«Ανεπιφύλακτα» Συνταγματικά Δικαιώματα

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ: Ν.Ο.Π.Ε., ΤΜΗΜΑ: ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ «Ανεπιφύλακτα» Συνταγματικά Δικαιώματα ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΛΕΛΛΟΥ (Α.Μ ) ΑΘΗΝΑ ΜΑΙΟΣ 2008

2 «ΑΝΕΠΙΦΥΛΑΚΤΑ» ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ THE UNCONDITIONAL CONSTITUTIONAL RIGHTS ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ» - ΕΞΑΜΗΝΟΥ Η ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ : ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΟΣ Β. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΖΩΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ: ΝΟΠΕ ΤΜΗΜΑ: ΝΟΜΙΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΛΕΛΛΟΥ Α.Μ. : ΕΠΙ ΠΤΥΧΙΩ Σημείωση: Στο εξώφυλλο απεικονίζεται η θεά Θέμις, που σε συμβολικό επίπεδο αντιπροσωπεύει το νόμο και την απαρασάλευτη τάξη, το θείο δίκαιο. Το άγαλμα χρονολογείται περίπου το 300 π.χ. και φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 2

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα...3 Εισαγωγή Συνταγματικά δικαιώματα Δυνατότητα επιβολής περιορισμών Οριοθετήσεις Ρήτρα συνταγματικής νομιμότητας Ρήτρα κοινωνικότητας Ρήτρα χρηστότητας Περιορισμοί Απλές επιδράσεις, απλοί περιορισμοί, προσβολές Συνταγματικοί περιορισμοί Επιφύλαξη υπέρ του νόμου Όρια των περιορισμών Ο αντικειμενικός και απρόσωπος χαρακτήρας των περιορισμών Λόγοι γενικού συμφέροντος Η αρχή της αναλογικότητας Ο απαραβίαστος πυρήνας του δικαιώματος Συσταλτική ερμηνεία των περιορισμών Απαγόρευση καταχρηστικής επιβολής περιορισμών «Ανεπιφύλακτα» συνταγματικά δικαιώματα Η αξία του ανθρώπου Γενική αρχή της ισότητας Ειδικές μορφές ισότητας Ισότητα των φύλων Ίση πρόσβαση στις δημόσιες λειτουργίες Φορολογική ισότητα Στρατολογική ισότητα Κοινωνική ισότητα Ισότητα αμοιβής εργασίας Ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας Το δικαίωμα στη ζωή Προσωπική ασφάλεια Δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας Δικαίωμα νόμιμου δικαστή Απαραβίαστο ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής Δικαίωμα του «αναφέρεσθαι» Δικαίωμα συναθροίσεως Θρησκευτική ελευθερία Ελευθερία της τέχνης Ελευθερία επιστήμης, έρευνας και διδασκαλίας Ελευθερία της παιδείας Δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης...39 Βασικά συμπεράσματα...42 Λήμματα λέξεις κλειδιά...43 Πίνακας νομολογιακών αποφάσεων...44 Νομοθεσία...46 Βιβλιογραφία...47 Ηλεκτρονική βιβλιογραφία...48 Περίληψη...49 Summary

4 Εισαγωγή Το θέμα που θα αναπτυχθεί στην παρούσα εργασία είναι τα «ανεπιφύλακτα» συνταγματικά δικαιώματα. Ανεπιφύλακτα καλούνται τα κατοχυρωμένα από το Σύνταγμα ατομικά δικαιώματα, τα οποία θεσπίζονται χωρίς επιφύλαξη νόμου. Ως ατομικά δικαιώματα κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα όλες εκείνες οι ελευθερίες και εξουσίες που απονέμονται στα άτομα σε μία κρατικά οργανωμένη κοινωνία. Έτσι, με τον όρο ατομικά δικαιώματα εννοούμε τους νομικούς κανόνες που «παρέχουν δεσμευτική επιταγή προς τον κοινό νομοθέτη» 1 θεσπίζοντας δικαιώματα και αντίστοιχες υποχρεώσεις. Τα δικαιώματα αυτά, τα οποία συνδέονται άρρηκτα με το κράτος δικαίου και το κοινωνικό κράτος, λειτουργούν μόνο στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας. Βέβαια, για να διασφαλιστεί η ομαλή κοινωνική ζωή είναι αναγκαία η θέσπιση οριοθετήσεων και περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων, ώστε τα δικαιώματα του καθενός να μην ξεπερνούν τα όρια των δικαιωμάτων των άλλων και να μην πλήττουν τους θεσμούς του κράτους. Εντούτοις, οι περιορισμοί αυτοί είναι με τη σειρά τους δεκτικοί περιορισμών, δεδομένου ότι έτσι προστατεύονται τα λεγόμενα «ανεπιφύλακτα» δικαιώματα. Το θέμα : Τα δικαιώματα αυτά τα οποία, όπως ήδη ανέφερα, αποτελούν και το θέμα της εργασίας θεσπίζονται χωρίς την επιφύλαξη νόμου, ο κοινός νομοθέτης, δηλαδή, δεν μπορεί να τα περιορίσει, εάν αυτό δεν προβλέπεται από το Σύνταγμα. Για την ορθή ανάπτυξη του θέματος θα ξεκινήσω, λοιπόν, από την ανάλυση των οριοθετήσεων και περιορισμών που μπορούν να επιβληθούν στα ατομικά δικαιώματα, θα αναφερθώ ιδιαιτέρως στην επιφύλαξη υπέρ του νόμου, αλλά και στα όρια των περιορισμών αυτών. Στη συνέχεια, θα εξετάσω τα ανεπιφύλακτα δικαιώματα αναλύοντας και προσδιορίζοντας το καθένα χωριστά. Με τη συγκεκριμένη διάρθρωση της εργασίας θεωρώ ότι επιτυγχάνεται καλύτερη κατανόηση του θέματος, διότι αρχικά παρουσιάζονται γενικές πληροφορίες, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη μετέπειτα ανάλυση των επιμέρους ανεπιφύλακτων συνταγματικών δικαιωμάτων. 1 ΣτΕ 811/1977 4

