέλεσμα να υποστούν ζημιές πολλά από τα παλιά κτίρια της περιοχής τα οποία στη συνέχεια επισκευάστηκαν ή ακόμη και αποκαταστάθηκαν. Έτσι είναι σήμερα δυσδιάκριτη η ηλικία αυτών των κτιρίων λόγω των εκτεταμένων παρεμβάσεων που έγιναν κατά την επισκευή τους. Η αξιολόγηση, επομένως, της ηλικίας μεμονωμένων κτιρίων είναι αξιόπιστη μόνο όπου τα μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά τους το επιτρέπουν (Δήμος Καλαμάτας, 1996) Το Υφιστάμενο Θεσμικό Πλαίσιο Προστασίας της Περιοχής Μελέτης Από το 1986 η πόλη της Καλαμάτας έχει ολοκληρωμένο και θεσμοθετημένο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο. Βασική αρχή του πολεοδομικού σχεδιασμού της ήταν ο σεβασμός και η διατήρηση της φυσιογνωμίας της πόλης καθώς και η διάσωση και η ανάδειξη του σπουδαίου μνημειακού και παραδοσιακού οικιστικού της πλούτου. 96

100 Για την περιοχή μελέτης έχουν ήδη θεσμοθετηθεί πολεοδομικές ρυθμίσεις που καθορίζουν τους κανόνες δόμησης και πολεοδομικής οργάνωσης μέσα στην περιοχή και παράλληλα χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα αρκετά αξιόλογα κτίρια, ενώ άλλα κηρύσσονται ως ιστορικά διατηρητέα ή αρχαία μνημεία. Αναλυτικότερα το συνολικό πλαίσιο προστασίας περιλαμβάνει: Το Π.Δ., ΦΕΚ 821/ Δ / : «Χαρακτηρισμός Ιστορικού Κέντρου ως παραδοσιακού και καθορισμός ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης των οικοπέδων αυτού». Το εν λόγω ΦΕΚ καθορίζει το όριο του Ι.Κ., τους όρους και περιορισμούς δόμησης καθώς και τις επιτρεπόμενες χρήσεις γης ανά τομείς. Το Π.Δ. αυτό εκτός από τους βασικούς όρους δόμησης (Σ.Δ., μέγιστο ποσοστό κάλυψης, μέγιστο αριθμό ορόφων και ύψους) προσδιορίζει και ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης που αφορούν στον τρόπο κατασκευής, τα υλικά, τη θέση και τη μορφή των κτιρίων.. Η εφαρμογή των όρων αυτών ελέγχεται από την ΕΠΑΕ, με εξαίρεση τη ζώνη Κ όπου τον έλεγχο έχει η αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού (Εφορία Βυζαντινών Μνημείων). Το Π.Δ. της , ΦΕΚ 634/ Δ / που αφορά στην αναθεώρηση του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου του παραδοσιακού τμήματος της πόλης της Καλαμάτας. Στο συγκεκριμένο Π.Δ. εκτός των άλλων προτάθηκε και ο χαρακτηρισμός σημαντικού αριθμού διατηρητέων κτιρίων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα από τα διατηρητέα κτίρια χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα από Π.Δ. του Υπουργείου Πολιτισμού και ειδικότερα με: Την υπ αριθμόν ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1778/31869 απόφαση (ΦΕΚ 467/ Β / ) που χαρακτηρίζει σαν έργα τέχνης καθώς και ιστορικά διατηρητέα μνημεία που χρειάζονται ειδική κρατική προστασία σειράς κτιρίων (87) της πόλης της Καλαμάτας, χωρίς όμως να καθορίζει και ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης. Την υπ αριθμόν ΟΙΚ.10879/879 απόφαση του ΥΠΕΧΩΔΕ (ΦΕΚ 229/ Δ / ) που χαρακτηρίζει ως διατηρητέα 33 κτίρια και όψεις 17 κτιρίων της πόλης της 97

101 Καλαμάτας και καθορίζει τους απόλυτα βασικούς ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης χωρίς να τους εξειδικεύει. Την υπ αριθμόν ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ30/13943/307 απόφαση (ΦΕΚ 471/ Β / ) που κηρύσσει σαν αρχαία μνημεία, ναούς της Καλαμάτας και σαν ιστορικά διατηρητέα μνημεία προστατευόμενα κοσμικά και εκκλησιαστικά κτίρια, ορισμένα από τα οποία βρίσκονται στην περιοχή του Ι.Κ. Καλαμάτας. Σχήμα 4.2: Τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία και η ζώνη προστασίας τους στην παλιά πόλη της Καλαμάτας. Πηγή: ΓΠΣ, (2009) 98

