ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Εισαγωγή...8 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ. 1 Ποιος ήταν ο φονιάς; Ο αφανισμός των δεινοσαύρων...10

Transcript

1

2 6 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Ποιος ήταν ο φονιάς; Ο αφανισμός των δεινοσαύρων Μοναχική επιβίωση: Η πληθυσμιακή στενωπός της Τόμπα Χωρίς ίχνος: Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας Ο πρώτος «μεσαίωνας»: Η κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού Το τέλος της αιωνιότητας, Μέρος I: Η λεηλασία τής Ρώμης από τον Αλάριχο Αγνοούμενοι: Η κατάρρευση των κλασικών Μάγια «Πέθανε το ένα τρίτο του κόσμου»: Μαύρος Θάνατος Το τέλος της αιωνιότητας, Μέρος ΙΙ: Ο Μωάμεθ ο Πορθητής κατακτά την Κωνσταντινούπολη Η μαύρη πραγματικότητα: Δημογραφική συρρίκνωση στην Αμερική Χτίζοντας στην άμμο: Ο σεισμός της Σαανσί Το θανάσιμο «μεσαίο πέρασμα»: Τριγωνικό εμπόριο Το ανθρώπινο άγγιγμα: Αφανισμός ειδών κατά την Ολόκαινο Παγίδα θανάτου: Η μεγάλη πυρκαγιά του Λονδίνου Κλονισμένη πίστη: Ο σεισμός και το τσουνάμι τής Λισαβόνας Ζήτημα προσφοράς: Ο λιμός της Βεγγάλης Κατακλυσμός: Η περίοδος Τρομοκρατίας της Γαλλικής Επανάστασης Αρρωστημένη γη: Ο μεγάλος λιμός Η χρονιά της φωτιάς: Η πυρκαγιά του Πέστιγκο Η μεγαλύτερη έκρηξη: Ηφαίστειο Κρακατόα Το πλοίο του εφιάλτη: Η βύθιση του Τιτανικού Η πρώτη γενοκτονία: Αρμενία Προέλαση: Η μάχη του Σομ Εξολοθρευτής: Η ισπανική γρίπη Η θέληση για δύναμη: Η άνοδος του φασισμού Σεισίχθων: Ο μεγάλος σεισμός του Κάντο...125

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 26 Τραγικά σφάλματα: Η Μεγάλη Ύφεση Μητέρα-τέρας: Οι πλημμύρες της Κίνας Η δίψα του Στάλιν: Το Γολοντομόρ Η ντροπή της Ιαπωνίας: Θηριωδίες στην Ναντσίνγκ Δεν ξεχνάμε: Το Ολοκαύτωμα Το Βατερλό του Χίτλερ: Η επιχείρηση Μπαρμπαρόσα Πυρηνική καταστροφή: Χιροσίμα και Ναγκασάκι Ένας οίκος διχασμένος εσωτερικά: Ο διαμελισμός της Ινδίας Τα πικρά χρόνια: Ο μεγάλος κινεζικός λιμός Τηλεοπτικός λιμός: Νιγηρία Κοιλάδες θανάτου: Τα καμποτζιανά «πεδία θανάτου» Θάνατος από άγνοια: HIV-AIDS «Τσιρότα»: Ο λιμός της Αιθιοπίας Η υγεία και η ασφάλεια στον κάλαθο των αχρήστων: Η διαρροή αερίων στο Μποπάλ Τήξη του πυρήνα: Το ατύχημα στο Τσερνομπίλ Μαύρη παλίρροια: Η πετρελαιοκηλίδα του Exxon Valdez Κάιν και Άβελ: Η γενοκτονία της Ρουάντας Σε βάρος του γείτονα: Η σφαγή της Σρεμπρένιτσα Τρόμος εξ ουρανού: Η 11η Σεπτεμβρίου Γαλλικός πυρετός: Το κύμα καύσωνα στην Ευρώπη Η μέρα που υψώθηκαν τα κύματα: Ο σεισμός και το τσουνάμι του Ινδικού ωκεανού Τα χειρότερα έρχονται: Ο τυφώνας Κατρίνα The Matrix Reloaded: Η πτώχευση της Lehman Brothers Διπλό το κακό: Ο σεισμός και το πυρηνικό ατύχημα στη Φουκουσίμα Και το πιο πρόσφατο: Ο τυφώνας Σάντι Βιβλιογραφία...252

4 8 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΉ Η «καταστροφή» στα αγγλικά λέγεται disaster (ντιζάστερ), μια λέξη που έχει και αυτή ελληνική ρίζα: τη λέξη αστήρ με το μειωτικό πρόθεμα δυς. Κυριολεκτικά λοιπόν disaster (δυσ-αστήρ) σημαίνει «με κακό άστρο, δυσαστρία» και προέρχεται από τον καιρό εκείνο που οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι οι ουρανοί αποφάσιζαν τη μοίρα των ανθρώπων. Όμως, ελάχιστες καταστροφές είναι αμιγώς φυσικές, εκτός από το πραγματικά δυσοίωνο εκείνο άστρο που προκάλεσε τον αφανισμό των δεινοσαύρων μεταξύ Κρητιδικής και Παλαιογενούς περιόδου (σελ ) ίσως και η πληθυσμιακή συρρίκνωση της Τόμπα (σελ ) η οποία συνέβη όταν ακόμα οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές, διασκορπισμένες ομάδες ως κυνηγοί-συλλέκτες και οι ενέργειές τους δεν είχαν καμία επιρροή στο αποτέλεσμα της καταστροφής αυτής. Οι υπόλοιπες καταστροφές που παρουσιάζονται στο βιβλίο μπορούν να ταξινομηθούν είτε ως «φυσικές-ανθρωπογενείς» είτε ως «ανθρωπογενείς». «Φυσικές-ανθρωπογενείς» καταστροφές είναι εκείνες στις οποίες η ανθρώπινη δραστηριότητα ή και αδράνεια συνέβαλαν σημαντικά στα αίτια, την ένταση και το αποτέλεσμα της καταστροφής: Όταν οι πρόγονοί μας άρχισαν να χτίζουν μόνιμες κατοικίες και πόλεις, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις πληθυσμών είχαν ως αποτέλεσμα οι φυσικές καταστροφές να προκαλούν πολύ μεγαλύτερες υλικές ζημιές και περισσότερα θύματα. Γι αυτό η έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας (σελ ) ήταν πολύ πιο καταστροφική από παρόμοιες προϊστορικές ηφαιστειακές εκρήξεις: επειδή αφάνισε έναν ολόκληρο πολιτισμό και αποσταθεροποίησε άλλον έναν. Αντίστοιχα, ο μεγάλος σεισμός του Κάντο (σελ ), οι πλημμύρες στην Κίνα το 1931 (σελ ), καθώς και ο μεγάλος σεισμός και το επακόλουθο τσουνάμι του Ινδικού ωκεανού (σελ ) προκάλεσαν τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων μέχρι και εκατομμυρίων ανθρώπων, ακριβώς εξαιτίας των μεγάλων πληθυσμιακών πυκνοτήτων στις πληγείσες ζώνες. Οι μεγαλύτερες πανδημίες που παρουσιάζονται στο βιβλίο η μαύρη πανώλη (σελ ), η ισπανική γρίπη (σελ ) και ο ιός HIV-AIDS (σελ ) αποτελούν έναν άλλον τύπο φυσικών-ανθρωπογενών καταστροφών: Αρχικό τους αίτιο είναι η μετάδοση στον άνθρωπο ενός παθογόνου ιού από τα ζώα, ο οποίος στη συνέχεια διαδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Παρόλο που κατατάσσουμε τις πανδημίες ως φυσικές καταστροφές λόγω της προέλευσής τους, δεν θα προέκυπταν χωρίς τις υψηλές πληθυσμιακές πυκνότητες και τη συνήθη πρακτική των ανθρώπων να ταξιδεύουν σε μακρινά μέρη. Οι λιμοί παρουσιάζουν αντίστοιχες περιπλοκές. Ο μεγάλος λιμός στην Ιρλανδία (σελ ), για παράδειγμα, είχε φυσική αιτία τον περονόσπορο της πατάτας αλλά τα αποτελέσματά του επιδεινώθηκαν εξαιτίας της αδράνειας της βρετανικής κυβέρνησης που ήταν υπεύθυνη για την αντιμετώπισή του, γι αυτό τον έχουμε ταξινομήσει στις «φυσικές-ανθρωπογενείς» καταστροφές. Η επόμενη κατηγορία περιλαμβάνει και αυτή λιμούς, αλλά διαφορετικού είδους: λιμούς που προκλήθηκαν εσκεμμένα από τον άνθρωπο. Στην κατηγορία των «ανθρωπογενών» καταστροφών περιλαμβάνονται γεγονότα που οφείλονταν αποκλειστικά σε ανθρώπινες ενέργειες: το Γολοντομόρ (σελ ) που ήταν ένας λιμός προμελετημένος από το σοβιετικό κράτος, ο μεταπολεμικός μεγάλος κινεζικός λιμός (σελ ) επίσης αποτέλεσμα εσκεμμένων πολιτικών του κινεζικού κράτους. στρατιωτικές ενέργειες, όπως η λεηλασία τής Ρώμης το 410 μ.χ. (σελ ), η πρώτη μέρα της μάχης του Σομ (σελ ), και οι πυρηνικοί

