Μελλοντικές και αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές κατά την υστεροβυζαντινή και πρώιμη νεοελληνική περίοδο

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΉΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Μελλοντικές και αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές κατά την υστεροβυζαντινή και πρώιμη νεοελληνική περίοδο μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Επόπτης Καθηγητής: Δ. Κυριαζής Εξεταστική Επιτροπή: Μ. Καραλή Δ. Κυριαζής Γ. Παπαναστασίου Σάγγου Ανθή (ΑΕΜ. 1379) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2019

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες Εισαγωγή Ανασκόπηση έρευνας Απόψεις για τον μέλλοντα Απόψεις για τις αντιγεγονοτικές δομές Απαρέμφατο Γραμματικοποίηση Το υλικό Μη λογοτεχνικές πηγές-νοταριακά έγγραφα Λογοτεχνικές πηγές Καταφραφή του υλικού Παρουσίαση υλικού-μη Λογοτεχνικές πηγές Επτάνησα Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Δωδεκάνησα Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Κυκλάδες Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Κρήτη Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Παρουσίαση υλικού-λογοτεχνικές πηγές Πουλολόγος Διήγησις Τετραπόδων Ζώων Πτωχοπροδρομικά Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Ποιητική Ανθολογία Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Μνημεία της Μεσαιωνικής και Νεωτέρας Φιλολογίας μας Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Φυλλάδα του Μεγα-Αλεξάντρου...80 [1]

3 5.5.1.Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Ιστορία του Πτωχολέοντος Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Αληπασιάς Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Αρχείο Αλή Πασά Εισαγωγή Μελλοντικές ρηματικές δομές Αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές Συμπεράσματα Βιβλιογραφία...98 [2]

4 Συντομογραφίες inf. = infinitive infl. = inflected imperf. = imperfective βλ. = βλέπε μ.χ. = μετά Χριστού π.χ. = παραδείγματος χάρη σ. = σελίδα στ. = στίχος [3]

5 1.Εισαγωγή Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να μελετήσει τις μελλοντικές και τις δυνητικές αντιγεγονοτικές ρηματικές δομές κατά την ύστερη βυζαντινή ως την πρώιμη νεοελληνική περίοδο στον ελλαδικό χώρο. Πιο συγκεκριμένα, θέλουμε να μελετήσουμε τόσο τους ρηματικούς μελλοντικούς τύπους όσο και τους αντιγεγονοτικούς που εμφανίζονται ανά περιοχή αυτήν την περίοδο κυρίως στην προφορική γλώσσα στοχεύοντας στη συνέχεια στην εξέταση της ύπαρξης μιας διαλεκτικής διαφοροποίησης. Το υλικό της εργασίας αντλήθηκε τόσο από λογοτεχνικά, όσο και από μη λογοτεχνικά κείμενα και προέρχεται από περιοχές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την μελέτη του υλικού θα γίνει με τη διαίρεση του υλικού σε μη λογοτεχνικές και λογοτεχνικές πηγές. Οι νοταριακές πηγές, οι οποίες αποτελούν τις μη λογοτεχνικές πηγές προέρχονται από περιοχές του Αιγαίου Πελάγους και του Ιονίου Πελάγους. Πιο συγκεκριμένα, από την περιοχή του Αιγαίου αντλήθηκε υλικό από τις περιοχές της Κρήτης, της Χίου, της Ρόδου, του Καστελόριζου, της Νάξου και της Μυκόνου. Από την περιοχή του Ιονίου αντλήθηκε υλικό από την Ιθάκη, την Κέρκυρα, την Κεφαλλονιά και τα Κυθήρα. Το Αρχείο του Αλή Πασά είναι μια επιπρόσθετη μη λογοτεχνική πηγή, η οποία μελετήθηκε, χωρίς ωστόσο, να ανήκει στα νοταριακά έγγραφα. Παράλληλα, οι λογοτεχνικές πηγές μας ήταν η Διήγησις των Τετραπόδων Ζώων, ο Πτωχοπρόδρομος, ο Πουλολόγος, έμμετρα λογοτεχνικά κείμενα της υστεροβυζαντινής εποχής από την Ποιητική Ανθολογία του Λίνου Πολίτη και από τα Μνημεία της Μεσαιωνικής και Νεωτέρας Φιλολογίας μας του Γεώργιου Ζώρα, έργα της κρητικής λογοτεχνίας ( Ερωφίλη, Βοσκοπούλα, Ζήνων, Κοσμογέννησις, Πανώρια, Απόκοπος του Μπεργαδή ), η Φυλλάδα του Μεγαλεξάντρου, η Ιστορία του Πτωχολέοντος και η Αληπασιάς του Χατζή Σεχρέτη. Αρχικά, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα των δεδομένων από τις μη λογοτεχνικές πηγές, χωρισμένα ανά περιοχή, με σκοπό να εμφανιστούν χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου, ώστε να διαπιστώσουμε αν υπάρχει διαλεκτική διαφοροποίηση και στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της έρευνας από τις λογοτεχνικές πηγές. Οι τύποι του μέλλοντα και των δυνητικών δομών παρουσιάζονται σε πίνακες, οι οποίοι δείχνουν τον αριθμό εμφάνισής τους σε κάθε κείμενο. Πριν από την παρουσίαση των αποτελεσμάτων, θα πραγματοποιηθεί μια λεπτομερής ανάπτυξη των απόψεων πολλών ερευνητών σχετικά με το θέμα του μέλλοντα και των αντιγεγονοτικών δομών, αλλά και σχετικά με το θέμα της απώλειας του απαρεμφάτου και της γραμματικοποίησης του μέλλοντα. Στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά στο υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την εκπόνηση της εργασίας και έπειτα θα ακολουθήσει η παρουσίαση και η ανάλυση του υλικού, ώστε να διατυπωθούν στο τέλος τα συμπεράσματα της εργασίας. [4]

6 2.Ανασκόπηση έρευνας 2.1. Απόψεις για τον μέλλοντα Η κατηγορία του μέλλοντα έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές και ιδιαίτερα η διαδικασία κατά την οποία προκύπτει ο τελικός τύπος θα στη νέα ελληνική. Στο παρόν κεφάλαιο θα διατυπωθούν οι απόψεις των μελετητών που εξέτασαν τη ρηματική αυτή κατηγορία, για να δοθεί μια επαρκής και αναλυτική εικόνα, τόσο της διαδικασίας που έδωσε τον τελικό τύπο θα, όσο και των τρόπων με τους οποίους εκφραζόταν ο μελλοντικός χρόνος στην πορεία της ελληνικής γλώσσας. Ο Χατζιδάκις (1967: 96-97) αναφέρει ότι το απαρέμφατο αναλύθηκε σε τελικές και ειδικές προτάσεις, όμως διατηρήθηκε στις περιφράσεις με το ἔχω και το θέλω, με αποτέλεσμα να σχηματιστούν ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος και οι περιφραστικοί μέλλοντες. Έπειτα, τα απαρέμφατα έχασαν το τελικό -ν και από το γ πρόσωπο ενικού θέλει ινα φύγη προέκυψε ο τύπος του μέλλοντα θα με την εξής διαδικασία θέλει ινα φυγη > θέλη να φυγη > θελ να φύγη > θε να φύγη > θα φύγη. Ο Joseph (1978: ) αναφέρει ότι ο μονολεκτικός μέλλοντας της κλασικής ελληνικής βρισκόταν σε παρακμή από τους ελληνιστικούς χρόνους και αντικαταστάθηκε από μια σειρά περιφραστικών σχηματισμών, μια τάση, η οποία συνεχίστηκε στη βυζαντινή και μεσαιωνική ελληνική. Οι πιο σημαντικοί περιφραστικοί μέλλοντες στη μεσαιωνική ελληνική είναι αυτοί που περιλαμβάνουν σχηματισμούς με το ρήμα θέλω. Αυτοί οι σχηματισμοί είναι συχνοί στα κείμενα και αποτέλεσαν τη βάση για το σχηματισμό του μέλλοντα στα νέα ελληνικά. Ο συνδυασμός θέλει να γράψω, ο οποίος είναι συνδυασμός του γ' ενικού προσώπου του θέλω και του μορίου να μαζί με κλινόμενη (inflected) υποτακτική θεωρείται από κάποιους ερευνητές ως το αρχικό σημείο της διαδικασίας για να παραχθούν οι υπόλοιποι τύποι που οδήγησαν στη δημιουργία του νεοελληνικού μέλλοντα με το μόριο θα. Ωστόσο αναφέρει ότι άλλοι ερευνητές όπως ο Ψυχάρης (1884) θεωρούν την περίφραση θέλω να γράψω ως την πηγή του δείκτη θα. Στη μεσαιωνική ελληνική μαρτυρείται μια μεγάλη ποικιλία από μέλλοντες, οι οποίοι παρουσιάζουν ξεχωριστή μορφή για τη συνοπτική ή μη συνοπτική όψη και είναι μαρκαρισμένοι από το διαχωρισμό μεταξύ παροντικού και μη παροντικού θέματος, γι αυτό και παρουσιάζει έναν πίνακα (1978: 120) του Banescu (1915), ο οποίος δείχνει τους ποικίλους σχηματισμούς του μέλλοντα στη μεσαιωνική ελληνική εποχή. Αναφέρει ότι (1978: 120) αυτό που κεντρίζει το ενδιαφέρον από την παρατήρηση του πίνακα είναι οι σχηματισμοί θέλω γράψω και θέλει γράψω, καθώς φαίνεται πως είναι μεταγενέστεροι απ' ό,τι οι άλλοι μελλοντικοί τύποι και πως το θέλει γράψω είναι το τελευταίο και ότι αυτοί οι δύο τύποι σε συνδυασμό με το σχηματισμό θέλω γράψειν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τις συντακτικές αλλαγές που συνέβησαν. [5]