5 1. Συνταγματικά δικαιώματα Δυνατότητα επιβολής περιορισμών Τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα και έχουν ως πρωταρχικό σκοπό την προστασία των ελευθεριών του ατόμου σε μία οργανωμένη σε κράτος κοινωνία. Ακόμη, όμως, και αυτά τα δικαιώματα έχουν όρια τα οποία αφορούν την άσκησή τους και όχι το περιεχόμενο ή την ουσία τους. Τα όρια αυτά προσδιορίζονται σε συνάρτηση με τις εκάστοτε οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν 2. Τα ατομικά δικαιώματα, λοιπόν, είναι δεκτικά οριοθετήσεων και περιορισμών για τον προσδιορισμό των ορίων άσκησής τους. Δεν επιτρέπεται, για παράδειγμα, η άσκηση ενός ατομικού δικαιώματος από ένα άτομο, να εμποδίζει τα άλλα άτομα να ασκούν τα δικά τους δικαιώματα 3. Η ανάλυση τους είναι απαραίτητη για την κατανόηση της εφαρμογής τους στα «ανεπιφύλακτα» δικαιώματα, τα οποία αναλύονται αμέσως μετά Οριοθετήσεις Οριοθέτηση αποτελεί ο με διατάξεις δικαίου προσδιορισμός του περιεχομένου ενός δικαιώματος και των ανώτατων ορίων άσκησής του 4. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 5 1 του Συντάγματος «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη» και στο άρθρο 25 προβλέπονται οι γενικές οριοθετήσεις. Από τη συστηματική ερμηνεία αυτών των διατάξεων προκύπτουν τρεις βασικές οριοθετικές ρήτρες, η ρήτρα της νομιμότητας, της κοινωνικότητας και της χρηστότητας Ρήτρα συνταγματικής νομιμότητας 2 Καραγιαννοπούλου - Λελούδα Ι., Σύγχρονη μορφή των ορίων των ατομικών ελευθεριών, ΤοΣ, τ. ΣΤ, 1980, σελ Καραγιαννοπούλου - Λελούδα Ι., ό.π., σελ. 567 επ. 4 Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά δικαιώματα, Ειδικό μέρος, τ. Γ, 2 η έκδ., Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2008, σελ

6 Σύμφωνα με τη ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας, η άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα και με τους σύμφωνους προς αυτό νόμους 5. Η ρήτρα αυτή αποτελεί γενική συνταγματική αρχή και καλύπτει το σύνολο της έννομης τάξης. Δεν θα πρέπει να ερμηνεύεται απομονωμένα, εφόσον θέτει ένα ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να ασκούνται τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η διαπίστωση αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται από κανόνες δικαίου, που διαμορφώνουν το πεδίο αναφοράς και προστασίας τους 6. Ως αποτέλεσμα, οριοθετείται από αυτούς και εν προκειμένω από τις συνταγματικές διατάξεις, η έκταση της προστασίας του κάθε δικαιώματος. Είναι αναγκαίο, συνεπώς, να εξετάζουμε κάθε φορά, εάν το αγαθό που τίθεται σε κίνδυνο εντάσσεται στο πλαίσιο των αγαθών αυτών που προστατεύονται από το Σύνταγμα, ώστε στη συνέχεια να διαπιστώσουμε αν υπάρχει περιορισμός, ο οποίος αφορά αποκλειστικά στην έννοια του δικαιώματος και όχι στον τρόπο ή στο σκοπό της άσκησής του. Βέβαια, κάποιες φορές, το Σύνταγμα κατοχυρώνει την άσκηση ενός ατομικού δικαιώματος υπό την προϋπόθεση της «τήρησης των νόμων» ή «εντός των ορίων των νόμων 7» Ρήτρα κοινωνικότητας Η αρχή της κοινωνικότητας αναφέρεται είτε προς ένα έκαστο των κοινωνών με τα «δικαιώματα των άλλων» στο άρθρο 5 1 είτε προς όλους μαζί με την προάσπιση του γενικού συμφέροντος στο άρθρο 25 1 και στο Η κοινωνική αυτή οριοθέτηση απορρέει από τη διαπίστωση ότι ο άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του και την προσωπικότητα του μόνο μέσα στα πλαίσια μίας οργανωμένης κοινωνίας. Κατά την άσκηση των δικαιωμάτων του, όμως, οφείλει να μην προσβάλλει τα συνταγματικά δικαιώματα των άλλων, αλλά και τα προβλεπόμενα από την κοινή νομοθεσία δικαιώματα. Επίσης, συνάγεται ένα γενικό κοινωνικό πλαίσιο κατά το οποίο δεν επιτρέπεται η άσκηση των δικαιωμάτων κατά τρόπο που προκαλεί «άμεση και σπουδαία βλάβη στο 5 Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Χρυσόγονος Κ., Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, 2 η έκδ., Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ

7 κοινωνικό σύνολο 9», λόγω της προάσπισης του γενικού, κοινωνικού ή δημόσιου συμφέροντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικής δέσμευσης των ατομικών δικαιωμάτων αποτελεί η δεύτερη παράγραφος του άρθρου 11, όπου ορίζεται ότι είναι δυνατή η απαγόρευση των υπαίθριων συναθροίσεων «αν απειλείται σοβαρή διατάραξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής» Ρήτρα χρηστότητας Η αρχή της χρηστότητας αποτελεί γενική συνταγματική αρχή και περιλαμβάνει τον σεβασμό των χρηστών ηθών, την τήρηση της καλής πίστης και την απαγόρευση της κατάχρησης 10. Αρχικά, η ρήτρα των χρηστών ηθών εφαρμόζεται σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα και οριοθετεί το περιεχόμενο και την άσκηση των δικαιωμάτων. Τα χρηστά ήθη αφορούν όλες τις διαστάσεις των ανθρώπινων σχέσεων και αναδεικνύουν τη συμπεριφορά του τιμίου ανθρώπου. Η αρχή αυτή δεσμεύει τον κοινό νομοθέτη, ο οποίος δεν μπορεί να επιτρέπει με νόμο την ανήθικη άσκηση κανενός δικαιώματος. Σχετικά με την απαγόρευση κατάχρησης, στο άρθρο 25 3 του Συντάγματος ορίζεται ότι «η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται». Λαμβάνοντας υπ όψιν τη συστηματική ένταξη της εν λόγω διάταξης, συμπεραίνουμε ότι αφορά μόνο στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπως αυτά κατοχυρώνονται στα άρθρα 4 24 του Συντάγματος, και δεν επεκτείνεται και στα πολιτικά δικαιώματα, διότι θα θιγόταν με αυτό τον τρόπο η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας 11. Πρόκειται για μία αρχή του δικαίου που περιλαμβάνεται και στα διεθνή κείμενα περί προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συγκεκριμένα στο άρθρο 30 της Παγκόσμιας Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 1948 και στο άρθρο 5 1 Διεθνών Συμφώνων για «τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα» και «τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα» 1966, καθώς και για έναν επιτακτικό κανόνα δικαίου άμεσης ισχύος 12, διότι κύρωση θεωρείται η αποστέρηση της προστασίας για τον δικαιούχο του δικαιώματος που ασκείται καταχρηστικά. 9 Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Χρυσόγονος Κ., ό.π., σελ /1976 (ΤοΣ 3, σελ. 173 επ.) 289/1981 (ΤοΣ 8, σελ. 63 επ.), 717/1985 (ΤοΣ 12, σελ. 682 επ.) 7

