Δημήτρης Μαυρέας. Γλωσσικός σχεδιασμός: Η περίπτωση της ελληνικής νοηματικής γλώσσας (ΕΝΓ)

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Δημήτρης Μαυρέας Γλωσσικός σχεδιασμός: Η περίπτωση της ελληνικής νοηματικής γλώσσας (ΕΝΓ) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ 2011

2 Δημήτρης Μαυρέας Γλωσσικός σχεδιασμός: Η περίπτωση της ελληνικής νοηματικής γλώσσας (ΕΝΓ) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Τριμελής επιτροπή: Μ. Κακριδή, επόπτρια Αμ. Μόζερ Χ. Χαραλαμπάκης

3 i Περιεχόµενα Λίστα σχηµάτων και πινάκων....v Πρόλογος.vii Εισαγωγή Γλωσσικός σχεδιασµός: Θεωρητικό πλαίσιο Ο κλάδος του γλωσσικού σχεδιασµού: ιστορικές καταβολές και προοπτικές Η εξέλιξη του γλωσσικού σχεδιασµού Ορισµοί Τα είδη του γλωσσικού σχεδιασµού Οι διαδικασίες του γλωσσικού σχεδιασµού: Το µοντέλο του Haugen Επιλογή Κωδικοποίηση Εφαρµογή Επεξεργασία Οι παράµετροι του γλωσσικού σχεδιασµού: Το µοντέλο του Cooper Φορείς γλωσσικού σχεδιασµού (ποιοι;) Γλωσσικές συµπεριφορές (τι;) Οι οµιλητές (ποιών ατόµων;) Στόχοι και µέσα γλωσσικού σχεδιασµού (πώς;) Συνθήκες και διαδικασίες λήψης αποφάσεων γλωσσικού σχεδιασµού (πού;) Αποτελέσµατα γλωσσικού σχεδιασµού Οι παράµετροι του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Μεθοδολογικά ζητήµατα Ποιοτική ανάλυση των συνεντεύξεων 53

4 ii 2.2 ιεξαγωγή συνεντεύξεων και δειγµατοληψία Τρόπος παρουσίασης των δεδοµένων Ανακεφαλαίωση Οι νοηµατιστές της ΕΝΓ Το προφίλ των νοηµατιστών της ΕΝΓ Οι διαφορετικές γλωσσικές εµπειρίες Εκτιµήσεις για τον αριθµό των νοηµατιστών της ΕΝΓ Ανακεφαλαίωση Η κοινωνιογλωσσική κατάσταση της ΕΝΓ: Ένα σύνθετο γλωσσικό τοπίο Οι παράγοντες που διαµορφώνουν τη σύνθετη γλωσσική συµπεριφορά των νοηµατιστών της ΕΝΓ Η προέλευση των νοηµατικών γλωσσών Ο ιδιαίτερος τρόπος κατάκτησης των νοηµατικών γλωσσών Η επαφή των νοηµατικών γλωσσών µε τις φθογγογλώσσες Για το όνοµα της ΕΝΓ Κινηµατική ή νοηµατική; Ελληνική νοηµατική γλώσσα (ΕΝΓ) Η επαφή της ΕΝΓ µε την ελληνική φθογγογλώσσα: Επικοινωνιακές πρακτικές Οι όροι µεταφρασµένη και µητρική νοηµατική Οι στοµατικές εικόνες (mouthings) Το δακτυλικό αλφάβητο Η επαφή της ΕΝΓ µε άλλες νοηµατικές γλώσσες ιεθνής επικοινωνία Η γεωγραφική ποικιλία της ΕΝΓ Τα όρια και η χρήση των διαλέκτων στην ΕΝΓ Γεωγραφική ποικιλία και γλωσσικός σχεδιασµός.166

5 iii 4.6. Η ηλικιακή ποικιλία της ΕΝΓ Ανακεφαλαίωση Οι φορείς του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Κυβερνητικοί φορείς/υπηρεσίες Η µετάδοση τηλεοπτικών εκποµπών στην ΕΝΓ Η παροχή υπηρεσιών διερµηνείας στην ΕΝΓ Άλλες νεότερες εξελίξεις Εκπαιδευτικοί φορείς Τα πρώτα βήµατα στην εκπαίδευση των κωφών στην Ελλάδα Νεότερες εξελίξεις Τριτοβάθµια εκπαίδευση και ΕΝΓ Η διάδοση της ΕΝΓ ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Ηµι-κυβερνητικοί ή µη κυβερνητικοί φορείς Μεµονωµένα άτοµα και άλλες οργανώσεις Ανακεφαλαίωση Οι στόχοι και τα µέσα του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Γλωσσική διάδοση Γλωσσικός καθαρισµός Γλωσσική διατήρηση Ο ρόλος των γλωσσολόγων Ένας άλλου είδους κίνδυνος για την ΕΝΓ Γλωσσική µεταρρύθµιση Γραφή και ΕΝΓ Γλωσσική προτυποποίηση Υποψήφιες νόρµες Οι αποφάσεις για την προτυποποίηση Εργαλεία προτυποποίησης 253

6 iv 6.6 Γλωσσικός εκσυγχρονισµός Ανακεφαλαίωση Οι συνθήκες και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Εκπαίδευση Νοµοθεσία Μέσα µαζικής ενηµέρωσης ιερµηνεία Ανακεφαλαίωση Συµπεράσµατα: Τα αποτελέσµατα του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Παράρτηµα Α: Τα ερωτηµατολόγια των συνεντεύξεων Παράρτηµα Β: Έντυπο συγκατάθεσης για τη συµµετοχή στην έρευνα Παράρτηµα Γ: Σύγκριση συστηµάτων γραφής SignWriting, Stokoe, HamNoSys..313 Πηγές-Βιβλιογραφία- ιαδικτυογραφία

7 v Σχήµατα Σχήµα 1: Παράµετροι για τη µελέτη του γλωσσικού σχεδιασµού (Cooper 1989:98)...30 Σχήµα 2: Παράµετροι για τη µελέτη του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ 50 Σχήµα 3: Μεταγραφή νοηµατικής γλώσσας µε λέξεις µίας φθογγογλώσσας 242 Σχήµα 4: Μεταγραφή νοηµατικής γλώσσας µε λέξεις µίας φθογγογλώσσας και εικόνες Σχήµα 5: Παραλλαγές για το χειροκινητικό νόηµα ΑΣΤΥΝΟΜΟΣ (Λογιάδης & Λογιάδη 1985) 257 Σχήµα 6: Παραλλαγές για το χειροκινητικό νόηµα ΖΩΟ (Λογιάδης & Λογιάδη 1985) Σχήµα 7: Παραλλαγές για το χειροκινητικό νόηµα ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ (Λογιάδης & Λογιάδη 1985) 258 Σχήµα 8: Παραλλαγές για το χειροκινητικό νόηµα ΑΘΗΝΑ (Λογιάδης & Λογιάδη 1985) Σχήµα 9: Παραλλαγές για το χειροκινητικό νόηµα ΠΟΤΑΜΙ (Λογιάδης & Λογιάδη 1985) Σχήµα 10: ΤΡΑΒΩ ΤΟ ΚΑΖΑΝΑΚΙ ΣΤΗΝ ΤΟΥΑΛΕΤΑ (Brennan 1992: 51-52).261 Πίνακες Πίνακας 1: Το µοντέλο του Haugen (1983) 20 Πίνακας 2: Φορείς γλωσσικού σχεδιασµού 32 Πίνακας 3: Στόχοι γλωσσικού σχεδιασµού.40 Πίνακας 4: Οµάδες πληροφορητών της έρευνας 56 Πίνακας 5: Προβλήµατα συγκέντρωσης υλικού και τρόποι αντιµετώπισής τους...61 Πίνακας 6: Αριθµός κωφών και βαρήκοων µαθητών σε ειδικά σχολεία 79 Πίνακας 7: Εκτιµήσεις σχετικά µε τον αριθµό των Κωφών νοηµατιστών της ΕΝΓ...81 Πίνακας 8: Αριθµός υποψηφίων και επιτυχόντων στις εξετάσεις επάρκειας ΕΝΓ της ΟΜΚΕ.83 Πίνακας 9: Συστήµατα χειροκινητικών νοηµάτων 97

8 vi Πίνακας 10: Βασικά χαρακτηριστικά της µεταφρασµένης και µητρικής νοηµατικής.123 Πίνακας 11: Γεωγραφική ποικιλία της ΕΝΓ και γλωσσικός σχεδιασµός.166 Πίνακας 12: ελτία ειδήσεων στην ΕΝΓ Πίνακας 13: Κυβερνητικοί φορείς γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ 191 Πίνακας 14: Εκπαιδευτικοί φορείς γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ Πίνακας 15: Ηµι-κυβερνητικοί φορείς και µη κυβερνητικοί φορείς γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ..209 Πίνακας 16: Μεµονωµένα άτοµα και άλλες οργανώσεις που εµπλέκονται στο γλωσσικό σχεδιασµό της ΕΝΓ Πίνακας 17: Ενότητες των εξετάσεων επάρκειας ΕΝΓ (Παπασπύρου 2006) Πίνακας 18: Η παρουσίαση των χειροκινητικών νοηµάτων στο λεξικό των Λογιάδη & Λογιάδη (1985)..255

