ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΟΜΟΤΙΜΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΤΥΡΟΒΟΛΑ»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΥ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΛΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΟΜΟΤΙΜΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΤΥΡΟΒΟΛΑ» Κοκκίνη Βαρβάρα (ΑΜ: ) Επιβλέποντες Καθηγητές: Αναπληρωτές Καθηγητές Μ. Ι. Κουτσούμπα & Ι. Γκιόσος Αθήνα, Ιούνιος 2018

2 Copyright Κοκκίνη Βαρβάρα Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εθνικής Αντιστάσεως 41, , Δάφνη 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 6 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τοποθέτηση του προβλήματος Σκοπός, σημασία και περιορισμοί της έρευνας Δομή της εργασίας... 9 ΙΙ. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός Ανασκόπηση ερευνών σε επίπεδο πτυχιακών εργασιών ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ ΙΙΙ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Μεθοδολογική στρατηγική Πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές Συλλογή, κωδικοποίηση και ανάλυση δεδομένων ΙV. ΕΥΡΗΜΑΤΑ Δευτερογενείς πηγές Αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα της Β. Τυροβολά Συνεντεύξεις από δευτερογενείς πηγές Πρωτογενείς πηγές: συνεντεύξεις Σπουδές 79 3

4 Τα πρώτα χρόνια και τα πρώτα μουσικά ακούσματα Η αγάπη της για τον παραδοσιακό χορό Σταθμοί στην πορεία της καριέρας της Η διδασκαλία Η έμπνευση για τη συγγραφή των βιβλίων Ο παραδοσιακός χορός και η Φυσική Αγωγή Οι παραστάσεις και τα στοιχεία που τις συνοδεύουν Ο χοροδιδάσκαλος 93 V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ VI. AΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ, ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1. Χρονολόγιο ιστορίας του ΣΕΦΑΑ Κατάλογος Εικόνων (Πηγή όλων των εικόνων αποτέλεσε το προσωπικό αρχείο της κ.β. Τυροβολά) Εικόνα 1. Σαρακατσάνα Ηπείρου Εικόνα 2. Κέρκυρα Εικόνα 3. Κρήτη Ρέθυμνο Εικόνα 4. Μακεδονία Γιδάς Εικόνα 5. Μέλος επιστημονικής επιτροπής 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, 2-4 Νοεμβρίου Εικόνα 6. Ημερίδα Εικόνα 7. 2nd Art & Science Dance Congress

6 Περίληψη Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία ήταν εμφανές ότι δεν υπάρχουν βιογραφίες ζωής σημαντικών ανθρώπων χορευτών, δασκάλων χορού, ερευνητών που ασχολούνται με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό. Με αυτό το έναυσμα η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στην καταγραφή της βιογραφίας ζωής της Ομότιμης Καθηγήτριας κ. Βασιλικής Τυροβολά ως μίας προσωπικότητας που η ζωή της συνδέεται άμεσα με την ιστορία του ελληνικού παραδοσιακού χορού στην Ελλάδα. Στόχος είναι να παρουσιάσει τα στοιχεία εκείνα που αφορούν τη δράση της σχετικά με το γνωστικό αντικείμενο του ελληνικού παραδοσιακού χορού και εν συνεχεία στην ανάδειξη του ίδιου του αντικειμένου. Προκειμένου να αποτυπωθούν με σαφήνεια τα αποτελέσματα της μελέτης αξιοποιήθηκαν πηγές πρωτογενείς (σειρά συνεντεύξεων) και δευτερογενείς (παλαιότερες συνεντεύξεις, είτε ραδιοφωνικές, είτε άλλες, συγγραφικό, διδακτικό και ερευνητικό έργο, αλλά και φωτογραφικό υλικό, κ.ά.). Τα ευρήματα που προέκυψαν από τη μελέτη και την έρευνα ταξινομήθηκαν με βάση συγκεκριμένες παραμέτρους που αφορούν μεταξύ άλλων τη διδασκαλία, το συγγραφικό έργο, την επαγγελματική πορεία, τη σχέση του παραδοσιακού χορού με τη φυσική αγωγή. Αξίζει να αναφερθεί ότι μέσα από τη βιογραφία ζωής της κ. Β. Τυροβολά διαπιστώθηκε ότι η συνεχής «αναζήτηση» της για νέα επιστημονικά πεδία, για ερευνητική δράση αλλά και για μάθηση οδήγησαν στην ανάπτυξη του γνωστικού αντικειμένου του ελληνικού παραδοσιακού χορού εδραιώνοντας την πανεπιστημιακή διδασκαλία του. Πρόσθετα, αναδείχτηκε η σημαντική συμβολή της κ. Β. Τυροβολά στην εξέλιξη, στη διδασκαλία και στην ανάπτυξη του ελληνικού παραδοσιακού χορού σε πολλά επίπεδα, στο διδακτικό, το ερευνητικό αλλά και το ακαδημαϊκό. Λέξεις κλειδιά: ελληνικός παραδοσιακός χορός, βιογραφία ζωής, Ομότιμη Καθηγήτρια κ. Β. Τυροβολά 6

7 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Τοποθέτηση του προβλήματος Από την ελληνική προϊστορία ακόμα και μέχρι τους ιστορικούς χρόνους, η καταγωγή του χορού θεωρούνταν θεϊκή, καθώς, σύμφωνα με τον Λουκιανό, η Ρέα τον δίδαξε στους Κουρήτες της Κρήτης και τους Κορύβαντες της Φρυγίας, ενώ η Αθηνά πιστεύεται ότι εφηύρε τον πυρρίχιο. «Δεν υπάρχει καμιά τελετουργία», λέει ο Λουκιανός, «που να τελείται χωρίς χορό» (Περί ορχήσεως 15). Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, οι θεοί, οικτίροντας το ανθρώπινο γένος για τους πόνους του, του πρόσφεραν ως ανάπαυλα τις εορτές και του έδωσαν ως συνεορταστές και συγχορευτές τις Μούσες, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο (Νόμοι 653c-d, 665a). Χοροί επίσης συνόδευαν όλα τα σημαντικά περάσματα στον βίο ενός ανθρώπου: το πέρασμα στην εφηβεία, την ενηλικίωση, τον γάμο, ακόμη και τον θάνατο. Η άσκηση στον χορό αποτελούσε πρωταρχικό μέσο διαπαιδαγώγησης των νέων και κύριο τρόπο διαιώνισης των θεσμών της κοινότητας. Η λέξη «χορός», κατά τον Πλάτωνα, συνδέεται με τη «χαρά» (Νόμοι 653e) παρετυμολογία βέβαια, αλλά όχι άσχετη με τον παιγνιώδη και μιμητικό χαρακτήρα που αποδίδει ο Αθηναίος φιλόσοφος στη χορική πράξη. Η χορεία είναι μίμηση τρόπων και από εκεί προέρχεται η τεράστια παιδευτική της αξία (Νόμοι 655d). Δεδομένου δε ότι η πρώτη παιδεία, έργο του Απόλλωνα και των Μουσών, συνδέεται με τη χορεία, ο «αχόρευτος» κατά τον Πλάτωνα μπορεί να θεωρηθεί ταυτόσημος με τον απαίδευτο (Νόμοι 654a) (Ηλιάδης, 2003). Ακόμη και αν κατά τη βυζαντινή εποχή φαίνεται να απώλεσε σε πολύ μεγάλο ποσοστό τον λατρευτικό χαρακτήρα που είχε σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους γεγονός αναπόφευκτο, λόγω της σκληρής πολεμικής που του ασκήθηκε, ο χορός εξακολούθησε να αποτελεί σημαντικό μέρος του κοινωνικού γίγνεσθαι. Μέσα από κείμενα και παραστάσεις σε διάφορες μορφές τέχνης τεκμηριώνεται η παρουσία του χορού σε δημόσια θεάματα αλλά και σε εκδηλώσεις του ιδιωτικού βίου. Παραδόξως, οι βυζαντινοί φαίνεται να χορεύουν ακόμη και σε εορτασμούς και πανηγύρια αφιερωμένα στη μνήμη αγίων ή μαρτύρων, είτε σε γιορτές που τους είχε κληροδοτήσει η ειδωλολατρική αρχαιότητα (Κουκουλές, 1952). 7

8 Στους νεότερους χρόνους, ο παραδοσιακός χορός γεννιέται στις αγροτικές κοινωνίες και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά με την προφορική παράδοση, με βασικότερο χαρακτηριστικό του την ανωνυμία και τη συλλογικότητα (Κουτσούμπα, 2010). Στην Ελλάδα, μετά τη συγκρότηση ελληνικού κράτους, οι νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν σταδιακά στην ελληνική κοινωνία δεν ευνοούσαν τη συνέχιση της χορευτικής παράδοσης. Η συγκέντρωση των περισσότερων Ελλήνων στα μεγάλα αστικά κέντρα δεν ευνοούσε πλέον το τοπικό πανηγύρι και το μικρό χωριό. Οι αστικές συνθήκες επιβάλλουν αλλαγές του τόπου και του χρόνου της συγκέντρωσης των ανθρώπων με κοινή καταγωγή, οι οποίοι, σκορπισμένοι σε συνοικίες και προάστια, αισθάνονται την ανάγκη να σμίξουν κατά καιρούς και να επικοινωνήσουν. Κάποτε στο πανηγύρι του χωριού τους με τους κανόνες και το τυπικό του παλιού καιρού, ο χορός συντηρούσε τους κοινούς μύθους και τη συλλογική μνήμη. Τώρα, οι συναντήσεις προσπαθούν βέβαια να συντηρήσουν τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά πολύ απέχουν από το να αντικαταστήσουν την ουσία και την αισθητική του παλιού πανηγυριού (Κάρδαρης, 2012). Παρ όλα αυτά, από πολύ νωρίς αναγνωρίστηκε η σημασία αυτής της διαχρονίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού και έτσι άρχισε να αποτελεί αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Αρχικά στο πεδίο της λαογραφίας, από τον θεμελιωτή ακόμη της επιστήμης Νικόλαο Πολίτη, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο έστρεψε και το ενδιαφέρον των λογοτεχνών στην εθνική μας παράδοση. Αργότερα η Καλλιρρόη Παρρέν με την ίδρυση του Λυκείου των Ελληνίδων, καθώς και το ελληνικό κράτος με την ίδρυση της Γυμναστικής Ακαδημίας, εντάσσουν τους παραδοσιακούς χορούς στην εκπαίδευση (Κουτσούμπα, 2010, 2012). Μετά την αναστάτωση που προκάλεσαν στην ελληνική κοινωνία οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και ο εμφύλιος, η πλούσια χορευτική μας παράδοση επανήλθε στο προσκήνιο ως αντικείμενο μελέτης από ανθρώπους που εμπλέκονταν με αυτόν με κάποιον τρόπο, όπως χορευτές, χοροδιδασκάλους, ερευνητές κλπ. Εντούτοις, από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διαπιστώθηκε ότι η μελέτη του ελληνικού παραδοσιακού χορού αφορά κατά κύριο λόγο προσεγγίσεις ιστορικές, ανθρωπολογικές, μορφολογικές κ.ά., αλλά όχι τέτοιες που να ασχολούνται με τη βιογραφία ζωής εκείνων των ανθρώπων που υπηρέτησαν τον ελληνικό παραδοσιακό χορό ως χορευτές, δάσκαλοι χορού ή/και ερευνητές. 8

9 Αυτός είναι ο λόγος που η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Μαρία Κουτσούμπα έθεσε τις βάσεις για ένα μεγάλο ερευνητικό σχέδιο που αφορά τη βιογραφία ζωής τεσσάρων σημαντικών ανθρώπων, οι οποίοι έχουν συμβάλει ουσιαστικά και με ποικίλους τρόπους στη μελέτη και την έρευνα του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Πρόκειται για τον ομότιμο καθηγητή της ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ Ηλία Δήμα, την ομότιμη καθηγήτρια της ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ Βασιλική Τυροβολά, την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών Ειρήνη Λουτζάκη και τον καθηγητή Φυσικής Αγωγής Βασίλειο Καρφή. Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, επιλέξαμε την κ. Β. Τυροβολά για να αποτελέσει το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας Σκοπός, σημασία και περιορισμοί της έρευνας Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η αποτύπωση της βιογραφίας ζωής της Ομότιμης Καθηγήτριας της ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ Βασιλικής Τυροβολά ως μίας από τους σημαντικότερους ανθρώπους που ενεπλάκησαν με τη μελέτη και την έρευνα του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Ειδικότερα, η εργασία έχει σκοπό να καταδείξει εκείνα τα στοιχεία της ζωής της κ. Β. Τυροβολά που αφορούν τη δράση της όσον αφορά το γνωστικό αντικείμενο του ελληνικού παραδοσιακού χορού και κατ επέκταση την ανάδειξη του ίδιου του αντικειμένου. Η σημασία της εργασίας αυτής έγκειται και στην κάλυψη του τεράστιου κενού που διαπιστώθηκε από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναφορικά με τις βιογραφίες ζωής σπουδαίων ανθρώπων από τον χώρο της ΣΕΦΑΑ γενικότερα, αλλά και της ειδίκευσης του ελληνικού παραδοσιακού χορού ειδικότερα. Σχετικά με τους περιορισμούς της παρούσας εργασίας, αυτοί αφορούν τη διάρκεια της έρευνας, η οποία πραγματοποιήθηκε από τον Δεκέμβριο του 2016 έως τον Απρίλιο του 2018, καθώς και το γεγονός ότι η ανασκόπηση των ερευνών αφορά μόνο πτυχιακές εργασίες εντός της ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ της περιόδου , χωρίς να περιλαμβάνονται πτυχιακές εργασίες άλλων πανεπιστημίων εντός ή εκτός Ελλάδος Δομή της εργασίας Η εργασία είναι χωρισμένη σε έξι μέρη με στοιχεία τα οποία αλληλοσυμπληρώνονται. Βοηθητικό εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια είναι η αρωγή των πηγών, τόσο των δευτερογενών αλλά κυρίως των προσωπικών συνεντεύξεων με 9

10 την ομότιμη καθηγήτρια Β. Τυροβολά. Το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας με τίτλο «Εισαγωγή» περιλαμβάνει τρία υποκεφάλαια. Αρχικά εισάγει τον αναγνώστη στο τι είναι χορός και τη διάρκειά του στον χρόνο. Γίνεται αναφορά στο πώς επιλέχθηκε ως αντικείμενο μελέτης αυτής της εργασίας η κ. Β. Τυροβολά. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι σκοποί και η σημασία της έρευνας, ενώ καταγράφονται οι περιορισμοί που αντιμετωπίστηκαν. Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας» αρχικά παρουσιάζεται η έννοια του ελληνικού παραδοσιακού χορού και η ένταξή του ως μαθήματος στη Σχολή Ειδικής Γυμναστικής μέχρι τη δημιουργία της Σχολής Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Στη συνέχεια γίνεται μία παρουσίαση των πτυχιακών εργασιών που ολοκληρώθηκαν εντός της ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ από το 2000 έως και το Το επόμενο κεφάλαιο με τίτλο «Μεθοδολογία» αποτελείται από τρία υποκεφάλαια. Εκεί παρουσιάζεται η επιλογή της μεθοδολογικής στρατηγικής που ακολουθήθηκε. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές που χρησιμοποιήθηκαν και τέλος στο πώς αναλύθηκαν τα δεδομένα. Το κεφάλαιο με τίτλο «Ευρήματα» περιλαμβάνει δύο κεφάλαια. Το πρώτο αφορά τις δευτερογενείς πηγές και συγκεκριμένα το αναλυτικό βιογραφικό της κ. Β. Τυροβολά, τις συνεντεύξεις που έχει δώσει, αλλά και φωτογραφικό υλικό. Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελείται από τα ευρήματα των προσωπικών συνεντεύξεων. Ακολουθεί η συζήτηση και τέλος τα συμπεράσματα και οι προτάσεις. 10

11 ΙΙ. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Στο κεφάλαιο αυτό εισάγουμε τις βασικές έννοιες που πραγματεύεται η εργασία, δηλαδή τι είναι χορός και τι είναι παραδοσιακός ελληνικός χορός. Εστιάζουμε στη σημασία της προσωπικής μαρτυρίας και κάνουμε μια αδρομερή παρουσίαση των πτυχιακών εργασιών που έχουν πραγματοποιηθεί κατά το χρονικό διάστημα από το 2000 έως το 2017 στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) στον τομέα της ειδίκευσης «Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός» στη Σχολή Επιστήμης Φυσικής και Αγωγής (ΣΕΦΑΑ). Εξετάζοντας την υπάρχουσα βιβλιογραφία διαπιστώθηκε ότι οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί αναφορικά με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό αντιμετωπίζουν το θέμα είτε από την άποψη της παιδαγωγικής είτε από την άποψη της λαογραφίας, ενώ υπάρχει μόνο μία εργασία που να προσεγγίζει τον ελληνικό παραδοσιακό χορό μέσα από βιογραφία ζωής. Επομένως, θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις έρευνες που σχετίζονται με την παρουσία εργασία σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, καθώς και την πρώτη εργασία που εστίασε στη βιογραφία ζωής ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στον ελληνικό παραδοσιακό χορό Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός Ο χορός είναι φαινόμενο παγκόσμιο και από τους αρχαιότατους χρόνους συνοδεύει ανθρώπους διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών και έχει διαφορετικούς κώδικες επικοινωνίας που συνδέονται με τον τόπο και τον χώρο (Κουτσούμπα, 2003). Είναι τρόπος επικοινωνίας που δεν περιέχει τον προφορικό λόγο αλλά έχει συναίσθημα και δύναμη, καθώς με τα κινησιολογικά και χορογραφικά στοιχεία του μπορεί να μεταφέρει μια ιστορία, να διδάξει, να εκφράσει αλλά και να μεταδώσει αισθήσεις τόσο στους συμμετέχοντες όσο και στο κοινό (Λαμπροπούλου, 1986). Ο χορός αποτελεί βασικό εκφραστικό μέσο εκδήλωσης των κυρίαρχων κοινωνικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών των ανθρώπινων κοινωνιών. Πρόκειται για μια βιωματική εμπειρία, με την οποία ο άνθρωπος, με εργαλείο το σώμα του, εκφράζει τα συναισθήματά του, μέσα από μια σειρά πολιτισμικά καθορισμένων χορευτικών μοτίβων. Το άτομο, με τη συναίνεση στην υιοθέτηση των καθορισμένων αυτών μοτίβων, εντάσσεται στους κόλπους ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού συστήματος, δέχεται την ταυτότητα του πολιτισμικού αυτού χώρου και 11