102 Συμπερασματικά, σύμφωνα με τα παραπάνω, έγινε μια σημαντική προσπάθεια από το Δήμο και την Πολιτεία διατήρησης και αποκατάστασης των μνημείων και των κτιρίων εξέχουσας σημασίας (διατηρητέα). Το Π.Δ. λοιπόν, με το οποίο χαρακτηρίστηκε το Ιστορικό Κέντρο της πόλης ως παραδοσιακό, είχε ως στόχο να διατηρήσει την περιοχή αυτή, με τη λήψη ειδικών μέτρων για το χτίσιμο των κτιρίων (λίγοι όροφοι, κεραμοσκεπή στις στέγες, κατάλληλα κουφώματα κ.τ.λ.) και να καθορίσει τις χρήσεις γης (Διαμαντόπουλος Γ., 2008). Συνοψίζοντας, τα Π.Δ καθώς και οι Υπουργικές Αποφάσεις που εγκρίθηκαν, είχαν σαν στόχο την ανάδειξη του Ιστορικού Κέντρου γιατί περιλαμβάνει το μεγαλύτερο κομμάτι του σημερινού κέντρου της πόλης και έτσι προσδίδει βαρύνουσα σημασία στη φυσιογνωμία της. Η πολιτική προστασίας δεν πρέπει να βασίζεται μόνο στη διατήρηση και αποκατάσταση των μνημείων και των διατηρητέων ως μεμονωμένων κτιρίων, αλλά πρέπει να περιλαμβάνει τη σημαίνουσα αξία τους ως σημείων αναφοράς της πόλης. Αυτό εξασφαλίζεται με σημαντικές επεμβάσεις στον περιβάλλοντα χώρο, στο επίπεδο διατήρησης αρχιτεκτονικών πολεοδομικών και κοινωνικών στοιχείων Τα Έργα που Πραγματοποιήθηκαν στο Ιστορικό Κέντρο Αναμφισβήτητα, παρεμβάσεις στον ιστό μιας πόλης σε καίρια σημεία που εμφανίζουν πρόβλημα, είναι πρωτευούσης σημασίας για μια δημοτική αρχή. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων πρέπει να είναι κύριο μέλημά της. Πέρα όμως από αυτό, είναι προφανές ότι αυτές οι παρεμβάσεις στοχοποιούν σημεία που πάσχουν μεν αλλά την ίδια ώρα δε αποτελούν σημεία καίρια για την εικόνα της πόλης. Οι ενέργειες αυτές είναι μια επένδυση για τη σημερινή εικόνα της Καλαμάτας. Δεν έχουν αντίκτυπο όμως, μόνο στους κατοίκους αλλά και στους επισκέπτες. Είναι πλέον εμφανής η διαφορετική σκόπευση των σημερινών πολιτικών με εκείνες της δεκαετίας του 80. Σήμερα η δημοτική αρχή, γνωρίζοντας καλά τους κανόνες του παιχνιδιού, δεν θυσιάζει το κέρδος που θα αποφέρει στους ιδιώτες η αυξημένη τουριστική κίνηση. Αναμφίβολα τα έργα στο Ιστορικό κέντρο ήταν και είναι ένα από τα πιο δύσκολα και σύνθετα εγχειρήματα. Στόχος των έργων αυτών είναι να αποδώσουν το κλίμα και να 99

103 διασφαλίσουν τις ιστορικές διαστάσεις της περιοχής. Η ανάδειξη του ιστορικού κέντρου επιφέρει θετικά αποτελέσματα στη ζωή της πόλης λόγω της αναβάθμισης της περιοχής, προσελκύοντας έτσι ολοένα και περισσότερο κόσμο, νεότερης κυρίως ηλικίας. Η ανάπλαση του Ιστορικού Κέντρου μιας πόλης δημιουργεί ένα ευρύ φάσμα αξιών από το οποίο επωφελούνται οι δημότες. Αυτή δημιουργεί κοινωνική αξία γιατί προστατεύονται και διατηρούνται οι περιοχές ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας, καθιστά την περιοχή ως αξιοθέατο για τους επισκέπτες και τους κατοίκους της πόλης και τέλος ενισχύει την τοπική οικονομία της. Όσον αφορά την ανάπλαση που επιχειρήθηκε από το Δήμο Καλαμάτας στο Ιστορικό Κέντρο της πόλης, αυτή προέβλεπε στη διατήρηση και στην πολεοδομική αναβάθμιση, αλλά ταυτόχρονα συνεισέφερε και στη βελτίωση των όρων διαβίωσης των πολιτών. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 ξεκίνησαν τα έργα ανάπλασης του Ιστορικού κέντρου. Αρχικά, έγινε η μελέτη από αρχιτέκτονες (Γ. Αλμπάνης, Ν. Φιντικάκης και συνεργάτες ), η οποία εγκρίθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού. Πριν από την ανάπλαση είχε λάβει χώρα η υπογείωση του εναέριου δικτύου της ΔΕΗ. Η μελέτη ανάπλασης πραγματοποιήθηκε τμηματικά σε τρεις φάσεις (Α, Β, Γ φάση) και περιελάμβανε πλακοστρώσεις στις πλατείες και στους πεζόδρομους, κατασκευή δικτύων απορροής ομβρίων υδάτων, τοποθέτηση φωτιστικών σωμάτων, κατασκευή παιδικής χαράς κ.α.. Η Γ φάση χωρίζεται σε δύο στάδια τα Γ1 και Γ2. Οι δύο πρώτες φάσεις καθώς και το πρώτο στάδιο της Γ φάσης (Γ1) έχουν ήδη ολοκληρωθεί ενώ το δεύτερο στάδιο της Γ φάσης (Γ2) δημοπρατήθηκε πρόσφατα και η χρονική διάρκεια υλοποίησής της ορίζεται να είναι 11 μήνες. Απομένει για ανάπλαση η πλατεία Υπαπαντής που τώρα βρίσκεται στη διαδικασία της μελέτης. Λέγεται πως κάτω από την πλατεία υπάρχουν πολλά αρχαία και έτσι ένα κομμάτι της ανάπλασης θα αφιερωθεί στην ανάδειξή τους. Πιο συγκεκριμένα η Α φάση περιελάμβανε πλακοστρώσεις πεζοδρόμων, κατασκευή δικτύου απορροής ομβρίων υδάτων και τοποθέτηση φωτιστικών σωμάτων στην περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Σταδίου στα νότια, Νέδοντος στα ανατολικά, Ιθώμης στα βόρεια και στα δυτικά όπου συνορεύει με την πλατεία 23 ης Μαρτίου. Η Β φάση περιελάμβανε πλακοστρώσεις πεζοδρόμων, κατασκευή δικτύου απορροής ομβρίων υδάτων (με εξαίρεση την περιοχή των Αγίων Αποστόλων, στην οποία το έργο 100