8 Βάσει του άρθρου 25 2 του Σ/τος προκύπτει και η έννοια της καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος 13. Για καταχρηστική άσκηση δικαιώματος, λοιπόν, κάνουμε λόγο όταν αυτή υπερβαίνει προφανώς τα όρια που διαγράφει η συνταγματική αξιολογική τάξη 14 ή αλλιώς όταν καθίσταται εμφανές μέσω εξωτερικών γεγονότων, τα οποία δε δέχονται αμφισβήτηση και είναι προφανή, ότι είναι διαφορετικός ο σκοπός για τον οποίο το δικαίωμα χρησιμοποιείται 15. Όταν, επομένως, ένα δικαίωμα ασκείται καταχρηστικά δεν παραβιάζεται συγκεκριμένη διάταξη ή το γράμμα, αλλά υπάρχει σαφής αντίθεση στο σκοπό για τον οποίο έχει θεσπιστεί το δικαίωμα και στο πνεύμα του Συντάγματος 16. Για παράδειγμα, στο άρθρο 23 2 υποπαρ.1 που κατοχυρώνει το δικαίωμα της απεργίας, κριτήριο για το εάν το δικαίωμα αυτό ασκείται καταχρηστικά ή όχι είναι το να ασκείται με σκοπό «τη διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών γενικά συμφερόντων των εργαζομένων». Όσον αφορά το άρθρο 281 του Α.Κ., είναι φανερό ότι παρουσιάζει ουσιαστικές διαφορές από το άρθρο 25 του Συντάγματος τόσο στο περιεχόμενο όσο και στο πεδίο ισχύος, καθώς ισχύει μόνο μεταξύ των ιδιωτών, ενώ το άρθρο 25 3 του Σ/τος «χαράζει τα όρια μέχρι τα οποία μπορεί να φτάσει η κρατική παρέμβαση 17». Επιπλέον, η απαγόρευση της κατάχρησης δε συνιστά στην ουσία περιορισμό, αλλά προσδιορισμό/ οριοθέτηση του δικαιώματος, εφόσον οριοθέτηση αποτελεί «ο προσδιορισμός των ανώτατων ορίων άσκησης του δικαιώματος 18», εκτός των οποίων, όποιος κινείται, παύει να απολαύνει της προστασίας του Συντάγματος. Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι, παρά το ότι στο άρθρο 25 3 δεν προβλέπονται κυρώσεις, δεν πρόκειται για μία διάταξη lex imperfecta, καθώς κύρωση της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος αποτελεί η έλλειψη προστασίας από το Σύνταγμα του δικαιώματος αυτού Περιορισμοί 13 Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ. 158 επ. 14 Ράικος Αθαν., Συνταγματικό Δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, τ. 2, σελ Τσάτσος Δ., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, τ. Γ, ημιτ. Ι, σελ.169 8

9 Απλές επιδράσεις, απλοί περιορισμοί, προσβολές Τα συνταγματικά δικαιώματα υφίστανται δεσμεύσεις, που διακρίνονται στις φυσικές και ανθρωπογενείς. Οι φυσικές δεσμεύσεις προέρχονται από τη «φύση» του πράγματος και δεν έχουν τον νομικό χαρακτήρα απλού περιορισμού ή προσβολής. Οι ανθρωπογενείς δεσμεύσεις προέρχονται από ενέργειες ιδιωτών ή κρατικών οργάνων και αποτελούν «επεμβάσεις» πάνω στα συνταγματικά δικαιώματα. Οι δεσμεύσεις αυτές διακρίνονται σε επιδράσεις, απλούς περιορισμούς και προσβολές. Απλές επιδράσεις αποτελούν οι επιρροές από τη νόμιμη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων χωρίς να τέμνονται οι κύκλοι δράσης των ατόμων και να θίγεται ο προστατευτικός νομικός κύκλος του δικαιώματος 19. Περιορισμό αποτελεί κάθε συρρίκνωση του νόμιμου γενικού περιεχομένου του δικαιώματος, που προκαλείται με ανθρώπινη ενέργεια. Άρα, ο περιορισμός αποτελείται από το υποκειμενικό στοιχείο (προέλευση των περιορισμών από ανθρώπινη ενέργεια) και το οντολογικό στοιχείο (συρρίκνωση του γενικού περιεχομένου). Προσβολή αποτελεί ο απαγορευμένος περιορισμός. Πρόκειται για καταστάσεις μη αναγνωριζόμενες από το δίκαιο Συνταγματικοί περιορισμοί Οι περιορισμοί αφορούν σε κάθε ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα χωριστά και διακρίνονται στους περιορισμούς, που προβλέπονται άμεσα από το Σύνταγμα και σε αυτούς, που προκύπτουν κατ εξουσιοδότηση του Συντάγματος από το νόμο και καλούνται «επιφύλαξη νόμου». Οι άμεσοι συνταγματικοί περιορισμοί πηγάζουν ευθέως από το Σύνταγμα «ως αναγκαίο συμπλήρωμα της δικής του ρύθμισης 21». Προβλέπονται είτε από το ίδιο το άρθρο που θεσπίζει το ατομικό δικαίωμα, είτε από άρθρα γενικής εφαρμογής (όπως 19 Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά δικαιώματα, Ειδικό μέρος, τ. Γ, 2 η έκδ., Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2008, σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Τσάτσος Δ., ό.π., σελ