12 εκπέμπει σύμβολα που το καθιστούν οργανικό του μέλος. Έτσι, το φυσικό ανθρώπινο σώμα μετατρέπεται σε κοινωνικό σώμα που εκφράζει μια συγκεκριμένη κοινωνική θέση και μια συγκεκριμένη οπτική, μέσα στο πλαίσιο ενός κοινωνικού περιβάλλοντος. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας της χορευτικής πράξης ισχύει τόσο για τις παραδοσιακές όσο και για τις σύγχρονες κοινωνίες. Μόνο που στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χορός εξέφραζε τη συλλογική πολιτισμική ταυτότητα των παραδοσιακών κοινοτήτων, ενώ στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον ο χορός εξατομικεύεται και αποτελεί έκφραση της ταυτότητας μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων (Λυκεσάς, 2002). Στην Ελλάδα, από το 1893 και ύστερα, ο παραδοσιακός χορός αποτελεί μάθημα στη Σχολή Ειδικής Γυμναστικής. Το 1914, εντάσσεται στη διδακτέα ύλη στα σχολεία ως μέρος του μαθήματος φυσικής αγωγής και το 1932 είναι πλέον αντικείμενο διδασκαλίας στη Γυμναστική Ακαδημία (με τριετή φοίτηση), η οποία το 1939 έγινε η Εθνική Ακαδημία Σωματικής Αγωγής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Κρατική Σχολή Χορού ιδρύθηκε το 1972, ενώ το 1983 ψηφίστηκε ο νόμος για τις Ανώτατες Επαγγελματικές Σχολές Χορού με συγκεκριμένη διδακτέα ύλη και πρόγραμμα. Το 1989 η ΕΑΣΑ γίνεται Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Κουτσούμπα, 2010) και το 2013 μετονομάζεται σε Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΣΕΦΑΑ, 2018) (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Χρονολόγιο ιστορίας του ΣΕΦΑΑ (Πηγή: Λειτουργεί (ανεπίσημα) η πρώτη Σχολή Γυμναστικής. Η διάρκεια φοίτησης ήταν σαράντα μέρες υπό την εποπτεία του Ιωάννη Φωκιανού και με εκπαιδευτή τον οπλοδιδάσκαλο Νικόλαο Πύργο Ιδρύεται στην Αθήνα η «Σχολή Γυμναστών» 1918 Καταργείται η «Σχολή Γυμναστών» και ιδρύεται το «Διδασκαλείο Γυμναστικής» 1932 Ιδρύεται η «Γυμναστική Ακαδημία» ως ΑΕΙ Καταργείται η «Γυμναστική Ακαδημία» και στη θέση της ιδρύεται 12

13 γυμναστική σχολή «Εθνική Ακαδημία Σωματικής Αγωγής» (ΕΑΣΑ) με έδρα τη Δάφνη Αττικής Με νόμο πλαίσιο 1268/1982 ιδρύονται στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης τα Τμήματα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΤΕΦΑΑ) Το ΤΕΦΑΑ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών έγινε Σχολή (ΣΕΦΑΑ) Όπως όλοι οι παραδοσιακοί χοροί, έτσι και ο ελληνικός παραδοσιακός χορός δεν μπορεί να ιδωθεί χωρίς να ληφθούν υπόψη ο τόπος, οι πολιτικοί, κοινωνικοί, οικονομικοί και πολιτιστικοί παράγοντες, αλλά και τα χαρακτηριστικά της εποχής. Η μελέτη και η έρευνά του ως αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο είναι πρόσφατη (Κουτσούμπα, 2003). Παρά το γεγονός ότι ο χορός έχει εξεταστεί από κοινωνιολογική, ανθρωπολογική, ιστορική και αισθητική οπτική, είναι σπάνια η προσέγγιση μέσω μιας βιογραφίας ζωής με την προσωπική μαρτυρία στην έρευνα. Παρ όλα αυτά, όπως θα δούμε παρακάτω, έχει καταγραφεί ήδη μια τέτοια μελέτη Ανασκόπηση ερευνών σε επίπεδο πτυχιακών εργασιών ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ Οι πτυχιακές εργασίες που έχουν διεξαχθεί σχετικά με το θέμα της παρούσας μελέτης παρουσιάζονται παρακάτω χρονολογικά και εν συντομία. Οι έρευνες αυτές ολοκληρώθηκαν κατά το διάστημα από το 2005 έως σήμερα στο πλαίσιο της Ειδίκευσης «Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός» στη Σχολή Επιστήμης Φυσικής και Αγωγής (ΣΕΦΑΑ) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ). Από την ανασκόπηση αυτών, διαπιστώθηκε ότι αυτές που σχετίζονται με την παρούσα εργασία είναι λίγες και αφορούν είτε σε πτυχιακές στις οποίες περιλαμβάνεται κάποια συνέντευξη της κ. Β. Τυροβολά (Αλωνιστιώτη & Καμολίκη, 2006) είτε αποτελούν βιογραφίες ζωής όπως το εγχείρημα της παρούσας εργασίας (Κανέρη, 2017). Συγκεκριμένα οι εργασίες που σχετίζονται άμεσα με το θέμα είναι οι ακόλουθες: 13

14 Η πορεία του ελληνικού παραδοσιακού χορού στο πλαίσιο της Φυσικής Αγωγής από το 1909 έως σήμερα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι Ε. Αλωνιστιώτη και Μ. Καμολίκη το 2006 ασχολούνται με τη διδασκαλία του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Η έρευνά τους αφορά το διάστημα από το 1909 έως το 2006 και παρουσιάζουν την εξέλιξη της διδασκαλίας αλλά και τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και στους τρόπους διδασκαλίας του χορού. Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός μέσα από τη βιογραφία ζωής του καθηγητή Φυσικής Αγωγής Βασίλη Καρφή. Το 2017 για πρώτη φορά γίνεται η καταγραφή μιας βιογραφίας ζωής από τη Σ. Κανέρη. Συγκεκριμένα, παρουσιάστηκε η ιστορία του ελληνικού παραδοσιακού χορού σε δύο επίπεδα, στο θεωρητικό και το πρακτικό, μέσω της βιογραφίας του καθηγητή Φυσικής Αγωγής Βασίλη Καρφή, ενός από τους πιο ενεργούς και σημαντικούς ανθρώπους του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Ειδικότερα, η εργασία στόχευε στον προσδιορισμό των στοιχείων εκείνων που συνέβαλαν στη δράση ενός εμπλεκόμενου με το αντικείμενο του ελληνικού παραδοσιακού χορού και τα οποία αναπόφευκτα προσδιόριζαν και τον ίδιο τον ελληνικό παραδοσιακό χορό. 14

15 ΙΙΙ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1. Μεθοδολογική στρατηγική Στην παρούσα μελέτη επιλέχθηκε η ποιοτική έρευνα, καθώς σκοπός της είναι να «ανακαλύψει υποκείμενα νοήματα και μοτίβα σχέσεων» χωρίς να χρειάζεται να υπάρχουν αριθμητικά δεδομένα (Babbie, 2011:785). Καθώς πρόκειται για μια βιογραφική έρευνα, εντάσσεται στις ευέλικτες στρατηγικές έρευνας (Robson, 2007) ή αλλιώς στο πεδίο της ποιοτικού τύπου κοινωνικής έρευνας. Επειδή λοιπόν το θέμα της εργασίας αφορά τη βιογραφία ζωής ενός ανθρώπου, το εργαλείο της συνέντευξης θεωρήθηκε το πλέον κατάλληλο. Σύμφωνα με τη Mason (2003), μπορούν να παραχθούν δεδομένα μέσω μιας διαδραστικής επικοινωνίας με τους ανθρώπους, να ακουστούν όσα έχουν να πουν και εν συνεχεία αυτά να οργανωθούν, να ταξινομηθούν και με τον αναστοχασμό να αξιοποιηθούν στη μελέτη. Σχετικά με τη διαδικασία σύνταξης της συνέντευξης, θεωρήθηκε ότι η «γνώση και τα αντικειμενικά στοιχεία είναι παράγωγα διάδρασης και συναφή προς το πλαίσιο και τις συνθήκες γένεσής τους» (Mason, 2003:92). Η συνέντευξη επιτρέπει στον συνεντευξιαζόμενο να εκφραστεί με δικά του λόγια και να εκθέσει μια κατάσταση από τη δική του οπτική, η οποία μπορεί να μην είναι πάντα αντικειμενική, αλλά αιχμαλωτίζει πολλές υποκειμενικές αλήθειες (Kvale, 1996). Σύμφωνα με την Kvale (1996), οι τύποι των ερωτήσεων που χρησιμοποιούνται σε συνεντεύξεις με σκοπό την εξαγωγή αποτελεσμάτων που θα αξιοποιηθούν στην έρευνα είναι: εισαγωγικές, ανατροφοδότησης, διερευνητικές, εξειδικευμένες, άμεσες, πλάγιες, δομικές και ερμηνευτικές. Ενδιάμεσα στις ερωτήσεις μπορεί να υπάρχουν στιγμές σιωπής που δημιουργούν μια συνθήκη εξοικείωσης με τον συνεντευξιαζόμενο, αλλά ταυτόχρονα του επιτρέπουν να σπάσει αυτή τη σιωπή παρέχοντας σημαντικές πληροφορίες. Για αυτούς τους λόγους, οι ερωτήσεις της συνέντευξης που χρησιμοποιήσαμε είναι ημιδομημένες και ευέλικτες. Πρόκειται για ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, ώστε να δοθεί στην ερωτηθείσα η δυνατότητα να εκφραστεί ελεύθερα και να αφηγηθεί την πορεία της ζωής της που σχετίζεται με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό. Το σκεπτικό σύνταξης των ερωτήσεων κυμάνθηκε σε δυο άξονες. Ο πρώτος είναι η γνωριμία με την κ. Β. Τυροβολά και η περιγραφή της πορείας της μέχρι σήμερα και ο δεύτερος αφορά τον ελληνικό παραδοσιακό χορό. 15

16 3.2. Πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές Για την ορθότερη διεξαγωγή συμπερασμάτων μέσω της έρευνας αξιοποιήθηκαν τόσο δευτερογενείς όσο και πρωτογενείς πηγές. Οι δευτερογενείς αφορούν κυρίως σε συνεντεύξεις, έρευνες, βιβλιογραφική επισκόπηση για παρόμοιες βιογραφίες ζωής, άρθρα και σχετικοί διαδικτυακοί τόποι. Οι πρωτογενείς πηγές που χρησιμοποιήθηκαν είναι δυο συνεντεύξεις με την κ. Β. Τυροβολά. Για τη διαδικασία των συνεντεύξεων συντάχθηκαν οι ερωτήσεις που ήταν κυρίως ανοιχτού τύπου Συλλογή, κωδικοποίηση και ανάλυση δεδομένων Διεξάχθηκαν δύο συνεντεύξεις η πρώτη πραγματοποιήθηκε στο γραφείο της κ. Β. Τυροβολά και συγκεκριμένα η πρώτη στις και η δεύτερη στον ίδιο χώρο στις Η πρώτη συνέντευξη ήταν ημιδομημένη και οι ερωτήσεις αφορούσαν συγκεκριμένες κατηγορίες. Η δεύτερη ήταν συμπληρωματική της πρώτης καθώς χρειάστηκαν κάποια επιπλέον στοιχεία. Συγκεκριμένα, η κ. Β. Τυροβολά απάντησε σε ερωτήσεις που αφορούσαν το πως ασχολήθηκε με τον χορό, τις σπουδές της και τα πρώτα μουσικά ακούσματα. Στη συνέχεια, αναφέρθηκαν τα γεγονότα που καθόρισαν την πορεία της. Ρωτήθηκε για τη διδασκαλία καθώς αποτελεί σημαντικό κομμάτι της επαγγελματικής της ζωής, αλλά και για το πώς εμπνεύστηκε για να γράψει τις μονογραφίες της. Οι ερωτήσεις που ακολούθησαν αφορούν στον παραδοσιακό χορό και τη σχέση του με τη Φυσική Αγωγή. Η βιογραφουμένη αναφέρθηκε στις χορευτικές παραστάσεις και στα στοιχεία που τις συνοδεύουν. Τέλος, η κ. Β. Τυροβολά περιγράφει τα χαρακτηριστικά του «καλού» χοροδιδασκάλου. Μετά την ολοκλήρωση των συνεντεύξεων ακολούθησε η απομαγνητοφώνησή αυτών, καθώς και η συλλογή του αρχειακού υλικού. Επιπλέον, τη βιβλιογραφική ανασκόπηση διαδέχθηκε η ανάλυση του περιεχομένου, η οποία έγινε με τη μέθοδο της ποιοτικής έρευνας, καθώς πρόκειται για έναν «ρευστό, ευέλικτο τρόπο προσέγγισης που επιτρέπει την ανάδειξη απρόσμενων θεμάτων και πτυχών των κοινωνικών φαινομένων» (Κυριαζή, 2011:52). 16

17 ΙV. ΕΥΡΗΜΑΤΑ Αν θέλεις κάτι πάρα πολύ δεν υπάρχει περίπτωση να μην το κάνεις, μόνο αν πεθάνεις, τότε δεν θα το κάνεις. (Τυροβολά Β., συνέντευξη 2016) 4.1. Δευτερογενείς πηγές Στη συνέχεια παρουσιάζονται πληροφορίες που συλλέχθηκαν από δευτερογενείς πηγές και αφορούν την κ. Β. Τυροβολά. Συγκεκριμένα, μέσα από το αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα καταγράφεται το διδακτικό της έργο, η ακαδημαϊκή δραστηριότητα, το δημοσιευμένο και διοικητικό έργο αλλά και η κοινωνική της δράση. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μία συνέντευξη της κ. Β. Τυροβολά στο περιοδικό Χορεύω και ακολουθεί το ιστορικό φωτογραφικό υλικό Αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα της Β. Τυροβολά Η κ. Β. Τυροβολά του Κωνσταντίνου γεννήθηκε στην Αθήνα το Σπούδασε μουσική και πιάνο στο Ελληνικό Ωδείο και αποφοίτησε από τη Σχολή Μωραΐτη το Την ίδια χρονιά έδωσε και πέτυχε στις εισαγωγικές εξετάσεις της Εθνικής Ακαδημίας Σωματικής Αγωγής. Πήρε το πτυχίο της το 1969 και η ισοτιμία του πτυχίου με το πτυχίο των Τμημάτων Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού πραγματοποιήθηκε στις Καθώς αναζητούσε τη σφαιρική γνώση σε σχέση με το γνωστικό αντικείμενο των ελληνικών χορών που δίδασκε στο ΤΕΦΑΑ του Πανεπιστημίου Αθηνών (1983), παρακολούθησε ως ακροάτρια μαθήματα λαογραφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το ακαδημαϊκό έτος Τον Φεβρουάριο του 1987 έγινε δεκτή μετά από προφορικές και γραπτές εξετάσεις στον Τομέα Εθνομουσικολογίας-Θεατρολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και ολοκλήρωσε το 1989 τον Α και Β κύκλο Μεταπτυχιακών Σπουδών. Υποστήριξε τη διδακτορική διατριβή της με θέμα «Ο χορός στα τρία στην Ελλάδα. Δομική-Μορφολογική και Τυπολογική 17

18 Προσέγγιση» το Η επταμελής επιτροπή ενέκρινε τη διδακτορική παμψηφεί με άριστα. Με σκοπό την εκμάθηση του σημειογραφικού συστήματος Laban, έγινε δεκτή το 1988 στο Elementary Labanotation Course του Dance National Bureau της Νέας Υόρκης και παρακολούθησε ετήσιο κύκλο σπουδών. Το πολύχρονο διδακτικό της έργο είναι πολύπλευρο και έχει ως εξής: Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση ( ) Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ( ) Τριτοβάθμια Εκπαίδευση: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Γυμναστικής και Χορού ( ). α) Αποσπασμένη Καθηγήτρια από Μ.Ε. ( ) β) Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό ( ) γ) Λέκτορας (1998 έως 2003) δ) Επίκουρος Καθηγήτρια ( ) ε) Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ( ). στ) Καθηγήτρια ( ) Φιλοσοφική Σχολή: Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Θεατρολογίας- Εθνομουσικολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης ( ) α) Σύμβαση εργασίας με Π.Δ. 407/1980 ( Εαρινό Εξάμηνο) β) Σύμβαση εργασίας με Π.Δ. 407/1980 ( Εαρινό Εξάμηνο). Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (2003 έως σήμερα) Κατεύθυνση Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών. Συνεργαζόμενο Εκπαιδευτικό Προσωπικό (ΣΕΠ) - σύμβουλος καθηγήτρια στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο στα παρακάτω πεδία ( ): Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση Θεματική Ενότητα: ΤΕΧΝΕΣ ΙΙ:Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Εργαστήριο «Βιοφυσικό Περιβάλλον: Νευροεπιστήμες και Μάθηση» 18

19 Συνεργαζόμενο Μέλος ΔΕΠ του Εργαστηρίου «Βιοφυσικό Περιβάλλον: Νευροεπιστήμες και Μάθηση». Παιδαγωγικό Τμήμα, Τομέας Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Αθηνών ( Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών ( ). Πολιτιστικοί Σύλλογοι με αντικείμενο διδασκαλίας τον Ελληνικό Παραδοσιακό Χορό ( ). Σεμινάρια Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού ( ). Στο πλαίσιο της πολύχρονης αυτής διδακτικής εμπειρίας, ειδικά στο ακαδημαϊκό πλαίσιο, η κ. Β. Τυροβολά δίδαξε μια σειρά από μαθήματα έχοντας μια πολυεπίπεδη ακαδημαϊκή δραστηριότητα ως ακολούθως: Διδακτική Εμπειρία Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός Ειδικότητα Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού Μορφολογία του Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού Ανάλυση και Κριτική του Χορού Ειδικά Θέματα Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού Διδακτική του Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού Ελληνική Παραδοσιακή Μουσική και Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός Καθοδήγηση Πτυχιακών Εργασιών (Ειδικότητα Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού) Διδασκαλία στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο). Καθοδήγηση μεταπτυχιακών εργασιών (επιβλέπουσα καθηγήτρια ΠΜΣ «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών). Καθοδήγηση μεταπτυχιακών εργασιών (μέλος τριμελών συμβουλευτικών και εξεταστικών επιτροπών - ΠΜΣ «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών). 19

