ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Μορφολογία

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

2 Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Χειμερινό εξάμηνο Υποχρεωτικό Α Εξαμήνου Διδασκαλία: Μαρία Μαστροπαύλου 1 Σήμερα: Γλωσσική ανάλυση Συγχρονική, διαχρονική και ιστορική ανάλυση Προτεραιότητα προφορικού λόγου Σημαίνον σημαινόμενο Συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις Λέξεις και λεξικό Λέξεις περιεχομένου και λειτουργικές Μορφήματα και λέξεις Μόρφημα και αλλόμορφο Τυπολογία γλωσσών ανάλογα με τη μορφολογική δομή των λέξεών τους 2 1

3 Λέξεις και λεξικό Τι είναι λέξη; Πόσες λέξεις περιλαμβάνει το ακόλουθο εκφώνημα; ηγάτακάθισεστοχαλάκι Μπορείτε να εντοπίσετε τις λέξεις στο επόμενο εκφώνημα; poewurdeam19januar1809inbostonalssohnvonschauspielerngeboren Τι είναι αυτό που μας καθιστά ικανούς να αναγνωρίσουμε τα όρια των λέξεων; 3 Λέξεις και λεξικό Τι αποθηκεύουμε στο λεξικό μας για κάθε λέξη που γνωρίζουμε; Πώς γράφεται ορθογραφία Πώς προφέρεται φωνολογία Τι σημαίνει σημασία Τι γραμματική κατηγορία είναι μορφολογία Ουσιαστικά: τι γένους είναι Ρόλος μέσα στην πρόταση σύνταξη Ουσ: υποκ αντικ κλπ. Ρ: μεταβατικό, αμετάβατο κλπ. 4 2

4 Λέξεις περιεχομένου και λειτουργικές λέξεις Λέξεις περιεχομένου Δηλώνουν έννοιες (αντικείμενα, δραστηριότητες, ιδέες κλπ.). Λέξεις ανοικτής τάξης ανοικτές λέξεις: Νέες λέξεις προστίθενται συνεχώς με την πάροδο του χρόνου: Π.χ. bytes, download, blog κλπ. Π.χ. ιστολόγιο, ιστοσελίδα κλπ. 5 Λέξεις περιεχομένου και λειτουργικές λέξεις Λέξεις περιεχομένου Ουσιαστικά Ρήματα Επίθετα Επιρρήματα 6 3

5 Λέξεις περιεχομένου και λειτουργικές λέξεις Λειτουργικές λέξεις Δεν έχουν ξεκάθαρη λεξική σημασία. Έχουν γραμματική λειτουργία. Λέξεις κλειστής τάξης κλειστές λέξεις: Δεν προστίθενται νέες λέξεις με την πάροδο του χρόνου. 7 Λέξεις περιεχομένου και λειτουργικές λέξεις Λειτουργικές λέξεις Σύνδεσμοι Προθέσεις Άρθρα Αντωνυμίες Μόρια 8 4

6 Μορφήματα και λέξεις Παραδοσιακή Γραμματική: λέξη à βασική μονάδα του συντακτικού επιπέδου Λέξη: η βασική (κεντιρκή) μονάδα του συντακτικού και λεξικού επιπέδου Π.χ. αντίσταση, άνθρωπος, έγραψα à λέξεις αντί- στάση, άνθρωπο- ς, έ- γραπ- σ- α Το κάθε ένα από τα τεμάχια αυτά απαντάται και σε άλλα περιβάλλοντα (είτε μόνο του: π.χ. αντί). 9 Μορφήματα και λέξεις Τα τεμάχια αυτά έχουν κάποια συγκεκριμένη έννοια: αντί-, - στάση, άνθρωπ-, γραπ- à λεξική σημασία - ς, έ-, - σ-, - α à γραμματική έννοια - ς: αρσενικό γένος (ονομαστική ενικού) - σ- : στιγμιαίο ποιόν ενέργειας - α: α πρόσωπο παρελθοντικού χρόνου Μορφήματα à ελάχιστοι γλωσσικοί τύποι που διατηρούν σημασία. Ισχύει; 10 5