5 ΕΙΣΑΓΩΓΉ 9 βομβαρδισμοί τής Χιροσίμα και του Ναγκασάκι (σελ ). πολιτικές ενέργειες, όπως η περίοδος Τρομοκρατίας της Γαλλικής επανάστασης (σελ ), τα «πεδία θανάτου» τής Καμπότζης (σελ ) και οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη (σελ ). γενοκτονίες, όπως του ολοκαυτώματος (σελ ), της Ρουάντα (σελ ) και της Σρεμπρένιτσα (σελ ). οικονομικές καταστροφές, όπως η Μεγάλη Ύφεση του (σελ ) και η πτώχευση της Lehman Brothers (σελ ), που έδωσαν το έναυσμα για παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις. και βιομηχανικά ατυχήματα, συμπεριλαμβανομένης της διαρροής τοξικών αερίων στο Μποπάλ (σελ ), του πυρηνικού ατυχήματος στο Τσερνομπίλ (σελ ) και της πετρελαιοκηλίδας του Exxon Valdez (σελ ). Αντί να παραθέτει έναν μακάβριο κατάλογο θανάτου και ολέθρου, το βιβλίο διερευνά γιατί κάποιες καταστροφές έχουν ενσωματωθεί στην ιστορική μνήμη του είδους μας, με το νόημά τους να μεταβάλλεται κάποιες φορές με το πέρασμα των αιώνων, ενώ άλλες έχουν κατά κύριο λόγο ξεχαστεί. Η βύθιση του Τιτανικού (σελ ), για παράδειγμα, οδήγησε στον θάνατο λίγο περισσότερους από ανθρώπους μικρός αριθμός συγκριτικά με τα εκατομμύρια των ανθρώπων που έχουν χαθεί σε πλημμύρες, λιμούς, πολέμους και σεισμούς. Όμως, ο Τιτανικός συμβολίζει μια ολόκληρη κατηγορία καταστροφών για τις οποίες ευθύνεται ξεκάθαρα η αλαζονεία (ο «αβύθιστος» Τιτανικός), η βλακεία και η απληστία του ανθρώπου αφού δεν κρίθηκε απαραίτητο να εξοπλιστεί το πλοίο με επαρκή αριθμό σωσίβιων λέμβων για τη διάσωση όλων των επιβαινόντων. Άλλος ένας λόγος είναι η κλίμακα. Είναι δύσκολο να φανταστούμε την κλίμακα και την ένταση γεγονότων που οδηγούν στον θάνατο εκατομμυρίων, μας φαίνεται ευκολότερο να φανταστούμε ανθρώπους συγκεντρωμένους στο ίδιο μέρος το πλήθος των κατοίκων του τόπου καταγωγής μας ή των συναδέλφων στην εταιρεία όπου εργαζόμαστε και γι αυτό επηρεαζόμαστε περισσότερο από τέτοια γεγονότα. Το τελευταίο γεγονός που παρουσιάζεται στο βιβλίο αφορά το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής (σελ ), το οποίο δεν έχει ακόμα εξελιχθεί σε καταστροφή, αλλά η συντριπτική πλειοψηφία των επιστημόνων που μελετούν την κλιματική αλλαγή θεωρούν πως οδεύει προς τα εκεί. Δεν γνωρίζουμε πόσες είναι οι απώλειες εξαιτίας αλλαγών στο κλίμα της Γης οι οποίες οφείλονται άμεσα στην ανθρώπινη δραστηριότητα τα τελευταία 200 χρόνια, αλλά αν τα χειρότερα σενάρια που περιγράφουν οι κλιματολόγοι πραγματοποιηθούν στα επόμενα 100 χρόνια, τότε οι περισσότερες από τις καταστροφές που περιγράφονται στο βιβλίο θα μοιάζουν ασήμαντες μπροστά στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής: Θα μιλάμε πλέον για τον ολοκληρωτικό αφανισμό του είδους μας, ο οποίος θα είναι ακόμα τραγικότερος αφού θα τον έχουμε προκαλέσει εμείς οι ίδιοι. Το βασικό μάθημα που μας διδάσκει η ιστορία είναι ότι μικρές αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά μπορούν να απαλύνουν τις επιπτώσεις ενδεχόμενων καταστροφών. Άρα, αν η Γη είναι το πλανητικό ανάλογο του Τιτανικού, με την ανθρωπότητα να είναι οι επιβάτες του και τις κυβερνήσεις μας και τις μεγάλες εταιρείες να είναι οι αξιωματικοί και το πλήρωμά του, θα μπορούσαμε να στρίψουμε το πηδάλιο μακριά από τα ολοφάνερα παγόβουνα που βρίσκονται στον δρόμο μας διασφαλίζοντας τις επερχόμενες γενιές των απογόνων μας, αντί να τραβήξουμε καταπάνω τους με όλη μας την ταχύτητα αναφωνώντας «Μετά από εμένα ο κατακλυσμός» όπως ο Λουδοβίκος ΙΕ' της Γαλλίας ( ).

6 10 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Αφανισμός Τεκτονική Πολεμική Πυρκαγιά Πανδημία Λιμός ΠΟΙΟΣ ΉΤΑΝ Ο ΦΟΝΙΆΣ; Ο ΑΦΑΝΙΣΜΌΣ ΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΎΡΩΝ πριν από περίπου 65,5 εκατ. χρόνια Πολιτικοοικονομική Γενοκτονία Κατακλυσμός/Καταιγίδα Βιομηχανία/Μεταφορές Αιτίες: Μία ή περισσότερες προσκρούσεις αστεροειδών Γεγονός: Εκρήξεις εκατομμύρια φορές καταστροφικότερες από αυτές των ισχυρότερων πυρηνικών όπλων. τεράστιες πυρκαγιές, μεγα-τσουνάμι σε όλη την έκταση του πλανήτη και παρατεταμένος χειμώνας Συνέπειες: Πλήρης αφανισμός των δεινοσαύρων και πολλών άλλων μορφών ζωής. τα θηλαστικά έγιναν το κυρίαρχο είδος σπονδυλωτών στη Γη Το ηλιακό μας σύστημα σήμερα είναι ένα πολύ πιο ήσυχο μέρος: προσκρούσεις στην κλίμακα αυτών που εξαφάνισαν τους δεινοσαύρους συμβαίνουν μόνο κάθε 100 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Συνέντευξη του Τζορτζ Χ. Ρέικε [George H. Reike], καθηγητή αστρονομίας στο πανεπιστήμιο της Αριζόνα Clive Watkins Shutterstock

7 ΠΟΙΟΣ ΉΤΑΝ Ο ΦΟΝΙΆΣ; Ο ΑΦΑΝΙΣΜΌΣ ΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΎΡΩΝ 11 Τον 19ο αιώνα, οι φυσιοδίφες αντιλήφθηκαν ότι τα απολιθωμένα κόκαλα, δόντια, κέρατα, και κρανία που έβρισκαν σε βράχους και σπαρμένες με οστά περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο δεν ήταν τα υπολείμματα κάποιου χαμένου είδους βιβλικών γιγάντων ούτε ανήκαν σε μυθικούς δράκους και γρύπες αλλά οι απολιθωμένοι σκελετοί πλασμάτων που ζούσαν στη Γη εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτή η συνειδητοποίηση οδήγησε στην ανακάλυψη των δύο βασικών διαδικασιών που διαμόρφωσαν την αντίληψή μας για τη ζωή στη Γη: του αφανισμού και της εξέλιξης. Μέχρι τότε, οι εκκλησίες δίδασκαν ότι ο Θεός δημιούργησε τη Γη γύρω στα ως π.χ. ανάλογα με την εκδοχή τής Βίβλου που ακολουθούσαν και ότι η δημιουργία ήταν ένα ξεκάθαρα καθορισμένο κι ολοκληρωμένο «προϊόν». Η ανακάλυψη χιλιάδων ειδών γιγαντιαίων ερπετών αναστάτωσε τους δημιουργιστές και αποτέλεσε το έναυσμα να ξεκινήσει η τεράστια προσπάθεια εξιχνίασης ενός από τα σημαντικότερα μυστήρια στην ιστορία των επιστημών: Ποιος σκότωσε τους δεινοσαύρους; Οι δεινόσαυροι (χερσαία ερπετά), μοσάσαυροι, ιχθυόσαυροι, και πλησιόσαυροι (υδρόβια ερπετά), και οι πτερόσαυροι (ιπτάμενα ερπετά) πρωτοπαρουσιάστηκαν πριν από 230 εκατομμύρια χρόνια και παρέμειναν τα κυρίαρχα σπονδυλωτά στη Γη για 135 εκατομμύρια χρόνια, κάνοντας να ωχριούν τα μόλις 4 ως 5 εκατομμύρια χρόνια ύπαρξης των ανθρωπιδών. Οι παλαιοντολόγοι συμφωνούν ότι οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν πριν από 65,5 εκατομμύρια χρόνια, στη γεωλογική χρονική «στιγμή» που αντιπροσωπεύει το όριο μεταξύ Κρητιδικής και Παλαιογενούς περιόδου (Κ-Πγ), και είναι γνωστή ως όριο K-T. Πρόκειται για το χρονικό σύνορο μεταξύ δύο γεωλογικών περιόδων, της Κρητιδικής «Κ» (περίπου πριν από 145,5-65,5 εκατομμύρια χρόνια) και της Τριτογενούς «Τ» (περίπου πριν από 65,5-2,6 εκατομμύρια χρόνια). Ξέρουμε ότι όλα τα μεγάλα ερπετά εξαφανίστηκαν περίπου εκείνη τη «χρονική στιγμή», επειδή έχουν βρεθεί αρκετά οστά δεινοσαύρων που χρονολογούνται πριν το όριο Κ-Τ ενώ ελάχιστα ευρήματα έχουν χρονολογηθεί ως μεταγενέστερα. Αυτός ο μαζικός αφανισμός ήταν εξαιρετικά απότομος ίσως να συντελέστηκε μέσα σε λίγες μόνο ημέρες και ήταν σχεδόν ολοκληρωτικός (συγνώμη, φίλοι τού τέρατος του Λοχ-Νες, δεν είναι πλησιόσαυρος). Τα μόνα ερπετά που επιβίωσαν ήταν τα κροκοδείλια (κροκόδειλοι και αλιγάτορες), οι χελώνες (χερσαίες και θαλάσσιες), τα μικρότερα φολιδωτά (φίδια και σαύρες) και, φυσικά, τα πουλιά όλα τα είδη που, χάρη στο περιβάλλον διαβίωσης, τις διατροφικές συνήθειες και τα μεγέθη τους, κατάφεραν να επιβιώσουν παράλληλα με τα θηλαστικά, από τα οποία εξελίχθηκε ο άνθρωπος εκατομμύρια χρόνια μετά. Αυτό όμως που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν οι πρώτες γενιές των παλαιοντολόγων ήταν τι είχε προκαλέσει τον αφανισμό της πανίδας των υπερ-ερπετών. Πτώματα υπήρχαν χιλιάδες απολιθωμένων «θυμάτων» αλλά δεν έβρισκαν το όπλο τού εγκλήματος. Ήταν μια υπόθεση κομμένη και ραμμένη για έναν Ηρακλή Πουαρό της γεωλογίας, αν και ήταν απίθανο τον φόνο να τον έκανε ο ΤΟ ΦΟΝΙΚΌ ΌΠΛΟ