20 Καθοδήγηση διδακτορικών διατριβών (μέλος τριμελών συμβουλευτικών επιτροπών και επταμελών εξεταστικών επιτροπών). Καθοδήγηση διδακτορικών διατριβών (επιβλέπουσα καθηγήτρια - ΠΜΣ «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών). Ερευνητικά Επιστημονικά πεδία Δομική και μορφολογική ανάλυση του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Ανάλυση της κίνησης - Ανάλυση του χορού. Διδακτική του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Ρυθμολογία του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Χορός, τελετουργία και συμβολισμός. Αισθητική του χορού. Ανάλυση και κριτική του χορού. Χορός, τέχνη, πολιτισμός και κοινωνικές/ανθρωπιστικές επιστήμες. Χορός και εκπαίδευση. Επιστημονικές Συνεργασίες Λύκειο Ελληνίδων Αθηνών. Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο. Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργαστήριο «Βιοφυσικό Περιβάλλον: Νευροεπιστήμες και Μάθηση». Παιδαγωγικό Τμήμα, Τομέας Επιστημών της Αγωγής, ΕΚΠΑ CID-UNESCO (Ελληνικό Τμήμα - Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου»). Επίβλεψη πτυχιακών εργασιών Επιβλέπουσα καθηγήτρια σε πολλές πτυχιακές εργασίες φοιτητών και φοιτητριών του τμήματος, με αντικείμενο τον ελληνικό παραδοσιακό χορό (35). Επίβλεψη μεταπτυχιακών διατριβών μέλος συμβουλευτικών και εξεταστικών επιτροπών 20

21 Επιβλέπουσα καθηγήτρια σε επτά μεταπτυχιακές διατριβές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του τμήματος. Μέλος σε τρεις τριμελείς συμβουλευτικές και τρεις εξεταστικές επιτροπές μεταπτυχιακών διατριβών του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» του τμήματος. Επίβλεψη διδακτορικών διατριβών μέλος συμβουλευτικών και εξεταστικών επιτροπών Τέσσερις διδακτορικές διατριβές ως επιβλέπουσα καθηγήτρια. Όλες έχουν ολοκληρωθεί και υποστηριχθεί δημόσια. Τρεις διδακτορικές διατριβές ως μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής. Πέντε διδακτορικές διατριβές ως μέλος της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής. Συμμετοχή σε συμβούλια, επιτροπές και ομάδες εργασίας (ενδεικτικά) Μέλος επιτροπών εργασιών του τμήματος (1986 έως 2014). Μέλος επιτροπών εργασιών του ΥΠΕΠΘ σε θέματα ελληνικού παραδοσιακού χορού. Μέλος πανελληνίων κριτικών επιτροπών καλλιτεχνικών αγώνων του ΥΠΕΠΘ. Μέλος της επιτροπής για την εξέταση του αιτήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας σχετικά με την οργάνωση και την έδρα του Τμήματος Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Μέλος της επιτροπής μετεγγραφών, αναγνώρισης μαθημάτων και κατάταξης πτυχιούχων ΑΕΙ, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών. Αναπληρωματικό μέλος της Επιτροπής Μεταπτυχιακών Σπουδών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (2001). Πρόγραμμα ΕΠΕΑΕΚ: Ιδρυματικό Έργο «Πρακτική Άσκηση Φοιτητών», ΥΠΕΠΘ/Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΤΕΦΑΑ Αθηνών - Αναπληρώτρια Επιστημονική Υπεύθυνος ( ). Ερευνητικά Προγράμματα 1. Τυροβολά, Β. (επιστημονική υπεύθυνη) 21

22 «Περιθώριο και πολιτισμική ταυτότητα Οι παράλληλοι δρόμοι του ελληνικού ρεμπέτικου και του ανδαλουσιανού φλαμένκο». Ερευνητικό πρόγραμμα «Καποδίστριας». Επιτροπή Ερευνών, ΕΚΠΑ, Τυροβολά, Β. (επιστημονική υπεύθυνη) «Λαϊκός χορός και πολιτισμική ταυτότητα στα Βαλκάνια. Επιδράσεις και πολιτισμικές διασταυρώσεις στη χορευτική λαϊκή παράδοση της Ελλάδας και των Βαλκανίων. Η περίπτωση του χορού χασάπικο». Ερευνητικό πρόγραμμα «Καποδίστριας». Επιτροπή Ερευνών, ΕΚΠΑ, Τυροβολά, Β. (επιστημονική υπεύθυνη) «Χοροί και τραγούδια συλλογικής μνήμης και κοινωνικής ταυτότητας. Η περίπτωση των προσφύγων Ποντίων του δυτικού και ανατολικού Πόντου».Ερευνητικό πρόγραμμα «Καποδίστριας». Επιτροπή Ερευνών, ΕΚΠΑ, Τυροβολά, Β. (επιστημονική υπεύθυνη) «Χοροί και τραγούδια αυτογνωσίας και αυτοπαρουσίασης. Η περίπτωση των προσφυγών από το Ρέις Ντερέ και τα Αλάτσατα της Μ. Ασίας». Ερευνητικό πρόγραμμα «Καποδίστριας». Επιτροπή Ερευνών, ΕΚΠΑ, Μέλος Επιστημονικών Ενώσεων, Οργανισμών, Εταιρειών Μέλος της International Organization of Folk Art. Μέλος του International Council for Traditional Music. Μέλος του Modern Greek Studies Association Μέλος της Πολιτιστικής Eταιρείας ΠΑΝΟΡΑΜΑ. Μέλος Συλλόγου Φίλων Μουσείου Λαϊκών Οργάνων. Μέλος Συλλόγου Φίλων Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Ελλάδας. Μέλος της Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρείας Χορού (ΕΛΕΠΕΧ). Μέλος της Ένωσης Εκπαιδευτικών Μουσικής Αγωγής A /θμιας Εκπαίδευσης (ΕΕΜΑΠΕ). Μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης για την Προώθηση των Γυναικών στον Αθλητισμό (ΠΕΠΓΑΣ). Μέλος του International Dance Council CID (ME706201). 22

23 Μέλος Επιστημονικών Επιτροπών α) Πανελλήνιων και διεθνών συνεδρίων (ενδεικτικά) 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ποντιακών Συλλόγων για την Εθνική Αυτογνωσία (Οκτώβριος 1997). 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Λαϊκού Πολιτισμού, Σέρρες (Οκτώβριος 2000). 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Λαϊκού Πολιτισμού, Σέρρες (Οκτώβριος 2002). 20th World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Οκτώβριος 2006). 21th World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2007). 1st European Congress on Dance Research, Cappadocia-ÜRGÜP (Μάιος 2007). 21st World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2008). 22nd World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2008). 23rd World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2009). 24th World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2010). 31th World Congress on Dance Research, CID-UNESCO (Ιούλιος 2011). β) Επιστημονικών περιοδικών Ηλεκτρονικό Περιοδικό Επιστήμη του Χορού, ELEPEX ( Ηλεκτρονικό Περιοδικό Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή και τον Αθλητισμό ( Επιστημονικό Περιοδικό Γυναίκα και Άθληση (ISSN ). Ηλεκτρονικό περιοδικό Κινησιολογία: Ανθρωπιστική Κατεύθυνση». TEΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών ( Επιστημονικό Περιοδικό Αθλητική Ιστορία και Φιλοσοφία. γ) Πανεπιστημιακών συγγραμμάτων - ΕΑΠ Αξιολογήτρια και κριτική αναγνώστρια θεματικών ενοτήτων των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων (εκπαιδευτικού υλικού) του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στη Θεματική Ενότητα «Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού» ( ): Τόμος Ε': 2.1. και Τόμος Δ':

24 Το δημοσιευμένο έργο της κ. Β. Τυροβολά είναι επίσης πολυδιάστατο και πλούσιο. Απαρτίζεται ειδικότερα από: Διδακτορική Διατριβή Τυροβολά, Β. (1994). Ο Χορός «στα τρία» στην Ελλάδα. Δομική-Μορφολογική και Τυπολογική Προσέγγιση. Δημοσιευμένη Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών (σελ. 604). Συλλογικά Συγγράμματα - Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δραγούμης Μ., Λέκκας Δ. & Τυροβολά Β. (2003). «Αστικολαϊκά μουσικά είδη στη νεότερη Ελλάδα - Θεωρητικές όψεις της ελληνικής αστικολαϊκής μουσικής», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Γ': Ελληνική μουσική πράξη: Λαϊκή παράδοση - Νεότεροι χρόνοι, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. & Μ. Δραγούμης (2003). «Το ρεμπέτικο τραγούδι και το κοινωνικό του πλαίσιο», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Γ': Ελληνική μουσική πράξη: Λαϊκή παράδοση - Νεότεροι χρόνοι, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Μορφολογική προσέγγιση στο χορό: Βασικές έννοιες και μεθοδολογία», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Δ': Θεωρία χορού - Ελληνική χορευτική πράξη: Αρχαίοι και μέσοι χρόνοι, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Βυζαντινός χορός: Γενικά θέματα», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Δ': Θεωρία χορού - Ελληνική χορευτική πράξη: Αρχαίοι και μέσοι χρόνοι, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Η χορευτική πράξη στο Βυζάντιο», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Δ': Θεωρία χορού - Ελληνική χορευτική πράξη: Αρχαίοι και μέσοι χρόνοι, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Εκφραστικές και μορφικές διαστάσεις του λαϊκού παραδοσιακού χορού», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, 24

25 τ. Ε': Ελληνική χορευτική πράξη: Παραδοσιακός και σύγχρονος χορός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Εθνογραφική παρουσίαση του ελληνικού παραδοσιακού χορού», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Ε': Ελληνική χορευτική πράξη: Παραδοσιακός και σύγχρονος χορός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Ελληνικοί αστικολαϊκοί χοροί», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, τ. Ε': Ελληνική χορευτική πράξη: Παραδοσιακός και σύγχρονος χορός, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ ). Τυροβολά, Β. (2003). «Μορφολογική προσέγγιση και φορμαλισμός», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, Παράλληλα Κείμενα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα (σσ. 1-14). Η κ. Τυροβολά σε συνεργασία με την κ. Κουτσούμπα έχει μεταφράσει και επιμεληθεί το παρακάτω ξενόγλωσσο βιβλίο: Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, M. (2007). Ανάλυση του χορού. Θεωρία και πράξη, Μετάφραση και επιμέλεια του συγγράμματος της J. Adshead et al. (1988), Dance Analysis. Theory and Practice, London: Dance Books. Εισαγωγή, Β.Κ. Τυροβολά & Μ.Ι. Κουτσούμπα. Επίμετρο Β.Κ. Τυροβολά. «Για την Ελλάδα», Ιατρ. Εκδ. Πασχαλίδης, Αθήνα (σ. 286). Το πολύχρονο και σημαντικό συγγραφικό της έργο περιλαμβάνει μονογραφίες, συγγράμματα και δοκίμια και παρουσιάζεται ακολούθως: Τυροβολά, Β. (1992). Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χορευτικοί ρυθμοί. Αθήνα: Gutenberg (σελ. 200). 25

26 Το βιβλίο αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης και επισήμανσης των ρυθμικών ποικιλιών και πολυπλοκοτήτων που παρατηρούνται στην ελληνική λαϊκή μουσικοχορευτική παράδοση. Η θεματολογία του, που βασίζεται σε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, καθώς και σε πληροφορίες και παρατηρήσεις που προέρχονται από επιτόπιες έρευνες, αναφέρεται στην έννοια και τον ορισμό του ρυθμού, στην αμεσότητά του, ως βασικού συστατικού με τη μουσική και το χορό, στη σύνδεσή του με προγενέστερους μετρικούς τύπους της αρχαιότητας, καθώς και στην καθοριστική σημασία του για την απόδοση και ερμηνεία της μουσικοχορευτικής φόρμας. Επιχειρείται η παράθεση μερικών βασικών και ενδεικτικών ρυθμικών και μετρικών στοιχείων, που μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση της ρυθμικής ταυτότητας της Ελλάδας καθώς και της κάθε ελληνικής περιοχής όπως παρουσιάζεται σήμερα. Στοχεύει στην πληρέστερη κατανόηση του ελληνικού χορού, αφού για τον ελληνικό χορό, ο ρυθμός ως βασικό συστατικό της μελωδίας και της κίνησης, είναι η μορφοποιός δύναμη που αισθητοποιεί το μουσικό χορευτικό αποτέλεσμα (από το αναλυτικό βιογραφικό της κας Τυροβολά). Τυροβολά, Β. (2001). Ο ελληνικός χορός. Μία διαφορετική προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg (σελ. 604). Στόχος του βιβλίου είναι να θέσει τις βάσεις μιας προβληματικής που μπορεί να στηρίξει μια δομική-μορφολογική και τυπολογική προσέγγιση της χορευτικής μορφής. Πρόκειται για μία προσέγγιση με σχετική αυτοτέλεια, της οποίας το δομικό πρότυπο είναι γραμμικό. Μέσω αυτής επιδιώκεται η αποκάλυψη και κωδικοποίηση των αφανών, επιφανειακά δομών που διέπουν τις χορευτικές συνθέσεις (δομικός τύπος/κανόνας, πρότυπο, νόρμα) δηλαδή η αποκάλυψη των ουσιαστικών και ειδικών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της φύσης των χορών και της δομής τους. Η μελέτη αυτή, ως μία ξεχωριστή αναζήτηση στο προβλήματα του ελληνικού χορού 26

27 στην Ελλάδα, βασίζεται στο συνδυασμό επιστημονικών τρόπων έρευνας και τεχνικών ανάλυσης που προέρχονται από τον χώρο των επιστημών της Κοινωνικής ανθρωπολογίας, της λογοτεχνίας, της χορολογίας, της μουσικολογίας, της δομικής γλωσσολογίας και της τυπολογίας. Συνοπτικά η καινοτομία έγκειται σε τέσσερα σημεία: α. προσεγγίζει το πρόβλημα με βάση την «εκ των έσω» ανάλυση της μορφής, β. στηρίζεται άμεσα στην έννοια του τύπου ή προτύπου και τον χρησιμοποιεί ως βασική μονάδα διαίρεσης του μελετώμενου χορευτικού υλικού και της ταξινόμησής του γ. προτείνει μία διαφορετική μέθοδο ανάλυσης και προσέγγισης του χορευτικού ύφους με βάση τις μεταβλητές και σταθερές ιδιότητες της δομής και της μορφής των χορών και δ. μεταφέρει και εφαρμόζει για πρώτη φορά στην έρευνα της χορολογικής επιστήμης στοιχεία από το μοντέλο ανάλυσης αφηγηματικού λόγου του V. Propp (από το αναλυτικό βιογραφικό της κας Τυροβολά). Τυροβολά, Β. (2002). Λαϊκός πολιτισμός και κοινωνική εξέλιξη. Το παράδειγμα του χορού «Τσιφτ(ε)τέλι». Αθήνα: Artwork. (σελ. 140). Στο βιβλίο εξετάζεται ο χορός «τσιφτε-τέλι», αντιμετωπιζόμενος ως δημιουργική λαϊκή δραστηριότητα, η οποία αποτυπώνει συμπεριφορές και προσδιορίζει πεδία δράσης, όχι μόνο με σκοπό τη χρησιμοποίηση του ως δείκτη της συνέχειας του παρελθόντος, αλλά πάνω από όλα με στόχο τη συγκρότηση μιας δεδομένης στάσης ζωής. Και αυτό γιατί ο χορός «τσιφτε-τέλι» ενταγμένος στα πλαίσια του πολιτισμού (λαϊκού, αστικολαϊκού, βιομηχανικού, μεταβιομηχανικού) όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη ενέργεια, εμπεριέχει σχέσεις και διαδράσεις, οι οποίες δεν συνιστούν κάτι το παγιωμένο, αλλά αντίθετα μία αέναη διαδικασία. Τέλος, από την παράθεση των δεδομένων διαπιστώνεται πως όσο είμαστε λαός με δική μας ιστορίας, δικής 27