9 vii Πρόλογος Η γλωσσολογική έρευνα της ελληνικής νοηµατικής γλώσσας (ΕΝΓ), αν και παραµένει ελλιπής, φαίνεται ότι έχει σηµειώσει πρόοδο τα τελευταία είκοσι χρόνια. εν έχει ωστόσο ακόµη µελετηθεί συστηµατικά η γλωσσική συµπεριφορά των νοηµατιστών της. Εξαιτίας µάλιστα νεότερων αλλαγών ως προς την αναγνώριση και τη χρήση της ΕΝΓ προκύπτουν ζητήµατα γλωσσικού σχεδιασµού που φαίνεται ότι απασχολούν ολοένα και πιο έντονα τη γλωσσική κοινότητα των Κωφών η οποία κατεξοχήν χρησιµοποιεί την ΕΝΓ. Η παρούσα µελέτη επιχειρεί να καλύψει το υπάρχον κενό µε τη συζήτηση σε επιστηµονικό πλαίσιο των παραµέτρων γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ. Η επιστηµονική τους µελέτη µπορεί να αξιοποιηθεί από τη γλωσσική κοινότητα η οποία κυρίως εµπλέκεται σε ενέργειες γλωσσικού σχεδιασµού και να αποτελέσει ένα ιδιαίτερα χρήσιµο εργαλείο για τους νοηµατιστές της. Τέλος, η µελέτη του γλωσσικού σχεδιασµού της ΕΝΓ παρουσιάζει ιδιαίτερο επιστηµονικό ενδιαφέρον, καθώς µπορεί να εµπλουτίσει γενικότερα τις γνώσεις µας για τις ανθρώπινες γλώσσες. Η επαφή µου µε την ελληνική νοηµατική γλώσσα (ΕΝΓ) ξεκινά το 1996 µέσα από την επιθυµία µου για την εκµάθηση µιας επιπλέον γλώσσας και αποτελεί µια απασχόληση στον ελεύθερο χρόνο µου. Η γνωριµία µου όµως µε ορισµένους ανθρώπους από τη γλωσσική κοινότητα των Κωφών και η ανάγκη να επικοινωνώ καλύτερα µαζί τους µε κάνει να θέλω να εµβαθύνω περισσότερο τις γνώσεις µου στην ΕΝΓ προκειµένου να γίνω πιο επαρκής νοηµατιστής. Στη συνέχεια, η ενασχόλησή µου µε τη γλωσσολογία µε παρακινεί να µελετήσω πιο συστηµατικά την ΕΝΓ και το επιστηµονικό µου ενδιαφέρον γίνεται ακόµη µεγαλύτερο όσο περισσότερα µαθαίνω για τις νοηµατικές γλώσσες. Απασχόληση στον ελεύθερο χρόνο, ανάγκη, επιστηµονικό ενδιαφέρον είναι τα τρία στοιχεία που διαµορφώνουν τη σχέση µου µε την ΕΝΓ όλα αυτά τα χρόνια και κάποια στιγµή, το 2004 µε οδηγούν στην εκπόνηση της παρούσας διατριβής. Τα τρία παραπάνω στοιχεία καθορίζουν και το θέµα της διατριβής: στις προσωπικές επαφές µου µε τους νοηµατιστές της ΕΝΓ συχνά µας απασχολούν ζητήµατα γλωσσικού σχεδιασµού, εκφράζεται συχνά η ανάγκη να προταθούν λύσεις για τέτοιους είδους ζητήµατα, τα ζητήµατα αυτά δεν έχουν µελετηθεί συστηµατικά και παρουσιάζουν µεγάλο επιστηµονικό ενδιαφέρον. Η εκπόνηση µιας διδακτορικής διατριβής είναι µια µακρά και µοναχική διαδικασία ακόµη και όταν αφορά τη µελέτη ανθρώπων και της γλωσσικής τους

10 viii συµπεριφοράς. Σε ένα επιστηµονικό κείµενο είναι ζητούµενα η ενδελεχής βιβλιογραφική έρευνα και η προσεκτική ανάλυση των δεδοµένων που θα οδηγήσουν σε τεκµηριωµένες κρίσεις και σχόλια όπου δε χωρούν αυθόρµητοι συναισθηµατισµοί. Στο τέλος όµως της διαδικασίας σου δίνεται η ευκαιρία στον πρόλογο της διατριβής να καταγράψεις όσα δε χωρούν µέσα στο επιστηµονικό της κείµενο, εξηγώντας τους λόγους που σε οδήγησαν σε αυτήν τη δοκιµασία και ευχαριστώντας τους ανθρώπους που, µε διαφορετικό τρόπο ο καθένας, συµµετείχαν και συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της διατριβής. Έτσι λοιπόν, πρώτα ευχαριστώ την κυρία Μάρω Κακριδή-Ferrari, επίκουρη καθηγήτρια του Τοµέα Γλωσσολογίας και επόπτρια της παρούσας διατριβής, κυρίως επειδή µε µύησε στο χώρο της κοινωνιογλωσσολογίας ήδη από τα προπτυχιακά µου µαθήµατα στο τµήµα Φιλολογίας και επειδή µε έµαθε πόσο σηµαντικό είναι να φροντίζω τον αναγνώστη όταν γράφω ένα κείµενο. Για την παρούσα µελέτη εκτός από την ουσιαστική επιστηµονική της καθοδήγηση, καθοριστική υπήρξε και η ηθική της συµπαράσταση στη δύσκολη, µακρά και µοναχική διαδικασία της έρευνας και της συγγραφής. Εκφράζω τις θερµές µου ευχαριστίες στον κύριο Χριστόφορο Χαραλαµπάκη, καθηγητή του Τοµέα Γλωσσολογίας, για τις χρήσιµες υποδείξεις του και ιδιαίτερα για τις βιβλιογραφικές του παρατηρήσεις. Ευχαριστώ επίσης θερµά την κυρία Αµαλία Μόζερ, καθηγήτρια του Τοµέα Γλωσσολογίας, για το έµπρακτο ενδιαφέρον της και για τη θετική της διάθεση η οποία ήταν ιδιαίτερα σηµαντική στα τελευταία στάδια της συγγραφής της διατριβής. Την κυρία Μαίρη Σηφιανού, καθηγήτρια του Τµήµατος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ευχαριστώ για τα σχόλιά της στο τελικό κείµενο της διατριβής και τα ιδιαίτερα θετικά της λόγια κατά τη διαδικασία της υποστήριξής µου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στην κυρία Μαρία Ιακώβου, επίκουρη καθηγήτρια του Τοµέα Γλωσσολογίας, για το ενδιαφέρον της απέναντι στην παρούσα µελέτη και την ευαισθησία µε την οποία την προσέγγισε. Ευχαριστώ θερµά την κυρία Σπυριδούλα Μπέλλα, επίκουρη καθηγήτρια του Τοµέα Γλωσσολογίας, για τις χρήσιµες υποδείξεις της σε ορισµένα ζητήµατα ορολογίας και για τα θετικά της σχόλια. Ευχαριστώ επίσης την κυρία Ελένη Παναρέτου-Τσίρη, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τοµέα Γλωσσολογίας, για το γενικότερο θετικό της προσανατολισµό απέναντι στη διατριβή µου και τις τελικές θετικές της αποτιµήσεις.

11 ix Καθοριστική για την ολοκλήρωση της παρούσας µελέτης ήταν η χρηµατοδότηση των σπουδών µου από το Ίδρυµα Κρατικών Υποτροφιών που ευχαριστώ θερµά. Απέραντη ευγνωµοσύνη οφείλω στο Χρυσόστοµο Παπασπύρου, διδάκτορα γλωσσολογίας και διευθυντή του Γενικού Λυκείου Κωφών και Βαρηκόων Αγίας Παρασκευής, που µε στήριξε σε όλη αυτήν την προσπάθεια ποικιλοτρόπως: ερευνητικά συζητώντας µαζί µου λύσεις σχετικά µε τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων, βιβλιογραφικά ενηµερώνοντάς µε και παρέχοντάς µου βιβλία στα οποία δε θα µπορούσα να έχω αλλιώς πρόσβαση, επιστηµονικά συζητώντας µαζί µου ζητήµατα ορολογίας και βοηθώντας µε στη βαθύτερη κατανόηση της γραµµατικής δοµής της ΕΝΓ και κυρίως ηθικά, πιστεύοντας σε µένα και στην αξία της προσπάθειάς µου. Ανάλογη ευγνωµοσύνη οφείλω και στη φίλη Βίλλυ Τσάκωνα, για τις επιστηµονικές µας συζητήσεις, τις παροτρύνσεις της, τις υποδείξεις της, τις φιλικές της συµβουλές και τη διασκεδαστική παρέα της που λειτούργησε καταλυτικά σε στιγµές που η ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής γινόταν προβληµατική. Απέραντη ευγνωµοσύνη οφείλω και στο Νίκο Γαλάνη πρώτα από όλα για τις γνώσεις µου στην ΕΝΓ, αλλά και για το κριτικό του βλέµµα απέναντι στα πράγµατα. Επίσης ευχαριστώ τη Λέττα Ασηµακοπούλου, την Ελένη Βλέτση, το Νίκο Κωνσταντόπουλο, το Χρήστο Νικολάου, το Βασίλη Τσουκαλά και τη Φωτεινή Σκαφίδα που µε διαφορετικό τρόπο ο καθένας συνέβαλαν στην προσέγγιση των πληροφορητών της έρευνας. Το ενδιαφέρον του καθενός για την παρούσα µελέτη ήταν επίσης πολύ ενθαρρυντικό. Η παρούσα µελέτη αφιερώνεται στα µέλη της γλωσσικής κοινότητας των Κωφών και κυρίως στους πληροφορητές της έρευνας που µε µεγάλη προθυµία δέχτηκαν να συµµετάσχουν και γι αυτό το λόγο τους ευχαριστώ θερµά. Εύχοµαι η ανάλυση των πληροφοριών που µου έδωσαν να αποτελέσει χρήσιµο εργαλείο για το γλωσσικό σχεδιασµό της γλώσσας τους, της ΕΝΓ, και σε ένα βαθµό να ανταµείψει το χρόνο που µου διέθεσαν. Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω και τους ανθρώπους που µε στήριξαν συναισθηµατικά κατά την εκπόνηση της διατριβής: τους φίλους µου που ανέχτηκαν τις στιγµές αποµόνωσης κατά το χρόνο της συγγραφής και τη συνεχή µου αγωνία για τη διατριβή, ιδιαίτερα τους συναδέλφους από το Γυµνάσιο Γαυρίου Άνδρου που άκουσαν µε προσοχή δοκιµές της τελικής παρουσίασης, την αδελφή µου Μαρία για το αµέριστο ενδιαφέρον της, τους γονείς µου, Ηλία και Κική, για την οικογενειακή

12 x θαλπωρή µε την οποία συνεχίζουν να µε περιβάλλουν και για κάθε είδους στήριξη που ανιδιοτελώς µου παρέχουν, και την Ελίνα, για περισσότερα από όσα µπορούν να ειπωθούν αλλά κυρίως για την υποµονή της και την αγάπη της.