8 12 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ Συνταγματάρχης Μουστάρδας με το κοφτερό του στιλέτο στη βιβλιοθήκη. Ο αφανισμός δεν είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστο φαινόμενο στη Γη, και οι άνθρωποι το γνώριζαν αυτό πολύ καιρό προτού επινοήσουν μια λογική θεωρία για τον αφανισμό και την εξέλιξη. Όπως θα δούμε, οι Ευρωπαίοι είχαν συνείδηση του ρόλου τους στον αφανισμό τού ντόντο (σελ ) τον 17ο αιώνα, παρόλο που μάλλον δεν στενοχωρήθηκαν και ιδιαίτερα. Οι αλλαγές στο κλίμα της Γης συνοδεύονται από αφανισμούς ολόκληρων ειδών εδώ και εκατομμύρια χρόνια: για παράδειγμα, οι τακτικές περίοδοι ψύξης και θέρμανσης που σχετίζονται με τις παγετωνικές και μεσοπαγετωνικές περιόδους. Η φύση μπορεί να «ξεκαθαρίζει» τα λιγότερο προσαρμόσιμα είδη, όπως τα μαμούθ, τον ίππο και την καμήλα τής Αμερικής, και τον γιγάντιο βραδύποδα (αν και οι προϊστορικοί ιθαγενείς Αμερικανοί μπορεί να βοήθησαν και αυτοί με τα ακόντιά τους), όμως μαζικοί αφανισμοί όπως αυτός του «συμβάντος Κ-Τ» είναι εξαιρετικά σπάνιοι. Η καταστροφή ήταν τόσο ολοκληρωτική, λες και η φύση είχε πάρει την απόφαση να ξεκινήσει τα πάντα από το μηδέν. Μπορούμε να ξεκινήσουμε απορρίπτοντας τις εξηγήσεις των δογματικών Χριστιανών σχετικά με το τέλος των δεινοσαύρων, δηλαδή ότι χάθηκαν στον μεγάλο κατακλυσμό πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια ή ότι δεν υπήρξαν ποτέ και τα απολιθώματα των σκελετών τους τα έχει αφήσει ο ίδιος ο Θεός για να δοκιμάσει την πίστη μας. Η κλιματική αλλαγή ήταν πάντα ένας πιθανός ύποπτος για τον αφανισμό Κ-Τ, αλλά μια τόσο μεγάλη και απότομη κλιματική αλλαγή μπορεί να προκληθεί μόνο από μια εξίσου μεγάλη καταστροφή. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, η συμβατική επιστημονική σκέψη αναζητούσε μια επίγεια προέλευση γι αυτή την απότομη κλιματική μεταβολή. Κατά τύχη, οι γεωλόγοι είχαν αναγνωρίσει έναν βασικό ύποπτο: τις εκρήξεις υπερηφαιστείων που διήρκεσαν από ένα έως δύο εκατομμύρια χρόνια, και δημιούργησαν το γεωλογικό μόρφωμα που είναι γνωστό ως οροπέδιο τού Ντεκάν στην κεντρική Ινδία. Οι εκρήξεις συνέβησαν πριν από 68 ως και 65 εκατ. χρόνια, πράγμα που έστρεψε τις υποψίες όλων στα ηφαίστεια του Ντεκάν (τα οποία δεν είχαν και άλλοθι: «Πού βρισκόσαστε κατά το τέλος της Κρητιδικής;»). Όπως γνωρίζουμε από πιο πρόσφατες και πολύ μικρότερες εκρήξεις, τα ηφαίστεια μπορούν να εκτινάξουν τεράστια νέφη πετρωμάτων και αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα επηρεάζοντας σημαντικά το παγκόσμιο κλίμα. Ωστόσο, τα στοιχεία δεν έμοιαζαν καλά τεκμηριωμένα. Οι εκρήξεις εκείνες θα είχαν προκαλέσει μαζικούς αφανισμούς ειδών σε τοπικό επίπεδο, αλλά δεν μπορούν να αιτιολογήσουν έναν τέτοιο αφανισμό, που συνέβη ταυτόχρονα σε όλη την έκταση του πλανήτη και μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Άλλοι πιθανοί ύποπτοι οι οποίοι όμως απορρίφθηκαν έπειτα από σύντομη εξέταση ήμασταν εμείς, δηλαδή τα θηλαστικά. Επειδή τα πρώτα θηλαστικά εξελίχθηκαν παράλληλα με τους δεινοσαύρους, αρκετοί βιολόγοι θεώρησαν