10 το άρθρο 2 1 και το άρθρο 25), είτε από άρθρα που κατοχυρώνουν την προστασία άλλων δικαιωμάτων 22. Παράδειγμα ευθείας αναφοράς περιορισμού στο Σύνταγμα αποτελεί το άρθρο 13 2 «... δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη...». Ειδικοί: αναφέρονται στους φορείς, στο περιεχόμενο και στην άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων. Οι εν λόγω περιορισμοί θα πρέπει να ερμηνεύονται αυστηρά συσταλτικά καθότι αφορούν μόνο το συγκεκριμένο περιοριζόμενο εξ αυτών δικαίωμα και όχι εν γένει όλα τα δικαιώματα. Ανεπίτρεπτη είναι η αναλογία, η εφαρμογή τους δηλαδή σε άλλα δικαιώματα για τα οποία δεν προβλέπεται σχετικός περιορισμός 23. Αναστολή: προβλέπεται από το άρθρο 48 του Σ/τος σε περίπτωση κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας. Ανάλογες διατάξεις περιλαμβάνει το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ 24. Σε κάθε περίπτωση, ο περιορισμός των ατομικών δικαιωμάτων 25 πρέπει να κρίνεται εν όψει των συνθηκών απολύτως αναγκαίος και να τηρείται η αρχή της αναλογικότητας. Καταχρηστική άσκηση δικαιώματος: βλέπε παραπάνω Επιφύλαξη υπέρ του νόμου Το άρθρο 25 1 εδ.δ του Συντάγματος ορίζει ρητώς ότι «οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απ ευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο εφόσον υπάρχει σχετική επιφύλαξη υπέρ αυτού». Επιφύλαξη νόμου συνίσταται όταν ο συντακτικός νομοθέτης παρέχει εξουσιοδότηση στον κοινό νομοθέτη μέσω της διάταξης του άρθρου που κατοχυρώνει το ατομικό δικαίωμα, να καθορίσει περιορισμούς στο δικαίωμα αυτό. Πρόκειται δηλαδή για «μία ρητή παραπομπή στον νόμο 26». Η επιφύλαξη αυτή προστατεύει τα ατομικά 22 Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Τσάτσος Δ., ό.π., σελ Βέγλερης Φ., Οι περιορισμοί των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σελ Τσάτσος Δ., ό.π., σελ Ράικος Αθαν., ό.π., σελ Χρυσόγονος Κ., ό.π., σελ

11 δικαιώματα καθώς καθιστά δυνατή την επιβολή περιορισμών σε αυτά μόνο όταν και όπως το ορίζει ο νόμος, αλλά σχετικοποιεί παράλληλα την προστασία τους παρέχοντας στον νομοθέτη τη δυνατότητα επιβολής περιορισμών σε αυτά 27. Διατυπώνεται, ωστόσο, και η άποψη ότι «η επιφύλαξη του νόμου δεν αποβλέπει ούτε πάντοτε ούτε αναγκαστικά στον περιορισμό του συγκεκριμένου κάθε φορά δικαιώματος που καθιερώνει και προστατεύει το Σύνταγμα. Συχνότερες είναι οι περιπτώσεις στις οποίες η ρήτρα έχει είτε αποκλειστικά είτε κυρίως ρυθμιστική και όχι περιοριστική λειτουργία 28». Η επιφύλαξη του νόμου μπορεί να διακριθεί σε γενική και ειδική. Η γενική επιφύλαξη υπέρ του νόμου ορίζει πως το δικαίωμα πρέπει να ασκείται μέσα στα πλαίσια που ο νόμος θέτει, χωρίς όμως να καθορίζει συγκεκριμένες προϋποθέσεις τις οποίες οφείλει να πληροί. Συνήθως, συναντάται στα άρθρα με τις φράσεις «όπως νόμος ορίζει» και «ο κοινός νομοθέτης είναι ελεύθερος να επιβάλλει τους περιορισμούς του στο δικαίωμα με κοινό νόμο». Για παράδειγμα, γενική επιφύλαξη του νόμου συναντάμε στα άρθρα 10 1, 12 1, 14 1, 23 1 κτλ. Από την άλλη πλευρά, η ειδική επιφύλαξη νόμου είναι περιορισμένη, διότι το κείμενο του Συντάγματος θέτει συγκεκριμένα όρια στην εξουσία του νομοθέτη να θεσπίζει περιορισμούς και διαμορφώνει κάποια κριτήρια που πρέπει ο νόμος να πληροί ώστε να είναι σύμφωνη με το νόμο η επιφύλαξη αυτή. Ειδική επιφύλαξη νόμου συναντάμε ενδεικτικά στα άρθρα 4 3 εδ.β, 11 2 εδ.β κτλ. Επιπλέον, συχνά γίνεται αναφορά και στην έμμεση επιφύλαξη υπέρ του νόμου στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το Σύνταγμα επιβάλλει ορισμένες υποχρεώσεις στο κράτος (π.χ. άρθρο 21 1, 22 1, ). Προκειμένου να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις αυτές ο νομοθέτης δύναται να περιορίσει τα ατομικά δικαιώματα αποφεύγοντας, όμως, να θίξει τον πυρήνα τους, ο οποίος θεωρείται απαραβίαστος. Φυσικά, κάθε περιορισμός οποιασδήποτε ελευθερίας πρέπει να είναι επιτρεπτός από το Σύνταγμα. Οι περιορισμοί που δύναται να επιβάλλει ο κοινός νομοθέτης στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα πρέπει να προκύπτουν από τις σχετικές διατάξεις του Συντάγματος που κατοχυρώνουν τα αντίστοιχα δικαιώματα 30. Συνεπώς, περιορισμοί επιβάλλονται από τον κοινό νομοθέτη στα δικαιώματα μόνο εάν το 27 Bettermann Κ., Περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων, Αρμ. ΙΘ, 1965, σελ Τσάτος Δ., ό.π., σελ Ράικος Αθαν., ό.π., σελ Μάνεσης Αρ., Συνταγματικά δικαιώματα, Ατομικές ελευθερίες, 1982, Θεσσαλονίκη, σελ.76 11