28 μας γλώσσα, δικές μας συνήθειες, παραδόσεις και πολιτισμό, οι άνθρωποι που χορεύουν θα χορεύουν βαθύτατα ελληνικά, χωρίς να έχει σημασία αν χορεύουν τσάμικο, μπαϊαντούσκα, τικφέσκινο, σέρβικο ή τσιφτε-τέλι, αδιάφορο αν οι μελωδίες είναι γραμμένες σε κλίμακες μινόρε ή ματζόρε ή το ποιητικό τους περιεχόμενο μιλά για εθνικούς ήρωες ή της μελαχρινής το νάζι (από το αναλυτικό βιογραφικό της κας Τυροβολά). Τυροβολά, Β. (2012). Πυθαγόρεια φιλοσοφική παράδοση, Μυστικισμός και χορός. Αθήνα: Β.Κ. Τυροβολά (ISBN ), (σελ. 230). «Κάποια στιγμή όταν πια είχα μπει στα βαθιά της μορφολογίας και τα είχα περάσει και στη διδασκαλία άρχισαν να μου δημιουργούνται ερωτήματα σε σχέση με τα γεωμετρικά σχήματα που συναντάμε σε όλο το εύρος του χορού και με βάση τους αριθμούς, το 1, 2, 3, 4. Και έλεγα, μα δεν μπορεί να είναι τυχαίο, δηλαδή δεν μπορεί όλο το πλέγμα αυτό με πολύ ελάχιστες εξαιρέσεις, δηλαδή 2%, το 98% να βαδίζει πάνω στα αρχέτυπα του 1, 2, 3, 4. Ψάχνοντας για να βρω τι συμβαίνει με το 1, 2, 3, 4 σε επίπεδο πια καθαρά μαθηματικό, η έρευνα σε οδηγεί στον Πυθαγόρα. Θυμήθηκα τον καθηγητή μου που με είχε βάλει στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Δηλαδή πώς όλα συνδέθηκαν με τη φιλοσοφία του Πλάτωνα, ιδιαίτερα με το έργο του Πλάτωνα με τον Τίμαιο. Οπότε στη συνέχεια έψαξα να βρω τη σχέση των αριθμών που συναντάμε στον παραδοσιακό χορό σε σχέση με την πυθαγόρεια φιλοσοφία. Ψάχνοντας τη σχέση των αριθμών, βγήκαν εκατοντάδες χιλιάδες πράγματα στην επιφάνεια, τα οποία από μόνα τους συνδέθηκαν είτε με την πλατωνική είτε με την πυθαγόρεια φιλοσοφία» (Τυροβολά, 2016). Τυροβολά, Β. (2010). «Φορμαλισμός και μορφολογία. Η εννοιολογική οπτική και η μεθοδολογική χρήση τους στην προσέγγιση και την ανάλυση της μορφής του χορού». Στο Η. Δήμας, Β. Τυροβολά και Μ. Κουτσούμπα (επιμ). Ελληνικός παραδοσιακός χορός. Θεωρήσεις για το λόγο, τη γραφή και τη διδασκαλία του. Αθήνα, σσ Ο βασικός στόχος του βιβλίου είναι η υπογράμμιση του ρόλου των πολλαπλών προσεγγίσεων του χορού και ιδιαίτερα του ελληνικού παραδοσιακού χορού, ως βασικών μεθοδολογικών αρχών της παιδαγωγικής σκέψης και πράξης σε ένα κόσμο 28

29 πλουραλιστικό, αλλά και αντιφατικό. Είναι κοινός τόπος ότι η πραγματικότητα δεν είναι ενιαία ούτε έχει ουσιοκρατικό χαρακτήρα. Αντίθετα, κατασκευάζεται και ερμηνεύεται γεγονός που σημαίνει ότι στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας πρέπει να εκφράζεται αυτός ο πλουραλισμός των απόψεων. Η έννοια και η πράξη των ποικίλων προσεγγίσεων του χορού καθώς και της διεπιστημονικότητας ανήκουν στις βασικές διαστάσεις του κοινωνικού και παιδαγωγικού ρόλου ενός πανεπιστημιακού Τμήματος και συγκεκριμένα του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η βασική αξίωση στην προσφορά της γνώσης σχετικά με το χορό και ιδιαίτερα, με τον παραδοσιακό χορό μέσα από συγκεκριμένα κείμενα συνιστά το βασικό μεθοδολογικό πλαίσιο της προώθησης μίας ανοικτής μη δογματικής σκέψης (από την εισαγωγή της κας Τυροβολά στο βιβλίο). Τυροβολά, Β. (2010). «Τέχνη και αισθητική. Η αισθητική και η τέχνη του χορού». Στο Η. Δήμας, Β. Τυροβολά και Μ. Κουτσούμπα (επιμ.). Ελληνικός παραδοσιακός χορός. Θεωρήσεις για το λόγο, τη γραφή και τη διδασκαλία του. Αθήνα (ISBN ), σσ Ο βασικός στόχος του βιβλίου είναι η υπογράμμιση του ρόλου των πολλαπλών προσεγγίσεων του χορού και ιδιαίτερα του ελληνικού παραδοσιακού χορού, ως βασικών μεθοδολογικών αρχών της παιδαγωγικής σκέψης και πράξης σε ένα κόσμο πλουραλιστικό, αλλά και αντιφατικό. Είναι κοινός τόπος ότι η πραγματικότητα δεν είναι ενιαία ούτε έχει ουσιοκρατικό χαρακτήρα. Αντίθετα, κατασκευάζεται και ερμηνεύεται γεγονός που σημαίνει ότι στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας πρέπει να εκφράζεται αυτός ο πλουραλισμός των απόψεων. Η έννοια και η πράξη των ποικίλων προσεγγίσεων του χορού καθώς και της διεπιστημονικότητας ανήκουν στις βασικές διαστάσεις του κοινωνικού και παιδαγωγικού ρόλου ενός πανεπιστημιακού Τμήματος και συγκεκριμένα του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η βασική αξίωση στην 29

30 προσφορά της γνώσης σχετικά με το χορό και ιδιαίτερα, με τον παραδοσιακό χορό μέσα από συγκεκριμένα κείμενα συνιστά το βασικό μεθοδολογικό πλαίσιο της προώθησης μίας ανοικτής μη δογματικής σκέψης (από την εισαγωγή της κας Τυροβολά στο βιβλίο). Τυροβολά, Β. (2013). Χορολογικά Θέματα Β'. Περί Χορού... Για μία επιστημονική τεκμηρίωση του χορού: Θέσεις, αντιθέσεις και συνθέσεις. Αθήνα: Β.Κ. Τυροβολά (ISBN ), (σελ. 486). Ο σκοπός του βιβλίου είναι η ανάδειξη και κριτική αποτίμηση των διαφόρων ρευμάτων, τάσεων και θεωριών που χαρακτήρισαν τις επιστημονικές αναζητήσεις για το χορό κατά τον 20 ο αιώνα και συνέτειναν στη σύσταση του επιστημονικού υπόβαθρου και στην επιστημονική του τεκμηρίωση, καθιστώντας τον αυτόνομο αντικείμενο του επιστητού. Ειδικότερα, μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης και με άξονα τη χεγκελιανή διαλεκτική αρχή της εξέλιξης των τριών σταδίων, αυτών της θέσης, της αντίθεσης και της σύνθεσης, ως προς την ταξινόμηση και την παρουσίαση των δεδομένων, σκιαγραφείται η διαδρομή του χορού κατά την εξελικτική του μετάβαση από την εμπειρική γνώση στην επιστημονική του τεκμηρίωση. Βασικός στόχος είναι διεξαγωγή γόνιμου διαλόγου χωρίς αυτός να εμπλέκεται ή να εγκλωβίζεται σε ανούσιες πολεμικές (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Τυροβολά, Β. (2013). Χορολογικά Θέματα Α'. Περί Χορού... Επτά υποθέσεις εργασίας για την επιστήμη, την τέχνη και τη μορφή του χορού. Αθήνα: Β.Κ. Τυροβολά (ISBN ), (σελ. 650). Η μορφή αποτελεί σημείο αναφοράς στενά συνυφασμένο με τη σύγχρονη κοινωνία, ε η και 20 ου αιώνα με τόσο άμεσο τρόπο ώστε είναι αδύνατον να αμφισβητηθεί ο ρόλος της στη διαμόρφωσή τους. Παράλληλα «συνέχει» και την ιστορία του χορού 30

31 όπου με δεδομένη τη σημασία της, η μορφή εκλαμβάνεται άλλοτε ως αυτονόητη και καθόλου προβληματική και άλλοτε ως πρόβλημα καθαυτό όπου η ενασχόληση με αυτήν αποκηρύσσεται ως αισθητισμός ή φορμαλισμός, δηλαδή ως μη ενέχουσα «επιστημονικότητα». Στις ποικίλες αναφορές για τη μορφή του το φορμαλισμό πολλά λέγονται ή δεν λέγονται καθόλου, γεγονός που φέρεται ως αποτέλεσμα της οπτικής των μελετητών με βάση τις φιλοσοφικές, επιστημονικές και ιδεολογικές τους καταβολές ή ορίζουσες. Σε αυτές τις σχετικές ή απόλυτες σιωπές απευθύνεται αυτό το βιβλίο, του αντικείμενο συζήτησης είναι η μορφή και ειδικότερα η μορφή του χορού, ενταγμένη στο πλαίσιο της φιλοσοφικής θεωρίας του φορμαλισμού, της φορμαλιστικής αισθητικής, του δομισμού, του μεταδομισμού, του γλωσσολογικού φορμαλισμού και τη δομο-μορφολογίας (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Στη διδακτική της πορεία η κ. Β. Τυροβολά έχει συμμετάσχει στη συγγραφή Πανεπιστημιακών και διδακτικών σημειώσεων αλλά και εγχειριδίων ως ακολούθως: Ζωγράφου, Μ. & Τυροβολά Β. (1987). Εθνοχορολογία. Σημειώσεις για το μάθημα «Εθνογραφία του χορού». Αθήνα: ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σσ ). Τυροβολά, Β. (1988). Ο ελληνικός χορός. Σημειώσεις για το μάθημα επιλογής «Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί», εκδ. ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα (σσ ). Τυροβολά, Β, (1988). Στοιχεία ελληνικής δημοτικής μουσικής. Σημειώσεις για το μάθημα επιλογής «Παραδοσιακοί χοροί». Αθήνα: ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σσ ). Ζωγράφου, Μ. & Τυροβολά Β. (1991). Αρχαία και Νέα Ελλάδα. Ειδική έκδοση συνοδευτικού εγχειριδίου της έκθεσης «Χοροί με αντικείμενα στην αρχαία και νεότερη Ελλάδα», Σύλλογος Διάδοση Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής, Αθήνα (σσ. 1-16). 31

32 Τυροβολά, Β. (1991). Σημειώσεις για το μάθημα της ειδικότητας του ελληνικού παραδοσιακού χορού: 1) Γενική θεματολογία 2) Ειδική θεματολογία σχετικά με τη νησιωτική Ελλάδα και τη Μ. Ασία (Χερσ. Ερυθραίας, Καππαδοκία), Αθήνα. Δήμας Η., Ζωγράφου, Μ. & Τυροβολά, Β. (1992). Εθνογραφία του χορού. Σημειώσεις για το μάθημα «Εθνογραφία χορού». Αθήνα: ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σσ ). Τυροβολά, Β. (1995). Σημειώσεις για το σεμινάριο επιμόρφωσης καθηγητών Φυσικής Αγωγής: 1) Γενική θεματολογία 2) Ειδική θεματολογία με έμφαση σε μορφολογικές αναλύσεις. Οι πολλές και σημαντικές δημοσιεύσεις της κ. Β. Τυροβολά σε Επιστημονικά Περιοδικά με κριτές είναι πολυπληθείς και παρουσιάζονται παρακάτω: Τυροβολά, Β. (1990). «Ο χορός ως δρώμενο στη λαϊκή λατρεία των Φαράσων της Καππαδοκίας». Λόγος και Πράξη, 40, σσ Τυροβολά, Β. (1988/89). «Ο χορός και οι χορευτές μέσα από τις επιστολές του Αντιοχέα Σοφιστή Λιβάνιου». Λόγος και Πράξη, 37, σσ Τυροβολά, Β. (1989). «O παραδοσιακός χορός ως μέσο αισθητικής αγωγής». Λόγος και Πράξη, 39, σσ Τυροβολά, Β. (1991). «Πληροφορίες για τη μουσική από έμμεσες πηγές. Οι μουσικές αναφορές στο Φιλόστρατο». Λόγος και Πράξη, τ. 41, σσ Τυροβολά, Β. (1999). «Η έννoια τoυ αυτοσχεδιασμoύ στην ελληνική λαϊκή δημιoυργία». Στo Κ. Σαχινίδης (επιμ). Παραδοσιακός χορός και λαϊκή δημιουργία. Αθήνα: Παπαζήσης, σσ Τυροβολά, Β. (1999). «Τα ελληνικά χορευτικά σχήματα. Από τη μυθολογία στο συμβολισμό. Μια πρώτη προσέγγιση». Μανδραγόρας, τ , σσ Τυροβολά, Β. (2007). «Σαμανισμός, διονυσιασμός, ορφισμός και πυθαγορισμός. Οι αθέατες όψεις της μουσικο-χορευτικής έκστασης». Επιστήμη του Χορού - ELEPEX, 1. ( ), σσ Τυροβολά, Β. Ι. Καρεπίδης & Δ. Κάρδαρης (2007). «Ποντιακοί χοροί. Παρελθόν και παρόν. Δομική-μορφολογική και τυπολογική προσέγγιση». 32

33 Aναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον Αθλητισμό, τóμος 5/2/2007 (ISSN: ), σσ Τυροβολά Β. & Μ. Ι. Κουτσούμπα, (2006).»Μορφολογική μέθοδος διδασκαλίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού: Το παράδειγμα των ποντιακών χορών», Μουσική σε Πρώτη Βαθμίδα, ΕΕΜΑΠΕ, τ.1. (ISSN: Χ), σσ Λυκεσάς, Γ. & Β. Τυροβολά, Β. (2007). «Η θέση του παραδοσιακού χορού στα αναλυτικά προγράμματα της δημοτικής εκπαίδευσης και η εφαρμογή τους στην πράξη». Μουσικοπαιδαγωγικά, τ. 5, σσ Tyrovola, V.K. (2008). «Influences and cultural crosses in the dance tradition between Greece and the Balkans. The Case of 'Hasapiko' Dance», Studia Choreologica, vol. X/2008, σσ Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ. & Ταμπάκη, Α. (2008). «Η δομικομορφολογική και τυπολογική ανάλυση στη μελέτη του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Το παράδειγμα των μοτίβων των χορών "στα δύο" και "στα τρία" στους χορούς της Κρήτης». Επιστήμη του Χορού, ΕΛΕΠΕΧ, 2 ( ISSN , σσ Tyrovola, V., Likesas, G., Koutsouba, M. & Macha, D. (2008). «Aesthetic perception and dance. The case of the urbanized zeibekiko dance». Physical Training. (htpp://ejmas.com/pt/), ISSN , σσ Δανιά, Α., Κουτσούμπα, Μ., Χατζηχαριστός, Δ. & Τυροβολά, Β. (2009). «Η έρευνα για την κατασκευή οργάνων αξιολόγησης της χορευτικής επίδοσης. Ανασκοπική μελέτη». Αναζητήσεις στην Φυσική Αγωγή και τον Αθλητισμό, 7(2), ISSN , σσ Τυροβολά, Β. (2009). «Μελωδία, ρυθμός και χορός. Μια διαφορετική μεθοδολογική πρόταση προσέγγισης του χορευτικού ύφους». Επιστήμη του Χορού, ΕΛΕΠΕΧ 3, ( ISSN , σσ Καρλής, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Οι ιεροί και κοσμικοί χοροί στο πλαίσιο του εθίμου Γιανίτσαροι και Μπούλες στη Νάουσα Μακεδονίας». Άθληση και Κοινωνία, 49, σσ

34 Lykesas, G., Koutsouba, M. & Tyrovola, V. (2009). «Creativity as an approach and teaching method of Greek traditional dance in secondary education». Studies in Physical Culture & Tourism, XVI/2, σσ Τυροβολά, Β. (2009). «Ορχηστική παράδοση. Η χορευτική παράδοση στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου». Στο Μουσικός χάρτης του ελληνισμού. Μουσική από το βορειοανατολικό Αιγαίο. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, σσ Λυκεσάς, Γ. & Τυροβολά, Β. (2009). «Ο χορός στη μεταπολεμική Ελλάδα. Ιστορικές-κοινωνικές προεκτάσεις και συνιστώσες». Αθλητική Ιστορία και Φιλοσοφία, τ. 3. Θεσσαλονίκη, σσ Τυροβολά, Β. (2009/2010). «Ζεϊμπέκικος χορός, έμφυλη ταυτότητα και κώδικας ηθικής. Η τιμή και η ντροπή ως δυαδικό σχήμα αναπαράστασης της ρεμπέτικης κοινωνίας». Γυναίκα και Άθληση, VII, σσ Charitonidis, Ch. & Tyrovola, V. (2010). «Dance and gender identity. The tsift(e)teli dance in Farassa, Kappadocia». Analele Universitatii Dunarea de Yos, din Galati-Fascicula XV: Educatie Fizica si Managementin Sport, Romania, σσ Lykesas, G., Koutsouba, M. & Tyrovola, V. (2010). «Comparison of teacher and child-centred methods of teaching Greek traditional dance in elementary education». International Journal of Physical Education, XLVII(3), σσ Τυροβολά, Β. (2010). «Μουσικοχορευτικός ρυθμός, αυτοέκφραση και αισθητική αγωγή. Προϋποθέσεις και μέθοδοι δημιουργίας της καλλιτεχνικής χορογραφικής σύνθεσης και του αυτοσχεδιασμού». Στο Μ. Αργυρίου (επιμ.). Μουσική παιδαγωγική στον 21ο αιώνα. Προκλήσεις, προβλήματα και προοπτικές. Τόμος Β. Αθήνα: ΕΕΜΑΠΕ ( σσ Dania, A., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2010). «Proposal for a new method for teaching fundamental motor skills». Social & Behavioral Sciences, 2, (WCES-2010), available at (Elsevier), σσ Φιλιππίδου, Ε.Φ., Κουτσούμπα, Μ.Ι. & Τυροβολά, Β.Κ. (2010). «Ταυτότητες και ετερότητες στο δρώμενο του 'Μπέη' στη Νέα Βύσσα Έβρου». Εθνολογία, 14/ , σσ