7 Στη συνέχεια υποστηρίζει ότι (1978: ) από τη δομή θέλω γράψειν προέκυψε η δομή θέλω γράψω, καθώς το απαρέμφατο μετά την απώλεια του τελικού -ν ήταν ομόφωνο με το γ ενικού αορίστου υποτακτικής, με αποτέλεσμα να επαναναλυθεί. Μέσω της επανανάλυσης και της αναλογίας προέκυψε ο μελλοντικός σχηματισμός αποτελούμενος από έναν κλινόμενο παρεμφατικό τύπο (inflected finite form) του θέλω ακολουθούμενο από μια κλινόμενη παρεμφατική μορφή (inflected finite form) του κυρίου ρήματος και με τις δυο ρηματικές μορφές να συμφωνούν στο πρόσωπο και στον αριθμό και με το κυρίως ρήμα να σχηματίζεται με το ενεστωτικό θέμα ή το θέμα του αορίστου. Από αυτή τη δομή δημιουργήθηκε η περίφραση θέλει γράψω, καθώς ενδεχομένως περιορίστηκε ο πλεονασμός του μαρκαρίσματος του πρόσωπου τόσο στο θέλω, όσο και στο κυρίως ρήμα σε μία από τις δύο μορφές. Επίσης, ο Joseph (1978: 124) δίνει μια επιπλέον ερμηνεία για το μελλοντικό σχηματισμό θέλω + απαρέμφατο, η οποία υποστηρίζει ότι η δομή αυτή αντλήθηκε από το ρόλο της προτασιακής ενότητας (clause union). Clause union is the process by which a complement clause and a matrix clause are united to form a single clause. In this process, the nominals which were governed by the complement verb become governed by the matrix verb. The complement verb becomes a ''dead'' verb (Joseph, 1978: 223). Αυτή η εφαρμογή οδηγεί στο να μειωθεί η δομή των δυο προτάσεων σε μια και να τεθεί σε εφαρμογή η ανύψωση Υποκειμένου σε Υποκείμενο (Subject-to-Subject Raising) (Joseph 1978:125), ώστε να αναπτυχθεί ο μελλοντικός σχηματισμός αυτού του τύπου (θέλω + απαρέμφατο). Στη δομή θέλω + απαρέμφατο φαίνεται ότι υπάρχει απώλειά της προτασιακής ενότητας από το γεγονός ότι υπάρχει αλλαγή στην τοποθέτηση των κλιτικών αντωνυμιών, καθώς στην προτασιακή ενότητα του μέλλοντα (Clause Union future) τα κλιτικά μπορούσαν να συνοδεύουν στα αριστερά το ρήμα θέλω ή δεξιά το απαρέμφατο, αλλά στο μελλοντικό σχηματισμό του τύπου θέλω γράψω, συνηθίζουν τα κλιτικά να βρίσκονται ανάμεσα στις δύο ρηματικές μορφές (1978: ). Ωστόσο, θέτει το ερώτημα αν το γράψω είναι ζωντανό ρήμα ή όχι. Η μορφολογική σύνθεση αυτής της μελλοντικής δομής είναι τέτοια, ώστε το ρήμα του συμπληρώματος ήταν υποχρεωτικά ζωντανό και η προτασιακή ενότητα (clause Union) έχει πάψει να έχει ισχύ, γιατί αν λειτουργούσε, θα δημιουργούσε ένα νεκρό ρήμα, που δε θα ανταποκρινόταν στις μορφολογικές απαιτήσεις αυτής της μελλοντικής δομής και στη φύση της συμφωνίας του ρήματος (1978: ). Σύμφωνα με τον Browning (2008) ο μέλλοντας στους πρώιμους αιώνες του μεσαίωνα είχε τη μορφή ἔχω + απαρέμφατο ή εκφραζόταν με την οριστική ενεστώτα. Τους επόμενους αιώνες η δήλωση του μέλλοντα γινόταν με την περίφραση ἔχω νὰ + υποτακτική, αλλά και με περιφράσεις με το ρήμα θέλω, όπως θέλω + απαρέμφατο, θέλω νὰ + υποτακτική, θὲ νὰ + υποτακτική και θὰ νὰ + υποτακτική. [6]

8 Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η μορφή του μέλλοντα που επικρατεί είναι η περίφραση θὰ + υποτακτική. Οι Panayiotis Pappas και Brian Joseph (2001: ) αναφέρουν ότι ο μελλοντικός δείκτης θα έχει αναγνωριστεί ότι προέρχεται από μια προγενέστερη μεσαιωνική ελληνική μορφή βασισμένη στο κυρίως ρήμα θέλω, το οποίο χρησιμοποιούνταν ως βοηθητικό ωστόσο υπάρχουν κάποιες αντιπαραθέσεις σχετικά με το σημείο εκκίνησης του θα και με τις διαδικασίες που τελικά αποδίδουν την τελική μορφή του. Οι συγκεκριμένοι θεωρούν ότι ο δείκτης θα προέρχεται από τη δομή θέλει νὰ γράφω, η οποία δομή προέκυψε από την αποκατάσταση του απαρεμφάτου από παρεμφατική συμπλήρωση (θέλω γράφειν θέλω (ἱ)νά γράφω) και στη συνέχεια δημιουργήθηκε η δομή θέλει νὰ γράφω. Έπειτα, μέσω της μείωσης του θέλει σε θέλ να προέκυψε η δομή θέ νὰ γράφω, η οποία μέσω της φωνηεντικής αφομοίωσης και της αναλογικής γενικεύσης μιας παραλλαγής sandhi, έδωσε τον τύπο θα γράφω. Επίσης, οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι δεν μπορούν να θεωρήσουν το θέλω γράφειν σαν αρχική πηγή του θα, καθώς το θέλω γράφειν, όταν χάνει το ν- επαναναλύεται σαν γ ενικό και έτσι προκύπτει η δομή θέλω γράφω, η οποία οδηγεί στη φράση θέλει γράφω και εν τέλει μέσω της μείωσης του θέλει σε θελ προκύπτει το θέ γράφω, με αποτέλεσμα οι διαδικασίες να μην οδηγούν στο δείκτη θα. Οι ίδιοι σε άλλο άρθρο τους (2002: ) υποστηρίζουν ότι το ρήμα θέλω, ένα ρήμα βούλησης εμφανίζεται ως κύριο ρήμα συνοδευόμενο από απαρέμφατο στην κλασική και στην πρώιμη μετακλασική εποχή. Στη συνέχεια στη μετακλασική εποχή το απαρέμφατο αντικαταστάθηκε από μια παρεμφατική πρόταση, που εισάγεται από τον υποτακτικό σύνδεσμο ἵνα. Υποστηρίζουν ότι διαφέρουν από τον Meillet (1912) στο γεγονός ότι αυτοί παίρνουν για το μόριο θα ως πιο άμεση πηγή, την ανασύνταξη του απαρεμφάτου με το ρήμα θέλω, το οποίο αλλάζει σημασιολογικά και από βουλητικό λεξικό ρήμα, αποκτά μια πιο βοηθητική (auxiliary-like) και γραμματική σημασία (grammatical future meaning), ενώ αυτόνομα συνεχίζει να έχει βουλητική σημασία. Στη συνέχεια, μέσω μιας σειράς εξελίξεων συμπεριλαμβανομένων της ομαλής αλλαγής του φθογγικού ήχου, της επανανάλυσης και των αναλογικών σχηματισμών, προκύπτει ο τύπος θα. Πιο συγκεκριμένα, σε πρώτη φάση το απαρέμφατο χάνει το τελικό -ν, με αποτέλεσμα να γίνει ομόφωνο με το γ πρόσωπο ενικού της οριστικής και στη συνέχεια με τη διαδικασία της επανανάλυσης η δομή θέλει γράφει αποτελείται από δυο σχηματισμούς που ο καθένας είναι μαρκαρισμένος ως γ' ενικού. Έπειτα, με τη διαδικασία της αναλογίας οι δυο συνδυασμοί μαρκάρονται από πρόσωπο και αριθμό και προκύπτει η δομή θέλω γράφω, η οποία συνυπάρχει στα κείμενα με τη δομή, στην οποία το βοηθητικό θέλω είναι μαρκαρισμένο με πρόσωπο και αριθμό και συνοδεύεται από απαρέμφατο. Η διαδικασία αποκατάστασης του απαρεμφάτου από παρεμφατικό συμπλήρωμα από την μετα-κλασική στην [7]