12 Σύνταγμα ορίζει ότι τα δικαιώματα αυτά είναι επιδεκτικά τέτοιων περιορισμών. Οι επιφυλάξεις νόμου, άλλωστε, κρίνονται ασφαλέστερες για τα ίδια δικαιώματα όταν τίθενται υπό τους όρους που το Σύνταγμα θέτει, καθώς το ίδιο το συνταγματικό κείμενο διαμορφώνει τους λόγους, τις προϋποθέσεις και την έκταση των περιορισμών αυτών 31. Τέλος, γενικότερους περιορισμούς των επιφυλάξεων του νόμου αποτελούν η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ο πυρήνας του ατομικού δικαιώματος, ο οποίος θεωρείται απαραβίαστος. Καταληκτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι βασιζόμενοι στην έννοια της επιφύλαξης του νόμου μπορούμε να διακρίνουμε τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα σε ενδοτικά και άκαμπτα. Ενδοτικά καλούντα όλα τα δικαιώματα για τα οποία το Σύνταγμα παρέχει στον κοινό νομοθέτη τη δυνατότητα να τα περιορίζει μέσω της επιφύλαξης νόμου. Άκαμπτα καλούνται τα ανεπιφύλακτα δικαιώματα τα οποία διατυπώνονται με απόλυτο τρόπο και δεν επιτρέπουν στον νομοθέτη να τους επιβάλλει περιορισμούς μέσω των επιφυλάξεων νόμου Όρια των περιορισμών Για την καλύτερη προστασία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, είναι δυνατή η επιβολή περιορισμών και στους ίδιους τους περιορισμούς των δικαιωμάτων. Το σύστημα αυτό των περιορισμών χαρακτηρίζεται από τη γερμανική θεωρία ως Schranken - Schranken και τα όρια του πηγάζουν είτε από γενικές αρχές προερχόμενες από το Σύνταγμα, είτε από ρητές διατάξεις άρθρων, είτε μέσω της ουσιαστικής ύπαρξης των δικαιωμάτων. Ακολουθεί συνοπτική ανάλυση των ορίων των περιορισμών Ο αντικειμενικός και απρόσωπος χαρακτήρας των περιορισμών Ο χαρακτήρας των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι αντικειμενικός και απρόσωπος, ώστε να μην περιορίζεται το δικαίωμα ορισμένου μόνο ατόμου και να εξασφαλίζεται η αρχή της ισότητας των πολιτών, που 31 Bettermann Κ., ό.π., σελ Καραγιαννοπούλου Λελούδα, ό.π., σελ

13 κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 1 του Σ/τος «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». Βέβαια, ο νομοθέτης ενδέχεται έπ ευκαιρία συγκεκριμένης περίπτωσης να θέσει περιορισμό σε ατομικό δικαίωμα, ο οποίος, όμως, δε θα αφορά τη συγκεκριμένη μόνο περίπτωση, αλλά μέσω του αντικειμενικά διατυπωμένου περιεχομένου του θα εκτείνεται σε σχετικές παρόμοιες περιπτώσεις, οι οποίες παρουσιάζονται με συχνότητα και στις οποίες μπορούν να ενταχθούν και άλλα πρόσωπα 33. Ωστόσο, «είναι επιτρεπτή η επιφύλαξη νόμου για ορισμένο δικαίωμα σε δεδομένη περίπτωση 34», όπως στο άρθρο 17 2 που είναι δυνατή η στέρηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας «για δημόσια ωφέλεια που έχει αποδειχτεί με τον προσήκοντα τρόπο όταν και όπως ο νόμος ορίζει» Λόγοι γενικού συμφέροντος Οι περιορισμοί καθίστανται αναγκαίοι, επιπλέον, για «σοβαρούς λόγους γενικότερου δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος 35». Τέτοιος περιορισμός, για παράδειγμα, αναφέρεται στο άρθρο 17 1 που για λόγους γενικού συμφέροντος περιορίζεται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Ωστόσο, το γενικό συμφέρον είναι μία έννοια που δύσκολα οριοθετείται και ερμηνεύεται. Γι αυτό το λόγο, δε θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως γενική αρχή στην οποία υποτάσσονται όλα τα συνταγματικά δικαιώματα και περιορίζονται Η αρχή της αναλογικότητας Όρια στους περιορισμούς των δικαιωμάτων θέτει και η αρχή της αναλογικότητας, η οποία ρητώς κατοχυρώνεται στο άρθρο 25 1 εδ.δ του Συντάγματος και αποτελεί βασική αρχή του κράτους δικαίου. Η αρχή αυτή ορίζει ότι το μέτρο που λαμβάνεται για την επίτευξη του σκοπού πρέπει να έχει τα στοιχεία της προσφορότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογίας μεταξύ του περιορισμού και του επιδιωκόμενου 33 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ ΣτΕ 2112/1984, ΤοΣ 1985, σελ. 63 επ. 13

14 σκοπού 36. Συγκεκριμένα, το μέτρο είναι πρόσφορο, όταν μπορεί να οδηγήσει στο αποτέλεσμα που επιδιώκεται, αναγκαίο, όταν είναι το απαραίτητο σε ένταση και έκταση για την εκάστοτε περίπτωση και ανάλογο, όταν τα αποκομιζόμενα από την επιβολή του μέτρου οφέλη δεν είναι δυσανάλογα μικρά σε σχέση με τις ζημίες που προκαλούνται. Την αρχή της αναλογικότητας είχε επικαλεσθεί παλαιότερα και η νομολογία του ΣτΕ, το οποίο μάλιστα μεταξύ άλλων αναφέρει στην απόφασή του ότι «οι εκ μέρους του νομοθέτη και της διοικήσεως επιβαλλόμενοι περιορισμοί στην άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι μόνο αναγκαίοι και να συνάπτονται προς τον υπό του νόμου επιδιωκόμενο σκοπό 37». Παρομοίως, η αρχή της αναλογικότητας ασπάζεται και εφαρμόζεται και από το Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 38. Τέλος, τα άρθρα 8-11 και 18 της ΕΣΔΑ περικλείουν και αυτά έννοιες που πηγάζουν από την αρχή της αναλογικότητας Ο απαραβίαστος πυρήνας του δικαιώματος Οι περιορισμοί δεν πρέπει, επιπλέον, να θίγουν τον πυρήνα των ατομικών δικαιωμάτων, ο οποίος κρίνεται απόλυτος και απαραβίαστος και γι αυτό το λόγο δε θα πρέπει να αναιρείται η ουσία του δικαιώματος 39. Ο περιορισμός δεν μπορεί να οδηγεί στην απαγόρευση της άσκησης του δικαιώματος ούτε να είναι δυσανάλογα μεγάλος τόσο σε έκταση όσο και στη χρονική διάρκεια εφαρμογής του. Το όριο αυτό των περιορισμών δεν κατοχυρώνεται ρητά στο Σύνταγμα, αλλά αυτό δεν αποτελεί παράλειψη του νομοθέτη, διότι μία διάταξη που θα κατοχύρωνε το απαραβίαστο του πυρήνα του δικαιώματος θα ήταν απλά αναγνωριστική και όχι ουσιώδους σημασίας, αφού αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο αυτονόητο 40. Παρόλα αυτά, στο άρθρο 23 2 εδ.δ υπάρχει ειδική πρόβλεψη που κατοχυρώνει το απαραβίαστο του πυρήνα του δικαιώματος της απεργίας. 36 Ράικος Αθαν., ό.π., σελ ΣτΕ 2112/1984 ΤοΣ 1935, σελ. 63 επ. 38 ΔΕΚ (359/92, ΝοΒ 1996, σελ. 110) 39 Μάνεσης Αρ., ό.π., σελ Ράικος Αθ., ό.π., σελ