104 αυτό θα πραγματοποιηθεί στη Γ2 φάση), τοποθέτηση φωτιστικών σωμάτων, πλακοστρώσεις στις πλατείες Όθωνος, 23 ης Μαρτίου και Αγίων Αποστόλων, κατασκευή καθιστικών πάγκων χωρίς πλάτη, στην περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Υπαπαντής, Μπενάκη και καταλήγει δυτικά στις πλατείες Αγ. Αποστόλων και 23 ης Μαρτίου. Περιελάμβανε ακόμα πλακόστρωση πεζοδρομίων σε ένα τμήμα της οδού Σπάρτης (Νέδoντος). Το στάδιο Γ1 περιελάμβανε τη διαμόρφωση κοινοχρήστων χώρων της περιοχής, πλακόστρωση της πλατείας του Αγίου Ιωάννη του Τζάννε και πεζοδρομήσεις στα γύρω στενά, τοποθέτηση φωτιστικών σωμάτων, κατασκευή δικτύου απορροής ομβρίων υδάτων στην περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Τζάννε, Σπάρτης, βόρεια μέχρι την αρχή της κεντρικής αγοράς της Καλαμάτας και ανατολικά μέχρι την Οδό Γορτυνίας. Ακόμη, έργα πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή βόρεια του ιερού ναού Υπαπαντής μέχρι την είσοδο του κάστρου. Το στάδιο Γ2 περιλαμβάνει, αφενός τη διαμόρφωση των κοινόχρηστων χώρων της περιοχής, η οποία βρίσκεται βορειότερα της οδού Πολίτη και της πλατείας παρά την οδό Γορτυνίας και μέχρι του Κάστρου και μικρού τμήματος της περιοχής, η οποία βρίσκεται ανατολικότερα της πλατείας του Αγ. Ιωάννου και αφετέρου την τοπική επέμβαση σε δύο ήδη κατασκευασμένες περιοχές με την κατασκευή παράκαμψης για την απορροή των ομβρίων στη δυτική πλευρά των Αγ. Αποστόλων. Στον επόμενο χάρτη φαίνονται οι φάσεις ανάπλασης του Ιστορικού Κέντρου. 101

105

106 Ένα ακόμη σημαντικό έργο που υλοποιήθηκε στο Ιστορικό Κέντρο ήταν η νέα χρήση της παλιάς αγοράς. Το κτίριο της παλιάς αγοράς (νυν Αρχαιολογικό Μουσείο) αποτελούσε και αποτελεί σημείο αναφοράς αλλά και κομβικό σημείο διέλευσης για την περιοχή. Η νέα χρήση του κτιρίου ως αρχαιολογικό μουσείο, προσθέτει αναμφισβήτητα πολλά στην τουριστική αξία του ιστορικού κέντρου. Ιδιαίτερης, επίσης, σημασίας είναι και οι παρεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο δημόσιο χώρο της πλατείας των Αγ. Αποστόλων και της οδού Άμφειας. Είναι η περιοχή που σε συνδυασμό με την πλατεία 23 ης Μαρτίου λειτουργεί ως είσοδος του Ι.Κ. και δημιουργεί στον επισκέπτη χρήστη την πρώτη αντιληπτική εικόνα του χώρου. Οι παρεμβάσεις αυτές συνέβαλαν στην αναβίωση και ανάπτυξη της περιοχής. Οι πεζοδρομήσεις που έγιναν γύρω από την πλατεία των Αγ. Αποστόλων, είχαν ως στόχο να ενθαρρύνουν την διέλευση των επισκεπτών μέσα από την περιοχή. Παρακάτω, παρουσιάζονται ορισμένες φωτογραφίες οι οποίες απεικονίζουν μέρη του ιστορικού κέντρου σε περασμένες δεκαετίες και αντιπαραβάλλονται με φωτογραφίες μετά την ανάπλαση. Εικόνα 4.1: Η πλατεία 23 ης Μαρτίου τη δεκαετία του Πηγή: Μηλίτση-Νίκα Α., Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ., (2010) 103

107 Εικόνα 4.2: Η πλατεία της 23 ης Μαρτίου μετά τα έργα ανάπλασης. Πηγή: Δήμος Καλαμάτας, Εικόνα 4.3: Κίνηση στην αγορά των Αγίων Αποστόλων στα μέσα του 20 ου αιώνα Πηγή: Μηλίτση-Νίκα Α., Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ. (2010) 104

108 Εικόνες 4.4, 4.5 : Άποψη της πλατείας των Αγίων Αποστόλων με το ναό και μετά τις εργασίες ανάπλασης του χώρου και αποκατάστασης του μνημείου. Πηγή: προσωπικό αρχείο Πηγή: Σύνθεση και έρευνα ΕΠΕ, (1997) 105

109 Εικόνα 4.6: Ο ναός της Υπαπαντής του Σωτήρος και ο περιβάλλων χώρος του τη δεκαετία του Πηγή: Μηλίτση-Νίκα Α., Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ., (2010) Εικόνες 4.6, 4.7, 4.8: Ο ναός της Υπαπαντής και η οδός Υπαπαντής μετά τα έργα ανάπλασης. Πηγή: προσωπικό αρχείο 106

110 Πηγή: Σύνθεση και έρευνα ΕΠΕ, (1997) Πηγή: Σύνθεση και έρευνα ΕΠΕ, (1997) 107

111 Εικόνες 4.9, 4.10: Είσοδος του Κάστρου πριν και μετά τα έργα ανάπλασης Πηγές : Μηλίτση-Νίκα Α., Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη Χ., (2010), προσωπικό αρχείο Όπως φαίνεται και από τις παραπάνω φωτογραφίες, η ανάπλαση του Ιστορικού Κέντρου υλοποιήθηκε από τους αρμόδιους φορείς όπως είχε οριστεί. Η ανάπλαση που έχει πραγματοποιηθεί ως τώρα, κατάφερε να διαφυλάξει και να αναδείξει την ιστορική ταυτότητα της πόλης, να αναπτύξει την πολιτιστική της δραστηριότητα και να ενισχύσει την οικονομική της ανάπτυξη. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις, έχουν θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες, οι οποίες δεν είναι πάντοτε ισότιμες και ισάριθμες. 108