9 μεσαιωνική περίοδο,θα επηρέαζε την ανανεωμένη χρήση του απαρεμφάτου και έτσι θα δημιουργούσε ένα καινούργιο σχηματισμό θέλω (ι)να γράφω, ο οποίος θα είχε την ίδια σημασία με το σχηματισμό θέλω γράφειν. Από αυτούς τους δυο σχηματισμούς προέκυψε ένας ακόμη τύπος, ο τύπος θέλει, ο οποίος έχει αμετάβλητο το γ' πρόσωπο ενικού, είτε συνοδεύεται από τον υποτακτικό σύνδεσμο (ι)να (θέλει να γράφω), είτε από το επαναναλυμένο ρήμα γράφω (θέλει γράφω). Υποστηρίζουν ότι αυτή η αλλαγή προφανώς οφειλόταν, αρχικά, στην πίεση στο να μειωθεί το μαρκάρισμα του πλεονάζοντος προσώπου μεταξύ του θέλω ως βοηθητικού και του κύριου ρήματος με το οποίο συνέβη και έπειτα ίσως επηρεάστηκε και από τους άλλους τύπους μέλλοντα που σχηματίζονταν με απρόσωπα βοηθητικά όπως το μέλλει. Βέβαια, το θέλει ως ανεξάρτητο ρήμα είχε ακόμη βουλητική σημασία και έτσι το αμετάβλητο θέλει στους σχηματισμούς θέλει γράφω και θέλει να γράφω χρησιμοποιούταν απρόσωπα, δηλαδή απρόσωπα (impersonally) και καθαρά γραμματικά (purely grammatically). Αυτή η απρόσωπη κατασκευή με το να είναι η πιο κοντινή πηγή της σύγχρονης κατασκευής. Ο Bubenik (2001: 72-97) αναφέρει ότι οι μελλοντικές περιφράσεις ἔχω γράφειν και θέλω γράφειν κληροδοτήθηκαν από την πρώιμη βυζαντινή στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, οι οποίες στα πρώιμα λαϊκά κείμενα του 12ου αιώνα εμφανίζονται μαζί με την περίφραση να + υποτακτική, για να δηλώσουν το μέλλον. Σε αυτές τις δομές η αντίθεση στο συνοπτικό και στο μη συνοπτικό θέμα διαπερνά όλο το σύστημα και στη μεσαιωνική διαχωρίζεται ο μη συνοπτικός μέλλοντας από το συνοπτικό. Στον παθητικό μέλλοντα η διάκριση της συνοπτικότητας πραγματοποιείται από το πρώην απαρέμφατο του αορίστου γραφ-ῆ και μια φωνολογική διαφορά είναι αυτή που διαχωρίζει το μη συνοπτικό ενεργητικό μέλλοντα από τον αντίστοιχο παθητικό στο τρίτο πρόσωπο. Επιπρόσθετα, ο Τσαγγαλίδης (2004) αναφέρει ότι το θα αποτελεί το κύριο μέσο αναφοράς του μέλλοντα και έναν ξεκάθαρο δείκτη τροπικότητας. Πολλές φορές συνοδεύεται από κάποια παρεμφατική μορφή και μπορεί να λειτουργήσει ως υποθετική ή αντιγεγονοτική δομή, όταν συνδυάζεται με ρήμα παρελθοντικό ή μη συνοπτικό. Το θα είχε αναπτύξει στα μέσα του 17ου αιώνα μια αρκετά σαφή επιστημική χρήση που δεν εξαρτιόταν ούτε από τη μείωση του θέλω σε θα ούτε από την απώλεια του απαρεμφάτου. Η εννοιολογική μεταστροφή από το γραμματικό περιεχόμενο προηγείται όλων των άλλων μετατοπίσεων και η κλιτικοποίηση και η διάβρωση αρχίζουν κανονικά αργότερα από ό,τι οι άλλες αλλαγές. Ο Χόρροκς (2014) αναφέρει ότι από τον 11ο αιώνα το ρήμα θέλω αρχίζει να αντικαθιστά το ρήμα έχω στους μελλοντικούς σχηματισμούς, με αποτέλεσμα να γίνεται το κυρίαρχο βοηθητικό ρήμα ακολουθούμενο από απαρεμφατικό συμπλήρωμα. Η χρήση αυτής της δομής συμβαίνει παράλληλα με τη χρήση της δομής να + υποτακτική, για να δηλώσει τον μέλλοντα σε δημώδη κείμενα μετά τον 12ο [8]

10 αιώνα. Έπειτα εμφανίζεται το θε δίπλα στο μόριο να ενισχύοντας τη μελλοντική του σημασία, με αποτέλεσμα να υπάρχει ο τύπος θε να κυρίως στην κρητική λογοτεχνία της Αναγέννησης παράλληλα με τους θενά, θανά, θελά (2014: 344-5). Στην όψιμη βυζαντινή περίοδο το βοηθητικό θέλω άρχισε να αντικαθιστά σταθερά τα βοηθητικά ρήματα και η υποτακτική απέκτησε εκτός από τροπική και μελλοντική σημασία (2014: 348). Η δομή θε να + υποτακτική ξεχωρίζει από την προσωπική βουλητική δομή με το θέλω να και χρησιμοποιείται παράλληλα με τις απρόσωπες δομές μέλλει / πρέπει να (2014: 441). Έπειτα, η δομή αυτή κυριαρχεί, με αποτέλεσμα να προκύπτει το μόριο θα με τις διαδικασίες της αφομοίωσης και της αποβολής ( θε να > θα να > θα(ν) > θα). Το μόριο θα εμφανίζεται ήδη από τα τέλη του 16ου αιώνα και αρχές 17ου αιώνα στην κρητική κωμωδία (2014: 442). Ακόμη, τύποι, όπως θέλει γράψω εμφανίζονται αρχικά τον 16ο αιώνα στα νησιά του Ιονίου και στη συνέχεια στην κρητική λογοτεχνία. Φαίνεται ότι πρόκειται για κατά τόπους συμφυρμό της προσωπικής δομής θέλω γράψω με τον απρόσωπο τύπο θε να γράψω, που βασίζεται στην εμφανώς πλεοναστική δήλωση του προσώπου στο βοηθητικό ρήμα. Η περίφραση θέλω + απαρέμφατο χρησιμοποιούνταν στην ύστερη μεσαιωνική περίοδο και επειδή το βοηθητικό ρήμα και το απαρέμφατο βρισκόταν στο τρίτο πρόσωπο ενικού το απαρέμφατο αντικαταστάθηκε από μια κλινόμενη υποτακτική (2014: 441). O Tsangalidis (1999) αναφέρει ότι η γραμματική στα νέα ελληνικά αναγνωρίζει δύο μορφές για τον μέλλοντα, οι οποίες σχηματίζονται από το δείκτη θα και το ρήμα σε μη συνοπτική ή συνοπτική μορφή. Ο συνδυασμός θα + συνοπτικό (perfective) χρησιμεύει σαν μελλοντικός χρόνος (future tense proper) και ο συνδυασμός θα + μη συνοπτικό (imperfective) χρησιμοποιείται, για να εκφράσει συμπέρασμα και μέλλον (futurity) (1999: 94). Όμως, το θα συνδυάζεται και με ρήμα παρελθοντικού χρόνου, για να αναφερθεί σε παρελθοντικές καταστάσεις και η παρουσία του θα του δίνει την τροπική πιστοποίηση. Ωστόσο, αυτός ο συνδυασμός δεν περιλαμβάνεται στο χρονικό σύστημα και δε λειτούργησε ως μέσο για αναφορά χρόνου (1999: 102). Ο Hesse (2003: 58-69) αναφέρει ότι στα νέα ελληνικά ο μέλλοντας εκφράζεται με τη δομή θα + μη παρελθοντικό χρόνο (θα + non-past), αλλά και με το χρόνο ενεστώτα σε ορισμένες περιπτώσεις. Η δομή θα + μη συνοπτικό μη παρελθοντικό χρόνο (θα + imperfective non-past) εκφράζει το μέλλον (futurity), αλλά και ένα πιθανό αποτέλεσμα (inference), ειδικά όταν συνοδευέται με επιρρήματα, όπως ίσως, πιθανόν. Όταν το θα συνοδεύεται από συνοπτικό μη παρελθοντικό χρόνο (θα + perfective non-past), τότε εκφράζει πάντα το μέλλον, καθώς είναι ο φυσικός, αμαρκάριστος μελλοντικός χρόνος, ο οποίος δεν χρησιμοποιείται για να τονιστεί η επανάληψη (repetition) ή συμπλήρωση (completion). Η δομή θα + συνοπτικός παρελθοντικός χρόνος (imperfective past) χρησιμοποιείται ευρέως και χωρίζεται σε δύο κατηγορίες ανάλογα με την παρουσία ή μη της όψης. Όταν το θα συνοδεύεται από μη [9]