15 Πρέπει, τέλος, να αναφερθεί ότι την αρχή της προστασίας του πυρήνα του ατομικού δικαιώματος, που εμποδίζει τη διολίσθηση προς μία νομοθετική κατάργηση του δικαιώματος, δέχεται τόσο το ΣτΕ όσο και ο Άρειος Πάγος Συσταλτική ερμηνεία των περιορισμών Ως όριο των περιορισμών θα πρέπει να θεωρείται και η επιταγή οι περιορισμοί να ερμηνεύονται συσταλτικά (βάσει της αρχής in dubio pro libertate) «τόσο από τα εν γένει διοικητικά όργανα, όσο και από τα δικαστήρια 42». Η διασταλτική ερμηνεία δεν επιτρέπεται, διότι είναι πιθανόν να οδηγήσει σε απαράδεκτη επέκταση των περιορισμών σε δικαιώματα που δεν αφορούν και σε επικίνδυνη νομικά δέσμευση τους από αυτούς Απαγόρευση καταχρηστικής επιβολής περιορισμών Τέλος, στο άρθρο 18 της ΕΣΔΑ ορίζεται ότι δεν είναι αποδεκτή η επιβολή περιορισμών στα ατομικά δικαιώματα όταν εξυπηρετούν σκοπό διαφορετικό από αυτό για τον οποίο καθιερώθηκαν. 41 ΣτΕ 4129/1980, ΤοΣ Ζ 1981, σελ. 681 επ. Α.Π. 926/1979, ΟΛ. ΕΕΝ, 1979, σελ Μάνεσης Αρ., ό.π., σελ

16 2. «Ανεπιφύλακτα» συνταγματικά δικαιώματα «Ανεπιφύλακτα» συνταγματικά δικαιώματα (vorbehaltlose Grundrechte/ Freiheitsrechte) καλούνται εκείνα τα ατομικά δικαιώματα που θεσπίζονται από το Σύνταγμα χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα επιβολής σε αυτά οποιουδήποτε περιορισμού. Αυτά τα δικαιώματα, αναφερόμενα και ως άκαμπτα 43, που είναι ελεύθερα από συνταγματικούς και νομοθετικούς περιορισμούς, κατοχυρώνονται καταρχήν ως «απόλυτα». Ακολουθεί αναφορά των σημαντικότερων ανεπιφύλακτων δικαιωμάτων. Άρθρο 2 1 : «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». Άρθρο 4 1 : «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου». 2 : «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». 5 : «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη ανάλογα με τις δυνάμεις τους». Άρθρο 5 1 : «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». 2 εδ.α : «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». 2 εδ.γ : «Απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας». 43 Τσάτσος Δ., ό.π., σελ

17 Άρθρο 6 1 εδ.α : «Κανένας δεν συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, που πρέπει να επιδοθεί τη στιγμή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση». Άρθρο 7 2 : «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει». 3 εδ.α : «Η γενική δήμευση απαγορεύεται». 3 εδ.β : «Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν». Άρθρο 8 : «Κανένας δεν στερείται χωρίς τη θέλησή του το δικαστή που του έχει ορίσει ο νόμος. Δικαστικές επιτροπές και έκτακτα δικαστήρια, με οποιοδήποτε όνομα, δεν επιτρέπεται να συσταθούν». Άρθρο 9 1 : «Η κατοικία του καθενός είναι άσυλο. Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη. Καμία έρευνα δεν γίνεται σε κατοικία, παρά μόνο όταν και όπως ο νόμος ορίζει και πάντοτε με την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας». Άρθρο 10 1 : «Καθένας ή πολλοί μαζί έχουν το δικαίωμα, τηρώντας τους νόμους του Κράτους, να αναφέρονται εγγράφως στις αρχές, οι οποίες είναι υποχρεωμένες να ενεργούν σύντομα κατά τις κείμενες διατάξεις και να απαντούν αιτιολογημένα σε εκείνον, που υπέβαλε την αναφορά, σύμφωνα με το νόμο». Άρθρο 11 1 : «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα». 17

18 2 : «Μόνο στις δημόσιες συναθροίσεις μπορεί να παρίσταται η αστυνομία. Οι υπαίθριες συναθροίσεις μπορούν να απαγορευτούν». Άρθρο 13 1 : «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». Άρθρο 16 1 : «Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα». 4 : «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το Κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητες τους». Άρθρο 20 2 : «Το δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου ισχύει και για κάθε διοικητική ενέργεια ή μέτρο που λαμβάνεται σε βάρος των δικαιωμάτων ή συμφερόντων του». Άρθρο 22 1 εδ.β : «Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας». Τα «ανεπιφύλακτα» συνταγματικά δικαιώματα κατοχυρώνονται στο κείμενο του Συντάγματος χωρίς νομοθετική επιφύλαξη. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι τα δικαιώματα αυτά ασκούνται ανεξέλεγκτα και χωρίς οριοθετήσεις. Εξάλλου, η 18

19 επιβολή ορίων είναι απολύτως αναγκαία στα πλαίσια μιας ομαλής κοινωνικής συμβίωσης. Παράλληλα, ακόμα και τα εν λόγω δικαιώματα έχουν συγκεκριμένο «πεδίο εφαρμογής», που αφορά σε ανθρώπινες δραστηριότητες περιορισμένες 44. Μάλιστα, μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 επιλύθηκε πλέον οριστικά το ζήτημα του νομοθετικού περιορισμού των ανεπιφύλακτων δικαιωμάτων μέσω του άρθρου 25 1 εδ.δ «οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απ ευθείας από το Σύνταγμα, είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». Βάσει αυτής της διάταξης θα πρέπει να θεωρείται ανεπίτρεπτος οποιοσδήποτε νομοθετικός περιορισμός ενός θεμελιώδους δικαιώματος, όταν η διάταξη του Συντάγματος το κατοχυρώνει, όταν δεν περιλαμβάνει αναμφίβολα επιφύλαξη του νόμου ή όταν η επιφύλαξη νόμου δεν τον καλύπτει πλήρως 45. Εν αμφιβολία αποφαινόμαστε κατά του νομοθετικού περιορισμού, έρεισμα του οποίου δεν μπορεί να καταστεί η ρήτρα του γενικού συμφέροντος, εφ όσον αυτή δεν περιλαμβάνεται στην οικεία διάταξη Η αξία του ανθρώπου Στο άρθρο 2 1 του Συντάγματος «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» προστατεύεται απόλυτα η ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια. Στο άρθρο αυτό θεσπίζεται το ανώτατο «μητρικό δικαίωμα 46» (Muttergrundrecht) που αναγνωρίζεται σε κάθε άνθρωπο. Η ανθρώπινη αξία, όμως, κατοχυρώνεται και από το άρθρο 7 2 «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει», καθώς και από το άρθρο «Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας». 44 Βλαχόπουλος Σ., Η ελευθερία της τέχνης. Τα όρια ενός ανεπιφύλακτου ατομικού δικαιώματος, ΔτΑ Ν ο 1/1999, σελ Ράικος Αθ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τ. ΙΙΙ, Αθήνα, 2005, σελ