112 5. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 5.1. Συμπεράσματα των Υλοποιημένων Παρεμβάσεων Το Ιστορικό Κέντρο της Καλαμάτας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης, βαρύνουσας σημασίας γι αυτήν, ιδιαίτερα δε μετά την ολοκλήρωση του μεγαλύτερου μέρους των έργων ανάπλασής του. Ωστόσο, τα έργα αυτά έχουν θετικές και αρνητικές συνέπειες τόσο στους ανθρώπους όσο και στην ίδια την πόλη. Οι κυριότερες θετικές συνέπειες είναι η οικονομική ανάπτυξη και η αναβάθμιση της περιοχής μέσω της δημιουργίας χώρων αναψυχής, μέσω της ανάπτυξης πολιτιστικών δραστηριοτήτων και μέσω της εξειδίκευσης του εμπορίου (κυρίως τουριστικά είδη, κοσμηματοπωλεία, είδη δώρων) του Ι.Κ., ώστε να διασφαλιστούν τα μέγιστα οφέλη συμπληρωματικά με το νέο εμπορικό κέντρο της πόλης. Επίσης, η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης (χαρακτηρισμός κτιρίων ως διατηρητέων, κήρυξη βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων, χαρακτηρισμός Ιστορικού Κέντρου ως παραδοσιακού) καθώς και η διατήρηση της ιστορικής της συνέχειας, υιοθετήθηκαν ως βασικοί πυλώνες για τη σωτηρία και την αναγέννησή της. Η αναβάθμιση της περιοχής, σε συνδυασμό με την προβολή της, δημιουργεί προϋποθέσεις ανάπτυξης νέων δραστηριοτήτων και,συνεπώς, νέων θέσεων εργασίας. Επισημαίνεται ότι οι νέες αυτές θέσεις εργασίας δεν μεταφέρονται από άλλα σημεία της πόλης αλλά δημιουργούνται εξ αρχής. Τέλος, μια ακόμη θετική συνέπεια των αναπλάσεων είναι η προσέλκυση πλήθους ντόπιων αλλά και τουριστών είτε για λόγους διασκέδασης (μπαρ στην 23 ης Μαρτίου) είτε για λόγους επίσκεψης των ιστορικών μνημείων (Αγ. Απόστολοι, Αρχαιολογικό μουσείο, Λαογραφικό μουσείο κ.α.). Η πεζοδρόμηση μεγάλου τμήματος του Ι.Κ. συνέβαλε στην προσέλκυση του κόσμου. Αξιόλογα ιστορικά κτίρια που βρίσκονται στους πεζοδρόμους αυτούς, γίνονται ενδιαφέροντα και πιο ελκυστικά λόγω αυτής της παρέμβασης. 109

113 Εικόνα 5.1: Λαογραφικό Μουσείο Πηγή: προσωπικό αρχείο Εικόνα 5.2: Η νυχτερινή διασκέδαση στην πλατεία 23 ης Μαρτίου Πηγή: προσωπικό αρχείο 110

114 Εκτός όμως από τις θετικές συνέπειες που απορρέουν από την ανάπλαση του Ιστορικού Κέντρου, παρατηρούνται και κάποιες αρνητικές οι οποίες παρουσιάζονται στη συνέχεια. Η κυριότερη αρνητική επίδραση της ανάπλασης του Ιστορικού Κέντρου της Καλαμάτας, είναι η όχληση. Κύριος αποδέκτης της επίδρασης αυτής είναι οι μόνιμοι κάτοικοι του Ι.Κ, οι οποίοι έχουν επανειλημμένα στείλει ανοιχτές επιστολές διαμαρτυρίας προς το Δήμο Καλαμάτας και σε λοιπούς αρμόδιους φορείς (Δ/νση Ασφάλειας, Δ/νση Υγειονομικής Υπηρεσίας κ.α. ). Οι κάτοικοι στις επιστολές αυτές διαμαρτύρονται έντονα για την ηχορύπανση που εκπέμπεται καθημερινά στην περιοχή από τα καταστήματα νυχτερινής διασκέδασης, τα οποία λειτουργούν ως αργά τη νύχτα. Λόγω του ιδιαίτερου συνωστισμού, παρατηρείται έντονα το φαινόμενο έλλειψης θέσεων στάθμευσης, ιδιαίτερα σε περιόδους εορτών, παρά την ύπαρξη μεγάλου χώρου στάθμευσης παρακείμενα της οδού Σπάρτης, του περιβάλλοντος χώρου του Ι.Ν. Υπαπαντής καθώς επίσης και του Ο.Τ 420. Αποτέλεσμα του φαινομένου αυτού είναι η παράνομη στάθμευση σε πεζοδρόμους και πλατείες. Η ύπαρξη πληθώρας νυχτερινών καταστημάτων παράγει και μεγάλο όγκο απορριμμάτων για τα οποία ο αριθμός των κάδων δεν είναι επαρκής. Από τα παραπάνω μπορεί εύκολα κανείς να διαπιστώσει ότι η ιστορική φυσιογνωμία της περιοχής κινδυνεύει να χαθεί. Ένα επίσης σημαντικό πρόβλημα που αφορά στην περιοχή κατοικίας αποτελεί η παντελής έλλειψη εγκαταστάσεων κοινωνικής υποδομής κατοικίας (σχολεία, παιδικές χαρές, κλπ.). Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται μερικά, αφού ελάχιστοι είναι οι ελεύθεροι χώροι μέσα στην περιοχή αυτή, πολύ περιορισμένης κλίμακας για να στεγάσουν τις ανάγκες των κοινόχρηστων λειτουργιών. Γενικότερα σε όλο το Ιστορικό Κέντρο οι όροι και περιορισμοί δόμησης είναι ειδικά καθορισμένοι. Έχουν ληφθεί μέτρα για το χτίσιμο των κτιρίων (κεραμοσκεπείς στέγες, κουφώματα, συγκεκριμένα χρώματα στα διατηρητέα κ.α.). Συνήθως συναντάμε σπίτια με χαμηλά ύψη (μονώροφα ή διώροφα). Υπάρχουν όμως και κάποιες εξαιρέσεις που καλό θα ήταν να αποφεύγονται. Στην παρακάτω φωτογραφία παρουσιάζεται μια πολυκατοικία, με εμφανή την παραβίαση του όρου δόμησης που ισχύει στην περιοχή, ανάμεσα σε δύο χαμηλά κτίρια στην πλατεία 23 ης Μαρτίου. 111