11 συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο και απουσιάζει η αξία της όψης (aspect value absent), τότε εκφράζει τo υποθετικό (conditional) και τον μέλλοντα του παρελθόντος (past future). Η δομή θα + μη συνοπτικός παρελθοντικός χρόνος με τη διατήρηση της αξίας της όψης (aspect value retained) δηλώνει επανάληψη στο παρελθόν και ένα πιθανό συμπέρασμα. Επίσης, η περίφραση θα + συνοπτικός παρελθοντικός χρόνος (perfective past) χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάποιο συμπέρασμα (inferential sense). O Markopoulos (2009) εξετάζει τον μέλλοντα από την αρχαία εποχή μέχρι και τη μεσαιωνική, ερευνώντας κάθε μελλοντικό τύπο που χρησιμοποιείται σε κάθε εποχή. Εμείς επικεντρωθήκαμε στο σχηματισμό του μέλλοντα στην όψιμη μεσαιωνική εποχή. Αρχικά, σε πρώιμο επίπεδο της ύστερης μεσαιωνικής εποχής (2009: ) η χρήση της μελλοντικής δομής σχηματιζόμενης με το βοηθητικό μέλλω περιορίστηκε σε κείμενα υψηλού επιπέδου (high register), οι ομιλητές τη χρησιμοποιούν πολύ σπάνια και έχει μελλοντική αναφορά, αν και έχουν παρατηρηθεί μαρτυρίες με δεοντική σημασία. Σε μεταγενέστερο στάδιο η περίφραση αποκτά τη σημασία της ικανότητας, ενώ μειώνεται η μελλοντική του σημασία. Η δομή εχω + απαρέμφατο (2009: ) σε πρώιμο στάδιο έχει καθαρά μελλοντική σημασία, ενώ έχουν παρατηρηθεί και μαρτυρίες με δεοντική σημασία. Σε μεταγενέστερο στάδιο η δομή αρχίζει να χάνει την μελλοντική σημασία και να χρησιμοποιείται με τη σημασία της ικανότητας (ability). Ήδη από τον 15ο αιώνα το εχω με μελλοντική σημασία είναι απαρχαιωμένο και έχει εξαφανιστεί, ενώ έχει συνεχίσει δηλώνοντας την ικανότητα και την υποχρέωση. Στον περιορισμό της δομής και στην υποχώρησή της από την μελλοντική αναφορά ευθύνεται το γεγονός ότι αυτήν την περίοδο έχει αρχίσει να εμφανίζεται η δομή του υπερσυντελίκου με βοηθητικό το ρήμα ειχα, χρησιμοποιείται το βοηθητικό θέλω και διαδραματίζονται κάποιες κοινωνικογλωσσικές καταστάσεις. Η δομή ειχα + απαρέμφατο χρησιμοποιείται για να δηλώσει το υποθετικό και την αντιγεγονοτικότητα και πιο συχνά έχει εντοπιστεί στην υπόθεση των υποθετικών λόγων, ενώ σπάνια στην απόδοση. Ο Liosis (2012: ) μελετά τις περιφράσεις του μέλλοντα με τη βοηθητικό είμαι στις διαλέκτους και παρατηρεί ότι περιφράσεις με βοηθητικό ρήμα το είμαι + υποτακτική είναι συχνές στην νοτιοανατολική περιοχή της Ελλάδας, καθώς εντοπίστηκαν σε κείμενα της Κρήτης, των Δωδεκανήσων και της Κύπρου, ακόμα σε διαλέκτους της Μικράς Ασίας. 2.2 Απόψεις για τις αντιγεγονοτικές δομές Ο Panayiotis Pappas (2001: 60-92) εξετάζοντας τις μελλοντικές και αντιγεγονοτικές δομές στην πρώιμη νεοελληνική περίοδο υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη μελλοντικών δομών στην ελληνική ιστορία συνοδεύτηκε από την εμφάνιση παράλληλων δομών που έφεραν το νόημα της προϋπόθεσης ή αλλιώς [10]

12 υποθετικότητας (conditionality) και μεταφέρει τις απόψεις του Horrocks (1997), ο οποίος αναφέρει ότι ένας παρατατικός (egraphon) είναι υποθετικό παράλληλο σε παροντική και μελλοντική δομή (grapho), ο παρελθοντικός χρόνος του θέλω + απαρέμφατο (ethelon graphein) είναι παράλληλος της δομής του θέλω + απαρέμφατο μέλλοντα (thelo grapho), η δομή νά + παρατατικός ( na egrapha) βρίσκεται παράλληλα με τη δομή νά + απαρέμφατο μέλλοντα (na grapho), το υποθετικό θε + νά + παρατατικός (the na egrapha) είναι παράλληλο του θε + νά + ρήμα μέλλοντα (the na grapho) και η δομή θα + παρατατικός (tha egrapha) παράλληλο της δομής θα + κλινόμενος μέλλοντας (tha grapho). Υποστηρίζει ότι ο Horrocks δεν αναφέρει αν η μεγάλη ποικιλία των μελλοντικών μορφών που βασίζονται στο θέλω τον 16ο αιώνα συνδυάζεται με ένα πλήθος δομών του ἤθελον που χρησιμοποιούνται σαν υποθετικοί και παρόλο που παρέχει μια λεπτομερή περιγραφή των τρόπων με τους οποίους οι υποθετικοί λόγοι έχουν εκφραστεί στην ιστορία της ελληνικής, η περιγραφή των σύγχρονων ελληνικών μορφών περιλαμβάνει μόνο τις περιφράσεις νά + μη συνοπτικό, θε + νά + μη συνοπτικό και θα + μη συνοπτικό και όχι τους σχηματισμούς που χρησιμοποιούν το ἤθελον, τους οποίους αναφέρει μόνο για τη Μεσαιωνική (2001: 66). Επίσης, αναφέρει ότι η ανάπτυξη των υποθετικών λόγων (conditionals) γίνεται λίγο πιο περίπλοκη, διότι για να φτάσουμε στην προ-μοντέρνα μορφή, δηλαδή στο πρόδρομο του θα ἔγραφα, το συμπλήρωμα του ἤθελα (π.χ. γράφειν), πρέπει να αποκτήσει όχι μόνο τη σήμανση του προσώπου, αλλά και την σήμανση του παρελθοντικού χρόνου (π.χ. το τελικό α και το αρχικό ε αντίστοιχα στο ἔγραφα). Στη συνέχεια υποθέτει ότι το ἤθελα εγραφα ή ἤθελε έγραφα και ήθελα / ήθελε να εγραφα οδηγούν στο θε εγραφα ή θε να εγραφα / θα να εγραφα και έτσι προκύπτει η δομή θα έγραφα. Η έρευνά του σχετικά με τον μέλλοντα και τις αντιγεγονοτικές δομές αφορά τα κείμενα Πλούταρχου Παιδαγωγός του Σοφιανού, Κατζούρμπος και Ερωφίλη του Χορτάτση και Ανθολογία της δημοτικής πεζογραφίας του Βαλέτα. Πριν παρουσιάσει τα αποτελέσματα της έρευνας επισημαίνει ότι υπάρχουν δομές, οι οποίες φαίνονται αντιγεγονοτικές, αλλά λόγω σημασιολογικών λεπτομερειών δεν είναι και γι' αυτό τις αποκλείει. Τέτοιες δομές είναι αυτές που εκφράζουν το υποθετικό μέλλον, την εμπιστευμένη βεβαιότητα και το μέλλον στο παρελθόν (2001: 73-76). Τα αποτελέσματα της έρευνάς του είναι ότι στην πρώτη περίοδο ( ) ο τύπος θέλω + απαρέμφατο (thelo + inf.) είναι η κυρίαρχη δομή. Κατά τη δεύτερη περίοδο ( ) η δομή θέλω + ρήμα (thelo + infl.) και η δομή θα + ρήμα (tha + infl.) βρίσκονται σε έντονο ανταγωνισμό, όπως επίσης και ο τύπος θέλει + ρήμα (thelei + infl.) και στην τρίτη περίοδο ( ) ο ανταγωνισμός επιλύεται υπέρ του τύπου θα + ρήμα (tha + infl.), ενώ ο τύπος θέλω + απαρέμφατο (thelo + inf.) παρακμάζει ριζικά και ο τύπος θέλει + ρήμα (thelei + infl.) πιο σταδιακά. [11]