35 Dania, A., Hatziharistos, D., Koutsouba, M. & Tyrovola, V. (2011). «The use of technology in movement and dance education: Recent practices and future perspectives». Social & Behavioral Sciences 15, (WCES-2011), available at (Elsevier), σσ Τυροβολά, Κ.Β. (2012). «Πρωτοπορία, R. von Laban και Monte Veritas: Οι αθέατες πλευρές της δημιουργίας του εκφραστικού-δημιουργικού χορού. Κοινωνικο-ιστορική προσέγγιση». Κινησιολογία: Ανθρωπιστική Κατεύθυνση. ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, σσ ( Νιώρα, Ν., Λουτζάκη, Ρ. Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2011). «Ερευνητικοί προσανατολισμοί στη θεωρία της επιτέλεσης. Ανασκοπική μελέτη». Αναζητήσεις στην Φυσική Αγωγή και τον Αθλητισμό, τ. 9/3, σσ ( Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Χορός και συμβολισμός στο γαμήλιο δρώμενο του κ να στην κοινότητα της Νέας Βύσσας Έβρου". Κινησιολογία, 5, σσ Κατσιώνης, Ι., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2012). «Χορός και εκσυγχρονισμός: Το χορευτικό δρώμενο της μπούλας στο Βυζίκι Αρκαδίας». Κινησιολογία, 5, σσ Καρφής, Β., Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ. & Ζιάκα, Μ. (2012). «Παραδοσιακά στερεότυπα και δημιουργικότητα: Η περίπτωση του χορού Μπαϊτούσκα». Κινησιολογία, 5, σσ Δανιά, Α., Χατζηχαριστός, Δ., Ζουνχιά, Κ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Έλεγχος εγκυρότητας και αξιοπιστίας του Spatial Kinesthetic Awareness Test: Προκαταρκτική μελέτη". Κινησιολογία, 5, σσ Μπουλάμαντη, Στ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2012). «Εθιμικές πρακτικές, συλλογική μνήμη και πολιτισμική ταυτότητα. Το έθιμο Μόστρας στα Θυμιανά Χίου». 21ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Δημοκρίτειο Παν/μιο Θράκης, σσ [ Λυκεσάς, Γ. & Τυροβολά, Β. (2011/2012). «Η συμβολή του ελληνικού παραδοσιακού χορού στην προαγωγή χαρακτηριστικών προσωπικότητας και κοινωνικής συμπεριφοράς των γυναικών». Γυναίκα και Άθληση, VIIΙ, σσ

36 Dania, A., Tyrovola, V., Κoutsouba, M. & Hatziharistos, D. (2012). «Labankido : The evaluation of a multimedia tool designed for the teaching of basic skills and concepts in dance education». The International Journal of Sport and Society, 3(3), Διαθέσιμο στο pub.191/prod.156. Dania, A., Vagenas, G. & Tyrovola, V. (2013). «Typological classifications of Greek dance forms according to the type of choros sta tria : A non-parametric and non-linear canonical correlation analysis of 122 Greek folk dances». Acta Ethnographica. Academiae Scienciarum Hungraricae. Budapest: Academiai Kiadό. Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2013). «Διαπλέκοντας το χορό, το δρώμενο και την ταυτότητα. Ο χορός στο δρώμενο του κ να ως σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας στην περιοχή του Έβρου». Επιστήμη του Χορού, 6, σσ Διαθέσιμο στο: Dania, Α., Hatziharistos, D. Κoutsouba, M. & Tyrovola, V. (2014). «Validity and reliability of scores from a dance assessment instrument: Its application on Greek folk dance». Στο L.Y. Overby & B. Lepczyk (eds.). Dance Current Selected Research. 8, Λυκεσάς Γ., Κουτσούμπα Μ., Γκιόσος Ι. & Τυροβολά Β. (2013/2014). «Η αποτελεσματικότητα ενός προγράμματος θεατρικού παιχνιδιού στη διαδικασία μάθησης του ελληνικού παραδοσιακού χορού σε μαθήτριες δημοτικού σχολείου». Γυναίκα & Άθληση, 9, Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2014). «Συνθέσεις και ανασυνθέσεις του τρισυπόστατου του χορού Μπουνάρτζια ή Παϊτούσκα των Γκαγκαβούζηδων της Οινόης Έβρου». Ethnologhia on line, 5, Διαθέσιμο στο: Δανιά, Α, Κουτσούμπα, Μ., Χατζηχαριστός, Δ. & Τυροβολά, Β. (2015). «Διασφαλίζοντας την αξιοπιστία της παρατήρησης στο πλαίσιο της αξιολόγησης της χορευτικής επίδοσης». Κινησιολογία (αφιερωματικό τεύχος), [αναδημοσίευση από το: Place and role of physical educators in promot- 36

37 ing an active lifestyle: Social, educational and practical perspectives, Proceedings of the Congress of the International Association of Physical Education in Higher Education (AIESEP) (2011)]. Dania, A., Κoutsouba, M. & Tyrovola, V. (2015). «The ability of using symbols and its contribution to dance learning: The Laban notation system». Choros International Dance Journal, 4, Διαθέσιμο στο: Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2016). «Χορός και έμφυλη ταυτότητα: Ο χορός ως σύμβολο και πεδίο ανάγνωσης των έμφυλων σχέσεων. Ανασκοπική μελέτη». Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή και τον Αθλητισμό, 14(2), Διαθέσιμο στο: article/view/188/236. Gratsiouni, D., Koutsouba, M., Venetsanou, F. & Tyrovola, V. (2016). «Learning and digital environment of dance. The case of Greek traditional dance in YouTube». European Journal of Open, Distance & E-learning- EURODL, 19(2), Διαθέσιμο στο: Gratsiouni_et_al.pdf. Dimopoulos, K., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2017a). «The end of a custom: A social necessity or a lust for modernisation? The case of Sergiani in Megala Kalyvia (Trikala, Greece)». Mediterranean Journal of Social Sciences-MJSS, 8(6), Διαθέσιμο στο view/10108/9740. Dania, A., Tyrovola, V., & Κoutsouba, M. (2017). «From symbols to movement: LANTD, the design and implementation of a Laban notation-based method for teaching dance». Research in Dance Education, 18(1), Διαθέσιμο στο: Δανιά, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2017). «Προς μια παιδαγωγική του χορού στην εκπαίδευση μαθητών σχολικής ηλικίας». Choros International Dance Journal, 6, Διαθέσιμο στο: choros6/7_choros_6_dania_koutsouba_tyrovola.pdf. Dimopoulos, K., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2017b). «Social structures and semantic implications in dance: the sergiani custom in the village of 37

38 Megala Kalivia (Trikala)». Mediterranean Journal of Social Sciences-MJSS, 8(4), Διαθέσιμο στο: / Lykesas, G., Dania, A., Koutsouba, M., Nikolaki, E. & Tyrovola, V. (2017). «The effectiveness of a music and movement program for traditional dance teaching on primary school students intrinsic motivation and self - reported patterns of lesson participation». Mediterranean Journal of Social Sciences, 8(1), Διαθέσιμο στο: view/9685/9324. Παρακάτω παρουσιάζονται οι δημοσιεύσεις με πλήρες κείμενο σε Πρακτικά Διεθνών Συνεδρίων με κριτές: Τυροβολά, Β. (1992). «Ο προσδιορισμός της μετασχηματισμένης φόρμας του ικαριώτικου χορού με βάση τη μορφολογική μέθοδο». Πρακτικά ΣΤ Διεθνούς Συνεδρίου ΔΟΛΤ, Αθήνα, σσ Τυροβολά, Β. (1992). «Επιβιώσεις αρχαϊκών δοξασιών στα ελληνικά χορευτικά δρώμενα. Η περίπτωση του δίπατου χορού», Αναδημοσίευση, επιστημονικό περιοδικό Εκπαιδευτικά, τ , και Πρακτικά Ε Διεθνούς Συνεδρίου ΔΟΛΤ, Αθήνα 1991, σσ Tyrovola, V. (1994). «The procedure of evolution of the dynamics of the popular urban culture. The case of zebekiko dance. Proceedings from the 17th Symposium of the ICTM, Study Group of Ethnochoreology, Naplion, σσ Τυροβολά, Β. (1994). «Η τελετουργία στο χορό. Η περίπτωση του χορού τάιτάι». Πρακτικά Α' Συνεδρίου για την Καρδίτσα και την Περιοχή της, Καρδίτσα, σσ ). Τυροβολά, Β. (2000). «Λαϊκός πολιτισμός και κοινωνική εξέλιξη. Το παράδειγμα του χορού τσιφτε-τέλι». Στο Π. Πανοπούλου (επιμ.). Η διαχρονική εξέλιξη του παραδοσιακού χορού στην Ελλάδα, Σέρρες (σσ ). Τυροβολά, Β. (2004). «Αντιλήψεις περί αισθητικής. Δύο τεχνικά-αναλυτικά παραδείγματα για το χορό». Στο Π. Πανοπούλου (επιμ). Μελωδία-Λόγος- Κίνηση. Σέρρες: Δήμος Σερρών (σσ ). 38

39 Koutsoumba M. & V. Tyrovola (2003). «Α complementery existance: A rational for the teaching of Greek folk dance in the departments of Physical Education and Sport Sciences in Greece». Proceedings of II Congresso Mundial de Ciencias de la Actividad Fisica y el Deporte Universitad de Granade, Granáda, Νοέμβριος 2003 (ISBN ), σσ Τυροβολά, Β. (2006). «Πυθαγόρεια φιλοσοφία, μυστικισμός και χορός. Η χρήση της πυθαγόρειας αριθμοσοφίας και αριθμολογίας στους εκστατικούςτελετουργικούς χορούς». Στο Π. Πανοπούλου (επιμ). Πολιτισμικές ταυτότητες στα Βαλκάνια, Σέρρες: Δήμος Σερρών, 2006, (σσ ). Tyrovola, V. (2006). «The signification of dance. Critical assessment of relative methodological orientations in dance research at 20th century». Promotion of Diversity. Proceedings of 20th World Congress on Dance Research, CID-UNESCO, Οκτώβριος 2006 (ISBN: ), σσ Τυροβολά, Β., Μ.Ι. Κουτσούμπα & Α. Ταμπάκη (2006). «Χοροτροπικά σχήματα και αντιμεταθετικά δομήματα στην κρητική χορευτική παράδοση». Promotion of Diversity. Proceedings of 20th World Congress on Dance Research. CID-UNESCO (ISBN: ), σσ Φιλιππίδου, Ε.Φ., Τυροβολά Β.Κ. & Μ.Ι. Κουτσούμπα (2006). «Οι χορευτικές μορφές της Νέας Βύσσας στο χώρο και το χρόνο». Promotion of Diversity, Proceedings of 20th World Congress on Dance Research, CID- UNESCO (ISBN: ), σσ Tyrovola, V. (2007). «The role of dance in the 'Bacchae' of Euripides. From the structural report to the fantastic entanglement. A first approach». Conferinta Stiintifica Internationala, Editura Academica, Galati, Romania (σσ ). Φιλιππίδου, Ε., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2007). «Γενιές, χορός και μετασχηματισμός. Συνδυάζοντας το δομικό με το γενεαολογικό χρόνο στη Νέα Βύσσα Έβρου». 21 st World Congress on Dance Research. Αθήνα, σσ Τυροβολά, Β. (2007). «Χορευτικά δομικά σχήματα και αρχέτυπα στο μεσογειακό χώρο. O αναστενάρικος "αγίτικος" χορός. Δομική-μορφολογική προσέγγιση». Dancers Without Frontiers. Proceedings of the 21 th World Congress on Dance Research, C.I.D (cd-rom) σσ

40 Tyrovola, V.K. & M.I. Koutsoumba (2007). «Choreology and dance. From the act of dance to the scientific theory. Critical observations». Buletin Stiintific, Seria: Educatie Fizica si Sport, Editura Universitatii din Pitesti, v.ιι/11/1 (ISSN ), σσ Δημόπουλος, Κ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Η φιλοσοφική έρευνα στη μελέτη του χορού. Η επίδραση των αρχαίων ελληνικών δυαρχικών φιλοσοφικών θεωριών στη μεταγενέστερη αντιμετώπιση και θεωρητική ανάπτυξη του χορού». Proceedings of the 22 nd World Congress on Dance Research, CID, Αθήνα, σσ Σκαφίδα, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Αποτιμώντας τη χρήση του σημειογραφικού συστήματος του Laban στην Ελλάδα και το εξωτερικό: Μια πρώτη προσέγγιση». Proceedings of the 22 nd World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom), ISBN: , σσ Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Βίωση και αναβίωση της παράδοσης. Το πέρασμα του χορού από τη συμπαράσταση στην αναπαράσταση στον Πεντάλοφο του Έβρου». Proceedings of the 22 nd World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom) ISBN: , σσ Dimopoulos, Κ., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2009). The end of a ritual or the beginning of new social structures? The case of Bright Tuesday in the community of Lazarina, Karditsa, Thessaly». Proceedings of the 23 rd World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom), σσ Michelli, M., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2009). «The religious factor in the composition of the musical-dancing identity of Patmos». Proceedings of the 23 rd World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom), σσ Dania, A., Koutsouba, M., Hatziharistos, D. & Tyrovola, V. (2010). «Establishing observer reliability in the context of dance performance assessment». Proceedings of the Congress of the International Association of Physical Education in Higher Education-AIESEP (Cd rom), σσ Tyrovola, V. & Ch. Charitonidis (2010). «The dance tsift(e)-teli in Greek communities of Cappadocia». Proceedings of the 26 th Word Congress on Dance Research, CID, Riga, Latvia, σσ

41 Tyrovola, V. (2010). «Pythagorean arithmosophy, mysticism and dance. The pythagorean symbolism of Ennead and Decad in the whirling dance of the Mevlevi of Islam». Proceedings of the 26 th Word Congress on Dance Research, CID, Riga, Latvia, (Cd-rom), σσ Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Ανατέμνοντας το χορό: Δομή, μορφή και τύπος στο γαμήλιο δρώμενο του κ να». Rapprochement of Cultures. Proceedings of the 31 st World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom), σσ Γρατσιούνη, Δ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Χορός και σωματική υγεία ατόμων τρίτης ηλικίας. Ανασκοπική μελέτη». Rapprochement of Cultures. Proceedings of the 31 st World Congress on Dance Research, CID (Cd-rom), σσ Dania, A., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2013). «Proposal for a method for teaching dance skills». Exploring Dimensions: The Practical and Theoretical Applications of Kinetography Laban. Labanotation Motif and Laban-Based Studies and Research. Proceedings of the 27 th Biennial Conference of International Council of Kinetography Laban/Labanotation (ICKL). Budapest, pp Διαθέσιμο στο: Παναγή, Ζ., Κουτσούμπα, Μ., Καρφής, Β. & Τυροβολά, Β. (2013). «Οι τογιαλίδικοι ποντιακοί χοροί στην Ελλάδα και την Τουρκία σήμερα». Proceedings of the 35 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-24). Διαθέσιμο στο: 1. Dania, A., Tyrovola, V., & Koutsouba, M. (2013). «Laban theory of movement analysis: A new methodological application of the Laban theory of movement analysis in Greek traditional dance education». Proceedings of the 35 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-18). Διαθέσιμο στο: 1. Φούντζουλας, Γ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2013). «Τοπικές παραδόσεις και αναπαραστάσεις. Το χορευτικό δρώμενο 'γαϊτανάκι' στις κοινότητες Ανάληψη Θέρμου και Νεοχώρι Ναυπακτίας Αιτωλοακαρνανίας 41

42 κατά το χρονικό διάστημα ». Proceedings of the 35 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-24). Διαθέσιμο: Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2013). «Το ιερό και το κοσμικό. Η διάκρισή τους στις επιτελεστικές διαδικασίες και χορευτικές πρακτικές στην κοινότητα της Κρανιάς Καρδίτσας». Proceedings of the 35 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-4). Διαθέσιμο στο: Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2013). «Διαπλέκοντας το χορό, το δρώμενο και την ταυτότητα. Ο χορός στο δρώμενο του κ να ως σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας στην περιοχή του Έβρου». Επιστήμη του Χορού, 6, Διαθέσιμο: Δανιά, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2013). «Labankido : μία τεχνολογική εφαρμογή για την εξ αποστάσεως διδασκαλία του ελληνικού παραδοσιακού χορού». Στο Α. Λιοναράκης (επιμ.), Learning Methodologies, Proceedings of the 7 th International Conference on Open and Distance Learning (τόμος 3, μέρος Α, σελ ). Αθήνα: Ελληνικό Δίκτυο Ανοικτής & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Διαθέσιμο στο index.php/openedu/article/view/613/602. Gratsiouni, D., Koutsouba, M., Venetsanou, F. & Tyrovola, V. (2016). «Learning and digital environment of dance. The case of Greek traditional dance in YouTube». European Journal of Open, Distance & E-learning- EURODL, 19(2), Διαθέσιμο στο: Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ., Δημόπουλος, Κ. & Τυροβολά, Β. (2016). «Μετασχηματίζοντας τον λόγο, μετασχηματίζοντας τον χορό: Η περίπτωση του δρωμένου Ντιβάνι στην Καλλιθέα Βοιωτίας». Proceedings of the 44 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-27). Διαθέσιμο στο: 42

43 Μπουζιούρης, Δ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2016). «Ελληνικός παραδοσιακός χορός και αναρχισμός. Μια φιλοσοσφική προσέγγιση». Proceedings of the 44 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-13). Διαθέσιμο στο: Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2016). «Χορός και τοπικές ιδιαιτερότητες. Η περίπτωση του χορού Καραγκούνα στη κοινότητα της Μαγούλας Καρδίτσας». Proceedings of the 44 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-17). Διαθέσιμο στο: Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2015). «Το χορευτικό δρώμενο του Ντεβέ γκιουνιού (καμήλα) και οι ταυτοτικές συνιστώσες του στην περιοχή της Ορεστιάδας του Έβρου». Proceedings of the 40 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-35). Διαθέσιμο στο: cdr/athens2015/cloud/congress_projects_of_participants/ms.%20eleni%20fil ipidou_greece/. Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2015). «Ο αέναος κύκλος του χορού: η περίπτωση του Μαζωχτού και Απολυτού χορού στο Νεοχώρι Ναυπακτίας του νομού Αιτωλοακαρνανίας στην Ελλάδα». Proceedings of the 40 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-23). Διαθέσιμο στο: Mr.%20Giorgos%20Fountzoulas_GREECE/. Ούτση-Δημητριάδη, Χ.Ζ., Κουτσούμπα, Μ., Καρφής, Β., & Τυροβολά, Β. (2015). «Οι πτυχιακές εργασίες της ειδίκευσης Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός του ΤΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Αρχειακή έρευνα». Proceedings of the 40 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-34). Διαθέσιμο στο: Ms.%20Hilda%20Dimitriadi%20Outsi_GREECE/. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2015). «Η χορευτική επιτέλεση στην κινηματογραφική εθνογραφία. Ο ρόλος του χορού στην ταινία 43