9 ΠΟΙΟΣ ΉΤΑΝ Ο ΦΟΝΙΆΣ; Ο ΑΦΑΝΙΣΜΌΣ ΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΎΡΩΝ 13 ότι οι μικρόσωμοι, εύστροφοι, θερμόαιμοι και τριχωτοί πρόγονοί μας έφαγαν πολλά αυγά δεινοσαύρων ενώ επίσης, καθώς το κλίμα άλλαζε κατά το τέλος της Κρητιδικής, είχαν περισσότερες δυνατότητες προσαρμογής και επιβίωσης από τους τεράστιους, αργούς, ψυχρόαιμους, και αργόστροφους δεινοσαύρους. Μεταγενέστερες ανακαλύψεις σχετικά με τους δεινοσαύρους αντικρούουν αυτή την υπόθεση. Τώρα γνωρίζουμε ότι οι δεινόσαυροι ήταν θερμόαιμοι και, επομένως, δεν ήταν αργοκίνητοι και οπωσδήποτε ούτε αργόστροφοι. Επίσης, όπως και στην υπόθεση για το υπερηφαίστειο του Ντεκάν, δεν είναι σωστή και η χρονική κλίμακα. Οι δεινόσαυροι δεν χάθηκαν αργά σε μια περίοδο χιλιετιών εξαιτίας της σταδιακής αλλαγής του κλίματος ή της αρπαγής των αυγών τους από τα θηλαστικά, αλλά δολοφονήθηκαν με έναν τρόπο που εξελικτικά ισοδυναμεί με μια σφαίρα στο κεφάλι. Το 1980, ο Γουόλτερ Άλβαρεζ (Walter Alvarez, γεν. 1940) και η ομάδα γεωεπιστημόνων του (που θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε και «CSI Πλανήτης Γη») κατέληξαν σε μια ριζοσπαστική νέα πρόταση για τον ένοχο του αφανισμού. Το όριο Κ-Τ συνδέεται με μια λεπτή στρώση ιζήματος πλούσιου σε ιρίδιο, η οποία απαντάται σε όλη την έκταση του πλανήτη μας. Το ιρίδιο είναι ένα χημικό στοιχείο σπάνιο στην επιφάνεια της Γης επειδή, όπως και τα περισσότερα άλλα βαριά στοιχεία, βυθίστηκε στον πυρήνα του πλανήτη σχετικά νωρίς στην ιστορία της γης. Η παρουσία ιριδίου στην επιφάνεια, σε μια τόσο πρόσφατη γεωλογική περίοδο, σκέφτηκε ο Άλβαρεζ, δείχνει ότι η προέλευση του στοιχείου πρέπει να είναι εξωγήινη. Δεν πρότεινε βέβαια ότι τους δεινοσαύρους τους δολοφόνησαν εξωγήινοι σκορπίζοντας πίσω τους σκόνη ιριδίου καθώς έφευγαν, αλλά ότι ένας αστεροειδής που περιείχε ιρίδιο συγκρούστηκε με τη Γη, προκαλώντας μια τεράστια έκρηξη που απέθεσε μια στρώση ατμοποιημένου, πλούσιου σε ιρίδιο υλικού, σε όλη την επιφάνεια του πλανήτη. Όταν ο Άλβαρεζ πρότεινε τη θεωρία της πρόσκρουσης, του έλειπε ένα στοιχείο ζωτικής σημασίας: Ο αστεροειδής θα έπρεπε να είχε δημιουργήσει έναν τεράστιο κρατήρα, με διάμετρο τουλάχιστον 250 χιλιομέτρων σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του. Οι μετακινήσεις του φλοιού της Γης και οι διαβρώσεις των τελευταίων 65,5 εκατομμυρίων χρόνων θα είχαν εν μέρει κρύψει τον κρατήρα, αλλά δεν θα μπορούσαν να τον εξαφανίσουν. Αν και ο Άλβαρεζ δεν το γνώριζε, δύο γεωφυσικοί της κρατικής εταιρείας πετρελαίου του Μεξικού, καθώς έψαχναν για σημεία γεώτρησης πέρα από τις ακτές του Γιουκατάν το 1978, αναγνώρισαν ένα τεράστιο υποβρύχιο μόρφωμα σε σχήμα τόξου, το οποίο περιέγραψαν ως «εκπληκτικής συμμετρίας». Ακολουθώντας το, εντόπισαν τα θαμμένα υπολείμματα ενός κρατήρα διαμέτρου 180 χιλιομέτρων, ο οποίος εκτεινόταν από το χωριό Τσιξουλούμπ των Μάγια μέχρι έξω στη θάλασσα. Ο ΒΑΣΙΚΌΣ ΎΠΟΠΤΟΣ ΑΠΟΛΙΘΏΜΑΤΑ Αν και ήταν το κυρίαρχο είδος επί 135 εκατ. χρόνια, μόνο οστά και ίχνη πατημασιών έχουν απομείνει από τους δεινοσαύρους. Marcio Jose Bastos Silva Shutterstock

10 14 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ Mark Garlick Getty Images ΤΟ ΤΡΑΎΜΑ ΕΙΣΌΔΟΥ Μία ή περισσότερες προσκρούσεις αστεροειδών προκάλεσαν μια αλυσιδωτή αντίδραση που αποδείχθηκε μοιραία για τους δεινοσαύρους. Ο ΚΑΛΌΣ, Ο ΚΑΚΌΣ, ΚΑΙ Ο ΆΣΧΗΜΟΣ Κατά τη δεκαετία του 1990, περαιτέρω έρευνες στον κρατήρα του Τσιξουλούμπ απέδωσαν τα γεωλογικά τεκμήρια που επιβεβαίωναν ότι ο κρατήρας προέκυψε από την πρόσκρουση ενός αστεροειδούς διαμέτρου 10 χιλιομέτρων, η οποία προκάλεσε έκρηξη με ένταση 2 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από το ισχυρότερο πυρηνικό όπλο που έχει δοκιμαστεί ποτέ. Οι επιστήμονες είχαν επιτέλους καταφέρει να αναγνωρίσουν το όπλο του εγκλήματος, τη σφαίρα, αλλά και το τραύμα εισόδου. Ο αστεροειδής, στο μέγεθος περίπου του Μανχάταν, έπεσε στον ωκεανό προκαλώντας μεγα-τσουνάμι που εισχώρησαν χιλιάδες χιλιόμετρα στην ξηρά, πνίγοντας τα πάντα στο διάβα τους. Ό,τι δεν πνίγηκε αποτεφρώθηκε στις πυρκαγιές παγκόσμιας εμβέλειας οι οποίες προκλήθηκαν από τη «βροχή» υπέρθερμων συντριμμιών που εκτινάχθηκαν στην ατμόσφαιρα από την έκρηξη. Τα ωστικά κύματα από την πρόσκρουση πρέπει να προκάλεσαν ηφαιστειακές εκρήξεις και σεισμούς σε ολόκληρο τον πλανήτη. Όποιος οργανισμός κατάφερε να επιβιώσει από την πρόσκρουση θα είχε να αντιμετωπίσει το ξέσπασμα του μακροχρόνιου χειμώνα που προκλήθηκε από το νέφος των σωματιδίων που εκτινάχθηκαν στην ατμόσφαιρα και το οποίο εμπόδιζε το ηλιακό φως να φτάσει στην επιφάνεια της Γης. Καθώς ο κόσμος περνούσε σε μια περίοδο διαρκούς χειμώνα και σκότους, τα περισσότερα φυτά που βασίζονταν στη φωτοσύνθεση άρχισαν να εκλείπουν, ακολουθούμενα από τους φυτοφάγους δεινοσαύρους και, τέλος, από τα μεγάλα σαρκοβόρα που τρέφονταν με τα φυτοφάγα. Η επιβίωση οργανισμών με μέγεθος μεγαλύτερο από αυτό των βακτηρίων αποτελεί τρανή απόδειξη της προσαρμοστικότητας της ζωής. Οι επιζήσαντες έντομα, ψάρια, μικρά ερπετά, πτηνά και θηλαστικά ήταν μικρόσωμοι και δεν υπέφεραν τόσο από την απότομη πτώση της θερμοκρασίας, ενώ μπορούσαν να επιβιώσουν τρώγοντας κουφάρια νεκρών ζώων και φυτά σε αποσύνθεση, από τα οποία θα πρέπει να υπήρχε υπερεπάρκεια ψητά παϊδάκια δεινοσαύρου αρκετά για έναν αιώνα τουλάχιστον! Απ όταν ανακαλύφθηκε ο κρατήρας του Τσιξουλούμπ και μετά τη θεαματική σύγκρουση θραυσμάτων του κομήτη Σουμέικερ-Λέβι 9 με τον Δία το 1994, οι αστεροειδείς και οι κομήτες αντιμετωπίζονται μάλλον εχθρικά από τον τύπο. Επίσης, νεότερα ευρήματα δείχνουν ότι η πρόσκρουση στο Τσιξουλούμπ μπορεί να ήταν μόνο μία από μια σειρά προσκρούσεων που οδήγησαν στον αφανισμό Κ-Τ. ίσως από τα κομμάτια ενός αστεροειδούς που διαλύθηκε από κάποια σύγκρουση στη ζώνη αστεροειδών, και του οποίου τα θραύσματα κατευθύνθηκαν έπειτα ολοταχώς προς τη Γη. Τα άστρα, τα οποία οι πρόγονοί μας φαντάζονταν ως όμορφα φώτα τοποθετημένα στη σφαιρική επιφάνεια του ουρανού, άρχι-

11 ΠΟΙΟΣ ΉΤΑΝ Ο ΦΟΝΙΆΣ; Ο ΑΦΑΝΙΣΜΌΣ ΤΩΝ ΔΕΙΝΟΣΑΎΡΩΝ 15 σαν ξαφνικά να μοιάζουν με συμμορία κακοποιών που αναζητούν τον επόμενο αθώο πλανήτη που θα κατακρεουργήσουν. Και υπάρχουν τόσο πολλοί: από μέχρι 1,7 εκατομμύρια αστεροειδείς με διάμετρο μεγαλύτερη του ενός χιλιομέτρου λίγο πιο πέρα από την τροχιά του Άρη, απόσταση που με αστρονομικούς όρους σημαίνει «δίπλα μας». Οι αστεροειδείς δεν αξίζουν όλη αυτή την κακή δημοσιότητα: Οι συγκρούσεις τους με τη Γη στο μακρινό γεωλογικό παρελθόν ίσως έφεραν το νερό από το οποίο δημιουργήθηκαν οι μοναδικοί ωκεανοί του πλανήτη μας, καθώς και σπάνια στοιχεία που, όλα μαζί, συντέλεσαν στην ανάπτυξη της ζωής στη Γη. Μπορούν βέβαια να προξενήσουν καταστροφές πλανητικής κλίμακας, ίσως όμως είναι και αυτοί που έφεραν τη ζωή σε έναν τόπο ο οποίος διαφορετικά δεν θα ήταν παρά ένας ξερός, έρημος βράχος. Από τον καιρό της ανακάλυψής της, η πρόσκρουση του αστεροειδούς στο χρονικό όριο μεταξύ Κρητιδικής και Παλαιογενούς μία από τις δύο πραγματικά φυσικές καταστροφές που περιγράφονται στο βιβλίο δείχνει ότι υπάρχουν κοσμικά συμβάντα τέτοιας κλίμακας συγκρούσεις πλανητών, αστέρες που μετατρέπονται σε νόβα, μαύρες τρύπες που καταπίνουν ολόκληρα ηλιακά συστήματα που, αν ένα τέτοιο συμβάν περιλάμβανε τη Γη, δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα για να γλιτώσουμε την καταστροφή. Όμως, αν ένας ή περισσότεροι αστεροειδείς δεν είχαν συγκρουστεί με τη Γη πριν από 65,5 εκατομμύρια χρόνια, το κυρίαρχο είδος στον πλανήτη θα ήταν οι ερπετοειδείς απόγονοι των δεινοσαύρων, και ίσως να είχαν εξελιχθεί αυτοί σε νοήμονα όντα αντί για την ελάχιστα υποσχόμενη ομάδα των μικρών, τριχωτών θηλαστικών, που μετά βίας κατάφερναν να επιβιώνουν στη σκιά αυτών των γιγάντων σκουίκ!