13 Επίσης, παρατηρεί ότι υπάρχει διαφορά στη συχνότητα των δομών όσον αφορά την «πολικότητα της πρότασης» (sentence polarity), καθώς σε ορισμένα κείμενα το θα + ρήμα (tha + infl.) χρησιμοποιείται μόνο σε καταφατικές προτάσεις και οι δομές θέλω + απαρέμφατο (thelo + inf.) συναντώνται τόσο σε καταφατικές, όσο και σε αρνητικές προτάσεις. Όσον αφορά τις αντιγεγονοτικές δομές, oι τύποι που πιστοποιούνται είναι ἤθελα + απαρέμφατο (ethela + inf.), ἤθελα + ρήμα (ethela + infl.), ἤθελε + μη συνοπτικό (ethele + imperf.) και θα + μη συνοπτικό (tha + imperf.). Η χρήση των κατασκευών / δομών τύπου ἤθελα + απαρέμφατο (ethela + inf.) μπορεί να χωριστεί σε 3 περιόδους ( , και ), η χρήση του τύπου ἤθελε + μη συνοπτικό (ethele + imperf.) και του τύπου θα + μη συνοπτικό (tha + imperf.) μπορούν να χωριστούν σε 2 περιόδους ( , και , και , και , αντίστοιχα). Ο Χόρροκς (2014: 438-9) υποστηρίζει ότι η δυνητική εκφραζόταν με παρατατικό και με τις περιφράσεις ειχα, έμελλα / ήμελλα, ήθελα + απαρέμφατο. Στην όψιμη μεσαιωνική ο παρατατικός ενισχύθηκε από το μόριο να, το οποίο συνοδεύει σε πολλά κείμενα (όπως στο χειρόγραφο του Χρονικού του Μορέως) τις περιφράσεις με το έχω ή το θέλω και έτσι προκύπτει μια νέα σύνθετη υποτακτική να έχω / θέλω + απαρέμφατο (2014: 438). Μερικές φορές στο Χρονικόν του Μορέως ( αν και πάλι μόνο στο Η ) αυτή η νέα υποτακτική συνδυάζεται με το θέλω σε βουλητικές δομές, π.χ. στ. 6773: θέλω να σας έχω ειπει θέλω να σας πω. Τέτοιες εξελίξεις αντανακλούν πιθανότατα τη ρευστή κατάσταση στα όψιμα μεσαιωνικά χρόνια όσον αφορά την έκφραση της τροπικότητας και του μέλλοντα πάντως αυτοί οι συγκεκριμένοι τύποι είχαν τοπικό ή / και υποπρότυπο χαρακτήρα, και κανείς δεν επέζησε για πολύ (2014: 439). Το γεγονός ότι το ειχα + απαρέμφατο λειτουργούσε ως υπερσυντέλικος συνέβαλε στο να αντικατασταθεί το έχω / είχα από το θέλω / ήθελα. Αυτό είναι δείγμα μιας διαδικασίας που τη βλέπουμε συχνά στην ιστορία των αντιγεγονοτικών δομών, όπου οι δύο προτάσεις, όντας εξίσου τροπικές, μορφικά εξισώνονται μέσω της γενίκευσης του εμφανώς τροπικού ρηματικού τύπου της απόδοσης και στην υπόθεση του υποθετικού λόγου. Μία από τις επιλογές, επομένως, είναι η υπόθεση του υποθετικού λόγου να αποτελείται από τη δομή να + παρατατικός αντί του αν + παρατατικός. Αλλά και η απαρεμφατική δομή μετατοπίστηκε, και τελικά απομονώθηκε στην υπόθεση, καθώς η δομή (να +) παρατατικός κυριάρχησε στην απόδοση. Έτσι, η περίφραση με το απαρέμφατο άρχισε να αποκτά τη σημασία του υποθετικού υπερσυντελίκου και όχι της αληθινής τροπικής έκφρασης, αφού είχε τη λειτουργία ενός υποθετικού, διπλά παρελθοντικού τύπου (2014: 439). Οι B. Joseph και P. Pappas (2002: ) εξετάζοντας τις διαδικασίες που οδηγούν στο μελλοντικό δείκτη θα αναφέρουν ότι υπάρχει παραλληλισμός μεταξύ της δημιουργίας του μέλλοντα με την περίφραση θέλω και της δημιουργίας αντιγεγονοτικών δομών με την περίφραση ἤθελα ( ἤθελα [12]

14 γράφειν / ἤθελα γράφω), την οποία θεωρούν πηγή για τη δημιουργία της περίφρασης θὰ ἔγραφα. Παρακάτω βρίσκεται ο πίνακας, τον οποίο δημιούργησαν, για να γίνει κατανοητή η σύνδεση των δύο σχηματισμών (2002: 266): Counterfactual Future ἤθελα γράφει(ν) θέλω γράφειν ἤθελα γράφω θέλω γράφω ἤθελα (ἵ)να γράφω θέλω ἵνα γράφω ἤθελε γράφω θέλει γράφω ἤθελε νὰ γράφω θέλει νὰ γράφω ἤθελα (ἤθελε) ἔγράφα ἤθελα (ἤθελε) νὰ ἔγραφα θὲ ἔγραφα θὲ γράφω θὲ νὰ ἔγραφα θὲ νὰ γράφω θὰ νὰ ἔγραφα θὰ νὰ γράφω θὲ ἔγραφα θὲ γράφω Ωστόσο, υποστηρίζουν ότι η τελική δομή θὰ ἔγραφα δεν προκύπτει άμεσα από την περίφραση ἤθελα γράφει(ν), καθώς η περίφραση αυτή αποτελείται από ένα κλιτό (inflected) μέρος και ένα απαρεμφατικό (infinitival) στοιχείο, ενώ η τελική μορφή αποτελείται από ένα αμετάβλητο (invariant) στοιχείο και ένα κλιτό στοιχείο σε μη συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο (imperfective past tense). Το στοιχείο που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο είναι ο τύπος θέ, ο οποίος προκύπτει, λόγω μείωσης (reduction), από την περίφραση ἤθελα (ἤθελε) νὰ ἔγραφα και οδηγεί στη δομή θὲ νὰ ἔγραφα. Ο Joseph (1978: ) σε άλλη μελέτη του υποστηρίζει την άποψη αυτή λέγοντας ότι εκτός από τους μελλοντικούς τύπους, υπάρχουν επίσης περιφραστικοί υποθετικοί σχηματισμοί με τον παρατατικό του ρήματος θέλω σαν πρώτο μέλος, συνοδευόμενο από τη δομή να + υποτακτική ή από απαρέμφατο. Οι σχηματισμοί αυτοί είναι σπανιότεροι από τους σχηματισμούς του μέλλοντα, αλλά αντιγράφουν τον τρόπο σχηματισμού του και έτσι η μελέτη του μέλλοντα έριξε φως στη μελέτη τους. Ο Aerts (1965: ) υποστηρίζει ότι η περίφραση έχω + απαρέμφατο στην αρχαία ελληνική σήμαινε να μπορείς (be able to), ένα νόημα που άλλαξε μέσα στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, καθώς έλαβε την έννοια του θα (shall) μαζί με την περίφραση θέλω + απαρέμφατο, για να εκφράσουν το μέλλον. Όταν σχηματίζονταν οι περιφράσεις με τον παρελθοντικό χρόνο των ρημάτων έχω και θέλω, [13]

15 τότε εξέφραζαν το δυνητικό και την ευκτική και εν συνεχεία η περίφραση είχα + απαρέμφατο λειτούργησε σαν υπερσυντέλικος, καθώς η δυνητική ή ευκτική αξία εξαφανίστηκε και έτσι η δομή απέκτησε την έννοια είτε του αορίστου είτε της συντελεσμένης οριστικής ή του υπερσυντελίκου. Επίσης, αναφέρει ένα παράδειγμα από τους παπύρους του 6ου με 7ου αιώνα μ.χ., σε σημείο των οποίων υπάρχει η περίφραση ἔχω πρᾶξαι και υποστηρίζει ότι έχει αμφιβολία αν μπορεί να θεωρηθεί αυτή η περίφραση το πρωιμότερο παράδειγμα του ἔχειν με την έννοια του θα και ότι η περίφραση εἶχον + απαρέμφατο αορίστου συνήθως εμφανίζεται στην έννοια του μη πραγματικού και ότι από αυτό έχει προκύψει η πιο χρονική χρήση ως υπερσυντέλικος. Επίσης, υποστηρίζει ότι η περίφραση εἶχα + απαρέμφατο αορίστου έχει υποθετική σημασία για τον Cargese, κάτι που απαντά και στην ποντική διάλεκτο σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο και στο τέλος της Κοινέ ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος εμφανίζονται στις μη πραγματικές / αντιγεγονοτικές δομές και πιο συγκεκριμένα ο υπερσυντέλικος εμφανίζεται σε αντιγεγονοτικές δομές στο Hermas, στην Acta Thomae, στο Acta Philipii, στην Historica Lausiaca, στο Passio Antreae και sto Mαλάλα, στο Διγενή Ακρίτα και στο Χρονικό του Μαχαιρά. Αναφέρει την άποψη του Χατζιδάκι ότι υπάρχουν μια σειρά από παραδείγματα τέτοιων δομών στο ρομάντζο του Βέλθανδρου και της Χρυσάντζας, της Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως στα κρητικά δράματα, στα οποία ο συνδυασμός ειχον / ειχα + απαρέμφατο αορίστου έχει δυνητικό, ευκτικό ή υποθετικό χαρακτήρα, αλλά παραθέτει την άποψη του Mihevc ότι η καθαρά χρονική χρήση, την οποία πιστεύει ο Χατζιδάκις, δεν μπορεί να δοθεί τον 16ο / 17ο αιώνα. Ο Μηνάς (1975: 65-70) υποστηρίζει ότι στην Κάρπαθο χρησιμοποιείται ο τύπος ήεν, ο οποίος προέρχεται από το ρήμα ήθελεν, για να δηλώσει το μη πραγματικό στους υποθετικούς λόγους. Παραθέτει στην άποψη του Σ. Μένανδρου ότι στα κυπριακά χρησιμοποιείται ο τύπος νείεν και νάεν, ο οποίος προέρχεται από το ρήμα είχεν, άποψη που ο κ. Μηνάς δεν υιοθετεί, αφού αναφέρει ότι το κυπριακό (α)νήεν και νάεν και το καρπαθιακό ήεν προέρχονται από το ρήμα ήθελεν, καθώς θεωρεί ότι το αρχικό ν προέρχεται από τον υποθετικό σύνδεσμο αν ή από το μόριο να, το οποίο συνηθίζεται στην εκφορά των δυνητικών προτάσεων. Επίσης, υποστηρίζει ότι από το ήθελεν να μπορεί να προκύψει η δομή ήθελν να, στη συνέχεια προκύπτει το ήθεν να, από το οποίο προέρχεται το ήεν να που παρατηρείται στην Κάρπαθο και στην Κύπρο. Ακόμη, ο Μηνάς ενισχύει την άποψή του παρατηρώντας ότι το ρήμα έχω ως βοηθητικό έρχεται σε συμφωνία με το υποκείμενο, ενώ τα ρήματα θέλω και ήθελα κατέληξαν να είναι τριτοπρόσωπα, αφού το απαρέμφατο μετατράπηκε σε ρήμα και επομένως κλινόταν. Τέλος, παρατηρεί ότι το ήθελεν και το ήθελεν να εντοπίζεται σε κύριες και δευτερεύουσες προτάσεις, δίνοντας παραδείγματα 1. 1 Αναλυτικά παραδείγματα βλ. σ [14]