44 Το χώμα βάφτηκε κόκκινο». Proceedings of the 40 th World Congress on Dance Research (σελ. 1-11). Διαθέσιμο στο: Mr.%20Konstantinos%20Dmopoulos_GREECE/ Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2016). «Χορός και τοπικές ιδιαιτερότητες. Η περίπτωση του χορού Καραγκούνα στη κοινότητα της Μαγούλας Καρδίτσας». Proceedings of the 44th World Congress on Dance Research (σελ. 1-17). Διαθέσιμο στο: Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ., Νικολάκη, Ε. & Τυροβολά, Β. (2017). «Μετασχηματισμός και αρβανίτικη ταυτότητα: ο χορός Καγκέλι στην Καλλιθέα Βοιωτίας». Proceedings of the 50 h World Congress on Dance Research (σελ. 1-27). Διαθέσιμο στο: project/15178_mr.%20georgios%20fountzoulas/ Φούντζουλας_CID_2017.pdf. Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ., Δημόπουλος, Κ. & Τυροβολά, Β. (2016). «Μετασχηματίζοντας τον λόγο, μετασχηματίζοντας τον χορό: Η περίπτωση του δρωμένου Ντιβάνι στην Καλλιθέα Βοιωτίας». Proceedings of the 44th World Congress on Dance Research (σελ. 1-27). Διαθέσιμο στο: Πρόσθετα, η κ. Β. Τυροβολά έχει παρουσιάσει ποικίλες δημοσιεύσεις που σχετίζονται με το έργο της και τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα σε Πρακτικά Ελληνικών και Διεθνών Συνεδρίων με κριτές, υπό μορφή περιλήψεων και έχουν ως ακολούθως: Τυροβολά, Β. (1992). «Η μετρική δομή. Βασικός συντελεστής της ερμηνευτικής απόδοσης της χορευτικής φόρμας. Η περίπτωση του χορού 'στα τρία'». Α' Επιστημονικό Συνέδριο ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (Αθήνα). Tyrovola, V. (1992). «The procedure of evolution of the dynamics of the popular urban culture. The case of zebekiko dance», 17th Symposium of the ICTM, Study Group of Ethnochoreology (Naplion). 44

45 Τυροβολά, Β. (1993). «Η χορευτική σουίτα ως σημειωτικό σύστημα. Ο ολυμπίτικος χορός στον Όλυμπο Καρπάθου». Στο Άθληση και Κοινωνία. 1ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. (1995). «Ο λαϊκός χορός στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Η περίπτωση των χορών χασάπικο και σίρμπα». Στο Άθληση και Κοινωνία. 3ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. (1996). «Ο ελληνικός χορός. Μία διαφορετική προσέγγιση». Άθληση και Κοινωνία. 4ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. (1997). «Ο λαβυρινθικός χορός. Μύθος και πραγματικότητα. Ο χορός αγέρανος ή γέρανος της Πάρου». Στο Άθληση και Κοινωνία. 5ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Λυμπέρη, Φ. & Τυροβολά, Β. (1997). «Επιβιώσεις αρχαϊκών δοξασιών στα λαϊκά χορευτικά δρώμενα. Η περίπτωση του δρώμενου της 'Μπούλας και του Γενίτσαρου' στη Νάουσα Μακεδονίας». Στο Άθληση και Κοινωνία, 5ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Λυμπέρη, Φ. & Τυροβολά, Β. (1998). «Το στοιχείο της φωτιάς στη χορευτική τελετουργία». Άθληση και Κοινωνία. 6ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. & Β. Μπρατοπούλου, (1998). «Η μαρξιστική σκέψη στην έρευνα του λαϊκού χορού». Στο Άθληση και Κοινωνία. 6ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. (1998). «Παράδοση και εκσυγχρονισμός. Το παράδειγμα του χορού 'ντιρλαντά' και 'μηχανικού' Καλύμνου». Στο Άθληση και Κοινωνία. 6ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης 45

46 Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Λυμπέρη, Φ. & Τυροβολά, Β. (1999). «Ο ρόλος του μαντηλιού στον ελληνικό χορό». Άθληση και Κοινωνία. 7ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Τυροβολά, Β. (1999). «Το πρόβλημα της ορολογίας στον ελληνικό χορό: Η εννοιολόγηση των όρων στη μορφολογική προσέγγιση». Στο Άθληση και Κοινωνία. 7ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Τυροβολά, Β. (2002). «Περιθώριο και πολιτιστική ταυτότητα: Οι παράλληλοι δρόμοι του ελληνικού ρεμπέτικου και του ανδαλουσιανού φλαμένκο". Στο Άθληση και Κοινωνία. 10ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β. (2007). «Μουσικοχορευτικός ρυθμός, αυτοέκφραση και αισθητική αγωγή". Στο Μουσική Παιδαγωγική στον 21ο Αιώνα. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Μουσικής Αγωγής, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2007). «Χορός, ρυθμός και πυθαγόρειος αριθμός. Μία πρώτη ανάγνωση», Πρακτικά 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Τυροβολά, Β., Μ. Κουτσούμπα & Α. Ταμπάκη (2007). «Δομικές συνθέσεις των χορών "στα τρία" και "στα δύο" στην κρητική χορευτική παράδοση. Το παράδειγμα των χορών 'πεντοζάλι', 'καστρινός ή μαλεβιζιώτης', και 'χανιώτικος συρτός'». Πρακτικά 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2007). «Το χορευτικό δρώμενο του 'Μπέη' και οι ταυτοτικές του συνιστώσες στη Νέα Βύσσα Έβρου». Πρακτικά 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). 46

47 Τυροβολά, Β. (2007). «Χορός, ρυθμός και πυθαγόρειος αριθμός. Μία πρώτη ανάγνωση». Πρακτικά 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Κομοτηνή). Tαμπάκη, A., Ρουσάνογλου, Ε., Κουτσούμπα, Μ., Τυροβολά, Β. & Κ. Μπουντόλος (2007). «Έλεγχος ρυθμικής προσαρμογής σε κινητικές ακολουθίες του παραδοσιακού χορού». 2o Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Εμβιομηχανικής (Αρχαία Ολυμπία). Τυροβολά, Β. (2007). «Πρωτοπορία, R. von Laban Monte Veritas: Οι αθέατες πλευρές της δημιουργίας του εκφραστικού και σύγχρονου χορού. Μία πρώτη ανάγνωση». 4ο Παγκόσμιο Συνέδριο της IOV-Εθνομουσικολογικό Συμπόσιο. Βόλος. Tyrovola, V. (2007). «The structure of the ecstatic dance. The case of anastenarean dance "Agitikos" from the region of Lagadas in Macedonia». 1st European Congress on Dance Research, Cappadocia-ÜRGÜP (28-31 May 2007). Tyrovola, V., M. Koutsouba & G. Lykesas (2007). «Dance, self-expression and aesthetic perception. The case of the zempekiko dance». Conference of "Zeibekiko and Zeibek Dance", Institute of Rebetology, School of Oriental and African Studies, London University (29/6-2/7/2007). Tyrovola, V. (2007). «The role of dance in the "Bacchae" of Euripides. From the structural report to the fantastic entanglement. A first approach». Conferinta Stiintifica Internationala, Editura Academica, Galati, Romania (Μάιος 2007). Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Η πρώτη και η δεύτερη ύπαρξη του παραδοσιακού χορού στο Πεντάλοφο του Έβρου. Συγκριτική μελέτη». Πρακτικά 16 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Δεληγιάννη, Μ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Οι χορευτικές μορφές στο νότιο και νοτιοανατολικό Αιγαίο. Η περίπτωση των νησιών Καρπάθου και Κρήτης». Πρακτικά 16 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής 47

48 και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Σκαφίδα, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Μια αποτίμηση της χρήσης του σημειογραφικού συστήματος κίνησης και χορού του Laban στον ελληνικό παραδοσιακό χορό στην Ελλάδα». Πρακτικά 16 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ. 6. Ταμπάκη, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2008). «Ο χορός στην κοσμική φάση του ηπειρώτικου γάμου. Η περίπτωση της Παραμυθιάς». Πρακτικά 16 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Tambaki, Α., Koutsouba, Μ., Tyrovola, V. & Boudolos, K. (2008). «Biomechanics and Laban s theory of movement and dance. A first approach». Στο S. K. Kourkoulis and E. Gkogkosi (eds.), Book of Abstracts of the 3 rd Conference of the Hellenic Society of Biomechanics, Athens: National Technical University of Athens, σσ Dania, A., Tyrovola, V., Hatziharistos, D. & Koutsouba, M. (2009). «Development of a dance performance assessment tool; Ιts application on Greek traditional dance». Στο Christos Papadopoulos - Wlodzimierst Starosta (eds.). Current and Future Directions in Human Kinetics Research. Proceedings of the 11 th International Conference of Sport Kinetics, Greece: Department of Physical Education and Sport Science (Serres), Aristotle University of Thessaloniki, σσ Tyrovola, V., Koutsouba, M. & Karlis, S. (2009). «The Papadia dance of Naousa Macedonia: Ecstatic expression or physical harmony?». Στο Christos Papadopoulos - Wlodzimierst Starosta (eds.). Current and Future Directions in Human Kinetics Research, Proceedings of the 11 th International Conference of Sport Kinetics, Greece: Department of Physical Education and Sport Science (Serres), Aristotle University of Thessaloniki. σσ Michelli, M., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2009). «The religious factor in the composition of musical-dancing and cultural identity of Patmos». Στο Christos Papadopoulos - Wlodzimierst Starosta (eds.). Current and Future Di- 48

49 rections in Human Kinetics Research. Proceedings of the 11 th International Conference of Sport Kinetics. Greece: Department of Physical Education and Sport Science (Serres), Aristotle University of Thessaloniki, σσ Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2009). «Η μορφή του χορού και η συμβολική λειτουργία της στο χορευτικό δρώμενο της Κανιλίτσας στη θρακική κοινότητα της Νέας Βύσσας». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Καρλής, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Οι ιεροί και κοσμικοί χοροί στο πλαίσιο του εθίμου Γιανίτσαροι και Μπούλες στη Νάουσα Μακεδονίας». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Καμνιώτη, Ε., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Κοινωνικός μετασχηματισμός και χορός. Ο συρτός χορός κατά τη διαδικασία του χορού στη Σέριφο». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Τελετουργία, συμβολισμός και επικοινωνία. Ο εορτασμός της τρίτης μέρας του Πάσχα στην κοινότητα Λαζαρίνα Καρδίτσας Θεσσαλίας». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ. 5. Δανιά, Α., Τυροβολά, Β., Χατζηχαριστός, Δ. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Κατασκευή οργάνου αξιολόγησης της χορευτικής επίδοσης». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Τυροβολά, Β., Ταμπάκη, Α. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Δημιουργικότητα και αυτοσχεδιασμός: Ελευθερία ή πειθαρχία; Η περίπτωση του αστικοποιημένου ζεϊμπέκικου χορού». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ

50 Μπουλάμαντη, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2009). «Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο έθιμο του ρασοπατητού στα Βορειόχωρα της Χίου». Πρακτικά 17 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ. 17. Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2010). «Ο χορός στο γαμήλιο δρώμενο του κ να ως προσδιοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης ταυτοτήτων/ετεροτήτων». Πρακτικά 18 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Καρφής, Β., Κουτσούμπα, Μ., Τυροβολά, Β. & Ζιάκα, Μ. (2010). «Μια πρόταση διδασκαλίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Η εφαρμογή της δομικο-μορφολογικής μεθόδου διδασκαλίας στη διδακτική των χορών της Κρήτης». Πρακτικά 18 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Τυροβολά, Β. (2010). «Συλλογική μνήμη και πολιτισμική ταυτότητα. Η περίπτωση των ποντίων προσφύγων στα Κομνηνά της Μακεδονίας». 2o Πανελλήνιο Συμπόσιο με θέμα «Η μουσική παράδοση της Μακεδονίας», Βαφοπούλειο Ίδρυμα, Θεσσαλονίκη. Νιώρα, Ν., Λουτζάκη, Ρ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2010). «Το τραγούδι και ο χορός στη διαδικασία του ξεπροβοδίσματος στο Σπήλαιο Γρεβενών». Πρακτικά 18 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Μπουλάμαντη, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2010). «Η μουσικοχορευτική παράδοση στα Βορειόχωρα και Νοτιόχωρα της Χίου. Συγκριτική μελέτη». Πρακτικά 18 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Καρφής, Β., Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ. & Ζιάκα, Μ. (2010). «Συνθέσεις και ανασυνθέσεις στον ελληνικό παραδοσιακό χορό. Δομικο-μορφολογική και τυπολογική ανάλυση των χορών της Κρήτης». Πρακτικά 18 ου Διεθνές 50

51 Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Θεοδωροπούλου, Γ., Τυροβολά, Β., Καρφής, Β., Γκόλτση, Π. & Θεοδωρόπουλος, Α. (2011). «Έρευνα για τη μέτρηση της αλλαγής διάθεσης των φοιτητών ύστερα από κινητική δραστηριότητα. Η βιωματική συμμετοχή και η αλλαγή διάθεσης των φοιτητών στο μάθημα του ελληνικού παραδοσιακού χορού». Πρακτικά 19 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σσ Τυροβολά, Κ.Β. (2011). «Για μία επιστημονική τεκμηρίωση του χορού: Θέσεις, αντιθέσεις και συνθέσεις». Πρακτικά 19 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ. 42. Δημόπουλος Κ., Τυροβολά Β. & Κουτσούμπα Μ. (2011). «Αφηγηματικότητα και χορός. Τραγούδι και έμφυλες χορευτικές πρακτικές στην πεδινή και ορεινή Καρδίτσα». Πρακτικά 19 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, σ. 84. Φιλιππίδου, Ε. Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2011). «Χορός και συμβολισμός στο γαμήλιο δρώμενο του κ να στην κοινότητα της Νέας Βύσσας Έβρου». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ. 84. Καρφής, Β., Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ. & Ζιάκα, Μ. (2011). «Παραδοσιακά στερεότυπα και δημιουργικότητα: Η περίπτωση του χορού Μπαϊντούσκα». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σσ Κοντονάσιος, Λ., Αναγνωστόπουλος, Γ. & Τυροβολά, Β. (2011). «Αρχιτεκτονική και χορός: Δωρικό και ιωνικό στην αρχιτεκτονική σύνθεση του ελληνικού παραδοσιακού χορού». Στο Έρευνα και Εφαρμογές 51

52 στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστη-μονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ. 85. Σαρακατσιάνου Ζ., Τυροβολά Β. & Κουτσούμπα Μ. (2011). «Χορευτικές πρακτικές και ταυτότητα στο Στενήμαχο Ναούσης Ημαθίας. Ο χορός στο πανηγύρι του αγίου Τρύφωνα». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ. 92. Μπουλάμαντη, Στ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2011). «Χορός και κοινωνικό φύλο. Ο χορός ως πεδίο έμφυλων διαπραγματεύσεων στα Βορειόχωρα και Νοτιόχωρα της Χίου». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σσ Δανιά, Α., Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ. & Χατζηχαριστός, Δ. (2011). «Διδασκαλία του χορού και τεχνολογία: Οι προϋποθέσεις μιας δημιουργικής συνύπαρξης». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σσ. 93. Δανιά, Α., Χατζηχαριστός, Δ., Ζουνχιά, Κ. & Τυροβολά, Β. (2011). «Έλεγχος εγκυρότητας και αξιοπιστίας του Spatial Kinesthetic Awareness Test: Προκαταρκτική μελέτη». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ Κατσιώνης, Γ., Τυροβολά, Β. & Μ. Κουτσούμπα (2011). «Χορός και εκσυγχρονισμός. Το χορευτικό δρώμενο της Μπούλας στο Βυζίκι Αρκαδίας». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ Θεοδωροπούλου, Γ., Τυροβολά, Β., Καρφής, Β. & Θεοδωρόπουλος, Α. (2011). «Βιωματική συμμετοχή και εναλλαγή της διάθεσης των φοιτητών στο μάθημα του ελληνικού παραδοσιακού χορού». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ Καρλής, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2011). «Ελληνικός παραδοσιακός χορός και υπόρχημα: Μία αρχέγονη λαϊκή κληρονομιά. Ο 52

53 χορός Παπαδιά της Νάουσας Μακεδονίας». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ Νιώρα, Ν. Λουτζάκη, Ρ. Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2011). «Ερευνητικοί προσανατολισμοί στη θεωρία της επιτέλεσης. Ανασκοπική μελέτη». Στο Έρευνα και Εφαρμογές στην Αθλητική Επιστήμη. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Χορός και πολιτική: Πολιτικές χρήσης και χορευτικές πρακτικές του χορού "μπουνάρτζια" ή "παϊτούσκα" των Γκαγκαβούζηδων της Οινόης Έβρου». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 4-5). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Καρφής, Β., Τυροβολά, Β., Κουτσούμπα, Μ., & Ζιάκα, Μ. (2012). «Αντιθετικά σχήματα στον ελληνικό παραδοσιακό χορό. Τρόπος σύνθεσης και κατασκευής της χορευτικής φόρμας σε κοινότητες της Δράμας και των Σερρών της Μακεδονίας». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 6-7). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Μπουλάμαντη, Σ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2012). «Εθιμικές πρακτικές, συλλογική μνήμη και πολιτισμική ταυτότητα. Το έθιμο "Μόστρας" στα Θυμιανά Χίου». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 7-8). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Νιώρα, Ν., Λουτζάκη, Ρ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Ο εορτασμός της τρίτης μέρας του Πάσχα στο Σπήλαιο Γρεβενών». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 1-2). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: ance_sciences.pdf. Νιώρα, Ν., Λουτζάκη, Ρ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Το τραγούδι ως επιτελεστικό είδος στο ξεπροβόδισμα της Πασχαλιάς στο 53

54 Σπήλαιο Γρεβενών». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 2-3). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: ance_sciences.pdf. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2012). «Επιτελεστικές διαδικασίες και χορευτικές πρακτικές. Η διάκριση του ιερού και του κοσμικού στοιχείου στη μορφοποίηση της χορευτικής παράδοσης στον Κέδρο Καρδίτσας». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 8-9). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: ance_sciences.pdf. Δράκου, Α., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2012). «Η χρήση και η χρησιμότητα της μορφολογικής μεθόδου διδασκαλίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού στην εκπαίδευση». Πρακτικά 20 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (σελ. 2-3). Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: /poster12/Dance_Sciences.pdf Niora, N. Loutzaki, E., Koutsouba, M., Tyrovola, V. (2012a). «The festivity of the third day of Easter at Spilaio Grevena». Διαθέσιμο στο: Niora, N. Loutzaki, E., Koutsouba, M., Tyrovola,V. (2012b). «The song as a performative genre at the send-off at Spilaio Grevena». Διαθέσιμο στο: Dania, A., Tyrovola, V. & Koutsouba, M. (2013). «Teaching dance as a kind of motor skill: Effects of the Laban-Notation Method on dance performance». AIESEP Conference PHYSICAL EDUCATION AND SPORT: CHALLENG- ING THE FUTURE (Association Interna-tionale des Ecoles Superieures 54