115 Εικόνα 5.3: Υπέρβαση όρων δόμησης στην πλατεία 23 ης Μαρτίου Πηγή: προσωπικό αρχείο Η ανάπτυξη του Ιστορικού Κέντρου δεν έχει ως στόχο τη μουσειακή διατήρησή του και την απομόνωσή του από την υπόλοιπη πόλη. Μέσα από την ανάδειξη και την προστασία του, σκοπό έχει, τη διασφάλιση και ενίσχυση της τοπικής κοινωνίας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η πόλη της Καλαμάτας συνδέεται άρρηκτα με το Ι.Κ. της αφού αυτό αποτελεί τη βάση της παλαιότερης και σύγχρονης ιστορίας της. Σήμερα, η πόλη έχει αναπτύξει ιδιαίτερα τον πολιτιστικό της χαρακτήρα στη μουσική, τα εικαστικά καθώς και το χορό. Στην πόλη δρουν η Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Καλαμάτας (Δ.Ε.Π.Α.Κ.), το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καλαμάτας (ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ.) και το Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.). Ιδιαίτερη θέση στα πολιτιστικά δρώμενα κατέχει το Διεθνές Φεστιβάλ Χορού που πραγματοποιείται από το Διεθνές Κέντρο Χορού (ΔΙ.ΚΕ.ΧΟ.), με ιστορία 17 χρόνων και καταξίωση της πόλης διεθνώς στην ποιοτική χορευτική εκπαίδευση. Πολλές από τις παραστάσεις του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού, δίνονται στο αμφιθέατρο του Κάστρου. 112

116 Σημαντικό κομμάτι πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης κατέχουν τα μουσεία. Στις μουσειακές υποδομές, συγκαταλέγονται το Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο με αρχαιολογικά ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή του νομού και το Λαογραφικό μουσείο με εκθέματα. Το Στρατιωτικό Μουσείο με τη σειρά του, προβάλλει την ιστορία από την Επανάσταση του 1821 έως σήμερα με ποικίλα εκθέματα. Τέλος, παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους που βρίσκεται σε διατηρητέο κτίριο έναντι του Ι.Ν. της Υπαπαντής, εμπλουτίζεται από δωρεές δημόσιων υπηρεσιών και ιδιωτών. Τα προαναφερθέντα μουσεία βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Ιστορικού Κέντρου. Από τα παραπάνω, είναι φανερό, ότι η ανάπλαση του Ι.Κ. δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την παρουσίαση πολιτιστικών δρώμενων και εγχειρημάτων. Ως εκ τούτου, η Καλαμάτα αναδεικνύεται ως το μοναδικό αστικό κέντρο, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, με τόσο έντονο τον πολιτιστικό τομέα. Οι παραπάνω ενέργειες, συμπεριλαμβανομένων και των υπολοίπων παρεμβάσεων, οδήγησαν στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής και ολόκληρης της πόλης, αντίστοιχα Προτάσεις Αναβάθμισης του Ιστορικού Κέντρου Η ανάπτυξη του Ιστορικού Κέντρου μιας πόλης ορίζεται ως η ολοένα αυξανόμενη δυνατότητά του για εξυπηρέτηση των κατοίκων του και των επισκεπτών του από κάθε πλευρά, έτσι που να συμβάλλει στην ανάπτυξη της ποιότητας ζωής του ίδιου του ανθρώπου και τη διατήρηση της ιδιαιτερότητας του Ιστορικού Κέντρου. Μολονότι η ανάπτυξη του Ιστορικού Κέντρου Καλαμάτας θεωρείται ικανοποιητική, εξακολουθούν να υπάρχουν περιθώρια βελτίωσής του. Η έντονη παρουσία του αυτοκινήτου μέσα στο Ιστορικό Κέντρο διαβρώνει την παραδοσιακή του εικόνα και παράλληλα προκαλεί λειτουργικά προβλήματα (κίνηση, καυσαέριο, ηχορύπανση). Για το λόγο αυτό προτείνεται η προώθηση εναλλακτικών τρόπων μετακίνησης εντός των ορίων του Ι.Κ.. όπως είναι το περπάτημα και το ποδήλατο. Προτείνεται η επέκταση του υπάρχοντος δικτύου πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων. 113