16 Ο Τσολακίδης (υπο δημοσίευση: ) μελέτησε τις γραμματικοποιημένες δομές δυνητικής τροπικότητας που σχηματίζονται με το έχω στις νεοελληνικές διαλέκτους. Αρχικά, παρατηρεί ότι από τον 1ο αιώνα μ.χ. για να δηλωθεί η αντιγεγονοτική τροπικότητα χρησιμοποιούνταν η περίφραση είχα + απαρέμφατο, η οποία εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται και στη μεσαιωνική εποχή. Η περίφραση αυτή εξαπλώθηκε στις υποθετικές προτάσεις, αν και παρατηρούνταν στις αποδόσεις των υποθετικών προτάσεων, λόγω μιας σημασιολογικής εξέλιξης. Επίσης, το γεγονός ότι τα δυνητικά αν και να έλαβαν τη δυνητική χροιά της περίφρασης και ότι η περίφραση έχω+απαρέμφατο χρησιμοποιήθηκε, για να δηλώσει τον παρακείμενο, είχαν ως αποτέλεσμα να λάβει η περίφραση είχα + απαρέμφατο χρονική λειτουργία και στη συνέχεια να εκλαμβάνεται και ως υποθετικός υπερσυντέλικος. Η περίφραση μαρτυρείται σε πολλές περιοχές και παρατηρήθηκε ότι το α συστατικό της σταδιακά έπαψε να δηλώνει το πρόσωπο και τον αριθμό, με αποτέλεσμα να γραμματικοποιείται, ενώ το β συστατικό της έγινε το κυρίως ρήμα και αυτή η εξέλιξη οδήγησε στο να συντάσσεται το α συστατικό, που πλέον αποτελεί δυνητικό μόριο, με παρατατικό, για να δηλώσει το μη πραγματικό. Μια επιπρόσθετη περίφραση που δηλώνει σε ορισμένες περιοχές τη δυνητικότητα είναι η περίφραση είχα + ινα + υποτακτική, η οποία απέκτησε τη δυνητική λειτουργία από τον 15ο αιώνα και στη σημερινή εποχή στην Κύπρο το α συστατικό της είναι άκλιτο, καθώς έχει γραμματικοποιηθεί και σε κάποιες διαλέκτους το α συστατικο έχει συνταχθεί με παρατατικό. Ο Ψάλτης (1918: 40-57) υποστηρίζει ότι ίσως ο τύπος νειεν που μαρτυρείται στην Κύπρο προήλθε από το αν ειν και, το οποίο προέρχεται από το αν ειναι και το οποίο έδωσε τους τύπους ανει και ανειν στη Λευκάδα. Επίσης, αναφέρει ότι ο σύνδεσμος να εισάγει υποθετικές προτάσεις και ότι για να λάβει ο σύνδεσμος δυνητική λειτουργία βοήθησε η χρήση του συνδέσμου ινα με παρωχημένο χρόνο οριστικής,για να δηλωθεί ο ανεκπλήρωτος σκοπός στο παρελθόν. Στη συνέχεια, παραλήφθηκε η κύρια πρόταση που προηγούνταν της τελικής και που εισάγονταν με το ειθε ή το αμποτε και έτσι παρέμεινε η πρόταση με το ινα ή με το να για να δηλώσει την ανεκπλήρωτη ευχή. Έτσι, προέκυψε ο σύνδεσμος να να χρησιμοποιείται με παρωχημένη οριστική, για να δηλώσει το δυνατό στο παρελθόν, το οποίο επικράτησε και χωρίς την ύπαρξη της υπόθεσης. Επιπρόσθετα, παρατηρείται η χρήση του να με παρατατικό οριστικής στην υπόθεση ενός υποθετικού λόγου, χρήση που επικράτησε μέχρι και σήμερα. Όσον αφορά την εκφορά των υποθετικών λόγων, ο Ψάλτης (1918: 54-57) αναφέρει ότι συχνή απόδοση στο τρίτο είδος των υποθετικών λόγων είναι οι περιφράσεις με το ήθελον, για να εκφραστεί το δυνατό να γίνει. Οι περιφράσεις με το ηθελον κατά τη γνώμη του θεωρούνται δημώδεις, ενώ άλλοι μελετητές, τους οποίους παραθέτει, το θεωρούν στοιχείο της καθαρεύουσας. Για τη δήλωση του δυνατού να γίνει στο μέλλον στα αρχαία υπήρχε ο συνδυασμός του αν με ευκτική, στη συνέχεια [15]

17 χρησιμοποιήθηκε η περίφραση ειχον + απαρέμφατο και έπειτα χρησιμοποιήθηκαν περιφράσεις με το ηθελον. Η περίφραση αυτή στη συνέχεια παρατηρήθηκε στις υποθέσεις (όπως και οι περιφράσεις ειχον + απαρέμφατο), από την οποία προήλθαν πολλοί διαλεκτικοί τύποι (όπως ο τύπος ήλεχα στον Πόντο και ο τύπος ηθενα στη Θήρα και στη Σίφνο), που έχουν δυνητική σημασία και κατέληξαν να είναι άκλιτοι. Η πείφραση με το ηθελον συγχέεται συχνά με την περίφραση θα + παρατατικός οριστικής. O Bubenik υποστηρίζει ότι (2001: 85-90) με την απώλεια της ευκτικής έγκλισης, μετασχηματίστηκαν οι υποθετικοί λόγοι και τα βοηθητικά ρήματα που σχημάτιζαν το μέλλοντα τέθηκαν σε παρατατικό με αρχικό το ἔχω και στη συνέχεια το θέλω, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι δομές ἤθελα γράφ-ει και ἤθελα γράψ-ει, δομές που στην νέα ελληνική δε χρησιμοποιούνται, καθώς έχουν αντικατασταθεί από τον τύπο θα έγραφα. 2.3.Απαρέμφατο Μια γραμματική κατηγορία που είναι στενά συνδεδεμένη με το μέλλοντα είναι το απαρέμφατο, γι' αυτό θα δοθούν κάποιες πληροφορίες όσον αφορά τη σύνδεσή του με την κατηγορία του μέλλοντα, στηριζόμενοι στις απόψεις του Brian D. Joseph (1983). «Το απαρέμφατο ήταν μια παραγωγική κατηγορία στην αρχαία ελληνική, η οποία είχε πολλές λειτουργίες. Ωστόσο, μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής, οι απαρεμφατικοί τύποι περιορίστηκαν αρκετά τόσο σε χρήση, όσο και σε αριθμό» (1983:35). Σύμφωνα με τον ίδιο το ρηματικό συμπλήρωμα που αντικατέστησε το απαρέμφατο έχει ένα επιπρόσθετο μαρκάρισμα, καθώς συνοδεύεται ή από το μόριο να ή από τον συμπληρωματικό δείκτη ότι / πως στην κλασική εποχή. Στη συνέχεια το απαρέμφατο στην ύστερη ελληνιστική περίοδο έπαψε να υπάρχει, αλλά έμειναν κάποια υπολείμματά του στη βυζαντινή εποχή. Στην πρώιμη μεσαιωνική περίοδο συνέχιζε να υπάρχει στην ελληνική γραμματική, ενώ μεταξύ 11ου με 17ου αιώνα, το απαρέμφατο έχανε έδαφος, καθώς υπήρχε εναλλαγή μεταξύ απαρεμφατικών μορφών και παρεμφατικών ρημάτων στις παραλλαγές χειρογράφων του ίδιου κειμένου και δίνει ως παράδειγμα τα δύο χειρόγραφα του Χρονικού του Μορέως, αυτό του 14ου αιώνα, που έχει απαρέμφατο και εκείνο του 15ου, το οποίο δεν έχει. Επίσης, υποστηρίζει ότι αυτήν την εποχή το απαρέμφατο συνέχιζε να συνοδεύει συγκεκριμένα ρήματα που το ήθελαν για συμπλήρωμα (π.χ. δύναμαι, μπορώ), αλλά πολύ συχνά κυρίως στην καθομιλουμένη της εποχής συναντάται να συνοδεύει τα βοηθητικά ρήματα (quasiauxiliaries) θέλω και έχω, για να δηλώθεί ο μέλλοντας, κάποιος συντελεσμένος χρόνος ή υποθετικοί και μη πραγματικοί σχηματισμοί. Ειδικότερα, για τις περιφράσεις με βοηθητικά ρήματα έχω/είχα αναφέρει ότι ο παρακείμενος έχω + απαρέμφατο εξελίχθηκε από τον αρχαίο παρακείμενο, ο οποίος σήμαινε είμαι ικανός να και συγκεκριμένα σε αυτό συνέβαλε το γεγονός ότι στον [16]