55 d Education Physique/International Association for Physical Education in Higher Education) Warsaw, Poland. Γερμόλα, Δ. & Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2013). «Χορός, θεραπεία και υγεία στα άτομα με αναπηρία». Στο Άσκηση και Υγεία. Περιλήψεις Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών. Αθήνα: ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών, σελ. 60. Διαθέσιμο στο: phed.uoa.gr/uploads/ Synedria/BOOK_OF_ABSTRACTS_2013.pdf. Φούντζουλας, Γ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2013). «Βίωση ή αναβίωση της παράδοσης; Το έθιμο "γιαϊτανάκι" στο Νεοχώρι Ναυπακτίας». Πρακτικά 21 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Κομοτηνή: Τμήμα Επι-στήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: Dance_Sciences.pd Γείτονας, Ε. & Τυροβολά, Β. (2013). «Πολιτική και ελληνικός παραδοσιακός χορός. Η θέση του ελληνικού παραδοσιακού χορού στα αναλυτικά προγράμματα κατά το χρονικό διάστημα ». Πρακτικά 21 ου Διεθνές Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Κομοτηνή: Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Διαθέσιμο στο: images/files/congress/2013/poster13/dance_sciences.pdf. Dania, A., Koutsouba, M., Hatziharistos, D., Zounchia, K., & Tyrovola, V. (2013). «Teaching dance as a kind of motor skill: Effects of the Laban- Notation method on dance performance». Στο Physical Education and Sport: Challenging the Future, Book of Abstracts of the Proceedings of the Congress of the International Association of Physical Education in Higher Education (AIESEP) (p. 92). Poland: International Association of Physical Education in Higher Education. Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2014). «Η χρηστική σημασία της σημειογραφίας και της δομικο-μορφολογικής ανάλυσης στη μελέτη και τη διδασκαλία του ελληνικού παραδοσιακού χορού». Στο Περιλήψεις Ανακοινώσεων Διεθνούς Συνεδρίου Αθλητικών Επιστημών (σ. 56). 55

56 Θεσσαλονίκη: ΣΕΦΑΑ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμο στο: el/proceedings/icss2014. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β., & Κουτσούμπα, Μ. (2016). «Χορευτική ταυτότητα και πολιτισμική ανταγωνιστικότητα. Ο χορός Ρωιμάνα στις καραγκούνικες κοινότητες της Κρανιάς και της Μαγούλας Καρδίτσας». Στο Οι Θεσσαλοί Καραγκούνηδες στον κύκλο του χρόνου και της ιστορίας, Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Εθνολογικού Συνεδρίου Θεσσαλών Καραγκούνηδων (σελ ). Φάρσαλα: Δήμος Φαρσάλων, Αμφικτιονία Θεσσαλών Καραγκούνηδων και Κέντρο ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Αθηνών. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β. & Κουτσούμπα, Μ. (2017). «Μια ταυτότητα, ποικίλες μορφές. Ο χορός Καραγκούνα στην ευρύτερη περιοχή της Καρδίτσας». Στο Γ. Βαγενάς, Κ. Χατούπης, Ε. Κόσσυβα, & Δ. Παλαιοθοδώρου (επιτροπή σύνταξης), Η Φυσική Αγωγή και ο Αθλητισμός στον Σύγχρονο Κόσμο: Παιδεία-Κοινωνία-Πολτισμός, Περιλήψεις 4 ου Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ. 87). Αθήνα: ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Διαθέσιμο στο: PRAKTIKA_SYNEDRIOY_2i_EKDOSI.pdf. Φιλιππίδου, Ε., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2017). «Η χρήση της τρισυπόστατης διάστασης του χορού Ζωναράδικος ή Ομουσλαμάς στους Γκαγκαβούζηδες της Οινόης Έβρου». Στο Γ. Βαγενάς, Κ. Χατούπης, Ε. Κόσσυβα, & Δ. Παλαιοθοδώρου (επιτροπή σύνταξης), Η Φυσική Αγωγή και ο Αθλητισμός στον Σύγχρονο Κόσμο: Παιδεία-Κοινωνία-Πολτισμός, Περιλήψεις 4 ου Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ ). Αθήνα: ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Διαθέσιμο στο: PRAKTIKA_SYNEDRIOY_2i_EKDOSI.pdf. Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ. &Τυροβολά, Β. (2017). «Αναμοχλεύοντας την παράδοση. Το χορευτικό έθιμο Γαϊτανάκι στο Ανθόφυτο Ορεινής Ναυπακτίας». Στο Βαγενάς Γ., Χατούπης Κ., Κόσσυβα Ε., & Παλαιοθοδώρου Δ. (επιτροπή σύνταξης), Η Φυσική Αγωγή και ο Αθλητισμός στον Σύγχρονο 56

57 Κόσμο: Παιδεία-Κοινωνία-Πολτισμός, Περιλήψεις 4 ου Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ. 91). Αθήνα: ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Διαθέσιμο στο: PRAKTIKA_SYNEDRIOY_2i_EKDOSI.pdf. Δέδε, Σ., Στρατηγός, Ι., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2017). «Η αρχή της επαλληλίας στη δεύτερη ύπαρξη του χορού. Ο χορός Συρτός στη Χώρα της Κύθνου και στην Αθήνα». Στο Γ. Βαγενάς, Κ. Χατούπης, Ε. Κόσσυβα, & Δ. Παλαιοθοδώρου (επιτροπή σύνταξης), Η Φυσική Αγωγή και ο Αθλητισμός στον Σύγχρονο Κόσμο: Παιδεία-Κοινωνία-Πολτισμός, Περιλήψεις 4 ου Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ. 165). Αθήνα: ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Διαθέσιμο στο: PRAKTIKA_SYNEDRIOY_2i_EKDOSI.pdf. Νιώρα, Ν., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β. (2017). «Ο ρόλος των συλλόγων του ελληνικού παραδοσιακού χορού στη διάσωση, διατήρηση και διάδοση της παράδοσης». Στο Γ. Βαγενάς, Κ. Χατούπης, Ε. Κόσσυβα, & Δ. Παλαιοθοδώρου (επιτροπή σύνταξης), Η Φυσική Αγωγή και ο Αθλητισμός στον Σύγχρονο Κόσμο: Παιδεία-Κοινωνία-Πολτισμός, Περιλήψεις 4 ου Επιστημονικού Συνεδρίου ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ. 88). Αθήνα: ΣΕΦΑΑ ΕΚΠΑ. Διαθέσιμο στο: PRAKTIKA_SYNEDRIOY_2i_EKDOSI.pdf. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β., & Κουτσούμπα, Μ. (υπό δημοσίευση). «Δεν υπάρχει κανένας χορός για τους τσοπάνους; Ο χορός Τσοπάνος από το Σταυρό Καρδίτσας». Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Εθνολογικού Συνεδρίου Αυτόχθονων και Γηγενών Θεσσαλών-Καραγκούνηδων (σελ. 1-15). Κιλελέρ Θεσσαλίας: Αμφικτιονία Θεσσαλών Καραγκούνηδων. Τυροβολά, Β. (2018). «Χορός και μορφή. Κριτική προσέγγιση στις κειμενοκεντρικές θεωρίες και μεθόδους ανάλυσης του χορού». 2 ο Επιστημονικό Συνέδριο Χορού ''Art & Science Dance Congress''. Διαθέσιμο στο: perilipseis. 57

58 Τυροβολά, Β. (2018). «Αισθητική, νευροαισθητική και χορός. Από τη φιλοσοφία του ωραίου στη νευροαισθητική». 2ο Επιστημονικό Συνέδριο Χορού ''Art & Science Dance Congress''. Διαθέσιμο στο: Χαριτωνίδης, Χ., Τυροβολά, Β. & Μαρία Κουτσούμπα, Μ. (2018). «Ο παραδοσιακός χορός σε μη παραδοσιακό πλαίσιο. Ο διαχωρισμός των δύο υπάρξεων και τα θεωρητικά αδιέξοδα». Διαθέσιμο στο: perilipseis. Δημόπουλος, Κ., Τυροβολά, Β., & Κουτσούμπα, Μ. (2018). «Πλουραλιστικές εκφράσεις, δυναμικές διαστάσεις. Οι έμφυλες σχέσεις στο χορό. Ανασκοπική μελέτη». Διαθέσιμο στο: Φούντζουλας, Γ., Κουτσούμπα, Μ. & Τυροβολά, Β.(2018). «Χορός και πολιτική: ένα αέναο παιχνίδι εξουσίας». Διαθέσιμο στο: perilipseis. Η κ. Β. Τυροβολά, από την αρχή της επαγγελματικής της καριέρας έχει συμμετάσχει σε πλήθος Συνεδρίων, Συμποσίων και Σεμιναρίων μεταδίδοντας τις γνώσεις της και την εμπειρία της. Συγκεκριμένα: Σεμινάριο Επιμόρφωσης Καθηγητών Φυσικής Αγωγής Ελεύθερης Γυμναστικής και Γυμνιστικής μετά φορητών οργάνων (1971), Αθήνα. Α Πανελλήνιο Συμπόσιο με τίτλο «Θέματα Ελληνικού Πολιτισμού» (Αύγουστος 1983), Αιγαίο Κέντρο Ελληνικής Φιλοσοφίας Απέρι Καρπάθου Α Πανελλήνιο Συνέδριο Φυσικής Αγωγής- Αθλητισμού (1983), Αθήνα. Β Διεθνές Συμπόσιο Εθνομουσικολογίας με θέμα «Αρχαία, Βυζαντινή, Νεότερη Παραδοσιακή Ελληνική Μουσική» (1986), Δελφοί. Σεμινάριο Πολιτιστικής Εταιρείας «Πανόραμα» με θέματα σχετικά με την Ανατολική Ρωμυλία (1986), Αθήνα. Γ Διεθνές Συνέδριο Φυσιολογίας και Βιοχημείας Άσκησης και Προσπάθειας (1986), Αθήνα. Α Διεθνές Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης με θέμα «Η έρευνα του λαϊκού χορού» (1987), Λάρισα. 58

59 Α Πανελλήνιο Μουσικολογικό Συμπόσιο με θέματα Ελληνικής μουσικής (1987), Δελφοί. Γ Διεθνής Μουσικολογική Συνάντηση με θέμα «Ρυθμοί, τρόποι και κλίμακες της μουσικής της Μεσογείου» (1988), Δελφοί. Β Διεθνές Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης (ΔΟΛΤ) με θέμα «Η έρευνα του λαϊκού χορού» (1988), Λάρισα. Διαλέξεις και Σεμινάρια «Σωματείου Ελληνικοί Χοροί - Δ. Στράτου» (Ιανουάριος-Μάιος 1988): α. Μιστί Καπαδοκίας, β. Φλάμπουρο Σερρών γ. Κάρπαθος. Αθήνα. Α Συνδιάσκεψη ΤΕΦΑΑ Αθηνών (1988), Αθήνα. Γ Διεθνές Συνέδριο Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης με θέμα «Ο λαϊκός χορός στην εκπαίδευση» (1989), Λάρισα. Α Διεθνές Σεμινάριο με θέμα «Άσκηση για όλους» (1989), Θεσσαλονίκη. Α Συμπόσιο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού με θέμα «Σύγχρονες αντιλήψεις Αθλητικής Επιστήμης και οι εφαρμογές της στη Σχολική Φυσική Αγωγή» ΠΕΠΦΑ (1989), Αθήνα. Δ Διεθνές Συνέδριο Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης με θέμα «Χορός-μουσική στο λαϊκό πολιτισμό» (1990), Λάρισα. Ε Διεθνές Συνέδριο Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης με θέμα «Χορός και αρχαία Ελλάδα» (1991), Αθήνα. Α Διεθνές Συμπόσιο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού ΠΕΠΦΑ (1991), Αθήνα. Σεμινάριο Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού, Πολιτιστικός Σύλλογος «Παρθενών» Ιουλίου 1990, Ρέθυμνο. Α Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Ορίζοντες Αθλητικής Επιστήμης» ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών (1992), Αθήνα. ΣΤ Διεθνές Συνέδριο Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης με θέμα «Εθνογραφία Χορού» (1992), Αθήνα. 17 th Symposium of the ICTM Study Group for Ethnochoreology, με θέμα «Ο χορός και η κοινωνικοπολιτική του διάσταση» (1992), Ναύπλιο. 1 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 1993, Κομοτηνή. Α Συνέδριο για την Καρδίτσα και την περιοχή της, Απριλίου 1994, Καρδίτσα. 59

60 3 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 1995, Κομοτηνή. 5 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 1997, Κομοτηνή. 4 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ποντιακών Συλλόγων για την Εθνική Αυτογνωσία. Οκτώβριος 1997, Αθήνα. 6 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 1998, Κομοτηνή. 7 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 1999, Κομοτηνή. 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Λαϊκού Πολιτισμού «Η διαχρονική εξέλιξη του παραδοσιακού χορού στην Ελλάδα», Οκτωβρίου 2000, Σέρρες. 2 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Λαϊκού Πολιτισμού «Μελωδία Χορός Κίνηση», Οκτωβρίου 2000, Σέρρες. Β Ιστορικό Συνέδριο Παλαμά, Ιουνίου 2002, Παλαμάς Καρδίτσας. 10 ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Μαΐου 2002, Κομοτηνή. Οι ανακοινώσεις και οι εισηγήσεις της κ. Β. Τυροβολά σε σεμινάρια παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω: Τυροβολά, Β. (1984). «Ο ρόλος του δημοτικού τραγουδιού και του χορού για τη διατήρηση και συνέχιση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς». Σεμινάριο επιμόρφωσης ομογενών εκπαιδευτικών, ΥΠΕΠΘ, Διεύθυνση Εκπαίδευσης Ελληνοπαίδων Εξωτερικού, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (1985). «Ο ελληνικός χορός. Θέσεις και απόψεις για την πολύπλευρη σπουδαιότητά του στην αγωγή των παιδιών». Σεμινάριο επιμόρφωσης ομογενών εκπαιδευτικών, ΥΠΕΠθ, Διεύθυνση Εκπαίδευσης Ελληνοπαίδων Εξωτερικού, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (1989). «Η διάρκεια των πολιτιστικών μορφών. Υπάρχει επιστροφή στην παράδοση;». ΣΔΕΠΧ Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (1992). «Ελληνικοί χοροί: Επιβιώσεις ή αναβιώσεις; Οι τυπικές μορφές της συνειδητής ιστορικής μνήμης μέσα από την τρισδιάστατη δομή του ελληνικού χορού», Τρίπολη. 60

61 Τυροβολά, Β. (1992). «Οι χοροί των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και των παραλίων της Μικρά Ασίας». Σεμινάριο στο πλαίσιο των επιδοτούμενων προγραμμάτων της ΕΟΚ, Τρίπολη. Τυροβολά, Β. (1992). «Στεριανή/νησιωτική Ελλάδα. Μουσικοχορευτικές διαφορές», Πρακτική εφαρμογή και διδασκαλία χορών. Σεμινάριο στα πλαίσια των επιδοτούμενων σεμιναρίων της ΕΟΚ, Kαρδίτσα. Τυροβολά, Β. (1997). «Μερικές θέσεις πάνω στα προβλήματα των καθηγητών φυσικής αγωγής για την εκμάθηση των χορών που περιλαμβάνονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Α/βάθμιας και B/βάθμιας Εκπαίδευσης», ΠΕΠΦΑ, Τρίπολη. Τυροβολά, Β. (1997). «Διδασκαλία του παραδοσιακού χορού στο σχολείο. Θεωρία και πράξη», 5 ο Σεμινάριο Ένωσης Καθηγητών Φυσικής Αγωγής Νομού Αρκαδίας, ΕΑΚ, Τρίπολη. Τυροβολά, Β. (1997). «Οι χοροί των παραλίων της Μ. Ασίας και της Καππαδοκίας». ΣΓΒΕ Σεμινάριο Επιμόρφωσης Καθηγητών Φυσικής Αγωγής, Θεσσαλονίκη. Τυροβολά, Β. (1998). «Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί της Μ. Ασίας». Χορολογική Εταιρεία. Σεμινάριο Επιμόρφωσης Καθηγητών Φυσικής Αγωγής, Πάτρα. Τυροβολά, Β. (1998). Σεμινάριο Επιμόρφωσης Καθηγητών Μουσικής με εξειδίκευση στην Ελληνική Παραδοσιακή Μουσική, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Δ/νση Β/βάθμιας Εκπαίδευσης, Τμήμα Γ, Ιούλιος Το σεμινάριο περιείχε τρεις ενότητες δίωρων διαλέξεων και μια ενότητα πρακτικών εφαρμογών. Οι ενότητες είναι: α) Εισαγωγή στον ελληνικό παραδοσιακό χορό, β) Σχέσεις χορού και μουσικής / Ρυθμολογία του ελληνικού παραδοσιακού χορού, γ) Χοροί στεριανής και νησιωτικής Ελλάδας και δ) Πρακτικές εφαρμογές. Τυροβολά, Β. (1998). «Μουσικές και χορευτικές παραδοσιακές μορφές της Δωδεκανήσου και των νησιών του ανατολικού Αιγαίου». Σεμινάριο Επιμόρφωσης Καθηγητών Φυσικής Αγωγής, στα πλαίσια των επιδοτούμενων Σεμιναρίων της ΕΟΚ, Τρίπολη. 61