12 16 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Αφανισμός Τεκτονική Πολεμική Πυρκαγιά Πανδημία Λιμός ΜΟΝΑΧΙΚΉ ΕΠΙΒΊΩΣΗ: Η ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΉ ΣΤΕΝΩΠΌΣ ΤΗΣ ΤΌΜΠΑ πριν από περίπου χρόνια Πολιτικοοικονομική Γενοκτονία Κατακλυσμός/Καταιγίδα Βιομηχανία/Μεταφορές Αιτίες: Έκρηξη υπερηφαιστείου (έντασης VEI 8) Γεγονός: Παρατεταμένος ηφαιστειακός χειμώνας και πιθανή μακροχρόνια ψύξη του παγκόσμιου κλίματος Συνέπειες: Εξαφάνιση πολλών ειδών των ανθρωπιδών. παρολίγον αφανισμός τού χόμο σάπιενς, με συρρίκνωση του πληθυσμού του στα ως ζεύγη ικανά για αναπαραγωγή. δραστική μείωση της γενετικής ποικιλότητας του είδους μας Η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη που συνέβη κατά τα τέλη τής Τεταρτογενούς αποδίδεται στο ηφαίστειο Τόμπα, στη βόρεια Σουμάτρα. Αυτή η έκρηξη επισκιάζει, τόσο σε κλίμακα όσο και σε μέγεθος, όλες τις άλλες ηφαιστειακές εκρήξεις που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της Τεταρτογενούς και είναι πιθανό να επηρέασε βαθύτατα το παγκόσμιο κλίμα. Άλιστερ Ντόουσον [Alastair Dawson], Ice Age Earth (Γη: εποχή των παγετώνων), 1991 Beboy Shutterstock

13 ΜΟΝΑΧΙΚΉ ΕΠΙΒΊΩΣΗ: Η ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΉ ΣΤΕΝΩΠΌΣ ΤΗΣ ΤΌΜΠΑ 17 Μέχρι πριν από πενήντα περίπου χρόνια, η ιστορία τής εξέλιξης του ανθρώπου έμοιαζε ξεκάθαρη. Είχαν βρεθεί λίγα μόνο υπολείμματα ανθρωπιδών που έδειχναν ένα καλοσχηματισμένο γενεαλογικό δένδρο, σύμφωνα με το οποίο μέσα σε 4,5 εκατομμύρια χρόνια τα μέλη τής οικογένειας των ανθρωπιδών είχαν γίνει ψηλότερα, εξυπνότερα, και τολμηρότερα, μέχρι που εξελίχθηκαν στον «γυμνό πίθηκο», τον χόμο σάπιενς (σοφό άνθρωπο). Την τελευταία δεκαετία, αυτή η «μονής κατεύθυνσης» εξελικτική πορεία έχει ανατραπεί λόγω της ανακάλυψης πολλών νέων ειδών ανθρωπιδών, όπως οι πυγμαίοι χόμο φλορεσιένσις (άνθρωπος του Φλόρες) γνωστοί στη λαϊκή μυθιστοριογραφία και ως «χόμπιτ». Η γενετική, επίσης, έχει φέρει επανάσταση στη μελέτη τής εξέλιξης. Χάρη στις προόδους στη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, οι γενετιστές μπορούν πλέον να εντοπίσουν τους δεσμούς μεταξύ διαφορετικών σύγχρονων πληθυσμών, να αναγνωρίσουν μέχρι και το παλαιότερο ζεύγος των κοινών προγόνων μας, και να εξετάζουν πιθανές διασταυρώσεις μεταξύ του χ. σάπιενς και άλλων ειδών ανθρωπιδών, όπως του χ. νεαντερταλένσις (άνθρωπος του Νεάντερταλ). Αυτές οι εξελίξεις παρουσιάζουν μια μάλλον αναπάντεχη εικόνα για τη ζωή των πρώτων ανθρώπων. Η εξέλιξη του χ. σάπιενς σε απομόνωση από τα άλλα είδη ανθρωπιδών είναι μια εκδοχή που θα ήταν ρεαλιστικότερο να αναθεωρηθεί, ώστε να αποδίδει τις περίπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφόρων ειδών ανθρωπιδών, συμπεριλαμβανομένων και πιθανών διασταυρώσεων μέχρι το σχετικά πρόσφατο παρελθόν. Παρόλο που έχουμε επιζώντες συγγενείς μεταξύ των ειδών των μεγάλων πιθήκων γορίλες, χιμπαντζήδες, ουραγκοτάγκοι τα είδη αυτά ζούσαν σε απομονωμένους πληθυσμούς και πολύ μακριά, ιδιαίτερα από τους αρχαίους πληθυσμούς των ανθρώπων της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Οι πρόγονοί μας ανέπτυξαν τις κουλτούρες, τα πιστεύω και τις απόψεις τους για τους εαυτούς τους και για τα άλλα ζώα βασισμένοι στην υπόθεση ότι οι άνθρωποι ήταν μοναδικοί και πολύ διαφορετικοί από τα υπόλοιπα είδη του πλανήτη μας. Η στάση του δυτικού κόσμου προς το ζωικό βασίλειο διαμορφώθηκε από το βιβλίο τής Γενέσεως, σύμφωνα με το οποίο ο Θεός έχρισε τον Αδάμ κυρίαρχο όλων των ζώων, για να τα χρησιμοποιεί με όποιον τρόπο ήθελε αυτός και οι απόγονοί του. Φανταστείτε έναν διαφορετικό κόσμο στον οποίο υπάρχουν πολλά άλλα είδη νοημόνων ανθρωπιδών, με αναγνωρίσιμες διαφορές τόσο στην εμφάνιση όσο και στις ικανότητες. Οι διαφορές στην εμφάνιση, όπως στο χρώμα του δέρματος, των μαλλιών και των ματιών, μεταξύ ανθρώπων που κατά τα άλλα είναι γενετικά πανομοιότυποι ίσως να μην είχαν μεγάλη επίδραση στη γενική τους εικόνα, όμως σε σημαντικές περιόδους της εξέλιξης οι ανθρώπινες «φυλές» ζούσαν απομονωμένες η μία από την άλλη, χωρίς επαφή μεταξύ τους. Η υπόθεση που εκφράζω εδώ είναι ότι ίσως να υπήρχαν άλλα είδη ανθρωπιδών στον ΕΞΑΦΑΝΙΣΜΈΝΟΙ Πολλά από τα είδη των ανθρωπιδών ίσως εξαφανίστηκαν εξαιτίας της υπερηφαιστειακής έκρηξης. istockphoto