7 Ελεύθερα και δεσμευμένα μορφήματα Ελεύθερα à τα μορφήματα που μπορούν να σταθούν μόνα τους και να αποτελέσουν λέξη. π.χ. από, εκεί, εδώ, το, η, και Δεσμευμένα à αυτά που βρίσκονται πάντα σε συνδυασμό με άλλα μέσα στις λέξεις. π.χ. έ- γραπ- σ- α Ρίζες, θέματα και προσφύματα Ρίζα = το μόρφημα που μεταφέρει τη λεξική έννοια μιας πολυμορφηματικής λέξης. Προσφύματα = τα μορφήματα που συνδυάζονται με μια ρίζα για να δώσουν μια λέξη. ρίζα έ- γραπ- σ- α προσφύματα ρίζα προσ- κομίζ- ω προσφύματα Θέμα = το μόρφημα στο οποίο προσκολλώνται τα καταληκτικά γραμματικά μορφήματα. θέμα γράφ- ω έ- γράψ- α προσκομίζ- ω κατάληξη 6

8 Ρίζες, θέματα και προσφύματα Τα θέματα είναι σύνθετοι γλωσσικοί τύποι στους οποίους προστίθενται οι καταλήξεις των ονομάτων, ρημάτων κλπ. Θέμα ρίζα = συχνά το ίδιο πράγμα, συχνά το θέμα είναι πιο σύνθετο. Μέσα σε ένα θέμα μπορεί να συνδυάζονται δύο ρίζες: ρίζα Π.χ. αγριοκοιτάζω αγριο- κοιτάζ- ω αγριοκοιτάζ- ω θέμα 13 Προσφύματα: προθήματα, επιθήματα, ενθήματα Πρόθημα à προσκολλάται πριν από τη ρίζα ή το θέμα έ- γραψα Επίθημα à προσκολλάται μετά από τη ρίζα ή το θέμα έγραπ- σ- α Ένθημα à μπαίνει ανάμεσα στα φωνήματα που απαρτίζουν τη ρίζα λαμβάνω: ρίζα = λαβ, - μ- : ένθημα 14 7

9 Μόρφημα και αλλόμορφο Αρχικός ορισμός μορφήματος: ο γλωσσικός τύπος που έχει σταθερή μορφή και σταθερή έννοια σε όλα τα περιβάλλοντα που εμφανίζεται (Bloomfield, 1933) ΟΜΩΣ: Τα μορφήματα πολλές φορές εμφανίζουν ποικιλία στη μορφή τους έγραφα à - γραφ- έγραψα à - γραπ- Αποτελούν το ίδιο μόρφημα ή δύο διαφορετικά; 15 Μόρφημα και αλλόμορφο Σύμφωνα με τον ορισμό του Bloomfield: δύο διαφορετικά. ΟΜΩΣ η φωνολογική τους διαφορά είναι επιφανειακή λόγω φωνολογικών πιέσεων του περιβάλλοντος (π+σ). ΑΡΑ: μόρφημα = πιο αφηρημένη μονάδα από τις φωνολογικές μορφές που παίρνει στα διάφορα περιβάλλοντα à τις πραγματώσεις του. 16 8

10 Μόρφημα και αλλόμορφο Η έννοια του μορφήματος είναι σταθερή Οι πραγματώσεις του ποικίλλουν γραφ- και γραπ- è αλλόμορφα του μορφήματος {γραφ- } Μόρφημα: {γραφ- }, Αλλόμορφα: /γraf-/, /γrap-/ 17 Μόρφημα και αλλόμορφο Αλλόμορφα: σε συμπληρωματική κατανομή δηλαδή δεν εμφανίζονται στα ίδια περιβάλλοντα. π.χ. ράβω /rav-/ ράβω, έραβα (+φωνήεν) /rap-/ ράψω (+σ) /raf-/ ράφτηκα (+μη ηχηρό, μη διαρκές σύμφωνο) Φωνολογικά καθορισμένη αλλομορφία. 18 9