62 Τυροβολά, Β. (2006): Θεματολογία εισηγήσεων: 1. Δρώμενο, τελετουργία, φολκλορισμός και 2. Ο παραδοσιακός χορός ως μέσο αισθητικής αγωγής. Εκπαιδευτικά σεμινάρια του προγράμματος «Έκφραση» του τμήματος πολιτισμού του ΟΝΑ (Φεβρουάριος 2006). Τυροβολά, Β. (2005). «Ελληνικός παραδοσιακός χορός. Αισθητική αγωγή και δημιουργικότητα». Κύκλος σεμιναρίων «Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού», Πολιτιστικά Θέματα, Δ' Διεύθυνση ΠΕ Αθήνας, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2007). «Χορός και κίνηση ΙΙ: Δια Βίου Εκπαίδευση». Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών Μουσικής Αγωγής. Θερινό Επιμορφωτικό Σεμινάριο, ΕΕΜΑΠΕ, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2009). «Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί». 12 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2010). «Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση». Πανελλήνια Ένωση Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2010). «Ελληνικός παραδοσιακός χορός. Ρυθμοκινητική προσέγγιση των χορών της Μ. Ασίας». Σεμινάριο παραδοσιακού χορού, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Τρίπολης, Διοργάνωση «Χορευτικός Όμιλος Δήμου Τρίπολης», Τρίπολη. Τυροβολά, Β. (2016). «Μορφολογική μέθοδος διδασκαλίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Θεωρία και πράξη Ι». Κέντρο Έρευνας και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (ΚΕΠΕΜ). Τυροβολά, Β. (2017). «Μορφολογική μέθοδος διδασκαλίας του ελληνικού παραδοσιακού χορού. Θεωρία και πράξη ΙΙ». Κέντρο Έρευνας και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (ΚΕΠΕΜ). Ουσιαστικές είναι και οι ανακοινώσεις και εισηγήσεις της κ. Β. Τυροβολά σε επιστημονικές ημερίδες και έχουν ως κάτωθι: Τυροβολά, Β. (1997). «Η έννοια του αυτοσχεδιασμού στην ελληνική λαϊκή παράδοση». Επιστημονική Ημερίδα με θέμα «Παραδοσιακός χορός και λαϊκή δημιουργία», Πειραιάς. 62

63 Τυροβολά, Β. (1997). «Ο παραδοσιακός χορός ως μέσο αισθητικής αγωγής». Ελληνική Παραδοσιακή Μουσική και Χορός: Μουσείο Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Χορευτικός Τομέας ΠΟΠΦΑ, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (1999). «Μαθητικοί καλλιτεχνικοί αγώνες και ελληνικοί χοροί. Θέσεις, απόψεις και προτάσεις». Πανελλήνιοι Μαθητικοί Καλλιτεχνικοί Αγώνες, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (1999). «Ελληνικοί παραδοσιακοί χορευτικοί ρυθμοί», Διάλεξη-Διδασκαλία στο πλαίσιο του μαθήματος της κύριας ειδικότητας «Ελληνικοί Χοροί», Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, ΤΕΦΑΑ Κομοτηνής, Κομοτηνή. Τυροβολά, Β. (2000). «Σκέψεις για τους αγώνες παραδοσιακού χορού. Προτάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξή τους». Πανελλήνιοι Μαθητικοί Καλλιτεχνικοί Αγώνες, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2001). «Τα ελληνικά χορευτικά σχήματα». Κύκλος ομιλιώνσυζητήσεων με θέμα «Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του χορού». Εθνολογική Εταιρεία, Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2002). «Αστικολαϊκοί ή ρεμπέτικοι χοροί». Επιστημονική Ημερίδα. ΤΕΦΑΑ Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Τυροβολά, Β. (2009). «Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός ως μέσο αισθητικής αγωγής. Επισημάνσεις και προτάσεις». Επιστημονική Ημερίδα με θέμα «Ο παραδοσιακός χορός σήμερα». Δήμος Αχαρνών, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής, Λαογραφικός Χορευτικός Σύλλογος Αχαρνών «Ο Κόκκινος Μύλος», Αθήνα. Τυροβολά, Β. (2010). «Η συμμετοχή της γυναίκας στις δραστηριότητες και τα εκπαιδευτικά προγράμματα λαϊκού πολιτισμού της τοπικής αυτοδιοίκησης». Δήμος Καλλιθέας, Πολιτιστικός Οργανισμός. Ημερίδα με θέμα «Τοπική αυτοδιοίκηση και λαϊκός πολιτισμός», Αθήνα. Παράλληλα με το διδακτικό και επιστημονικό έργο η κ. Β. Τυροβολά συμμετείχε σε εκθέσεις αλλά και στη δισκογραφία. Συγκεκριμένα: 63

64 Εκθέσεις: Ζωγράφου, Μ. Τυροβολά, Β., (1991), «Χοροί με αντικείμενα στην αρχαία και νεότερη Ελλάδα». 5 ο Διεθνές Συνέδριο του Λαϊκού χορού, ΔΟΛΤ, Αθήνα. Δισκογραφία: Συνοδευτικό κείμενο στο εξώφυλλο του δίσκου «Κωνσταντίνος Νούρος Αμανέδες και Σμυρνέικα», Lyra 4704/5, Αφοί Φαληρέα, 1993, Αθήνα. Η κ. Β. Τυροβολά υπηρέτησε στη διάρκεια της ακαδημαϊκής της καριέρας τη Διοίκηση από διάφορες θέσεις ως εξής: Μέλος της Γενικής Συνέλευσης του Τμήματος. Διευθύντρια του Τομέα Γυμναστικής και Χορού (ακαδημαϊκά έτη , , ). Μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής του ΠΜΣ «Φυσική Αγωγή και Αθλητισμός» (2009 έως 2014). Μέλος διαφόρων επιτροπών του τμήματος (ενδεικτικά): Επιτροπής μετεγγραφών και αναγνώρισης μαθημάτων και κατάταξης Πτυχιούχων ΑΕΙ, ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών. Επιτροπής για τις αποσπάσεις καθηγητών Φυσικής Αγωγής από τη Μέση Εκπαίδευση για τις ανάγκες του τμήματος. Επιτροπής του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών του τμήματος. Επιτροπής συμβούλων σπουδών του τμήματος. Επιτροπής εσωτερικής αξιολόγησης (ΟΜΕΑ) του τμήματος. Οργανωτικών επιτροπών επιστημονικών συνεδρίων του τμήματος. Η συμβολή της κ. Β. Τυροβολά για την ανάπτυξη του ελληνικού χορού στην Ελλάδα είναι εμφανής στην πλούσια κοινωνική της δραστηριότητα: Ιδρυτικό μέλος και μέλος του ΔΣ του «Συλλόγου Διάδοσης Ελληνικών Χορών Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής». Το 1984, με πρωτοβουλία των καθηγητριών Φυσικής Αγωγής (Λάλου Ερ., Μπίζα Π., Ζωγράφου Μ., και Τυροβολά Β.), ιδρύθηκε ο Σύλλογος Διάδοσης Ελληνικών Χορών Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής. Ο σκοπός ίδρυσης ήταν η ανάγκη για ερμηνείες και λύσεις σε τυχόν προβλήματα που παρουσιάζονται σε σχέση με το αντικείμενο. Πρόσθετα, να δημιουργηθεί ένα αρχείο που θα 64

65 περιλαμβάνει βιντεοσκοπήσεις, μαγνητοφωνήσεις συνεντεύξεων, κλπ., αλλά και η δημιουργία βιβλιοθήκης με ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. Γενική γραμματέας και μέλος του ΔΣ του πολιτιστικού σωματείου «Διονύσια Ελληνικοί Χοροί». Μέλος του ΔΣ του Κέντρου Αιγαιακών Λαογραφικών και Μουσικολογικών Ερευνών Μέλος της International Organization of Folk Art (Βέλγιο, ) Μέλος της πολιτιστικής εταιρείας Πανόραμα Μέλος του International Council for traditional music, Department of Music- Columbia University of New York (1992-) Μέλος του ΔΣ του Συλλόγου Φίλων του Μικρασιατικού Λαϊκού Αρχείου Η συνδικαλιστική δράση της κ. Β. Τυροβολά παρουσιάζεται παρακάτω: ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών Μέλος ΔΣ των ΕΕΠ των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της χώρας. Εκπρόσωπος των ΕΕΠ στη σύγκλητο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μέλος Διοικούσας Επιτροπής του Συλλόγου Διδακτικού Ερευνητικού και Επιστημονικού του ΤΕΦΑΑ Αθηνών. Μέλος του ΔΣ του Συλλόγου Διδακτικού Ερευνητικού και Επιστημονικού Προσωπικού του ΤΕΦΑΑ Αθηνών. Εκπρόσωπος-Σύνεδρος του ΤΕΦΑΑ Αθηνών σε συνέδρια της ΠΟΣΔΕΠ. Πρόεδρος του ΔΣ του Συλλόγου Διδακτικού Ερευνητικού και Επιστημονικού Προσωπικού του ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών. Η κ. Β. Τυροβολά έχει στο ιστορικό της πολλές τιμητικές Διακρίσεις ως ακολούθως: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. 2 ο Γραφείο Μέσης Εκπαίδευσης ΕΛΜΕ. ΠΕΠΦΑ νομού Αρκαδίας. Δήμος Αργυρούπολης. 65

66 Συνεντεύξεις από δευτερογενείς πηγές Οι συνεντεύξεις της κ. Β. Τυροβολά διακρίνονται σε έντυπες και ραδιοφωνικές Έντυπες συνεντεύξεις Οι έντυπες είναι τρεις ως ακολούθως: 1. «Χορεύοντας με την παράδοση»: Συνέντευξη στη δημοσιογράφο Άννα Στεργίου, Ελευθεροτυπία, Αρ. Φύλλου 5.852/ (σσ ). 2. «Πανεπιστημιακός χώρος και ελληνικός παραδοσιακός χορός»: Συνέντευξη στη Β. Γιαννακοπούλου. Χορεύω, τεύχος 6, Νοέμβριος/Δεκέμβριος 2008 (σσ ). 3. «Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός στην ελληνική μη παραδοσιακή κοινωνία»: Συνέντευξη στην Ο. Τάντου. Επίκαιρα, τεύχος 185, Μάϊος 2013 (σσ ). Κατά τη διάρκεια της έρευνας αναζητήθηκαν οι παραπάνω συνεντεύξεις, αλλά δεν κατέστη εφικτό να βρεθούν όλες. Βρέθηκε η συνέντευξή της στο περιοδικό Χορεύω (11 ος -12 ος 2008). Η κ. Β. Τυροβολά έδωσε μία συνέντευξη το 2008 στο περιοδικό Χορεύω στη δημοσιογράφο Β. Γιαννακοπούλου. Η πρώτη ερώτηση αφορά στο αρχικό ερέθισμα για να ασχοληθεί η κ. Β. Τυροβολά με τον παραδοσιακό χορό. Στη συνέχεια η κ. Β. Τυροβολά αναφέρεται στην ενασχόλησή της με τον παραδοσιακό χορό σε επίπεδο επιστημονικό και ερευνητικό και στις δυσκολίες και τις ιδιαιτερότητες που αντιμετώπισε, καθώς υπήρχε η αντίληψη: «μην ακουμπάτε τον ελληνικό παραδοσιακό χορό, γιατί ο χορός είναι κάτι διαφορετικό ή είναι έκφραση συναισθημάτων». Η επόμενη ερώτηση αφορά στον τρόπο διδασκαλίας του παραδοσιακού χορού και αν χρειάζεται να διδάσκεται στα ΤΕΦΑΑ. Ακολουθεί μία σχετική ερώτηση για το εάν θα μπορούσε ο χορός και η διδασκαλία να αποτελέσουν αυτοτελές τμήμα του πανεπιστημίου. Η κ. Β. Τυροβολά αναφέρει ότι όχι μόνο ο παραδοσιακός χορός αλλά όλα τα είδη χορού είναι απαραίτητο να αποτελέσουν τμήμα. Συνεχίζει λέγοντας ότι κάτι ανάλογο είναι το Τμήμα Μουσικών Σπουδών ή το Τμήμα της Θεατρολογίας, που ήταν ενταγμένα σε άλλα τμήματα ή σχολές. Αν η επιλογή της ειδικότητας του χορού είναι συνειδητοποιημένη απόφαση ή γίνεται για ευκολότερη επαγγελματική 66

67 αποκατάσταση είναι η επόμενη ερώτηση που καλείται να απαντήσει η κ. Β. Τυροβολά. Οι ερωτήσεις που ακολουθούν αφορούν τη σχέση του παραδοσιακού χορού με τα εθνικά συμφέροντα και η δημοσιογράφος αναφέρεται στο θέμα των Πομάκων. Ο ορισμός της παράδοσης, τα ερεθίσματα και οι αφορμές που τη διαμορφώνουν, η προφορικότητά της, τα στεγανά και οι κανόνες που έχει και τέλος αν η παράδοση έχει δημιουργηθεί για συγκεκριμένους λόγους, είναι οι ερωτήσεις που ακολουθούν. Επίσης απαντά στο ερώτημα αν επιλέγει εκείνους που υποστηρίζουν ότι «κρατάμε την παράδοση για τον εαυτό μας όσο πιο αυθεντικά μπορούμε» ή εκείνους που ισχυρίζονται ότι «φέρτε κόσμο να γνωρίσουν, να το μάθουν, όποιοι και αν είναι». Για το ποιος είναι καλός ή κακός χορευτής και για το ποιος είναι ο καλός χοροδιδάσκαλος καλείται να απαντήσει η κ. Β. Τυροβολά. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στους πανεπιστημιακούς δασκάλους και τη σχέση τους με την επιστημονική μελέτη και την ερευνητική εμπειρία. Ακολουθεί ερώτηση που αφορά στους φοιτητές και αν αμφισβητούν το αντικείμενο και τη θεωρητική του προσέγγιση. Η σχέση της θεωρίας με την πρακτική είναι η επόμενη ερώτηση και ακολουθούν ερωτήσεις που αφορούν στη διδασκαλία των διαφορετικών παραλλαγών των χορών, αλλά και στο αν διδάσκεται ο τρόπος και το πλαίσιο της έρευνας. Ακολουθεί ο διαχωρισμός των ερευνητών σε δυο κατηγορίες και αν παρατηρείται στις μέρες μας επιστροφή στον λαϊκό πολιτισμό. Αναφορά γίνεται και στο αν ο παραδοσιακός χορός μπορεί να προβληθεί με τη μορφή του φολκλόρ. Οι τελευταίες ερωτήσεις είναι πιο προσωπικές και η δημοσιογράφος ζητά από την κ. Β. Τυροβολά να περιγράψει τον εαυτό της με τρεις λέξεις και να βάλει σε σειρά τους ρόλους που τη χαρακτηρίζουν: παιδαγωγό, χορεύτρια και ερευνήτρια. Στη συνέχεια, παρατίθεται αυτούσια η συνέντευξη της κ. Β. Τυροβολά. Ακολουθεί. 67

68 68

69 69

70 70

71 71

72 72

73 73

74 74

75 Ραδιοφωνικές συνεντεύξεις Η κ. Β. Τυροβολά έχει επίσης συμμετάσχει στη σειρά ραδιοφωνικών ντοκιμαντέρ του σταθμού ΣΚΑΪ 100,3 με γενικό τίτλο: «Γνωρίζοντας την ιστορία μας: Η ελληνική μουσική από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», των οποίων την επιστημονική επιμέλεια, τον προγραμματισμό και τον συντονισμό είχε η κυρία Ρενάτα Δαλιανούδη, διδάκτωρ Μουσικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, λέκτορας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και καθηγήτρια-σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Συγκεκριμένα, η κ. Β. Τυροβολά συμμετείχε στις εξής εκπομπές: 19/03/17: Ο χορός στο Βυζάντιο. 26/03/17: Το δημοτικό τραγούδι. 2/04/17: Το δημοτικό τραγούδι. 25/06/17: Δημοφιλείς χοροί των δεκαετιών /07/17: Δημοφιλείς χοροί των δεκαετιών /05/17: Το ρεμπέτικο τραγούδι Φωτογραφικό Υλικό Εικόνα 1: Σαρακατσάνα Ηπείρου ( ) (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά) 75

76 Εικόνα 2: Κερκυραία ( ) (Πηγή: αρχείο Β. Τυροβολά) Εικόνα 2. Κρήτη Ρέθυμνο (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά). 76

77 Εικόνα 3. Μακεδονία Γιδάς (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά). Εικόνα 4. Μέλος επιστημονικής επιτροπής 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού, 2-4 Νοεμβρίου 2000 (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά). 77

78 Εικόνα 5. Ημερίδα (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά). Εικόνα 6. 2nd Art & Science Dance Congress (Πηγή: αρχείο κ. Β. Τυροβολά). 78

79 Εικόνα 7: Επιστημονικό Συμπόσιο Ποντιακού Πολιτισμού 4.2. Πρωτογενείς πηγές: συνεντεύξεις Σπουδές Η κ. Β. Τυροβολά τελείωσε τη Σχολή Μωραΐτη το 1965, ενώ παράλληλα σπούδασε μπαλέτο και πιάνο. Σύμφωνα με την ίδια (Τυροβολά, 2016): «Εγώ δεν πιστεύω στην τύχη, όλα πιστεύω είναι υπόθεση μυαλού, οι επιλογές που κάνουμε στη ζωή μας με βάση το μυαλό μας και τη λειτουργία του μυαλού μας. Είναι όμως και κάποια πράγματα που είναι τύχη, δηλαδή το να έχεις καλούς γονείς είναι τύχη. Το να μπορούν αυτοί οι δύο καλοί γονείς να έχουν και τη δυνατότητα να σε στείλουν και σε ένα καλό σχολείο και να σε σπουδάσουν είναι επίσης τύχη. Γιατί κάποια άλλα παιδιά δεν είχαν τη δυνατότητα που είχα εγώ, που ξεκίνησα σε μια οικογένεια που είχε μια οικονομική δυνατότητα. Εγώ λοιπόν λόγω γονιών και λόγω των επιλογών των γονιών μου πήγα σε ένα πολύ καλό σχολείο, στη σχολή Μωραΐτη». Η αγάπη της για τη γυμναστική και τον αθλητισμό την ώθησαν να δώσει εξετάσεις και να περάσει στην Εθνική Ακαδημία Σωματικής Αγωγής (ΕΑΣΑ.). «Μπήκα με το ακαδημαϊκό που ίσχυσε για δεύτερη χρονιά μετά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Παπανδρέου, του Γιώργου του Παπανδρέου, που ήρθε στην εξουσία τον Φλεβάρη του 79