14 18 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ Η ΘΕΩΡΊΑ ΤΗΣ «ΜΕΓΆΛΗΣ ΈΚΡΗΞΗΣ» κόσμο, που εξελίσσονταν παράλληλα με τους χ. σάπιενς καθώς ανέπτυσσαν τους πρώτους τους πολιτισμούς. Αν και πρόκειται για συναρπαστικό ενδεχόμενο, κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ. Σύμφωνα με πρόσφατες γενετικές μελέτες, υπήρξε δραστική μείωση στη γενετική ποικιλότητα των χ. σάπιενς πριν από περίπου χρόνια. Αυτό που βίωσε το είδος μας εκείνη την εποχή ήταν μια «πληθυσμιακή στενωπός», δηλαδή συρρίκνωση του ανθρώπινου πληθυσμού τόσο απότομη ώστε όλοι οι άνθρωποι από εκείνη την εποχή κι έπειτα να είναι απόγονοι μιας μικρής ομάδας με ξεκάθαρα διακριτά γενετικά χαρακτηριστικά. Οι ανθρωπολόγοι έχουν καταλήξει από παλιά στο συμπέρασμα ότι οι χ. σάπιενς εξελίχθηκαν στην Αφρική πριν από με χρόνια και πως, όταν άρχισαν κάποτε να μεταναστεύουν, στον κόσμο υπήρχαν και άλλα νοήμονα είδη ανθρωπιδών. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πώς ακριβώς οι πρόγονοί μας αλληλεπίδρασαν με τα άλλα είδη ανθρωπιδών, αλλά υπάρχουν στοιχεία ότι διασταυρωθήκαμε με τουλάχιστον ένα άλλο είδος, τους Νεάντερταλ. Η στενωπός στον ανθρώπινο πληθυσμό παρουσιάστηκε τόσο παλιά που οι επιστήμονες δεν είναι σε θέση να προσδιορίσουν με ακρίβεια το συμβάν που μπορεί να την προκάλεσε. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε κάποια παγκόσμια πανδημία, αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, για να διαδοθεί μια πανδημία, απαιτούνται προϋποθέσεις που δεν υπήρχαν εκείνη την περίοδο. Μια πρόσκρουση αστεροειδούς, της ίδιας έντασης όπως στην περίπτωση του συμβάντος Κ-Τ, θα ήταν τόσο καταστροφική που μάλλον θα εξόντωνε ολοκληρωτικά τους προγόνους μας, ακριβώς όπως έγινε και με τους δεινοσαύρους. Αυτό που αναζητούμε είναι ένα γεγονός με παγκόσμια επίδραση, αρκετά καταστροφικό ώστε να εξαφάνισε πολλούς πληθυσμούς, αλλά όχι τόσο ώστε να αναστείλει την εξέλιξη για εκατομμύρια χρόνια. Ένα συμβάν που θα μπορούσε να προκαλέσει απότομη αλλαγή του κλίματος είναι μια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη, και στις γεωλογικές καταγραφές ξεχωρίζει μία υπερέκρηξη που συνέβη πριν από περίπου χρόνια, στη λίμνη Τόμπα, στη σημερινή Σουμάτρα τής Ινδονησίας. Πριν εξετάσουμε την υπερέκρηξη στην Τόμπα, πρέπει να εξηγήσουμε την κατάταξή της ως «τεκτονικού συμβάντος». Ως «τεκτονικό» χαρακτηρίζουμε ό,τι έχει να κάνει με την κίνηση του γήινου φλοιού. Ίσως έχετε την εντύπωση ότι η γη στην οποία στεκόμαστε είναι στερεή σε όλο το βάθος της, αλλά αυτό που εμείς αισθανόμαστε ως αμετακίνητο έδαφος στην πραγματικότητα επιπλέει πάνω σε έναν μανδύα λιωμένων πετρωμάτων. Ο φλοιός χωρίζεται σε επτά μείζονες τεκτονικές πλάκες και δεκάδες μικρότερες, οι οποίες κινούνται όλες η μία ως προς την άλλη. Αν μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε τι συμβαίνει σε γεωλογικό χρόνο, θα βλέπαμε τις ηπείρους να στριφογυρίζουν στην επιφάνεια της Γης σαν ενθουσιασμένα κουταβάκια. Υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τύποι σχετικών κινήσεων των ορίων των πλακών: συγκλίνουσες, όταν οι πλάκες συγκρούονται και η μία περνάει κάτω από την άλλη (υποβυθιζόμενη). αποκλίνουσες, όταν

15 ΜΟΝΑΧΙΚΉ ΕΠΙΒΊΩΣΗ: Η ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΉ ΣΤΕΝΩΠΌΣ ΤΗΣ ΤΌΜΠΑ 19 οι πλάκες απομακρύνονται η μία από την άλλη δημιουργώντας νέο φλοιό. και μετασχηματιστικές ή πλευρικής ολίσθησης όταν ολισθαίνουν (ή τρίβονται) καθώς η μία περνάει δίπλα από την άλλη. Αν και οι πλάκες κινούνται μόνο κατά ελάχιστα εκατοστά κάθε χρόνο, οι κινήσεις αυτές αρκούν για να παραχθούν τεράστιες δυνάμεις, ικανές να προκαλέσουν τον σχηματισμό οροσειρών, αλλά και σεισμούς και ηφαιστειακές εκρήξεις. Κάθε ηφαίστειο είναι ένας αγωγός από την επιφάνεια προς τον μανδύα, που διανοίγεται εξαιτίας των τεκτονικών κινήσεων, συνήθως στα όρια των πλακών, και μέσω του οποίου εκτονώνονται αέρια και λάβα. Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη ηφαιστείων και ηφαιστειακών εκρήξεων. Μια καθιερωμένη μέθοδος ταξινόμησης ο Δείκτης Ηφαιστειακής Εκρηκτικότητας (Volcanic Explosivity Index, VEI) βαθμολογεί το μέγεθος των εκρήξεων ανάλογα με την ποσότητα του υλικού που εκτινάσσουν, από 0 (Χαβάης) ως 8 (υπερηφαιστειακή), με το αποβαλλόμενο υλικό στη μέγιστη κλίμακα να μετριέται σε χιλιάδες κυβικά χιλιόμετρα (1.000 km³). Η έκρηξη στην Τόμπα είναι μία από τις λίγες γνωστές εκρήξεις κλίμακας 8, επομένως εκτίναξε τεράστιες ποσότητες στάχτης, βράχων και αερίων, μέρος των οποίων σχημάτισε μια στρώση πάχους 15 εκατοστών σε μεγάλο τμήμα της Ασίας, ενώ μεγάλες ποσότητες αυτών των υλικών παρέμειναν να αιωρούνται στην ατμόσφαιρα εμποδίζοντας το φως και τη θερμότητα του Ηλίου να φτάσουν στην επιφάνεια της Γης. Σύμφωνα με τη θεωρία τής στενωπού, ο ανθρώπινος πληθυσμός μειώθηκε σε περίπου ως ζεύγη ικανά για αναπαραγωγή, αφού τα γενετικά στοι- ΙΝΔΙΑ ΚΙΝΑ Επίκεντρο (προσεγγιστικά) Θάλασσα Νότιας Κίνας Φιλιππίνες Βόρειος Ειρηνικός ωκεανός Ηφαίστειο Τόμπα ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ Ινδικός ωκεανός Θάλασσα της Ιάβας Νέα Γουινέα Θάλασσα του Τιμόρ Παπούα Νέα Γουινέα ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΉ ΈΚΡΗΞΗ Τα γεωλογικά στοιχεία δείχνουν μια υπερέκρηξη πριν από χρόνια, στη λίμνη Τόμπα (σημερινή Σουμάτρα, Ινδονησία).

16 20 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ χεία δείχνουν ότι όλοι οι ζωντανοί άνθρωποι προέρχονται από τον ίδιο μικρό πληθυσμό που υπήρχε πριν από περίπου χρόνια. Αυτή η καταστροφή θα πρέπει να σκότωσε και πολλά άλλα είδη ανθρωπιδών με τα οποία μοιραζόμασταν τον πλανήτη. Η θεωρία αυτή όμως δεν έχει γίνει καθολικά αποδεκτή και κάποιοι επιστήμονες έχουν διατυπώσει άλλες προτάσεις για την εξήγηση του φαινομένου τής στενωπού. Ενώ η έκρηξη πράγματι συνέβη και οι πιθανότητες να παρουσιάστηκε συρρίκνωση στον ανθρώπινο πληθυσμό την ίδια περίπου περίοδο είναι σημαντικές, δεν αποδεικνύεται ότι το ένα συμβάν προκάλεσε το άλλο. Ανεξάρτητα από το πώς ή γιατί ακριβώς κατέρρευσε ο πληθυσμός των ανθρώπων, οι χ. σάπιενς κατάφεραν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν μόνοι τους. Οι επιζήσαντες πολλαπλασιάστηκαν γρήγορα και ξεκίνησαν μια δεύτερη αποίκηση της γης. Κάτι άλλο, όμως, εξαιρετικά σημαντικό συνέβη μετά την ηφαιστειακή έκρηξη, αν και είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε το πότε ακριβώς. Οι χ. σάπιενς εξελίχθηκαν πριν από περίπου χρόνια, και για μεγάλο μέρος εκείνης της περιόδου δεν υπήρχε κάτι το ιδιαίτερο να τους διαφοροποιεί από τα άλλα είδη ανθρωπιδών. Έπειτα, πριν από έως χρόνια, οι άνθρωποι κατάφεραν ένα τεράστιο πολιτισμικό και τεχνολογικό άλμα, επιτυγχάνοντας αυτό που οι κοινωνιολόγοι ονομάζουν «συμπεριφορική νεωτερικότητα» ένα σύνολο πνευματικών και πολιτισμικών ικανοτήτων και τεχνολογικών προόδων, όπως το μαγείρεμα, το ψάρεμα, η τελετουργική ταφή των νεκρών, η συνεχής βελτίωση των χρησιμοποιούμενων εργαλείων, η σύνθεση μουσικής, ο προσωπικός καλλωπισμός και οι εικαστικές τέχνες, τα οποία, όλα μαζί, δείχνουν μια ριζική αλλαγή στον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς των πρώτων εκείνων ανθρώπων. Παρόλο που πάλι δεν υπάρχουν στοιχεία τα οποία να συνδέουν τις αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά με την έκρηξη του υπερηφαιστείου τής Τόμπα και τις συνέπειές της, η επίτευξη της συμπεριφορικής νεωτερικότητας μπορεί να καθυστέρησε εξαιτίας της καταστροφής ή, αντίθετα, να επιταχύνθηκε από αυτήν. Ο ηφαιστειακός χειμώνας θα είχε μεταμορφώσει το σχετικά φιλόξενο περιβάλλον σε πολύ πιο δύσκολο και εχθρικό, με λιγότερη βλάστηση που θα συνοδευόταν από αντίστοιχη μείωση των φυτοφάγων ζώων, συμπεριλαμβανομένων των χ. σάπιενς που, όπως και οι μεταγενέστεροι κυνηγοί-συλλέκτες, κατά πάσα πιθανότητα διασφάλιζαν την τροφή τους κυρίως με τη συλλογή φυτικών τροφών, βρώσιμων εντόμων και οστρακόδερμων, παρά με το κυνήγι μεγάλων ζώων. Καθώς τα αποθέματα τροφών σιγά-σιγά εξαντλούνταν και οι ανθρωπίδες σε ολόκληρο τον κόσμο αντιμετώπιζαν την πείνα, είναι πιθανό να κατάφεραν να επιβιώσουν μόνο τα πιο εφευρετικά και προσαρμόσιμα είδη.