13 1 Εισαγωγή Ο κλάδος του γλωσσικού σχεδιασμού συνδέεται με την ανάπτυξη της κοινωνιογλωσσολογίας και κατ επέκταση την αμφισβήτηση της κυρίαρχης γλωσσολογίας. Αντίθετα με τις δομιστικές γλωσσολογικές προσεγγίσεις που επιχειρούν πρωτίστως να περιγράψουν τη γλώσσα ως σύστημα, για την κοινωνιογλωσσολογία και τους συναφείς της κλάδους η επιστημονική μελέτη της γλώσσας οφείλει μεταξύ άλλων να εξετάζει τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας, τη γλωσσική χρήση και τις επιλογές των ομιλητών. Ειδικότερα ο γλωσσικός σχεδιασμός αναπτύχθηκε ως κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας που επιχειρεί να περιγράψει και εν μέρει να διαμορφώσει τις πολιτικές που εφαρμόζονται απέναντι στις γλώσσες. Αρχικά, οι μελετητές περιορίστηκαν στην αναζήτηση των πιθανών λύσεων των διάφορων επικοινωνιακών προβλημάτων χωρίς να έχουν συνείδηση ότι αυτά έχουν σχέση με ιδεολογίες και πολιτικές. Ο γλωσσικός σχεδιασμός επιχείρησε να εντοπίσει τις λύσεις για πρακτικά γλωσσικά προβλήματα που απασχολούν γλωσσικές κοινότητες σε όλον τον κόσμο, όπως η επιλογή της επίσημης γλώσσας ενός κράτους, η προτυποποίηση μιας γλώσσας και η διάδοσή της, ο λεξιλογικός της εμπλουτισμός, παρεμβάσεις στην ορθογραφία και στον τρόπο γραφής μιας γλώσσας. Σταδιακά, όμως, γύρω από αυτά τα θέματα αναπτύχθηκε ένας θεωρητικός προβληματισμός σχετικά με τη γλωσσική συμπεριφορά και τις γλωσσικές στάσεις των ομιλητών μιας γλώσσας, τα γλωσσικά δικαιώματα και τη διατήρηση της γλωσσοποικιλότητας. Στόχος της παρούσας διατριβής είναι να περιγραφούν οι δραστηριότητες γλωσσικού σχεδιασμού που αφορούν την ελληνική νοηματική γλώσσα (στο εξής ΕΝΓ). Μέσα από την ποιοτική ανάλυση ημιδομημένων συνεντεύξεων επιλεγμένων μελών της γλωσσικής κοινότητας των Κωφών 1 σε συνδυασμό με την εθνογραφική παρατήρηση και τον κριτικό σχολιασμό της σχετικής βιβλιογραφίας επιχειρείται να περιγραφεί η γλωσσική συμπεριφορά των μελών της κοινότητας και οι μηχανισμοί που αναπτύσσουν διάφοροι φορείς (συλλογικοί και ατομικοί), μέσα στην ίδια την κοινότητα, αλλά και έξω από αυτή, έχοντας διάφορους και διαφορετικούς στόχους 1 Οι έλληνες Κωφοί είναι τα άτομα που κατεξοχήν χρησιμοποιούν την ΕΝΓ. Σε γενικές γραμμές ο όρος Κωφός με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα αναφέρεται στα άτομα που ανήκουν συνειδητά σε μια γλωσσική κοινότητα χρησιμοποιώντας μια νοηματική γλώσσα, ενώ ο όρος κωφός με μικρό το πρώτο γράμμα αναφέρεται στα άτομα με απώλεια ακοής. Σχετικά με τη χρησιμοποίηση του όρου Κωφός, τη διάκριση ανάμεσα σε Κωφούς και κωφούς και τον προβληματισμό σχετικά με τους παραπάνω αλλά και αντίστοιχους όρους βλ. αναλυτικότερα στο κεφάλαιο 3, όπου συζητούνται γενικότερα θέματα σχετικά με τα χαρακτηριστικά των νοηματιστών της ΕΝΓ.

14 2 απέναντι στην ΕΝΓ. Οι διάφορες ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ, ηθελημένες ή αθέλητες, λαμβάνουν χώρα σε συγκεκριμένους τομείς με σαφή πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά και συζητούνται τα υπάρχοντα, αλλά και τα επιδιωκόμενα αποτελέσματά τους. Απώτερος σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να αξιοποιηθούν τα πορίσματά της από όσους εμπλέκονται σε ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ προκειμένου να εξασφαλίσουν τα καλύτερα αποτελέσματα στις παρεμβάσεις που επιχειρούν. Παράλληλα, μέσα από τη μελέτη της περίπτωσης της ΕΝΓ επιδιώκεται να ανατροφοδοτηθεί ο θεωρητικός προβληματισμός σχετικά με το γλωσσικό σχεδιασμό των γλωσσών. Μέχρι πρόσφατα οι νοηματικές γλώσσες είχαν αποκλεισθεί από την γλωσσολογική έρευνα εξαιτίας των αρνητικών προκαταλήψεων απέναντί τους και της πεποίθησης ότι δεν αποτελούν γλώσσες ισότιμες με τις φθογγογλώσσες. Αυτό συνέβη για όλους τους κλάδους της γλωσσολογίας. Με την έρευνα όμως των νοηματικών γλωσσών διαπιστώθηκε ότι η πεποίθηση πως οι ανθρώπινες γλώσσες έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά επειδή αξιοποιούν το ακουστικόφωνητικό κανάλι επικοινωνίας είναι αρκετά περιορισμένη. Η επιστημονική ενασχόληση με τις νοηματικές γλώσσες (βλ. μεταξύ άλλων Johnston & Schembri 2007, Meir & Sandler 2008) έχει αποδείξει ότι μπορεί να συμβάλει στη βαθύτερη κατανόηση συνολικότερα του γλωσσικού φαινομένου (για παράδειγμα με την επανεξέταση της συμβατικότητας και της γραμμικότητας του γλωσσικού σημείου, τη διερεύνηση της σχέσης γλώσσας και χειρονομιών, την εξέταση της δυνατότητας ανάδυσης μίας γλώσσας χωρίς την παρουσία γλωσσικών μοντέλων). Ανάλογα, η μελέτη του γλωσσικού σχεδιασμού μιας νοηματικής γλώσσας μπορεί να ενισχύσει περαιτέρω τις γνώσεις μας σχετικά με το γλωσσικό σχεδιασμό των γλωσσών, επιχειρώντας να εξετάσει ζητήματα όπως ποιες διεργασίες συντελούνται κατά την επαφή μιας νοηματικής γλώσσας με μια φθογγογλώσσα και ποιες επικοινωνιακές πρακτικές διαμορφώνονται, πόσο σημαντικός μπορεί να είναι ο ρόλος των γλωσσολόγων και της γλωσσικής έρευνας για το γλωσσικό σχεδιασμό μιας γλώσσας, με ποιον τρόπο μπορεί να σχεδιασθεί μία γλώσσα χωρίς γραφή και ποια άλλα εργαλεία προτυποποίησης μπορεί να αξιοποιήσει, ποια στοιχεία (κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά) είναι σημαντικά για την έκβαση μίας ενέργειας γλωσσικού σχεδιασμού. Το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας διατριβής αποτελεί το θεωρητικό της πλαίσιο. Μετά από μία συνοπτική περιγραφή της εξέλιξης του κλάδου του γλωσσικού σχεδιασμού και τη διατύπωση ενός γενικού του ορισμού, περιγράφονται