18 παρελθοντικό χρόνο η περίφραση σήμαινε κάτι μη πραγματικό. Μέσω αυτής της περίφρασης και μέσω της μελλοντικής έννοιας της δομής έχω + απαρέμφατο, κατέληξε η τελευταία να δηλώνει τον παρακείμενο. Επιπλέον, αναφέρει ότι η περίφραση θέλω + απαρέμφατο ήταν η βάση για να σχηματιστούν οι άλλοι τύποι μέλλοντα (κάτι που βοήθησε και στο να θεωρηθεί η περίφραση έχω + απαρέμφατο ως παρακείμενος) και ότι η περίφραση με το ρήμα θέλω στον σε παρελθοντικό χρόνο συνοδευόμενο από απαρέμφατο χρησιμοποιήθηκε για να σχηματιστούν υποθετικοί λόγοι. Δηλώνει ότι η περίφραση θέλω + απαρέμφατο χρησιμοποιούνταν στην καθημερινή ομιλία, συναντιόταν σε λαϊκά δημοτικά τραγούδια και έργα της Κρητικής κωμωδίας του 16ου και 17ου, ήταν παραγωγική και παράλληλη σε χρήση με άλλες μορφές μέλλοντα και ότι συναντάται σε διαλέκτους (αναφέροντας ότι αυτό εξέφρασαν οι Thumb (1964) και Pernot (1946)). Αυτού του είδους ο μέλλοντας συνέβαλε στο να δημιουργηθεί η περίφραση θέλω + παρεμφατικός τύπος (finite verb) μέσως της απώλειας του τελικού -ν από το απαρέμφατο και της σύμπτωσης του τύπου με το γ' πρόσωπο του ενικού. Στη συνέχεια από την περίφραση θέλω γράψω δημιουργήθηκε ο μελλοντικός σχηματισμός θέλει γράψω, λόγω του πλεονασμού στο μαρκάρισμα του προσώπου και έπειτα η περίφραση θε γράψω, λόγω της μείωσης του ρήματος θέλεις σε θες. Παράλληλα, στην ύστερη βυζαντινή περίοδο δημιουργήθηκε μια νέα μορφή απαρεμφάτου του ρήματος είμαι, η εισθαι (με -τ- ή -θ-), η οποία αντικατέστησε το αρχαίο είναι και η οποία δημιουργήθηκε αναλογικά από το κεμαι-κεισθαι. Αυτός ο τύπος παρουσιαζόταν ιδιαίτερα στα κρητικά δράματα, ίσως επειδή διατηρούσαν διαλεκτικά υπολείμματα. Στη νέα ελληνική, το απαρέμφατο διασώζεται στο σχηματισμό του παρακειμένου, σε μερικές απομονωμένες φράσεις που είτε έχουν επιβιώσει, είτε έχουν τεχνητά αναβιώσει με δανεισμό από τη λόγια γλώσσα και σε ορισμένες διαλέκτους. 2.4.Γραμματικοποίηση Μια διαδικασία, που συνδέεται με το μέλλοντα, είναι αυτή της γραμματικοποίησης γι' αυτό και στο παρόν τμήμα της εργασίας θα σημειωθούν οι απόψεις σχετικά με την γραμματικοποίηση του μέλλοντα θα. Αρχικά, οι Heine & Kuteva (2002: 2) ορίζουν τη γραμματικοποίηση ως μια διαδικασία μετάβασης από λεξικούς (lexical) σε γραμματικούς (grammatical) τύπους και από γραμματικούς σε πιο γραμματικούς τύπους και ο πρωταρχικός της στόχος είναι να περιγράψει με ποιον τρόπο οι γραμματικοί τύποι και δομές εμφανίζονται και αναπτύσσονται μέσα στο χώρο και στο χρόνο, αλλά και να εξηγήσει γιατί δομήθηκαν με τον τρόπο αυτό. Σύμφωνα με τον Heine (2003: ) [17]

19 γραμματικοποίηση ορίζεται η διαδικασία, η οποία οδηγεί από μια λεξική σε γραμματική κατηγορία και προσφέρει μια εξήγηση για ποιο λόγο εμφανίζονται και αναπτύσσονται γραμματικές κατηγορίες. Η γραμματικοποίηση περιλαμβάνει τέσσερις μηχανισμούς 2, οι οποίοι είναι η σημασιολογική μείωση (desemanticization),η επέκταση ή γενίκευση (extension), η απώλεια μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών (decategorialization) και η διάβρωση (erosion), δηλαδή η φωνητική μείωση. Όσον αφορά το μέλλοντα, αρχικά, το ρήμα θέλω εξέφραζε θέληση και ήταν το κύριο (λεξικό) ρήμα, που συνοδευόταν με απαρεμφατικό συμπλήρωμα. Όμως, την ίδια στιγμή το κύριο ρήμα θέλω συμμετείχε και σε μια επιπλέον δομή, με αποτέλεσμα να υποστεί σημασιολογική αλλαγή (desemanticization) και να αποκτήσει πιο γραμματική έννοια, με αποτέλεσμα να γίνει δείκτης του μέλλοντα. Έτσι, το κύριο ρήμα θέλησης έχασε τις γραμματικές του ιδιότητες (decategorialization) και επιπλέον έχασε την αυτονομία του και κατέληξε σαν ρηματικό πρόθημα. Τέλος, το ρήμα θέλησης υπέστη διάβρωση (erosion), δηλαδή από ένα δισύλλαβο ρήμα μετατράπηκε σε ένα μονοσύλλαβο γραμματικό δείκτη. Η Sandra Lucas (2010: ) αναφέρει ότι σύμφωνα με το δίκτυο γραμματικοποίησης της Κοπεγχάχης (Copenhagen Grammaticalization Network) πάντα φαίνονται τα αποτελέσματα σε μια αλλαγή του γραμματικού συστήματος, συνίσταται σε σημασιολογική αλλαγή και σχετίζεται με τις αλλαγές στην αναδιάρθρωση του γραμματικού συστήματος και ότι η γραμματικοποίηση του μέλλοντα σχετίζεται με την γραμματική και τη σημασιολογική αλλαγή. Σκοπός της να διακρίνει τις προκαθορισμένες μορφές μέλλοντα και αυτές με το περιορισμένο εύρος χρήσης, δηλαδή τις μη μαρκαρισμένες μορφές με τις μαρκαρισμένες. Μελετώντας το κείμενο 'Χρονικό του Μορέως' από την ύστερη βυζαντινή περίοδο παρατήρησε ότι στο κείμενο σημειώνονται 3 εμφανίσεις του ενεστώτα με χρήση μέλλοντα, 0 εμφανίσεις του κλασσικού μέλλοντα, 16 εμφανίσεις της δομής νά + παροντικό ρήμα, 0 εμφανίσεις της περίφρασης ἔχω + απαρέμφατο, 1 εμφάνιση της περίφρασης νά ἔχω + απαρέμφατο. Επίσης, 2 φορές σημειώνεται η δομή μέλλω+ απαρέμφατο, 10 φορές η περιφράση θέλω + απαρέμφατο και σε 2 περιπτώσεις η περίφραση θέλω να + παροντικό ρήμα. Έτσι, παρατηρεί ότι στο κείμενο υπάρχουν δύο περιφραστικές δομές που και οι δύο εμφανίζονται ως μη μαρκαρισμένες και αυτές οι μορφές είναι η θέλω + απαρέμφατο και η νά + μη-παρελθόν και εξηγεί ότι αυτό το αξιοσημείωτο αποτέλεσμα δύο μη μαρκαρισμένων εμφανίσεων δίπλα-δίπλα πιθανότατα σχετίζεται με τη συγκεκριμένη φύση του κειμένου, καθώς το Χρονικό γράφεται σε στίχο και πιθανότατα ο συγγραφέας το έχει βρει χρήσιμο να εφαρμόσει δύο μετρικά διαφορετικές μορφές για τον ίδιο σημασιολογικό σκοπό. Ακόμη, υποστηρίζει ότι η μορφή νά ἔχω + απαρέμφατο έχει την ίδια σημασιολογική αξία με το νά + μη-παρελθόν και ότι η περίφραση θέλω νά + μη παρελθόν είναι 2 Για τους μηχανισμούς δες επίσης και Heine&Kuteva 2002 [18]