17 ΧΩΡΊΣ ΊΧΝΟΣ: Η ΈΚΡΗΞΗ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΕΊΟΥ ΤΉΣ ΘΉΡΑΣ 21 ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΧΩΡΊΣ ΊΧΝΟΣ: Η ΈΚΡΗΞΗ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΕΊΟΥ ΤΉΣ ΘΉΡΑΣ περίπου το 1500 π.χ. Αφανισμός Τεκτονική Πολεμική Πυρκαγιά Πανδημία Λιμός Πολιτικοοικονομική Γενοκτονία Κατακλυσμός/Καταιγίδα Βιομηχανία/Μεταφορές Αιτίες: Ηφαιστειακή έκρηξη (ισχύος 6-7 στην κλίμακα VEI) Γεγονός: Καταστροφή της νήσου Θήρας (Σαντορίνη). τσουνάμι και σεισμικές δονήσεις ρήμαξαν την ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου πελάγους Συνέπειες: Παρακμή και, εν τέλει, κατάρρευση του Μινωικού πολιτισμού τής Κρήτης σε διάστημα μικρότερο των 50 ετών από την έκρηξη Μετά από καιρό, όμως, συνέβησαν τρομεροί σεισμοί και κατακλυσμοί, [ ] και το νησί της Ατλαντίδας, με παρόμοιο τρόπο, καταποντίστηκε στη θάλασσα και χάθηκε. σε εκείνο το σημείο το πέλαγος έγινε απροσπέλαστο και αδιερεύνητο, εξαιτίας της λάσπης που άφησε πίσω του το νησί καθώς βυθιζόταν. Πλάτων, Τιμαίος, 4ος αιώνας π.χ. Triff Shutterstock

18 22 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ Creative Commons Ο ΑΦΗΓΗΤΉΣ Η πρώτη αναφορά στην Ατλαντίδα γίνεται στους φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Σε δύο φιλοσοφικούς του διαλόγους Τιμαίος και Κριτίας ο Αθηναίος φιλόσοφος Πλάτωνας ( π.χ.) περιέγραψε την Ατλαντίδα, τοποθετώντας τη μυθική νησιωτική αυτοκρατορία πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες (Στενά του Γιβραλτάρ), στον Ατλαντικό ωκεανό. Οι διάλογοι περιγράφουν ένα νησί κυκλικού σχήματος, με τρεις πλατιές ομόκεντρες τάφρους που τις διέσχιζαν γέφυρες και τις συνέδεε ένα κανάλι, μια περιτειχισμένη πόλη με μεγαλοπρεπές παλάτι, και ένα μεγάλο λιμάνι για τον στόλο τής Ατλαντίδας. Ενώ κάποτε αποτελούσαν υποδείγματα αρετής, ευσέβειας και σοφής διακυβέρνησης, οι Άτλαντες κατάντησαν διεφθαρμένοι, άπληστοι και βίαιοι, και έβαλαν στόχο τους να κατακτήσουν ολόκληρο τον γνωστό κόσμο. Για να τους τιμωρήσει, ο Δίας πρόσταξε την καταστροφή του νησιού από σεισμούς και πλημμύρες. Μέσα σε μία και μόνο νύχτα, η Ατλαντίδα καταστράφηκε και βυθίστηκε στη θάλασσα, αφήνοντας πίσω της μόνο ένα παχύ στρώμα λάσπης. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η Ατλαντίδα και η κατάληξή της ήταν γνωστή στην αρχαία Αίγυπτο η οποία θεωρούνταν, όπως και σήμερα, ως κοιτίδα πολλών απόκρυφων γνώσεων. Χρονολογεί την καταστροφή του νησιού χρόνια πριν από τον καιρό του Αθηναίου νομοθέτη Σόλωνα ( π.χ.), άρα περίπου στο π.χ. (ή πριν από περίπου χρόνια). Ήρθε η ώρα να εξετάσουμε τον θρύλο σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε: Πριν από χρόνια οι άνθρωποι δεν είχαν αρχίσει να χτίζουν πόλεις ή μεγάλα ποντοπόρα πλοία. ήταν ακόμα στο στάδιο της ανακάλυψης της γεωργικής καλλιέργειας και απείχαν πολλές χιλιάδες χρόνια από την επινόηση των πρώτων συστημάτων γραφής. Οι παλαιότεροι αστικοί οικισμοί είχαν χτιστεί στην ενδοχώρα της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία) κατά τον 9ο αιώνα π.χ. περίπου χρόνια μετά την υποτιθέμενη καταστροφή τής Ατλαντίδας. Αν και ο Πλάτωνας δεν παρουσιάζει τους Άτλαντες ως «υπερανθρώπους» στον τομέα της τεχνολογίας, για την επίτευξη του επιπέδου εξέλιξης που περιγράφει θα απαιτούνταν αιώνες, ίσως και χιλιετηρίδες. Εξαντλητικές γεωλογικές έρευνες στον πυθμένα του Ατλαντικού ωκεανού έχουν αποδείξει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι δεν υπήρξε ποτέ κάποια μεγάλη στεριά στον Ατλαντικό, και ότι τα υπάρχοντα νησιά νήσοι Πράσινου Ακρωτηρίου, Κανάριες νήσοι και Αζόρες σχηματίζουν μικρά, άγονα ηφαιστειακά αρχιπελάγη, όπου δεν υπάρχουν απομεινάρια προηγμένων αρχαίων πολιτισμών. Ο Πλάτωνας δεν αφηγείται τη μοίρα τής Ατλαντίδας ως ιστορικό γεγονός, αλλά, όπως κάνει και με άλλους μύθους στα κείμενά του, ως παραβολή για να φωτίσει τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των θεών, τη φύση τής αρετής, και τη μορφή του ιδανικού κράτους. Κατά πάσα πιθανότητα δεν επινόησε ο ίδιος αυτή την ιστορία για την Ατλαντίδα, αν και μάλλον την τροποποίησε σύμφωνα με τη δική του οπτική για τον κόσμο, παρουσιάζοντας ένα νησί που

19 ΧΩΡΊΣ ΊΧΝΟΣ: Η ΈΚΡΗΞΗ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΕΊΟΥ ΤΉΣ ΘΉΡΑΣ 23 έμοιαζε αρκετά με τις πόλεις-κράτη του δικού του καιρού. Δεν πρέπει, πάντως, να απορρίψουμε την Ατλαντίδα ως καθαρό μύθο. Η αρχαιολογία έχει να παραθέσει πολλά παραδείγματα αλλοτινών μύθων που όμως αποδείχτηκε ότι ήταν διαστρεβλωμένες εκδοχές πραγματικών τοποθεσιών και ιστορικών γεγονότων. Ο βιβλικός Πύργος της Βαβέλ είναι βασισμένος στους ναούς της Μεσοποταμίας (τα ζιγκουράτ), ο Μινώταυρος και ο λαβύρινθός του βασίζονται στο παλάτι-πόλη της Κνωσού στην Κρήτη, ενώ και η Τροία ήταν πραγματική πόλη στη Μικρά Ασία. Επομένως, θα μπορούσε η ιστορία της Ατλαντίδας να είναι μια φανταστική απόδοση ενός ιστορικού συμβάντος τόσο σημαντικού, το οποίο διατηρήθηκε στους αιώνες ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο στοιχείο τής προφορικής παράδοσης μέχρι τελικά να καταγραφεί από τον Πλάτωνα; Κάτι τέτοιο είναι βέβαιο ότι ισχύει στην περίπτωση της Ιλιάδας, της ιστορίας για τον Τρωικό Πόλεμο, η οποία είναι βασισμένη σε γεγονότα που συνέβησαν περίπου το π.χ., αλλά καταγράφηκαν πολύ αργότερα, περίπου το 750 π.χ. Οι θέσεις που έχουν προταθεί για την Ατλαντίδα απλώνονται στα πέρατα του κόσμου. σε αυτές περιλαμβάνονται η Μεσόγειος, η Εγγύς Ανατολή, η Βρετανία, η Βόρεια Θάλασσα, η Αμερική, η Ινδία, η Νοτιοανατολική Ασία, η Ανταρκτική, και ο Βόρειος Πόλος. Μέχρι τον 20ο αιώνα, οι σοβαροί αρχαιολόγοι είχαν αποφανθεί ότι η Ατλαντίδα δεν ήταν παρά ένας αρχαίος μύθος χωρίς ιστορική βάση. μέχρι την έλευση μιας τυχαίας ανακάλυψης στο νησί του Αιγαίου που τώρα ονομάζεται Σαντορίνη και οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ως Θήρα, το οποίο βρίσκεται μεταξύ της Κρήτης και του κυρίως όγκου των Κυκλάδων. ΓΝΩΡΙΜΊΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΆΤΛΑΝΤΕΣ Ατλαντίδα Βόρειος Ατλαντικός ωκεανός Νότιος Ατλαντικός ωκεανός ΣΤΟΝ ΩΚΕΑΝΌ; Για αιώνες, οι αναζητητές της Ατλαντίδας έψαχναν για το μυθικό νησί στον Ατλαντικό ωκεανό.