15 3 αναλυτικότερα τα είδη και οι διαδικασίες του γλωσσικού σχεδιασμού, όπως κυρίως αποτυπώνονται στο μοντέλο του Haugen (1966, 1983), ο οποίος εισήγαγε τον όρο. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι παράμετροι του γλωσσικού σχεδιασμού, όπως περιγράφονται στο μοντέλο του Cooper (1989), πάνω στο οποίο βασίζεται η παρούσα έρευνα. Η περιγραφή των δύο μοντέλων γίνεται πάντοτε υπό το πρίσμα της ΕΝΓ που αποτελεί και την υπό εξέταση γλώσσα. Έτσι, στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου προτείνεται ένα σχήμα με βάση το μοντέλο του Cooper (1989) για τη μελέτη των παραμέτρων του γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ. Στο δεύτερο κεφάλαιο συζητούνται τα μεθοδολογικά ζητήματα της διατριβής. Περιγράφεται ο τρόπος συλλογής και παρουσίασης των δεδομένων της έρευνας και αναλύονται οι λόγοι που οδήγησαν στην ποιοτική ανάλυσή τους. Συζητούνται επίσης τα ζητήματα που ανέκυψαν και αντιμετωπίστηκαν κατά τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων και την επιλογή των πληροφορητών, όπως η στόχευση της έρευνας, η εξασφάλιση της μεγαλύτερης συμμετοχής των πληροφορητών στην έρευνα και ο αριθμός των πληροφορητών, αλλά και ορισμένα προβλήματα ως προς τον τρόπο παρουσίασης των δεδομένων και τη χρησιμοποιούμενη ορολογία. Σε γενικές γραμμές, για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της έρευνας επιλέχτηκε να υιοθετηθεί στοχευμένη δειγματοληψία (οι πληροφορητές επιλέχτηκαν ανάλογα με τις προσδοκώμενες γνώσεις τους για το υπό εξέταση θέμα), ενώ ο αριθμός των πληροφορητών καθορίστηκε εν μέρει και από το πότε επήλθε σημείο κορεσμού στις συνεντεύξεις. Τα δεδομένα εμπλουτίστηκαν με την αξιοποίηση της εθνογραφικής παρατήρησης και προστατεύθηκε η ανωνυμία των πληροφορητών για λόγους δεοντολογίας. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η πρώτη παράμετρος του γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ, οι νοηματιστές της. Σκιαγραφείται το προφίλ των νοηματιστών της ΕΝΓ, όπως διαμορφώνεται μέσα από τις διαφορετικές γλωσσικές τους εμπειρίες, και γίνονται εκτιμήσεις σχετικά με τον αριθμό των μελών της γλωσσικής κοινότητας που χρησιμοποιεί την ΕΝΓ. Άτομα με απώλεια ακοής χρησιμοποιούν συνήθως την ΕΝΓ, αλλά η απώλεια ακοής δε συνεπάγεται αυτόματα ότι ένα άτομο ανήκει στη γλωσσική κοινότητα των Κωφών. Επιπλέον, άτομα χωρίς απώλεια ακοής είναι δυνατό να είναι νοηματιστές της ΕΝΓ και να εμπλέκονται σε ενέργειες για το γλωσσικό της σχεδιασμό. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι οι διαφορετικές γλωσσικές εμπειρίες και ο διαφορετικός τρόπος κατάκτησης της ΕΝΓ έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας σύνθετης κοινωνιογλωσσικής κατάστασης για την ΕΝΓ.

16 4 Αυτή η σύνθετη κοινωνιογλωσσική κατάσταση εξετάζεται στο επόμενο, τέταρτο, κεφάλαιο. Συζητούνται και σχολιάζονται οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της γλωσσικής συμπεριφοράς των νοηματιστών της ΕΝΓ: η σύντομη ιστορία της, εξαιτίας της απουσίας γραφής/καταγραφής και της πρόσφατης σύστασης της γλωσσικής κοινότητας των Κωφών που κατεξοχήν τη χρησιμοποιεί, ο ιδιαίτερος τρόπος κατάκτησής της, κυρίως στο σχολείο και όχι στο σπίτι, η οπτικοκινητική της τροπικότητα 2 και τα αποτελέσματα που έχει κατά την επαφή της με την κυρίαρχη φθογγογλώσσα της ακούουσας πλειονότητας. Στη συνέχεια, γίνεται λόγος για το όνομα της ΕΝΓ και τις διαφωνίες σχετικά με τις κατά καιρούς προτεινόμενες ονομασίες, την επαφή της με την ελληνική φθογγογλώσσα και τη διαμόρφωση ποικίλων επικοινωνιακών πρακτικών, την επαφή της με άλλες νοηματικές γλώσσες και την ύπαρξη γεωγραφικής και ηλικιακής ποικιλίας. Από τη συζήτηση των παραπάνω θεμάτων προκύπτει μια σειρά ζητημάτων που αφορούν το γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ και αναλύονται εκτενώς: (α) Ποια είναι η ορολογία που επικρατεί σχετικά με τις διάφορες ποικιλίες και πώς προσδιορίζονται τα όρια τους; (β) Σε ποιο βαθμό ορισμένα αποτελέσματα της γλωσσικής επαφής της ΕΝΓ με την ελληνική φθογγογλώσσα έχουν ενταχθεί στο γλωσσικό σύστημα της ΕΝΓ και ποιες είναι οι συνέπειες της ένταξής τους; (γ) Πώς αντιμετωπίζεται ο δανεισμός από τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας; (δ) Πόσο έντονη είναι η διαλεκτική διαφοροποίηση της ΕΝΓ; Μπορεί μια γεωγραφική ποικιλία να αποτελέσει τη νόρμα; (ε) Πόσο έντονο είναι το αίτημα για την προτυποποίηση της ΕΝΓ και από πού προέρχεται; Πόσο εφικτή είναι η διαμόρφωση μιας νόρμας και ποιοι λόγοι την επιταχύνουν ή την καθυστερούν; (στ) Πώς ερμηνεύεται η διάσταση απόψεων σχετικά με την ποικιλότητα της γλώσσας τους ανάμεσα στους πληροφορητές; Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφονται οι φορείς που εμπλέκονται στο γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ. Με βάση την ομαδοποίηση των Kaplan & Baldauf (1997) αναλύονται οι κυβερνητικοί, εκπαιδευτικοί, ημι-κυβερνητικοί ή μη-κυβερνητικοί 2 Σε αντίθεση με τις φθογγογλώσσες, που απαρτίζονται από ήχους (φθόγγους) και προσλαμβάνονται με την ακοή, συστατικά των νοηματικών γλωσσών είναι οι κινήσεις των χεριών και του σώματος, που προσλαμβάνονται μέσω της όρασης. Επομένως, οι νοηματικές γλώσσες χαρακτηρίζονται από οπτικοκινητική τροπικότητα.

17 5 φορείς και τα μεμονωμένα άτομα ή οι άλλες οργανώσεις. Εξαιτίας της υποτίμησης της ΕΝΓ από την πλειονότητα των ακουόντων, αρκετές από τις σχεδιαστικές πολιτικές για την ΕΝΓ προέρχονται κυρίως από τη βάση, τους ίδιους τους νοηματιστές της ΕΝΓ, και όχι τόσο από την κορυφή. Παρ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονη ενεργοποίηση κυβερνητικών φορέων, που, με μια σειρά από νομοθετήματα, έχουν λάβει σημαντικές αποφάσεις για το γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ. Έχουν ψηφιστεί νόμοι που αναγνωρίζουν τη χρήση της ΕΝΓ στην εκπαίδευση των κωφών μαθητών, επιβάλλουν στους τηλεοπτικούς σταθμούς τη μετάδοση τηλεοπτικών προγραμμάτων στην ΕΝΓ και λαμβάνουν μέτρα για την παροχή υπηρεσιών διερμηνείας στους Κωφούς. Συζητούνται οι δυνατότητες που παρέχουν οι συγκεκριμένοι νόμοι και ο βαθμός εφαρμογής τους. Στη συνέχεια, αναλύονται οι δράσεις γλωσσικού σχεδιασμού των εκπαιδευτικών φορέων και των μη κυβερνητικών φορέων, κυρίως της Ομοσπονδίας Κωφών Ελλάδος (ΟΜΚΕ), για την έρευνα, διάδοση, προτυποποίηση και εμπλουτισμό της ΕΝΓ. Τέλος, καταγράφονται αντίστοιχες δράσεις μεμονωμένων ατόμων, κυρίως εκπαιδευτικών, και άλλων οργανώσεων. Το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στους στόχους των διάφορων ενεργειών γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ και τα μέσα υλοποίησής τους. Αναλύονται οι προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για τη διευκόλυνση της διάδοσης της ΕΝΓ και οι ενέργειες που πρέπει να προωθηθούν για τη θεσμοθέτηση της πιστοποίησής της. Συζητούνται επίσης ενέργειες που αποσκοπούν στο γλωσσικό καθαρισμό της ΕΝΓ από ξένα δάνεια, κυρίως από την ελληνική φθογγογλώσσα αλλά και από άλλες νοηματικές γλώσσες, και ενέργειες που στοχεύουν στη διατήρηση της παράδοσης της ΕΝΓ. Υπό μία έννοια, γλωσσικός καθαρισμός και γλωσσική διατήρηση φαίνεται να είναι όψεις του ίδιου νομίσματος, η συζήτηση ωστόσο σχετικά με τη διατήρηση της παράδοσης της ΕΝΓ επεκτείνεται και σε ζητήματα σχετικά με τα γλωσσικά δικαιώματα των ελλήνων Κωφών και το μέλλον της ΕΝΓ. Η συζήτηση για τη γλωσσική μεταρρύθμιση της ΕΝΓ εστιάζει το ενδιαφέρον της στη σχέση της με τη γραφή και τις μάλλον αποτυχημένες μέχρι σήμερα απόπειρες δημιουργίας συστημάτων γραφής για τις νοηματικές γλώσσες, ενώ, κάνοντας λόγο για γλωσσική προτυποποίηση, συζητείται πόσο είναι εφικτή η προτυποποίηση μιας γλώσσας χωρίς γραφή και ποια άλλα εργαλεία προτυποποίησης μπορούν να αξιοποιηθούν για την ΕΝΓ. Γίνεται, τέλος, εκτενής αναφορά στις λεξικογραφικές προσπάθειες της ΕΝΓ και περιγράφονται οι μηχανισμοί γλωσσικού εκσυγχρονισμού που διαθέτει.