11 Μόρφημα και αλλόμορφο Γραμματικά καθορισμένη αλλομορφία Μορφήματα ονομαστικής και γενικής ενικού ον.εν.: /o maθiti-s/ /i maria-/ γεν.εν.: /tu maθiti/ /tis maria-s/ Το μόρφημα της ονομαστικής ενικού (όπως και της γενικής) έχουν δύο αλλόμορφα, ανάλογα με το γένος της ρίζας 19 Γραμματικά καθορισμένη αλλομορφία Μόρφημα και αλλόμορφα ονομαστικής {ονομ.ενικ.} αλλόμορφα /-s/ (αρσενικό) αλλόμορφο /- Ø/ (θηλυκό) {γεν.ενικ.} αλλόμορφο /- Ø/ (αρσενικό) αλλόμορφο /- ς/ (θηλυκό) Αλλομορφικές εξαιρέσεις Υποκατάσταση: π.χ. βλέπω: /vlep- / είδα, δω: /ið- / à ριζικό αλλόμορφο στιγμικού ποιου ενεργείας 20 10

12 Εξάσκηση Στις παρακάτω λέξεις: α. Χωρίστε σε μορφήματα β. Βρείτε ρίζες και θέμα και προσφύματα γ. Βρείτε προθήματα, ενθήματα και επιθήματα δ. Γράψτε παραδείγματα μορφημάτων και αλλόμορφων υπολογίζω καρδιολόγος υποτονικός απέρχεται περιμένοντας εκδηλώθηκε στεγνώναμε καταλήξουν καταλόγων 21 Μορφολογικές διαδικασίες: διαδικασίες σχηματισμού λέξεων Κλίση κλιτική μορφολογία Θέμα + πρόσφυμα à σχηματισμός διαφορετικών τύπων μιας λέξης Εκφράζει γραμματικές λειτουργίες / σχέσεις όπως πρόσωπο, αριθμό, γένος, πτώση κλπ. π.χ. γράφ- ω π.χ. γράφ- εις Δεν αλλάζει η γραμματική κατηγορία της λέξης 22 11

13 Μορφολογικές διαδικασίες: διαδικασίες σχηματισμού λέξεων Παραγωγή παραγωγική μορφολογία Ρίζα + πρόσφυμα/προσφύματα à σχηματισμός νέας λέξης Αλλάζει η γραμματική κατηγορία της λέξης Θαύμα o θαυμ- άζ- ω à Ρ o θαυμ- ασ- μ- ός à Ο o θαυμ- άσι- ος à Επιθ pure à Επίθ o +ify - > purify à Ρήμα o +ation - > purivication à Ο 23 Παραγωγή παραγωγική μορφολογία Λαμβάνοντας υπόψη το εξής παράδειγμα: τραγικός +ποιώ à τραγικοποιώ (=κάνω κάτι τραγικό) +ποίηση à τραγικοποίηση (=η διαδικασία του να κάνω κάτι τραγικό) αντίστοιχα, μπορούμε να φτιάξουμε τα παρακάτω; *ηλεκτρός +ποιώ à ηλεκτροποιώ (=κάνω κάτι τραγικό) +ποίηση à ηλεκτροοποίηση (=η διαδικασία του να κάνω κάτι τραγικό) Μπορούμε όμως να αντλήσουμε κάποια σημασία από αυτά; 24 12

14 Παραγωγή παραγωγική μορφολογία Στον πίνακα, μπορείτε να σημειώσετε ποια από τα παρακάτω ρήματα μπορούν να συνδυαστούν με τα αντίστοιχα επιθήματα; Τι είναι αυτό που καθορίζει εάν ένας συνδυασμός είναι αποδεκτός ή όχι; λύνω χάνω δένω πλένω - μα - μος - ση - σιμο 25 Παραγωγή παραγωγική μορφολογία Επομένως, στο νοητικό μας λεξικό διαθέτουμε : έναν κατάλογο παραγωγικών μορφημάτων Έναν κατάλογο με τους κανόνες που καθορίζουν το πώς συνδυάζουμε τα παραγωγικά μορφήματα με μια ρίζα ή ένα θέμα à πλεοναστικοί κανόνες