117 Το Ιστορικό Κέντρο περιλαμβάνει αξιόλογα σημεία τα οποία είναι διασκορπισμένα σε όλη του την έκταση. Κάποιος ο οποίος δεν κατοικεί στην πόλη της Καλαμάτας θα δυσκολευτεί στην περιήγησή του και μπορεί να χάσει κάποια από αυτά τα σημεία. Για το λόγο αυτό προτείνεται ένας άξονας σύνδεσης και ανάδειξης των σημαντικών σημείων του Ι.Κ.. Η ανάδειξη αυτή μπορεί να επιτευχθεί όχι μόνο μέσω χαρτών αλλά και με ειδικές σημάνσεις (τοποθέτηση πινακίδων), εντός και εκτός του Ιστορικού Κέντρου. Οι χρήσεις αναψυχής που έχουν εμφανιστεί σε μεγάλο βαθμό τα τελευταία χρόνια, απειλούν με αλλοίωση της εικόνας του Ι.Κ.. Προτείνεται η λήψη μέτρων για τον περιορισμό των χρήσεων αυτών. Τέλος, για τη βελτίωση της αισθητικής του Ι.Κ., προτείνονται αρχιτεκτονικές και λειτουργικές αναπλάσεις μεμονωμένων σημείων. Παρακάτω παρατίθενται αναλυτικότερα οι αναφερθείσες προτάσεις: Στο Ιστορικό Κέντρο έχει γίνει μία επιτυχημένη προσπάθεια πεζοδρόμησης αρκετά μεγάλου μέρους του, η οποία βοηθά την καλύτερη διέλευση των πεζών καθώς και την ανάδειξη σημαντικών ιστορικών μνημείων του Ι.Κ.. Ωστόσο θα ήταν σκόπιμο να υλοποιηθούν και οι υπόλοιπες πεζοδρομήσεις τις οποίες προβλέπει το Σχέδιο Πόλης. Οι πεζόδρομοι αυτοί, βρίσκονται κυρίως σε στενούς δρόμους, στα νότια του Ι.Κ. Ακόμη, θα μπορούσε να υλοποιηθεί και η πεζοδρόμηση της οδού Νέδοντος, από το ύψος της οδού Χρ. Κουμάντου έως το ύψος της Εθνικής Οδού Σπάρτης, έτσι ώστε να μπορεί να εξυπηρετηθεί η διέλευση των πολιτών από και προς την Κεντρική Αγορά της Καλαμάτας. Άλλωστε, η ύπαρξη της οδού Αρτέμιδος, η οποία αποτελεί δρόμο διπλής κυκλοφορίας και είναι παράλληλη με την οδό Νέδοντος, διευκολύνει τη διέλευση και τη στάθμευση των οχημάτων στον κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο στάθμευσης ο οποίος βρίσκεται πλησίον της Κεντρικής Αγοράς (Χάρτης 4). Είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι σε όλους τους πεζοδρόμους της περιοχής μελέτης, η ταχύτητα κινήσεως των αυτοκινήτων δεν θα υπερβαίνει την ταχύτητα κινήσεως των πεζών, οι οποίοι σε οποιαδήποτε περίπτωση έχουν προτεραιότητα. Ο χρόνος σταθμεύσεως για την τροφοδοσία θα περιορίζεται στον απολύτως απαραίτητο και, επιπλέον, η κυκλοφορία των 114

118 αυτοκινήτων παροχής πρώτων βοηθειών, οχημάτων της Αστυνομίας και της Πυροσβεστικής θα επιτρέπεται όλο το 24ωρο για την αντιμετώπιση περιπτώσεων επείγουσας ανάγκης. Τέλος, η κίνηση και η στάθμευση των οχημάτων στους πεζοδρόμους θα πρέπει να περιοριστεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Μία από τις καλύτερες επιλογές αποτελεί το ποδήλατο το οποίο αναβαθμίζει την ποιότητα ζωής των πολιτών αλλά και την ίδια την πόλη. Το ποδήλατο αποτελεί μια ιδανική λύση απέναντι σε προβλήματα όπως είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος από τους ρύπους των οχημάτων. Είναι ένα μέσο μετακίνησης εξαιρετικά ευέλικτο, αποτελεσματικό και φθηνό. Επιπλέον το ποδήλατο κάνει τη ζωή στην πόλη πιο ευχάριστη και ενθαρρύνει τους πολίτες να παραμένουν στους δημόσιους χώρους της. Τα οφέλη για τους δήμους από την χρήση των ποδηλάτων αφορούν κυρίως την ποιότητα ζωής, την ποιότητα του περιβάλλοντος και την εξοικονόμηση πόρων που επιτυγχάνεται μακροπρόθεσμα. Βελτιώνεται η κυκλοφοριακή ροή μέσω της μείωσης του αριθμού των αυτοκινήτων, εξοικονομείται χώρος (οδοστρώματος και στάθμευσης) και,συνεπώς, μειώνονται οι επενδύσεις στον τομέα του οδικού δικτύου. Ακόμη, μειώνεται μέσω της χρήσης του ποδηλάτου, η φθορά της ιστορικής κληρονομιάς καθώς και το κόστος συντήρησής της. Στο Ιστορικό Κέντρο ήδη υπάρχει ένα κομμάτι από τον υφιστάμενο ποδηλατόδρομο της Καλαμάτας το οποίο ξεκινάει παράλληλα με την οδό Νέδοντος στο ύψος της Χρ. Κουμάντου και καταλήγει στο ύψος της οδού Νικ. Πολίτη (κάθετη της Νέδοντος), συνολικού μήκους, εντός των ορίων, 572 μέτρων. Στο χάρτη 4 προτείνεται επιπλέον, η επέκταση του ποδηλατοδρόμου κατά μήκος της οδού Νέδοντος, βορειότερα της οδού Νικ. Πολίτη έως την αρχή της οδού Αλαγονίας. Ο ποδηλατόδρομος προτείνεται να συνεχιστεί και στην οδό Αλαγονίας (στο κομμάτι της οδού που βρίσκεται στα όρια του Ιστορικού Κέντρου), όπου συναντάται το φαράγγι του Νέδοντα. Το φαράγγι αυτό είναι εξέχουσας σημασίας και δεν απέχει πολύ από την περιοχή μελέτης. Το τμήμα αυτού του ποδηλατόδρομου θα έχει μήκος 700 περίπου μέτρα. Μια ακόμα διαδρομή η οποία μπορεί να προταθεί ως ποδηλατόδρομος είναι κατά μήκος των οδών Ιθώμης και Μπενάκη, ο οποίος θα καταλήγει στον χώρο στάθμευσης του Ι.Ν της Υπαπαντής, μήκους 320 μέτρων. Η 115