18 6 Στο τελευταίο κεφάλαιο πριν από τα συμπεράσματα, συζητούνται ειδικότερα ορισμένα σημεία σχετικά με τις συνθήκες και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων του γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ. Γίνεται λόγος για τα πεδία στα οποία συνήθως εντοπίζονται οι ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ: (α) την εκπαίδευση, (β) τη νομοθεσία, (γ) τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, και (δ) τη διερμηνεία. Σχετικές αναφορές έχουν ήδη γίνει στα προηγούμενα κεφάλαια της διατριβής, γι αυτό η ανάλυση στο συγκεκριμένο κεφάλαιο επικεντρώνεται κυρίως σε ορισμένα σημεία στα οποία δεν είχε δοθεί η απαιτούμενη έκταση. Συζητούνται οι δυνατότητες που δημιουργεί η αναγνώριση της ΕΝΓ στην εκπαίδευση των κωφών μαθητών, ορισμένα προβλήματα στην εφαρμογή της νομοθεσίας, ο ρόλος του ψηφιακού καναλιού ΠΡΙΣΜΑ+ στο γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ και ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευση των διερμηνέων ΕΝΓ και τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών διερμηνείας. Το τελευταίο, όγδοο, κεφάλαιο αποτελεί τα συμπεράσματα της παρούσας διατριβής σχετικά με το γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ και αναφέρεται στα αποτελέσματα των πρόσφατων εξελίξεων και των διάφορων ενεργειών γλωσσικού σχεδιασμού. Παράλληλα παρατίθενται προτάσεις για δράσεις που θα οδηγήσουν σε νεότερες εξελίξεις και διατυπώνονται ζητήματα που παραμένουν ανοιχτά προς περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση.

19 7 1. Γλωσσικός σχεδιασμός: Θεωρητικό πλαίσιο Στο χωριό του πατέρα μου, τα Βουνάρια Μεσσηνίας, ορισμένοι κάτοικοι ανέλαβαν την πρωτοβουλία να συστήσουν έναν πολιτιστικό σύλλογο, τον «Πολιτιστικό Σύλλογο Βουναραίων». Ο δικηγόρος στον οποίο απευθύνθηκαν για τα απαραίτητα νομικά έγγραφα ορθογράφησε με <ε> τη λέξη Βουναρέων. Ο πατέρας μου, προβληματισμένος από την προτεινόμενη ορθογραφία, με ρώτησε: «Ποια είναι η σωστή ορθογραφία, Βουναραίων ή Βουναρέων και γιατί;» Η πρώτη μου σκέψη ήταν να συμβουλευτώ κάποιο λεξικό για να βρω τη σωστή ορθογραφία, αλλά το χωριό μας είναι πολύ μικρό και κανένα λεξικό δεν περιλαμβάνει ως λήμμα τις λέξεις Βουναραίος ή Βουναρέος. Έτσι, βασιζόμενος στους μορφολογικούς κανόνες παραγωγής αντίστοιχων αλλά πιο συχνόχρηστων ονομάτων (π.χ. Αθηναίος, Σερραίος, Λαρισαίος), επέλεξα ως πιο ορθή τη γραφή με <αι>. «Ποια είναι η σωστή ορθογραφία μιας λέξης;», «Την προφέρω σωστά;», «Τι σημαίνει;», «Τη χρησιμοποιώ σωστά στις προφορικές μου συνομιλίες ή στα γραπτά μου κείμενα;». Τέτοιου είδους προβληματισμοί απασχολούν, μάλλον σε καθημερινή βάση, όλους τους ομιλητές 3 κάποιας γλώσσας. Τις απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα τις βρίσκουμε συνήθως στα λεξικά ή σε κάποιο βιβλίο γραμματικής της γλώσσας που χρησιμοποιούμε, όπου περιλαμβάνονται οι πρότυποι γλωσσικοί τύποι, αποδεκτοί από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, δηλαδή η νόρμα (για την έννοια της νόρμας βλ. μεταξύ άλλων Καραντζόλα 1996, Ιορδανίδου 1996). Βέβαια, τέτοιου είδους συζητήσεις δεν περιορίζονται αποκλειστικά στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων. Ζητήματα σχετικά με τη γλωσσική χρήση γίνονται συχνά αντικείμενα δημόσιου διαλόγου και ενίοτε έντονης πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Στην Ελλάδα μας έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα μεταξύ άλλων ερωτήματα όπως (α) «Έπρεπε να καταργηθεί το πολυτονικό σύστημα;» (β) «Έπρεπε να επανέλθει η γλωσσική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο;» (γ) «Είναι επικίνδυνος ο δανεισμός από άλλες γλώσσες και κυρίως από την αγγλική;». Ανάλογα γλωσσικά ζητήματα έχουν βρεθεί στην πρώτη γραμμή πολιτικών συζητήσεων και 3 Ο όρος ομιλητές χρησιμοποιείται καταχρηστικά και για τα άτομα που χρησιμοποιούν μια νοηματική γλώσσα. Υπό αυτήν την έννοια, οι νοηματικές γλώσσες μιλιούνται με τα χέρια, ενώ οι υπόλοιπες γλώσσες, οι φθογγογλώσσες, μιλιούνται με το στόμα. Επομένως, στα σημεία όπου συγκρίνονται ή συνεξετάζονται οι φθογγογλώσσες με τις νοηματικές χρησιμοποιείται ο όρος ομιλητές. Εσκεμμένα απέφυγα τον όρο χρήστες γλωσσών επειδή θεωρώ ότι εμφανίζεται κυρίως σε άλλου είδους συνάψεις (π.χ. χρήστες τοξικών ουσιών, χρήστες συσκευών). Στα σημεία ωστόσο όπου έπρεπε να αναφερθώ ειδικότερα στην ελληνική νοηματική γλώσσα (ΕΝΓ) ή σε κάποια άλλη νοηματική γλώσσα επέλεξα τον όρο νοηματιστής, κατά αντιστοιχία με τον αγγλικό όρο signer. Επειδή όμως πρόκειται για νεολογισμό, προσπάθησα παράλληλα, όπου ήταν δυνατό, να αναφέρομαι περιφραστικά στα άτομα που χρησιμοποιούν την ΕΝΓ, προκειμένου να είναι κατανοητή η σημασία του νέου όρου.

20 8 αποφάσεων σε όλον τον κόσμο. Για παράδειγμα, στη Σιγκαπούρη υπήρξε προβληματισμός σχετικά με το ποιες θα πρέπει να είναι οι επίσημες γλώσσες του κράτους, στη Μολδαβία, μετά την απόσχισή της από τη πρώην Σοβιετική Ένωση, επανέφεραν το λατινικό αλφάβητο για τη γραφή της γλώσσας τους αντί για το κυριλλικό, που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε, και στην Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζονται 23 επίσημες γλώσσες (2010), αλλά παράλληλα έχουν ληφθεί αποφάσεις σχετικά με τα δικαιώματα των γλωσσικών μειονοτήτων που ζουν στα όρια των κρατών μελών της. Τόσο η ρύθμιση της καθημερινής μας γλωσσικής χρήσης μέσα από λεξικά και γραμματικές όσο και οι οργανωμένες προσπάθειες που προαναφέρθηκαν, για ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις, τη διδασκαλία των γλωσσών, την αξιολόγηση της γλωσσικής μεταβολής μέσω του γλωσσικού δανεισμού, την καθιέρωση μιας γλώσσας ως επίσημης ενός κράτους, τη συστηματοποίηση του τρόπου γραφής της και τον καθορισμό των λειτουργιών μιας γλώσσας και των δικαιωμάτων των ομιλητών της, αποτελούν παραδείγματα γλωσσικού σχεδιασμού (language planning) και αφορούν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο όλες τις γεωγραφικές περιοχές Ο κλάδος του γλωσσικού σχεδιασμού: ιστορικές καταβολές και προοπτικές Τον όρο γλωσσικός σχεδιασμός (language planning) τον εισήγαγε στη βιβλιογραφία ο Einar Haugen το 1959 στη μελέτη του για το σχεδιασμό μιας πρότυπης γλώσσας στη Νορβηγία (βλ. Hornberger 2006:25) και επρόκειτο να επικρατήσει ανάμεσα σε διάφορες άλλες προτάσεις (language engineering, language development, language regulation, language management, βλ. Cooper 1989: 29). Χρησιμοποιείται όταν αναφερόμαστε στις προσπάθειες που γίνονται από διάφορους φορείς να μετατραπεί η γλωσσική συμπεριφορά κάποιας κοινότητας για οποιονδήποτε λόγο (Kaplan & Baldauf 1997). Όπως επισημαίνει η Hornberger (2006), αν και η εμβέλεια του όρου διευρύνθηκε με την πάροδο των χρόνων, ο Haugen έδωσε εξαρχής το στίγμα του γλωσσικού σχεδιασμού όπου συνδυάζονται η θεωρία με την πράξη. Έτσι, παρόλο που ο γλωσσικός σχεδιασμός αποτελεί μια αρκετά διαδεδομένη πρακτική που έχει τις ρίζες της στους αρχαίους χρόνους, 4 άρχισε να μελετάται συστηματικά και να αποκτά θεωρητικό προβληματισμό μόλις τη δεκαετία του 1960, 4 Η αρχαιότερη σωζόμενη ρυθμιστική γραμματική αποδίδεται στον Ινδό γραμματικό Πανίνι (4 ος αιώνας π.χ.), ενώ για την αρχαία ελληνική η πρώτη περιγραφή της «νόρμας» γίνεται στην Τέχνη Γραμματική του Διονυσίου του Θρακός (2 ος αιώνας π.χ.).