15 Μορφολογικές διαδικασίες: διαδικασίες σχηματισμού λέξεων Σύνθεση Ρίζα + ρίζα à σύνθετη λέξη π.χ. αναποδ- ο- γυρίζ- ω 27 Ιεραρχική δομή των λέξεων Μια λέξη δεν αποτελεί απλή ακολουθία από μορφήματα αλλά έχει εσωτερική δομή. Σκεφτείτε την παρακάτω λέξη: ανεδαφικός < αν + εδαφ + ικός με ποια σειρά συνδυάζονται τα μορφήματα; εδαφ+ικός αν+εδαφικός 28 14

16 Ιεραρχική δομή των λέξεων Άρα: Επίθετο αν Επίθετο Όνομα ικος έδαφ(ος) 29 Τύποι μορφημάτων Μόρφημα = ελάχιστη γλωσσική μονάδα που διατηρεί σημασία. Δηλαδή: ΜΟΡΦΗΜΑ = μορφή + σημασία [?] 30 15

17 Τύποι μορφημάτων Κλιτικά μορφήματα π.χ. γράφ- ω π.χ. γράφ- εις π.χ. παιδι- ού πρόσωπο πτώση Παραγωγικά μορφήματα π.χ. δέν- ω π.χ. δεν- μένος (- μεν- ος) à δεμένος 31 Τα μέρη του λόγου: Ρηματικό και Ονοματικό πεδίο Ρηματικό Ρήματα Επιρρήματα Μετοχές Αντωνυμίες (μη εμφατικοί τύποι) Μόρια Σύνδεσμοι Ονοματικό Άρθρα (οριστικό + αόριστο) Ουσιαστικά Επίθετα Αντωνυμίες (εμφατικοί τύποι + κάποιοι μη εμφατικοί) Αριθμητικά Προθέσεις 32 16

18 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Λεξικό μόρφημα + γραμματικά μορφήματα γράφ- ω Μορφολογικά/Μορφοσυντακτικά Χαρακτηριστικά που πραγματώνονται (εκφράζονται) στο ρήμα πρόσωπο αριθμός χρόνος ποιόν ενέργειας όψη τροπικότητα φωνή διάθεση 33 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Πρόσωπο και αριθμός: εκφράζουν συντακτικές σχέσεις (συμφωνία με υποκείμενο) à μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά. Ποιόν ενέργειας, Χρόνος και Έγκλιση: γραμματικά μορφήματα + γραμματικές κατηγορίες Τροπικότητα: ενσωματώνει σημασιολογικές διακρίσεις

19 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Γραμματικά χαρακτηριστικά Ποιόν ενέργειας Ρηματική όψη - συνοπτικό +συνοπτικό συντελεσμένο (τελικότητα) Χρόνος παρελθόν μη παρελθόν (παρόν μέλλον) Έγκλιση Οριστική Υποτακτική Τροπικότητα να θα ας προστακτική 35 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Γραμματικά χαρακτηριστικά Ποιόν ενέργειας - συνοπτικό: βρέχει, έβρεχε, βρέχεται, βρεχόταν +συνοπτικό: βρέξει, έβρεξε, βραχεί, βράχηκε συντελεσμένο: έχει βρέξει, είχε βρέξει, έχει/είχε βραχεί Χρόνος παρελθόν: έβρεχε, έβρεξε μη παρελθόν (παρόν μέλλον): βρέχει, θα βρέχει, θα βρέξει

20 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Γραμματικά χαρακτηριστικά Ποιόν ενέργειας + χρόνος: αλληλένδετα Μη παρελθόν, - συνοπτικό: βρέχει Μη παρελθόν, +συνοπτικό: βρέξει Παρελθόν, - συνοπτικό: Παρελθόν, +συνοπτικό: έβρεχε έβρεξε Μη παρελθόν, συντελεσμένο: έχει βρέξει Παρελθόν, συντελεσμένο: είχε βρέξει Ο μη παρελθοντικός, τελικός/συνοπτικός τύπος δεν εμφανίζεται μόνος του, αλλά με τα μόρια/δείκτες να, θα, ας (τροπικότητα) à ονομάζεται εξαρτημένος Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Γραμματικά χαρακτηριστικά Έγκλιση: Οριστική, προστακτική. Τροπικότητα - τροπικότητα: οριστική τρέχω +τροπικότητα: o να o θα o ας o προστακτική επιστημική τροπικότητα: δηλώνει γνώμη, γνώση, σκέψη, απορία. δεοντική τροπικότητα: δηλώνει αναγκαιότητα. 19