20 24 ΟΙ ΜΕΓΑΛΎΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΈΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ UIG Getty Images ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΊΑ Τοιχογραφία που δείχνει τη μορφή τής Θήρας πριν την καταστροφική ηφαιστειακή έκρηξη. Το Αιγαίο πέλαγος απλώνεται επάνω από μια μικρή τεκτονική πλάκα που βρίσκεται μεταξύ δύο πολύ μεγαλύτερων πλακών της ευρασιατικής και της αφρικανικής με αποτέλεσμα να αποτελεί μια ζώνη ιδιαίτερα επιρρεπή σε τεκτονικά φαινόμενα. Παρόλο που οι σεισμοί είναι αρκετά συνηθισμένοι στην περιοχή, δεν έχει υπάρξει κάποια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη για χρόνια. Αυτή η αρχαία έκρηξη, που κατατάσσεται μεταξύ των ισχυρότερων στην πρόσφατη ιστορία τής Γης, με δείκτη 6 ως 7 στην κλίμακα VEI (δείτε τη σελ. 19), κυριολεκτικά τίναξε τη Θήρα στον αέρα, δημιουργώντας μια τεράστια ηφαιστειακή καλντέρα κατακλυσμένη από θάλασσα εκεί που προηγουμένως υπήρχε ξηρά. Παρόλο που δεν υπάρχουν καταγραφές από την ίδια την εποχή τού συμβάντος, η έκρηξη άφησε ξεκάθαρα το στίγμα της στα γεωλογικά, κλιματικά, και αρχαιολογικά «πεπραγμένα». Αυτό που δεν γνωρίζαμε μέχρι το 1967 ήταν ότι η Θήρα υπήρξε η κοιτίδα ενός προηγμένου αστικού πολιτισμού, στενά συνδεδεμένου με εκείνον της Μινωικής Κρήτης. Με οδηγό του έναν κάτοικο του νησιού, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος ( ) ανακάλυψε, διατηρημένα κάτω από ένα παχύ στρώμα ηφαιστειακής στάχτης και ελαφρόπετρας, τα ερείπια μιας πόλης με τριώροφες κατοικίες διακοσμημένες με τοιχογραφίες, η οποία εξυπηρετούνταν από ένα περίπλοκο υπόγειο αποχετευτικό σύστημα και εκτεινόταν σε ό,τι είχε απομείνει από το νησί. Κατά το τελευταίο μέρος της Εποχής του Χαλκού ( π.χ.), η Μινωική Κρήτη συναγωνιζόταν την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία ως μία από τις υπερδυνάμεις του αρχαίου κόσμου μέσω των ειρηνικών τεχνών του πολιτισμού και του εμπορίου. Η έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας δεν κατέστρεψε μόνο τον πολιτισμό τού ίδιου του νησιού, αλλά ήταν τέτοιας έντασης που προκάλεσε ισχυρά παλιρροϊκά κύματα (τσουνάμι). Στον διάβα αυτών των κυμάτων, τα συγκροτήματα των παλατιών στις βόρειες ακτές τής Κρήτης, συμπεριλαμβανομένης της Κνωσού, υπέστησαν σοβαρές ζημιές, ενώ οι εμπορικοί στόλοι από τους οποίους εξαρτιόνταν οι Μινωίτες καταστράφηκαν. Μια ισχυρή έκρηξη είναι πιθανό να προκάλεσε ψύξη του κλίματος, περιορίζοντας την αγροτική παραγωγή για πολλά χρόνια και προκαλώντας ακόμα μεγαλύτερη οικονομική και κοινωνική δυσπραγία. Παρόλο που ο Μινωικός πολιτισμός επιβίωσε από την έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας, πέρασε σε μια περίοδο παρακμής η οποία τερματίστηκε με την εισβολή από την ηπειρωτική Ελλάδα, περίπου το 1450 π.χ. Αναγνωρίσαμε βέβαια ένα σημαντικό τεκτονικό γεγονός που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος ενός νησιού, όμως τι άλλα στοιχεία έχουμε που να το συνδέουν με τον μύθο τής Ατλαντίδας; Ως προς τη φυσική περιγραφή τής Ατλαντί-

21 ΧΩΡΊΣ ΊΧΝΟΣ: Η ΈΚΡΗΞΗ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΕΊΟΥ ΤΉΣ ΘΉΡΑΣ 25 δας, μια τοιχογραφία που ανακαλύφθηκε στα ερείπια της Θήρας δείχνει έναν στολίσκο πλοίων να κατευθύνονται προς μια πόλη χτισμένη σε ένα νησί που μοιάζει να βρίσκεται μέσα σε λιμνοθάλασσα. Αν και η ίδια δεν ήταν το κέντρο κάποιας αυτοκρατορίας, η Θήρα ανήκε στη Μινωική ηγεμονία που κυριαρχούσε στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο προηγμένος πολιτισμός τού νησιού οπωσδήποτε θα προκαλούσε το δέος των λιγότερο προηγμένων γειτόνων στα άλλα νησιά των Κυκλάδων και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ο πολιτισμός της Θήρας που άκμαζε χάρη στη ναυτιλία της επίσης ταιριάζει με την ιστορία τής Ατλαντίδας αν και δεν υπάρχουν ευρήματα που να δείχνουν ότι οι κάτοικοι του νησιού ήταν πολεμοχαρείς και ονειρεύονταν την κατάκτηση του κόσμου. Μάλλον το αντίθετο, αφού οι τοιχογραφίες που διακοσμούσαν τα σπίτια τους απεικόνιζαν ειρηνικές σκηνές με θέματα από την αλιεία, την καλλιέργεια της γης, καθώς και κομψά ντυμένες γυναικείες θεότητες. εικόνες που δεν μαρτυρούν κάποιο μιλιταριστικό κράτος διψασμένο για εξουσία. Αν η Θήρα είναι το μυθικό νησί τής Ατλαντίδας, τότε το κατακλυσμιαίο τέλος της Ατλαντικής «αυτοκρατορίας» θα μπορούσε να είναι η μυθοποιημένη μνήμη τής παρακμής και της πτώσης του Μινωικού πολιτισμού στις δεκαετίες που ακολούθησαν την έκρηξη. Αν αυτή η εικασία είναι σωστή, είναι λογικό να υπήρξαν πολλοί επιζήσαντες μάρτυρες της έκρηξης και των συνεπειών της, αρκετοί για να δημιουργήσουν μια ισχυρή προφορική παράδοση η οποία σταδιακά παραλλάχθηκε στον μύθο τής Ατλαντίδας που κατέγραψε ο Πλάτωνας περισσότερα από χίλια χρόνια αργότερα. Η έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας είναι ένα κλασικό παράδειγμα «φυσικής-ανθρωπογενούς» καταστροφής. Παρόλο που η έκρηξη είχε δείκτη VEI μεταξύ 6 και 7, η ένταση αυτή είναι σχετικά μικρή από καθαρά γεωλογική άποψη. Αυτό που την έκανε ιδιαίτερα καταστροφική ήταν η παρουσία ενός μεγάλου πληθυσμού, μόνιμα εγκατεστημένου στο νησί και τις γειτονικές του περιοχές. Η απουσία ανθρώπινων υπολειμμάτων στα ερείπια δείχνει ότι οι κάτοικοι είχαν εκκενώσει την περιοχή προτού τα τελευταία στάδια τής έκρηξης τινάξουν το κέντρο τού νησιού στη στρατόσφαιρα και θάψουν το υπόλοιπο κάτω από μια προστατευτική στρώση ηφαιστειακής στάχτης και ελαφρόπετρας. Ίσως ήταν τυχεροί που ο πληθυσμός τους ήταν σχετικά μικρός και διέθεταν αρκετά σκάφη εύκαιρα, ικανά να μεταφέρουν το σύνολο των κατοίκων στη σχετική ασφάλεια της Κρήτης ή των άλλων γειτονικών νησιών. Σε αντίθεση με μεταγενέστερους λαούς που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τις περιουσίες και τις ιδιοκτησίες τους παρά την ύπαρξη ξεκάθαρων κινδύνων, όπως ισχυροί τυφώνες και δασικές πυρκαγιές, οι κάτοικοι της Θήρας έφυγαν προτιμώντας να σώσουν τις ζωές τους και όχι τα υλικά αποκτήματά τους. Και, όπως είδαμε, τα σπίτια στη Θήρα δεν ήταν φτωχικές καλύβες, αλλά πολυτελείς πολυώροφες κατοικίες που δεν θα φαίνονταν παράταιρες ακόμα και σε σύγχρονα παραθαλάσσια συγκροτήματα. Ίσως τελικά οι Άτλαντες να ήταν πράγματι μια προηγμένη φυλή υπερανθρώπων.

22