21 9 εξαιτίας των πρακτικών προβλημάτων τα οποία προέκυψαν κυρίως στα κράτη της Ασίας και της Αφρικής: αποκτώντας την ανεξαρτησία τους με την υποχώρηση της αποικιοκρατίας, αναγκάστηκαν να επιλέξουν κάποια επίσημη γλώσσα. Για την κυρίαρχη (αυτόνομη) γλωσσολογία, 5 που επικράτησε από τις αρχές του 20 ού αιώνα με την καθιέρωση του δομισμού από τον Saussure και τους μαθητές του, η γλώσσα αποτελείται από μοναδικούς και αμετάβλητους δομικούς και σημασιολογικούς κανόνες και υπάρχει ως έμφυτη ικανότητα στον άνθρωπο. Επομένως, αντικείμενο της γλωσσολογίας είναι η περιγραφή των γλωσσικών μηχανισμών με την όσο το δυνατό μέγιστη περιγραφική επάρκεια και όχι η ρύθμισή τους μέσα από κανόνες, όπως γινόταν στις παραδοσιακές γραμματικές. Η έμφαση που είχε δοθεί στην περιγραφική φύση της γλωσσολογίας ως επιστήμης είχε περιορίσει την ενασχόληση των γλωσσολόγων με ζητήματα γλωσσικού σχεδιασμού. Η τάση αυτή διαφοροποιείται με την ανάπτυξη της κοινωνιογλωσσολογίας και την αμφισβήτηση της κυρίαρχης γλωσσολογίας. Ο γλωσσικός σχεδιασμός αναπτύσσεται ως κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας και επιχειρεί να δώσει απαντήσεις και λύσεις σε πρακτικά ζητήματα. Αρκετοί μελετητές κάνουν λόγο για σκόπιμη γλωσσική μεταβολή που εστιάζει στην επίλυση ενός επικοινωνιακού ή γλωσσικού προβλήματος. Επισημαίνουν ότι ο γλωσσικός σχεδιασμός είναι εφικτός, όταν οι ομιλητές μιας γλωσσικής κοινότητας έχουν στη διάθεσή τους εναλλακτικές ποικιλίες. Η αξιολόγηση των διαθέσιμων ποικιλιών και η επιλογή κάποιας από αυτές από τους ομιλητές αποτελεί πράξη γλωσσικού σχεδιασμού (Fasold 1984) Η εξέλιξη του γλωσσικού σχεδιασμού Ο Ricento (2000), εξετάζοντας την υπάρχουσα βιβλιογραφία για το γλωσσικό σχεδιασμό, εστιάζει στους παράγοντες που ουσιαστικά διαμορφώνουν το νέο επιστημονικό κλάδο, καθώς επηρεάζουν τα ερωτήματα που θέτει η έρευνα, τη μεθοδολογία που υιοθετείται, και τους επιδιωκόμενους στόχους. Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να αξιοποιηθούν για τη διάκριση φάσεων στην πορεία του γλωσσικού σχεδιασμού. 6 Ο προσανατολισμός όσων εμπλέκονται σε ενέργειες γλωσσικού 5 Συχνά χρησιμοποιείται και ο όρος θεωρητική γλωσσολογία που είναι όμως λανθασμένος, καθώς η θεωρία εμπλέκεται και κατά τη μελέτη της γλώσσας κάτω από άλλες οπτικές (βλ. Kaplan & Baldauf 1997). 6 Ο Ricento (2000) επισημαίνει ότι είναι πιθανό να υπάρξουν διαφωνίες σχετικά με τις κατηγοριοποιήσεις και τα χρονικά όρια που προτείνει.

22 10 σχεδιασμού στην επίλυση προβλημάτων και η προσέγγιση του νέου επιστημονικού κλάδου μέσα από την κάλυψη πρακτικών στόχων χαρακτηρίζει την πρώτη φάση της πορείας του. Πράγματι, τη δεκαετία του 60 η έρευνα καθορίζεται από τη λήξη της αποικιοκρατίας και τη δημιουργία νέων κρατών, την κυριαρχία του δομισμού στις κοινωνικές επιστήμες και την πεποίθηση ότι τα γλωσσικά προβλήματα μπορούν να βρουν επίλυση μέσω προσεκτικού σχεδιασμού, κυρίως στο δημόσιο τομέα. Η γλωσσική ποικιλία παρουσιάζεται ως εμπόδιο για την ανάπτυξη των νέων κρατών και η γλωσσική ομοιογένεια συσχετίζεται με τον εκσυγχρονισμό και τη δυτικοποίησή τους. Ο θετικισμός, ως κυρίαρχη προσέγγιση, οδηγεί τους ερευνητές στην κατασκευή τυπολογιών και ταξινομήσεων (μοντέλων), οι στόχοι του γλωσσικού σχεδιασμού προσβλέπουν στην ενοποίηση, τον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό των κοινωνικών ομάδων, και οι γλώσσες που σχεδιάζονται φαίνεται ότι διαχωρίζονται από το κοινωνικοϊστορικό και οικολογικό τους πλαίσιο (βλ. κυρίως στους συλλογικούς τόμους των Fishman, Ferguson & Das Gupta 1968 και των Rubin & Jernudd 1971). Η δεύτερη φάση του γλωσσικού σχεδιασμού κατά τις δύο επόμενες δεκαετίες χαρακτηρίζεται από τη συνέχιση της έρευνας στο πλαίσιο της πρώτης φάσης, αλλά και από μια αυξανόμενη κριτική της ουδετερότητας και της αποτελεσματικότητας του γλωσσικού σχεδιασμού (βλ. μεταξύ άλλων Cobarrubias & Fishman 1983). Ολοένα και περισσότερο διαπιστώνεται ότι ο γλωσσικός σχεδιασμός είναι μία αρκετά περίπλοκη διαδικασία που καθορίζεται από ένα πλήθος συχνά αστάθμητων παραμέτρων, τις οποίες δεν είναι πάντοτε δυνατό να συμπεριλάβουν οι διάφορες προτεινόμενες ταξινομήσεις. Επιπλέον, οι γλώσσες δεν εξετάζονται τόσο ως οντότητες με συγκεκριμένη κοινωνική και λειτουργική κατανομή, αλλά δίνεται έμφαση στη μελέτη της υπόστασης και των σχέσεων των γλωσσικών κοινοτήτων όπου μιλιούνται. Κατ επέκταση, η γλωσσική συμπεριφορά αντιμετωπίζεται ως κοινωνική συμπεριφορά που επηρεάζεται από τις πεποιθήσεις και τις στάσεις των ομιλητών απέναντι στη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Η κριτική που ασκήθηκε στα μοντέλα γλωσσικού σχεδιασμού και η έμφαση που δόθηκε στη μελέτη των γλωσσικών κοινοτήτων και των στάσεων των ομιλητών αξιοποιείται στην παρούσα διατριβή, που έχει ως θέμα της το γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ. Κατά τη συζήτηση του γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ προτεραιότητα δίνεται στην περιγραφή της γλωσσικής συμπεριφοράς όσων την χρησιμοποιούν. Θα

23 11 ήταν άλλωστε απλουστευτικό να αντιμετωπιστεί ο γλωσσικός σχεδιασμός της ΕΝΓ ως ένα πρόβλημα προς επίλυση, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι προσδοκίες και ο ρόλος της γλωσσικής κοινότητας που τη χρησιμοποιεί. Η τρίτη φάση της πορείας του γλωσσικού σχεδιασμού βρίσκεται υπό διαμόρφωση σύμφωνα με τον Ricento (2000), γι αυτό είναι δύσκολο να χαρακτηριστεί. Μετά τις δομικές και πραγματιστικές προσεγγίσεις της πρώτης περιόδου και τις κριτικές θεωρήσεις της δεύτερης, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, με τις γεωγραφικές και πολιτικές αλλαγές που προκαλούν εξελίξεις στις εθνικές και υπερεθνικές ταυτότητες των ομιλητών (π.χ. διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, δημιουργία νέων εθνικών κρατών, σύσταση οικονομικών και πολιτικών οργανισμών) και τη συνεχιζόμενη δυτική τεχνολογική και πολιτιστική διείσδυση στον αναπτυσσόμενο κόσμο, δημιουργούνται νέες συνθήκες για τις γλώσσες. Η έρευνα του γλωσσικού σχεδιασμού ασχολήθηκε με τη γλωσσική συρρίκνωση και τη διατήρηση της γλωσσοποικιλότητας στον πλανήτη, η οποία συνδέθηκε, όχι χωρίς κριτική, με την έννοια της βιοποικιλότητας. Αναπτύχθηκε το παράδειγμα της οικολογίας της γλώσσας, που προωθεί την πολυγλωσσία και κάνει λόγο για ανθρώπινα γλωσσικά δικαιώματα (βλ. μεταξύ άλλων Skutnabb-Kangas & Phillipson 1994). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συζητήθηκαν επίσης οι έννοιες της γλωσσικής ιδεολογίας και του γλωσσικού ηγεμονισμού. Περνάμε, επομένως, από μια τεχνοκρατική αντίληψη του γλωσσικού σχεδιασμού, που στοχεύει στη λύση προβλημάτων μέσα από τον εκσυγχρονισμό των κοινωνιών και των γλωσσικών τους συμπεριφορών και συνήθως κατευθύνεται από την κορυφή προς τη βάση, σε μια σύγχρονη προσέγγιση όπου δίνεται έμφαση στο ρόλο των ομιλητών, στις γλωσσικές τους επιλογές, στη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους και τη διεκδίκηση των γλωσσικών τους δικαιωμάτων. Μια τέτοια προσέγγιση αναμφισβήτητα αξιοποιεί έρευνες σε μικροεπίπεδο και μπορεί να μας οδηγήσει σε μια πιο ολοκληρωμένη ερμηνεία της γλωσσικής συμπεριφοράς. Οι νεότερες εξελίξεις στον κλάδο του γλωσσικού σχεδιασμού καθόρισαν τη μεθοδολογία της έρευνας στην παρούσα διατριβή, αλλά και το πλαίσιο της συζήτησης που επιχειρείται. Προκειμένου να δοθεί έμφαση στο μικρο-επίπεδο, η περιγραφή της γλωσσικής συμπεριφοράς των νοηματιστών της ΕΝΓ προέρχεται από την ποιοτική ανάλυση συνεντεύξεών τους και την εθνογραφική τους παρατήρηση. Παράλληλα, ο γλωσσικός σχεδιασμός της ΕΝΓ εξετάζεται μέσα από το παράδειγμα της γλωσσικής