119 διαδρομή αυτή περιλαμβάνει αξιόλογα μνημεία ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας και αποτελεί μια ευκαιρία για τους ποδηλάτες να γνωρίσουν κεντρικά σημεία του Ι.Κ.. Ένα κομμάτι του χώρου του Ι.Ν. της Υπαπαντής θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως χώρος στάθμευσης των ποδηλάτων. Χρήσιμο είναι όμως να υπάρχουν αρκετοί χώροι στάθμευσης κατά μήκος των διαδρομών για λόγους λειτουργικότητας και αισθητικής. Η στάθμευση του ποδηλάτου δεν απαιτεί πολύ χώρο είναι περισσότερο ζήτημα οργάνωσης παρά εύρεσης χώρου. Η επάρκεια χώρων στάθμευσης διευκολύνει τη χρήση του ποδηλάτου και με τη σωστή επιλογή αυτών αποφεύγονται οι αυθαίρετες σταθμεύσεις που παρεμποδίζουν την κίνηση των πεζών και βελτιώνεται η αισθητική του δημόσιου χώρου. Εν τέλει, η σήμανση είναι μία από τις σημαντικότερες παραμέτρους του δικτύου ποδηλάτου. Η σήμανση για τα ποδήλατα πρέπει να είναι αναγνωρίσιμη και σαφής, να έχει μεγάλη συχνότητα εμφάνισης και να χρησιμοποιείται με συνέπεια. Νοτιοανατολικά της πλατείας 23 ης Μαρτίου βρίσκεται η πλατεία Μαυρομιχάλη, η οποία περικλείεται από τις οδούς Βαλτετσίου, Αριστοδήμου και Μαντίκλου. Η πλατεία είναι σε εξαιρετικά άσχημη κατάσταση λόγω της παραμέλησής της. Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η εκπόνηση αρχιτεκτονικής μελέτης για την ανάπλαση, την ανάδειξη της πλατείας και για τη βελτίωση της αισθητικής της γύρω περιοχής. (Χάρτης 4) Κρίνεται απαραίτητη η υλοποίηση ενός άξονα σύνδεσης και ανάδειξης σημαντικών σημείων της πόλης. Στο χάρτη 5 παρουσιάζεται ο άξονας αυτός ο οποίος θα περνάει από τις οδούς: Αριστομένους (από το ύψος της κεντρικής πλατείας Βασ. Γεωργίου), Γερμανού, Άμφειας, από την πλατεία 23 ης Μαρτίου, την οδό Κουτσοδημητροπούλου, Αγ. Ιωάννου, Τζάνε, Μπενάκη, Θέμελη Χρυσ. την οδό Φάριος και θα φτάνει έως την είσοδο του Κάστρου Καλαμάτας. Ο άξονας αυτός συμφέρει σε μεγάλο βαθμό το Ι.Κ. καθώς θα ενισχυθεί η οικονομική δύναμη της πόλης λόγω της συχνής επισκεψιμότητας στα σημαντικά σημεία του Κέντρου. Η μετακίνηση στον άξονα αυτό, μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε πεζή είτε με ποδήλατα γι αυτό το λόγο πρέπει να υλοποιηθεί πρόγραμμα διάθεσης κοινόχρηστων ποδηλάτων (Ο δήμος υπέβαλε αίτημα για την ένταξή του στο 116

120 πρόγραμμα «Το ποδήλατο στη ζωή μας» του Υπουργείου Υγείας για τη χορήγηση ποδηλάτων και αναμένεται η απόφαση). Στο Ι.Κ. η πύκνωση των δραστηριοτήτων αναψυχής, εστίασης,τουρισμού κ.λπ., κυρίως δε των μπαρ, έχει προκαλέσει τάση εκδίωξης παραδοσιακών χρήσεων, γεγονός που αλλοιώνει την ιστορική του αξία και στερεί από την πόλη ένα πλεονέκτημα ταυτότητας. Με σκοπό, λοιπόν, τη διαφύλαξη του χαρακτήρα και της πολιτιστικής και ιστορικής μνήμης, προτείνονται μέτρα ελέγχου χρήσεων και ρύθμισης όρων και περιορισμών λειτουργίας καταστημάτων και δραστηριοτήτων κατόπιν ειδικής μελέτης. Το κτίριο όπου στεγάζεται το Αρχαιολογικό Μουσείο (στη συμβολή οδών Μπενάκη και Αγ. Ιωάννη), με την πρότερη χρήση του (κτίριο παλιάς δημοτικής αγοράς), ήταν σαφώς ενταγμένο στην καθημερινή ζωή των κατοίκων. Η νέα του χρήση ως Μουσειακού χώρου δεν δημιουργεί ιδιαίτερες προϋποθέσεις ένταξής του στη ζωή των κατοίκων. Κρίνεται σκόπιμο να εξεταστεί η δυνατότητα λειτουργικής συνύπαρξης στο κτίριο του Μουσείου με κάποιες δραστηριότητες εκθέσεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσε στο κτιριολογικό πρόγραμμα του Μουσείου να προβλεφθεί η δημιουργία αίθουσας διαλέξεων, γλυπτικής, έκθεσης βιβλίου ή και άλλων θεματικών εκθέσεων. Στην κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να διασφαλισθεί η δυνατότητα αυτόνομης λειτουργίας αυτού του χώρου εκδηλώσεων, ώστε να είναι προσπελάσιμος και πέραν των ωρών λειτουργίας του Μουσείου χωρίς να ανακύπτουν προβλήματα ασφάλειας και προστασίας των μουσειακών εκθεμάτων. Οι επισκέπτες οι οποίοι έρχονται στην Καλαμάτα κατευθύνονται, κυρίως, προς την κεντρική πλατεία και την παραλία. Ο βαθμός επισκεψιμότητας του Ι.Κ. δεν είναι τόσο μεγάλος όσο στα προαναφερθέντα μέρη. Προτείνεται, λοιπόν, η τοποθέτηση πινακίδων στις εισόδους της πόλης που να οδηγούν στο Ιστορικό Κέντρο και να ενημερώνουν για μουσεία και μνημεία. 117