21 Ρηματικό πεδίο: Το Ρήμα Γραμματικά χαρακτηριστικά Φωνή (μορφολογικό χαρακτηριστικό) ενεργητική Μεσοπαθητική Διάθεση (σημασιολογικό χαρακτηριστικό) ενεργητική Παθητική Διάθεση και Φωνή ενεργητική διάθεση, ενεργητική φωνή: δένω παθητική διάθεση, μεσοπαθητική φωνή: ενεργητική διάθεση, μεσοπαθητική φωνή: δένομαι έρχομαι, κοιμάμαι 39 Ονοματικό πεδίο Το Όνομα (ουσιαστικό) Ονοματικοί τύποι: λεξικό μόρφημα + γραμματικό μόρφημα Τα χαρακτηριστικά που πραγματώνονται στο ουσιαστικό αριθμός γένος πτώση 40 20

22 Ονοματικό πεδίο Το Όνομα (ουσιαστικό) Τα χαρακτηριστικά που πραγματώνονται στο όνομα αριθμός: ενικός πληθυντικός ενικός θεωρείται απουσία αριθμού (μη χαρακτηρισμένος τύπος) o Π.χ. «το λιοντάρι είναι άγριο ζώο» o λιοντάρι à ένα συγκεκριμένο λιοντάρι à όλα τα λιοντάρια πληθυντικός θεωρείται χαρακτηρισμένος τύπος o Π.χ. «τα λιοντάρια είναι άγρια ζώα» o λιοντάρια à *ένα συγκεκριμένο λιοντάρι à όλα/πολλά τα λιοντάρια 41 Ονοματικό πεδίο Το Όνομα (ουσιαστικό) Τα χαρακτηριστικά που πραγματώνονται στο ουσιαστικό αριθμός ποσότητα: δε συμπίπτουν πάντα: π.χ. γενέθλια, κάλαντα, Χριστούγεννα π.χ. η ανθρωπότητα, ο κόσμος, το πλήθος, μάγια ΑΡΑ: γραμματικός αριθμός σημασιολογικός αριθμός 42 21

23 Ονοματικό πεδίο Το Όνομα (ουσιαστικό) Τα χαρακτηριστικά που πραγματώνονται στο ουσιαστικό γένος: αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο γένος και φύλο: δε συμπίπτουν πάντα το αντράκι: αρσενικό φύλο, ουδέτερο γένος ο κορίτσαρος: θηλυκό φύλο, αρσενικό γένος γραμματικό γένος φυσικό γένος (φύλο) 43 Ονοματικό πεδίο Το Όνομα (ουσιαστικό) Τα χαρακτηριστικά που πραγματώνονται στο ουσιαστικό πτώση: καθαρά μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό γιατί εκφράζει το συντακτικό ρόλο που παίζει το ουσιαστικό μέσα στην πρόταση (υποκείμενο αντικείμενο) ονομαστική γενική αιτιατική κλιτική 44 22

24 Εξάσκηση: Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω λέξεις ως προς τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά: πρόσωπο, αριθμός, χρόνος, όψη, τροπικότητα, φωνή, διάθεση. παρουσιάζονται αυξήθηκαν τραυματίζονταν τελείωνε πια! 45 Ύλη: Φιλιππάκη- Warburton (1992). Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Νεφέλη. Σελ Σελ , κεφάλαια 1 ( 1α, 1β, 1γ) και 2. Σελ , κεφ. 4γ. Κλαίρης, Χρ. & Γ. Μπαμπινιώτης (2005). Γραμματική της Νέας Ελληνικής: Δομολειτουργική- Επικοινωνιακή. Ελληνικά Γράμματα: γ έκδοση

25 Ύλη: Φιλιππάκη- Warburton (1992). Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Νεφέλη. Σελ Σελ , κεφάλαια 1 ( 1α, 1β, 1γ) και 2. Σημειώσεις Γ. Βελούδη: 47 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Προπτυχιακά Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΚΛΕΙΔΙ ΕΓΓΡΑΦΗΣ: ling_i 48 24

26 Τέλος Ενότητας Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

27 Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.

28 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι.». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]