24 12 οικολογίας και των γλωσσικών δικαιωμάτων, ενώ θίγονται και αναλύονται ζητήματα γλωσσικής ταυτότητας και γλωσσικής ιδεολογίας Ορισμοί Οι διαφορετικές προσεγγίσεις κατά την εξέλιξη του γλωσσικού σχεδιασμού διαφαίνονται και στη συζήτηση σχετικά με τους ορισμούς που έχουν κατά καιρούς προταθεί. Ο Cooper (1989) επισημαίνει ότι σε ορισμένους παλιότερους ορισμούς οι ερευνητές έδιναν κυρίως έμφαση στις ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού που γίνονται στο πλαίσιο ενός κράτους και έτσι απέκλειαν από τη διαδικασία γλωσσικού σχεδιασμού μη κρατικούς φορείς ή ιδιώτες, ενώ παράλληλα δεν προέβλεπαν εκείνες τις δραστηριότητες γλωσσικού σχεδιασμού που γίνονται σε μικρο-επίπεδο. Ο ίδιος (1989:38) υποστηρίζει ότι ο γλωσσικός σχεδιασμός δραστηριοποιείται από την κορυφή προς τη βάση, αλλά και από τη βάση προς την κορυφή, και καταλήγει δίνοντας τον ακόλουθο γενικό ορισμό (1989: 45): [Ο] γλωσσικός σχεδιασμός αναφέρεται στις εκούσιες προσπάθειες να επηρεασθεί η συμπεριφορά των άλλων ως προς την κατάκτηση, τη δομή ή τη λειτουργική κατανομή των γλωσσικών τους κωδίκων. Ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τους ερευνητές είναι ότι οι ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού δεν έχουν αποκλειστικά γλωσσικούς στόχους, αλλά συνδέονται και με εξωγλωσσικές σκοπιμότητες. Η αντιμετώπιση του γλωσσικού σχεδιασμού ως επίλυσης επικοινωνιακών προβλημάτων δεν είναι λανθασμένη, αλλά δεν αποκαλύπτει άλλου είδους κίνητρα που συχνά αποτελούν την κινητήρια δύναμη για την ανάληψη και επιβολή μιας δραστηριότητας γλωσσικού σχεδιασμού. Η προώθηση της εβραϊκής ως καθομιλουμένης γλώσσας των Εβραίων της Παλαιστίνης, για παράδειγμα, δεν επέλυε μόνο το επικοινωνιακό πρόβλημα των αλλόγλωσσων Εβραίων της περιοχής, αλλά αποτελούσε μέρος μιας γενικότερης πολιτικής και ήταν συνδεδεμένη με τον εθνικό αγώνα των Εβραίων, που διεκδικούσαν τη δημιουργία ενός αυτόνομου εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη (Cooper 1989). Γι αυτό, αρκετοί ερευνητές επιλέγουν να χρησιμοποιούν τον όρο γλωσσική πολιτική (language policy) ως συνώνυμο του γλωσσικού σχεδιασμού προκειμένου να αναφέρονται σε αυτούς τους γενικότερους γλωσσικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους που συνήθως συνυπάρχουν με κάθε δραστηριότητα γλωσσικού σχεδιασμού

25 13 (Mesthrie κ.α. 2000:384). Κάποιοι χρησιμοποιούν παράλληλα τους όρους language planning και language policy (Reagan 2001, Hornberger 2006). Μάλιστα η Hornberger (2006) για λόγους συντομίας καταφεύγει στη χρήση συντομογραφίας για τους δύο όρους (LPP). Για την παρούσα διατριβή, ο γλωσσικός σχεδιασμός της ΕΝΓ θα συζητηθεί υπό το γενικό πλαίσιο που θέτει ο Cooper (1989), περιλαμβάνει δηλαδή ενέργειες που προέρχονται τόσο από την κορυφή (από κυβερνητικούς και άλλους φορείς) όσο και από τη βάση (τα ίδια τα μέλη της κοινότητας) και έχουν ως στόχο τη γλωσσική συμπεριφορά όσων χρησιμοποιούν την ΕΝΓ. Αφορούν την κατάκτηση, τη λειτουργία, το κύρος και τη δομή της ΕΝΓ. Οι ενέργειες αυτές δεν έχουν αποκλειστικά γλωσσικούς στόχους, αλλά μπορεί να υπηρετούν και εξωγλωσσικές σκοπιμότητες που αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης γλωσσικής πολιτικής. Γι αυτό το λόγο, όποτε γίνεται λόγος για γλωσσικό σχεδιασμό υπονοείται και η αντίστοιχη γλωσσική πολιτική και το αντίστροφο. 7 Επέλεξα την απόδοση γλωσσικός σχεδιασμός και όχι γλωσσικός προγραμματισμός που απαντά σε ορισμένα κείμενα της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας (βλ. π.χ. Κωστούλα-Μακράκη 2001). Θεωρώ ότι με τον όρο γλωσσικός σχεδιασμός μπορούμε να αναφερθούμε γενικότερα σε όλες τις διαστάσεις γλωσσικού σχεδιασμού, από όπου και αν προέρχονται, ενώ ο όρος γλωσσικός προγραμματισμός είναι πιο περιοριστικός και λιγότερο ουδέτερος. Η λέξη σχεδιασμός είναι μάλλον πιο γενική, επιδέχεται περισσότερες ερμηνείες και απαντά συχνότερα στη βιβλιογραφία, ενώ η λέξη προγραμματισμός αναφέρεται σε μια ενέργεια πιο συγκεκριμένη που έχει προσδιοριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια. Επιπλέον, μπορούμε να κάνουμε λόγο για γλωσσικούς σχεδιαστές και να αναφερόμαστε με μεγαλύτερη σαφήνεια σε εκείνους τους ειδικούς που εμπλέκονται στη διαδικασία γλωσσικού σχεδιασμού. Ο όρος γλωσσικοί προγραμματιστές μάλλον αποπροσανατολίζει καθώς παραπέμπει σε άτομα που ασχολούνται με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Από την παραπάνω συζήτηση μπορεί να προκύψει ο παρακάτω ορισμός για το γλωσσικό σχεδιασμό της ΕΝΓ: 7 Αποφεύχθηκε η παράλληλη χρήση των όρων γλωσσικός σχεδιασμός και γλωσσική πολιτική και η χρήση συντομογραφιών, που προκρίνεται από διάφορους ερευνητές, γιατί μια τέτοια πρακτική θα προξενούσε δυσχέρειες στην ανάγνωση της παρούσας διατριβής, όπου θα χρησιμοποιηθούν αρκετές συντομογραφίες για τα ονόματα των νοηματικών γλωσσών.