121 Έχει ήδη τονιστεί ότι οι παρεμβάσεις στο Ι.Κ. συνδέονται άμεσα με τη γενικότερη λειτουργία και οργάνωση της πόλης της Καλαμάτας. Παράλληλα, η ιστορική θέση και λειτουργία του ίδιου του Ι.Κ., όπως και η εσωτερική δυναμική του, δικαιολογούν τις όποιες παρεμβάσεις έγιναν και αυτές που προτείνεται να γίνουν. Στόχος, λοιπόν, όλων αυτών των προτάσεων είναι η αναζωογόνηση της περιοχής καθώς επίσης και η ανάδειξη σημαντικών ιστορικών σημείων της. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι προτεινόμενες παρεμβάσεις είναι σαφώς συμπληρωματικές και εναρμονίζονται με εκείνες που αφορούν την οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Έτσι, η αποτελεσματικότητα της παρέμβασης στο Ι.Κ. προϋποθέτει επιτυχή και συγχρονισμένη εφαρμογή των οικονομικών και πολεοδομικών κινήτρων. 118

122 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αραμπατζή Καρρά Χ., Καρανίκας Ι., Ντοκόπουλος Δ., Φραντζεσκάκης Α. (2009): «Μελέτη Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Καλαμάτας», Plas Ε.Π.Ε. Βλαστός Θ., (2011): «Ερευνητικό Πρόγραμμα: Θεματική συμπλήρωση και εξειδίκευση, ως προς το σχεδιασμό δικτύου ποδηλατικών διαδρομών μεγάλου μήκους στην Αθήνα, της έρευνας μέτρων εφαρμογής ενιαίου πολεοδομικού και κυκλοφοριακού σχεδιασμού», σελ , ΕΜΠ. Διαμαντόπουλος Γ., (2008): «Τι μένει άραγε από 45 χρόνια μαχόμενης πολεοδομίας;», σελ , , ΤΕΕ. Διαμαντόπουλος Γ., ΚΕ.Π.Α.Μ.Ε., (1991): «ΜΑΧΟΜΕΝΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. Η περίπτωση Καλαμάτα Πόλη και Σεισμός», σελ. 24, 68-71, 81, , , 234, Τ.Ε.Ε. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (1971): «Ρυθμιστική Μελέτη Αναπτύξεως Πόλεως και Περιοχής Καλαμάτας», ΕΜΠ, Αθήνα. ΚΕ.Π.Α.Μ.Ε., (1988): «Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Καλαμάτας », σελ. 7-9, 14-16, Λαγουδάκη Α., (1996): «Πρόγραμμα Πολεοδομικής Ανάπλασης Ιστορικού Κέντρου Καλαμάτας», Δήμος Καλαμάτας. Μαριολάκος Η., Φουντούλης Ι. & Λαδάς, Ι. (2001): «Παλαιογεωγραφική εξέλιξη της ΝΔ Πελοποννήσου κατά το Τεταρτογενές», Δελτ.. Ελλ.. Γεωλ. Ετ., τομ. 34/1, σελ , Αθήνα. 119

123 Μηλίτση- Νίκα Α., Θεοφιλοπούλου- Στεφανούρη Χ. (2010) : «ΚΑΛΑΜΑΤΑ , Οδοιπορικό σε Πλατείες και Δρόμους της Πόλης», σελ. 48, 54, 76, 79, Γ.Α.Κ.- Αρχεία Νομού Μεσσηνίας. Νίκα Μ., (2007): «Ιστορικό Κέντρο δεν είναι μόνο οι Άγιοι Απόστολοι». ΘΑΡΡΟΣ, Καθημερινή Εφημερίδα της Μεσσηνίας, αρ. φύλλου: 32436, 5 Αυγούστου. Νικολακοπούλου Χ., (2010): «Δημιουργική Πόλη, Διεθνής Εμπειρία και Ελληνική Πραγματικότητα», Βόλος Decoster J., Schollaert U. (1999): «CICLYING: The way ahead for towns and cities» European Communities, p , Louxemburg. Papazachos et al., (1989): «The earthquakes of Greece», Ziti Publ. Co., p. 356, Thessaloniki. Διαδικτυακοί Τόποι 1) Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.): 2) Δήμος Καλαμάτας: 3) Δομική πληροφορική (κατηγορίες και περιεχόμενα χρήσεων γης): 4) Σταύρος Μπένος: Γρηγόρης Διαμαντόπουλος- Ο αφανής πρωταγωνιστής της μετασεισμικής ανασυγκρότησης της Καλαμάτας. 5) Ο.Α.Σ.Π. (Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας): 6) Πελοποννησιακή, Η καθημερινή εφημερίδα της Πελοποννήσου: 120

124 Σύσκεψη για τα Ευρωπαϊκά Προγράμματα στο Δήμο Καλαμάτας, 7 Δεκεμβρίου

125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΧΑΡΤΩΝ

126

127

128