20 εξαιρετικά αβέβαιη όσον αφορά τη μελλοντική αναφορά, γιατί έχει την ικανότητα να εκφράζει τόσο τη βούληση, όσο και τη μελλοντική αναφορά, αλλά και την αναγκαιότητα. Επιπλέον, παρατηρείται ότι στο κείμενο υπάρχει χρήση διαφορετικών θεμάτων όσον αφορά το ποιόν ενέργειας για να εκφράσει τo σημασιολογικό ποιον ενέργεια στις περιφράσεις του μέλλοντα με το νά + μη-παρελθόν. Όπως και στο νεοελληνικό μέλλον με το θα, το συνοπτικό ποιον είναι το πιο συνηθισμένο στο νά + μη-παρελθόν, και οι σημασιολογικές διαφορές μεταξύ του συνοπτικού και του μη συνοπτικού ποιόντος ενέργειας φαίνονται καθοριστικές. Τέλος, συμπεραίνει ότι η προσέγγιση του δικτύου γραμματικοποίησης της Κοπεγχάγης (Grammaticalization Network of Copenhagen) δεν δείχνει τις λεπτότερες λεπτομέρειες στην ανάπτυξη οποιασδήποτε συγκεκριμένης μελλοντικής μορφής, αφού η συγχρονική προσέγγιση δεν ευνοεί την ανάπτυξη μιας μορφής εις βάρος των άλλων, αλλά η προσέγγιση αυτή παρήγαγε μια ευρεία εικόνα των μελλοντικών τύπων που διέθεταν οι ομιλητές και καθόρισε τη δυνατότητα να προσδιοριστούν ποιες μορφές που έγιναν γραμματικοποιημένες ως βασικές της μελλοντικής εκπλήρωσης και ποιες εμφανίστηκαν μόνο σε μαρκαρισμένο περιβάλλον. Ο Brian Joseph (2001: ) μελετώντας τη γραμματικοποίηση του μέλλοντα αναφέρει ότι τα ελληνικά προσφέρουν μια μελέτη σχετικά με τη διαδικασία που οδήγησε στο σχηματισμό του μέλλοντα με το δείκτη θα. Ο δείκτης είναι ένα δεσμευμένο στοιχείο, αφού δεν μπορεί να σταθεί μόνος του και είναι άτονος. Είναι ένα πρόσφυμα (affixal), αφού δείχνει σταθερότητα - καθώς οι μεταθέσεις του τύπου *γράφω θα είναι αντιγραμματικές - και επιλεκτικότητα, επειδή συνδυάζεται μόνο με ρήματα. Επίσης, το θα δείχνει κάποια ιδιοσυγκρασιακή συμπεριφορά τόσο στη φωνολογική, όσο και στη σημασιακή φύση, κάτι που είναι χαρακτηριστικό των προσφυμάτων (affixes) και όχι των κλιτικών. Το θα, όμως, δεν ήταν πάντα πρόσφυμα, καθώς προήλθε από το βουλητικό ρήμα θέλω, το οποίο απαντούσε σαν κύριο ρήμα (lexical verb) με απαρεμφατικό συμπλήρωμα (infinitival complement) στην κλασσική και στην πρώιμη μετα-κλασσική εποχή. Στην ύστερη μετα-κλασσική εποχή το απαρέμφατο αντικαταστάθηκε από παρεμφατική πρόταση (finite clausal replacement), που εισάγονταν με το σύνδεσμο ἵνα, κάτι που ξεκίνησε στην ελληνιστική περίοδο. Στη συνέχεια, υπήρξε ανασύνταξη του απαρεμφάτου με το ρήμα θέλω, το οποίο υπέστη σημασιολογική αλλαγή και έτσι από βουλητικό / λεξικό κύριο ρήμα μετατράπηκε σε ένα πιο βοηθητικό και με γραμματική μελλοντική έννοια ( auxiliary-like and grammatical future meaning), μια διαδικασία που αποτέλεσε την πιο άμεση πηγή για τη δημιουργία του δείκτη θα. Το αρχικό βήμα ήταν η απώλεια του τελικού -ν του απαρεμφάτου, διαδικασία που οδήγησε στο να γίνει το απαρέμφατο ομοφωνικό με το γ' ενικό πρόσωπο του ενεστώτα οριστικής, καθώς και οι δύο τύποι λήγουν σε -ει (-i). Στη συνέχεια, ο τύπος του ενεστώτα επαναναλύθηκε, με αποτέλεσμα να δοθεί η δομή θέλω γράφω, η οποία συνυπάρχει με τη δομή θέλω [19]

21 γράφειν στα ίδια κείμενα της μεσαιωνικής εποχής. Επιπρόσθετα, η δομή θέλω ινα γράφω εμφανίζεται, για να δηλώσει το μέλλοντα και έτσι από τις δομές θέλω γράφω και θέλω ινα γράφω, έκαναν την εμφάνιση τους οι δομές θέλει γράφω και θέλει να γράφω, οι οποίες περιέχουν ένα νέο τύπο (ο οποίος έχει αμετάβλητο το τρίτο πρόσωπο ενικού θέλει) και οι οποίες δίνουν τον τύπο θε μέσω της μείωσης του θέλει λόγω του φαινομένου της γρήγορης ομιλίας (fast speech phenomenon). Στη συνέχεια, η δομή θε να γράφω μέσω μιας ακανόνιστης φωνηεντικής αφομοίωσης έδωσε τη δομή θα να γράφω, από την οποία προέκυψε ο τύπος θα γράφω. [20]

22 3. Το υλικό 3.1. Μη λογοτεχνικές πηγές - Νοταριακά έγγραφα Μεγάλο μέρος του υλικού βασίστηκε στο υλικό των νοταριακών εγγράφων 3. Για τη φύση των νοταριακών εγγράφων αντλήθηκαν πληροφορίες από το άρθρο των Καραντζόλα, Τικτοπούλου, Φραντζή (2012), οι οποίες τονίζουν τη σημασία της μελέτης νοταριακών εγγράφων για τη μελέτη της γλώσσας. Σύμφωνα με το άρθρο τα νοταριακά έγγραφα,τα οποία ανήκουν στα δημώδη πεζά κείμενα, παρέχουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες και συμβάλλουν στην αποκατάσταση της ομιλουμένης, καθώς έχουν έντονο το προφορικό στοιχείο. Ο νοτάριος καταγράφει στο χαρτί τα λόγια των πελατών του και επειδή έχει ελλιπή μόρφωση, τα κείμενα αυτά δεν επηρεάστηκαν από τη λόγια γλώσσα και επομένως ενδέχεται να αποτυπώνουν, σε σημαντικότερο βαθμό από ό,τι άλλα πεζά κείμενα, διαλεκτικά χαρακτηριστικά, επιτρέποντας έτσι τη διερεύνηση της διαλεκτικής διαφοροποίησης της πρώιμης νεοελληνικής. (2012: 475). Σύμφωνα με τον Μαρκόπουλο (2009) τα νοταριακά έγγραφα, επειδή ανήκουν στα μη λογοτεχνικά κείμενα παρέχουν πληροφορίες για τον τόπο, το χρόνο και το συγγραφέα, είναι αυτόγραφα και περιλαμβάνουν πληθώρα πεζού λόγου (Μαρκόπουλος, 2009: 988). Οι μη λογοτεχνικές πηγές αποτελούνται κυρίως από νοταριακά κείμενα και είναι σημαντικά για τη γλωσσολογική μελέτη, καθώς παρέχουν υλικό από διαφορετικές περιοχές, με αποτέλεσμα να εντοπιστούν διαλεκτικές ιδιαιτερότητες ανά περιοχή. Επίσης, τα νοταριακά κείμενα διαφέρουν ως προς το επίπεδο χρήσης (register), ανάλογα με το βαθμό γραμματοσύνης του νοταρίου και των συνθηκών, οπού έζησε, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιεί δημώδεις ή λόγιες λέξεις. Ωστόσο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι το υλικό των νοταριακών κειμένων βοήθησε στην διερεύνηση γλωσσολογικών φαινομένων, αλλά στην εξέταση του μέλλοντα παρουσιάστηκαν προβλήματα και αναντιστοιχίες συγκριτικά με το υλικό που διερευνήθηκε στα μη λογοτεχνικά κείμενα. Τα λογοτεχνικά κείμενα μπορούν να διαλευκάνουν ζητήματα συχνότητας χρήσης ενός γλωσσικού φαινομένου, που σχετίζονται άμεσα με τα διαφορετικά επίπεδα χρήσης και την κοινωνιογλωσσική ποικιλία, ενώ τα μη λογοτεχνικά, νοταριακά κείμενα είναι πιο αξιόπιστα στην καταγραφή της γεωγραφικής ποικιλίας. Φυσικά, απομένει αυτές οι προβλέψεις να επαληθευτούν από ανάλυση πολύ περισσότερων περιπτώσεων γλωσσικής αλλαγής κατά τη ΜΕ (Μαρκόπουλος, 2009: 997) Επίσης, ο Χαραλαμπάκης (2001) ερευνώντας το κατάστιχο του Ιωάννη Ολόκαλου4 αναφέρει για τα νοταριακά κείμενα ότι παρουσιάζουν πληροφορίες για την κρητική διάλεκτο, καθώς περιέχουν 3 Για κάθε ομάδα νοταριακών εγγράφων υπάρχει εισαγωγή και δίνονται πληροφορίες στα επόμενα κεφάλαια 4 Οι απόψεις του Χαραλαμπάκη για τη γλώσσα του Ιωάννη Ολόκαλου θα αναλυθούν παρακάτω. [21]