26 14 Ο γλωσσικός σχεδιασμός της ΕΝΓ αποτελεί το σύνολο των ενεργειών που, μέσα από νόμους, κανονισμούς, πεποιθήσεις και γλωσσικές πρακτικές, επιχειρούν να παρέμβουν στη γλωσσική συμπεριφορά των νοηματιστών της ΕΝΓ. Οι ενέργειες αυτές προέρχονται από διάφορες πλευρές, μέσα και έξω από τη γλωσσική κοινότητα, από άτομα και φορείς, και έχουν ποικίλους στόχους. Αν και ορισμένες φορές φαίνονται μεμονωμένες ενέργειες, αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης και συγκεκριμένης γλωσσικής πολιτικής απέναντι στην ΕΝΓ. Αυτό που αξίζει πάντως να σημειωθεί είναι ότι σήμερα, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, παρατηρούνται ολοένα και περισσότερες εφαρμογές γλωσσικού σχεδιασμού στα περισσότερα κράτη. Ένας ορισμός, όσο πλήρης και αν είναι, δεν μπορεί να περιλαμβάνει με σαφήνεια όλες τις εκδοχές γλωσσικού σχεδιασμού. Στην περίπτωση του γλωσσικού σχεδιασμού της ΕΝΓ, θα διαπιστώσουμε ότι και η άγνοια και η αδιαφορία απέναντι στην ΕΝΓ, που εκ πρώτης όψης φαίνονται ακούσιες, συνιστούν ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον ορισμό του Cooper (1989) που υιοθετήσαμε, ο οποίος κάνει λόγο για εκούσιες προσπάθειες να επηρεασθεί η γλωσσική συμπεριφορά. Δεν είναι όμως πάντοτε ξεκάθαρο πόσο συνειδητές είναι οι επιδιωκόμενες ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού Αξίζει να σημειωθεί ότι το γλωσσικό φαινόμενο αφορά το σύνολο του ανθρώπινου πληθυσμού μέσα όμως από διαφορετικές οπτικές. Συνεπώς, ο καθένας, ανάλογα με την ιδιότητά του, προσεγγίζει τη γλώσσα με διαφορετικό τρόπο, χρησιμοποιεί διαφορετική ορολογία και έχει διαφορετικές προσδοκίες και αξιώσεις από πιθανές ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού. Οι Kaplan & Baldauf (1997:26) αναφέρουν χαρακτηριστικά το παράδειγμα για το πώς οι διαφορετικοί όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν ένα κομμάτι γης μπορούν να αντιπροσωπεύουν τις διαφορετικές αξίες που έχει για ανθρώπους με διαφορετικές ιδιότητες. Ένας αγρότης είναι πιο πιθανό να κάνει λόγο για χωράφι, ένας κτηματομεσίτης για οικόπεδο, ένας στρατιωτικός για πεδίο βολής και ένας μηχανικός αρδευτικών έργων για καλλιεργήσιμη έκταση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη γλώσσα. Γι αυτό το λόγο, στη συνέχεια της διατριβής, θα δίνονται οι απαραίτητες διευκρινίσεις, όπου κρίνεται σκόπιμο, σχετικά με τη χρησιμοποιούμενη ορολογία και ειδικότερα, για την απόδοσή της στα ελληνικά.

27 Tα είδη του γλωσσικού σχεδιασμού Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το γλωσσικό σχεδιασμό ανέπτυξαν διάφορα μοντέλα επιχειρώντας να περιγράψουν τη διαδικασία του. Βασική υπήρξε η διάκριση που πρώτος επιχείρησε ο γερμανός γλωσσολόγος Heinz Kloss. Διακρίνοντας ανάμεσα στις ενέργειες γλωσσικού σχεδιασμού που επιχειρούν να τροποποιήσουν το περιβάλλον στο οποίο χρησιμοποιείται κάποια γλώσσα και σε εκείνες που επιχειρούν να τροποποιήσουν την ίδια τη γλώσσα έκανε αντίστοιχα λόγο για σχεδιασμό της γλωσσικής υπόστασης (status planning) και σχεδιασμό της γλωσσικής ύλης (corpus planning) (Mesthrie κ.α. 2000:384). 8 Στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία έχουν προταθεί και άλλες αποδόσεις των δύο όρων. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι όροι λειτουργικός και δομικός γλωσσικός σχεδιασμός. Τα δύο είδη γλωσσικού σχεδιασμού διακρίνονται μεταξύ τους με τη χρήση επιθέτων. Είναι πιθανό όμως να δημιουργηθεί η παρανόηση ότι τα συγκεκριμένα επίθετα δεν αναφέρονται στο τι κάνουν τα δύο είδη γλωσσικού σχεδιασμού (ο λειτουργικός σχεδιάζει τις λειτουργίες και συνεπώς την υπόσταση της γλώσσας, ενώ ο δομικός τη δομή και συνεπώς την ύλη της γλώσσας), αλλά απλά προσδιορίζουν το γλωσσικό σχεδιασμό (ο λειτουργικός σχεδιασμός είναι ένας σχεδιασμός που λειτουργεί, ενώ ο δομικός σχεδιασμός ένας σχεδιασμός που έχει δομή). Το παραπάνω πρόβλημα δεν υφίσταται στους όρους με τη χρήση της γενικής. Επειδή όμως οι όροι λειτουργικός γλωσσικός σχεδιασμός και δομικός γλωσσικός σχεδιασμός είναι χρήσιμοι για λόγους εκφραστικής οικονομίας, αν και δε διαθέτουν την ίδια σημασιολογική διαφάνεια, στην παρούσα διατριβή θα χρησιμοποιηθούν ταυτόχρονα με τους όρους σχεδιασμός της γλωσσικής υπόστασης και σχεδιασμός της γλωσσικής ύλης. 9 Έτσι, ο λειτουργικός σχεδιασμός αναφέρεται στην κατανομή νέων λειτουργιών σε μια γλώσσα όπως, για παράδειγμα, το να γίνει η επίσημη γλώσσα ενός κράτους ή κάποιας επαρχίας ή το να χρησιμοποιηθεί ως μέσο της εκπαίδευσης ή 8 Οι Mesthrie κ.α. (2000:418) παρατηρούν ότι ο Kloss μάλλον χρησιμοποιεί τον όρο status ως συνώνυμο του function (λειτουργία) και όχι ως συνώνυμο των rank, social position (κοινωνική θέση), όπως συνηθίζεται. 9 Στο σημείο αυτό θα διαφωνήσω με τη Κωστούλα-Μακράκη (2001:168) που επιλέγει τους όρους λειτουργικός και δομικός γλωσσικός σχεδιασμός επειδή θεωρεί ότι αντανακλούν καλύτερα τις δύο πλευρές (κοινωνικές και γλωσσικές) του γλωσσικού σχεδιασμού. Ειδικά ο όρος λειτουργικός γλωσσικός σχεδιασμός είναι ο πιο προβληματικός και δεν παραπέμπει αυτόματα στην κοινωνική πλευρά της γλώσσας, όπως προσπάθησα να δείξω παραπάνω.

28 16 ως μέσο επικοινωνίας στον εργασιακό χώρο 10 (για τις πιθανές λειτουργίες που μπορεί να αποκτήσει μία γλώσσα στο κοινωνικό περιβάλλον βλ. αναλυτικότερα Cooper 1989: και Kaplan & Baldauf 1997:14-25). Ο δομικός σχεδιασμός αναφέρεται στις ενέργειες που στοχεύουν στην επεξεργασία της ίδιας της γλώσσας όπως, για παράδειγμα, η κωδικοποίησή της με τη δημιουργία λεξικών και γραμματικών, ο εκσυγχρονισμός του λεξιλογίου της, η απόκτηση γραφής ή η αλλαγή του χρησιμοποιούμενου αλφαβήτου. Η διάκριση, βέβαια, γίνεται περισσότερο για τεχνικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, ο σχεδιασμός της γλωσσικής υπόστασης και ο σχεδιασμός της γλωσσικής ύλης είναι συνήθως άρρηκτα συνδεδεμένοι και είναι μάλλον αδύνατο να τους διαχωρίσουμε. Μια θεσμική αλλαγή υπέρ (ή κατά) της λειτουργίας κάποιας γλώσσας θα έχει αναπόφευκτα επιπτώσεις και στην ίδια τη γλώσσα, με την ανάπτυξη (ή μείωση) υφολογικών ποικιλιών και τον εμπλουτισμό (ή περιορισμό) του λεξιλογίου της. Αντίστροφα, οποιαδήποτε αλλαγή στη δομή της γλώσσας μπορεί να έχει αποτελέσματα στην επέκταση (ή συρρίκνωση) των λειτουργιών της. Η στενή σύνδεση λειτουργικού και δομικού σχεδιασμού διαφαίνεται στο παρακάτω παράδειγμα. Η υιοθέτηση της εβραϊκής ως γλώσσας της εκπαίδευσης στα εβραϊκά σχολεία της Παλαιστίνης τα τέλη του 19 ου αιώνα (λειτουργικός σχεδιασμός) είχε ως αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό της κλασικής εβραϊκής (δομικός σχεδιασμός), της οποίας η χρήση μέχρι τότε περιοριζόταν στη θρησκευτική πρακτική, με νέες λέξεις, προκειμένου να μπορέσει να αντεπεξέλθει ως γλώσσα διδασκαλίας μαθημάτων της σύγχρονης εποχής, όπως η χημεία, η φυσική και η βιολογία (βλ. Mesthrie κ.ά. 2000). Ο επιτυχής εμπλουτισμός της συνέβαλε στην αναβίωση της εβραϊκής και τη χρήση της ως γλώσσας για την καθημερινή επικοινωνία των Εβραίων της Παλαιστίνης. Αργότερα, με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ (1948), η εβραϊκή επιλέχθηκε ως επίσημη γλώσσα του νεοσύστατου κράτους (λειτουργικός σχεδιασμός). Κάτι ανάλογο συμβαίνει με την ΕΝΓ. Η αναγνώρισή της το 2000 ως γλώσσας της εκπαίδευσης των μαθητών με απώλεια ακοής επιτάχυνε το λεξιλογικό της εμπλουτισμό και έκανε πιο επιτακτικό το αίτημα για την κωδικοποίησή της μέσω της παραγωγής λεξικών και γραμματικών. Η γλωσσική κατάσταση που έχει διαμορφωθεί είναι υπό εξέλιξη. Αρκετά συχνά εφαρμόζονται διαφορετικές, άλλοτε 10 Όταν βέβαια ο γλωσσικός σχεδιασμός αποσκοπεί στη συρρίκνωση μιας γλώσσας, ο λειτουργικός γλωσσικός σχεδιασμός αναφέρεται στην αφαίρεση λειτουργιών από μια γλώσσα (π.χ. μια γλώσσα παύει να είναι επίσημη γλώσσα ενός κράτους, δε χρησιμοποιείται πλέον στην εκπαίδευση κτλ.).