20 Η ανθρώπινη αξία αποτελεί πηγή όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων, θεμελιωδών και μη. Εξειδικεύεται στην ελευθερία (άρθρο 5 Σ) και στην ισότητα (άρθρο 4 Σ) και αποτελεί βάση για την ερμηνεία κάθε ειδικότερου κανόνα δικαίου. Είναι η βασικότερη έκφανση του κοινωνικού πολιτισμού και ανθρωπισμού και στηρίζει το οικοδόμημα της έννομης τάξης μας. Ωστόσο, έχουν διατυπωθεί και απόψεις 47 που υποστηρίζουν ότι η εν λόγω διάταξη δεν ανήκει στο τμήμα του Συντάγματος που αφορά στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και περιλαμβάνει τα άρθρα Ο βασικός ρόλος της διάταξης είναι ότι προστατεύει την αξία του ανθρώπου και θεμελιώνει υποχρέωση της κρατικής εξουσίας να άρει τις προσβολές που προέρχονται είτε από τα ίδια τα όργανά της είτε από ιδιώτες. Εφαρμόζεται στις σχέσεις κράτους πολιτών, αλλά και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Φορέας του εν λόγω δικαιώματος είναι κάθε φυσικό πρόσωπο (ημεδαποί, αλλοδαποί, ανιθαγενείς). Τέλος, διαπιστώνουμε ότι το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ανθρώπινη αξία ως απαραβίαστο δικαίωμα, αποτελώντας το έσχατο όριο των ατομικών δικαιωμάτων, χωρίς περιορισμούς και επιφύλαξη νόμου. Επίσης, δεν υπόκειται σε αναθεώρηση και δεν αναστέλλεται η ισχύς του (άρθρο 48 1 Σ) Γενική αρχή της ισότητας Στο άρθρο 4 1 του Σ/τος «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου» κατοχυρώνεται η γενική αρχή της ισότητας, με ταυτόχρονη καθιέρωση αντικειμενικής αρχής και θεμελιώδους δικαιώματος 48. Η αρχή της ισότητας συνδέεται άμεσα με τη συνταγματικώς προστατευόμενη ανθρώπινη αξία όλοι οι άνθρωποι «αξίζουν το ίδιο» και γι αυτό πρέπει να προστατεύονται εξίσου 49. Βέβαια, απόλυτη ισότητα δεν μπορεί να επιτευχθεί, διότι οι άνθρωποι δεν είναι πανομοιότυποι και παρουσιάζουν διαφορές σε όλες τις εκφάνσεις και δραστηριότητές τους. Συνεπώς, η μόνη ισότητα που κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα είναι η νομική ισότητα και αφορά στην ίση μεταχείριση όλων των ανθρώπων από το νόμο, στην ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των Ελλήνων. 47 Μάνεσης Αρ., ό.π., σελ.111 Ράικος Αθ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ

21 Φυσικά, η ισότητα που κατοχυρώνεται αφορά στην ίδια μεταχείριση όχι όλων, αλλά των όμοιων περιπτώσεων 50. Η συνταγματική επιταγή του σεβασμού και της προστασίας της ισότητας δεσμεύει τόσο το νομοθέτη, που οφείλει να προβαίνει σε όμοια ρύθμιση των όμοιων περιπτώσεων, όσο και τη διοίκηση, κατά τη διοικητική της δράση, με την απειλή της αναδρομικής ακύρωσης της διοικητικής πράξης, όσο και τη δικαστική εξουσία, που καλείται να μην εφαρμόσει τη διάταξη που κρίνεται αντισυνταγματική ως παραβαίνουσα την αρχή της ισότητας, σύμφωνα με το άρθρο 93 4 του Συντάγματος. Συγκεκριμένα, ο Άρειος Πάγος 51 δέχεται ότι «αν γίνει με νόμο δικαιολογημένη ειδική ρύθμιση για ορισμένη κατηγορία προσώπων και αποκλειστεί από τη ρύθμιση αυτή, κατά αδικαιολόγητη δυσμενή διάκριση, άλλη κατηγορία προσώπων για την οποία συντρέχει ο ίδιος λόγος που δικαιολογεί την ειδική εκείνη μεταχείριση, η διάταξη που εισάγει τη δυσμενή αυτή διάκριση είναι αντισυνταγματική. Προς αποκατάσταση δε της συνταγματικής αρχής της ισότητας πρέπει να εφαρμοστεί και για εκείνους εις βάρος των οποίων έγινε η δυσμενής διάκριση, η διάταξη που ισχύει για την κατηγορία υπέρ της οποίας θεσπίστηκε η ειδική ρύθμιση». Ομοίως το ΣτΕ 52. Όσον αφορά στην αμυντική πλευρά του δικαιώματος, είναι προφανές ότι στρέφεται προς το κράτος, από το οποίο και απαιτείται, όχι μόνο η παράλειψη της βλάβης του δικαιώματος, αλλά και η προστασία με θετικές πράξεις. Για το αν το δικαίωμα τριτενεργεί υπάρχει διχογνωμία 53. Κατά μία άποψη, το δικαίωμα, όπως όλα τα αμυντικά ατομικά δικαιώματα, στρέφεται, όχι μόνο κατά της δημόσιας, αλλά και κατά της ιδιωτικής εξουσίας και κατά μια αντίθετη άποψη, δεν τριτενεργεί, διότι αν αυτό συνέβαινε θα έπληττε την ιδιωτική ελευθερία και την ελευθερία των συμβάσεων. Φορείς του εν λόγω δικαιώματος είναι τα φυσικά πρόσωπα και μάλιστα, όπως το άρθρο ορίζει, οι Έλληνες, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει και τους αλλοδαπούς, εφόσον η ισότητα διακρίνεται σε πολιτική, κοινωνική και οικονομική, και τα νομικά πρόσωπα (με την έννοια της ίσης μεταχειρίσεως). Η γενική αρχή της ισότητας του άρθρου 4 1 αποτελεί ανεπιφύλακτο συνταγματικό δικαίωμα, καθώς κατοχυρώνεται χωρίς επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Ωστόσο, σε 50 Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Α.Π. 5/88 ΟΛ., ΤοΣ 1989, ΣτΕ 1016/1963, Ι. Σαρμάς, σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ. 23, αλλιώς όμως Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ

22 ορισμένες συνταγματικές διατάξεις εντοπίζονται διακρίσεις και αποκλίσεις για λόγους «δημοσίου συμφέροντος ή κοινωνικής δικαιοσύνης 54», όπως στο άρθρο 4 5 του Συντάγματος «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη ανάλογα με τις δυνάμεις τους». Ακόμα κι εδώ, όμως, η παρέκκλιση από τη γενική αρχή σκοπεύει στην απάμβλυνση της οικονομικής ανισότητας των πολιτών, άρα στην προάσπιση της αρχής της ισότητας. Τέλος, βάσει του άρθρου η εν λόγω διάταξη δεν υπόκειται σε αναθεώρηση και βάσει του άρθρου 48 1 ούτε σε αναστολή Ειδικές μορφές ισότητας Όπως αναλύθηκε παραπάνω, στο άρθρο 4 1 διακηρύσσεται ότι «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου» και με αυτόν τον τρόπο καθιερώνεται η συνταγματική αρχή της ισότητας που διαχέεται σε όλη την έννομη τάξη. Παράλληλα, προβλέπονται από το Σύνταγμα και ειδικότερες εκφάνσεις της γενικής αρχής της ισότητας, όπως η ισότητα των φύλων (άρθρο 4 2), η ισότητα πρόσβασης στις δημόσιες λειτουργίες (άρθρο 4 4), η φορολογική ισότητα (άρθρο 4 5), η στρατολογική ισότητα (άρθρο 4 6), η κοινωνική ισότητα (άρθρο 4 7) και η ισότητα αμοιβής εργασίας (άρθρο 22 1 εδ.β ). Αμέσως μετά παρατίθεται μία συνοπτική ανάλυση αυτών των ειδικότερων μορφών ισότητας Ισότητα των φύλων Στο άρθρο 4 2 του Σ/τος «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις» κατοχυρώνεται η ισότητα των φύλων, κατά την οποία άνδρες και γυναίκες έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις. Με την ειδική αυτή αρχή απαγορεύονται οι υπέρ του ενός ή του άλλου φύλλου αυθαίρετες διακρίσεις και παράλληλα επιβάλλεται η νομοθετική επέκταση των ευμενών για το ένα φύλο διατάξεων και στο άλλο, στο πλαίσιο μιας «επεκτατικής ισότητας 55» που δέχεται ο Άρειος Πάγος 56, αλλά και το ΣτΕ 57 σε ορισμένες 54 Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ Α.Π. 1441/1984 Ολ., ΤοΣ 1985, 54 Α.Π. 1751/1994 Ολ., ΤοΣ 1985,

23 αποφάσεις του. Βέβαια, υποστηρίζεται 58 ότι σε ανάλογες περιπτώσεις ο δικαστής οφείλει απλώς να αρκεστεί στη διαπίστωση της αντισυνταγματικότητας και να μην εφαρμόσει την επίμαχη διάταξη, όχι όμως και να τροποποιήσει τον τεθειμένο νόμο προκειμένου αυτός να προσαρμοστεί στη συνταγματική επιταγή της ισότητας. Αυτή η γραμμή ακολουθήθηκε σε ορισμένες αποφάσεις του ΣτΕ 59. Μετά την αναθεώρηση του 2001, η αρχή της ισότητας των φύλων γνωρίζει σήμερα δύο εξαιρέσεις : α) την διάταξη του άρθρου «Δεν αποτελεί διάκριση λόγω φύλου η λήψη θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το Κράτος μεριμνά για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη, ιδίως σε βάρος των γυναικών.» και β) την διάταξη του άρθρου 105 που απαγορεύει την είσοδο γυναικών στο Άγιο Όρος Ίση πρόσβαση στις δημόσιες λειτουργίες Στο άρθρο 4 4 ορίζεται ότι : «Μόνο Έλληνες πολίτες είναι δεκτοί σε όλες τις δημόσιες λειτουργίες, εκτός από τις εξαιρέσεις που εισάγονται με ειδικούς νόμους». Με αυτή τη διάταξη καθιερώνεται αφ ενός αποκλειστική πρόσβαση των Ελλήνων στις δημόσιες λειτουργίες και αφ ετέρου η αρχή της ίσης πρόσβασης των Ελλήνων σε αυτές Φορολογική ισότητα Στο άρθρο 4 5 του Σ/τος «Οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη ανάλογα με τις δυνάμεις τους» καθιερώνεται αδιακρίτως η αρχή της ανάλογης προς τις οικονομικές δυνάμεις καθενός συνεισφοράς στην αντιμετώπιση των κρατικών εξόδων. Οι Έλληνες πολίτες δεσμεύονται, και από το άρθρο 25 4 «Το Κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης», να συνεισφέρουν στα δημόσια βάρη μέσω της καταβολής φόρων, δασμών και τελών. 57 ΣτΕ 2435/1997, Α Τμ., ΤοΣ 1998, Δαγτόγλου Π., ό.π., σελ ΣτΕ 1030/1983, Ι. Σαρμάς, σελ

24 Πρόκειται, λοιπόν, για μία αναλογική ισότητα, η οποία θεσπίζει γενική αντικειμενική αρχή, αλλά και ατομικό δικαίωμα για τους φορολογούμενους. [Τα αντισυνταγματικά φορολογικά προνόμια πρέπει να διακρίνονται από τις φορολογικές απαλλαγές και εξαιρέσεις που επιτρέπει το Σύνταγμα για λόγους φορολογικής δικαιοσύνης ή οικονομικής πολιτικής (άρθρο 78 4).] Στρατολογική ισότητα Στο άρθρο 4 6 ορίζεται ότι «Κάθε Έλληνας που μπορεί να φέρει όπλα είναι υποχρεωμένος να συντελεί στην άμυνα της Πατρίδας, σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων». Παράλληλα, με την αναθεώρηση του 2001 ρυθμίστηκε και η δυνατότητα της «εναλλακτικής θητείας» με την προσθήκη ερμηνευτικής δήλωσης, στην οποία προβλέπεται ότι η αρχή της ισότητας «δεν αποκλείει να προβλέπεται με νόμο η υποχρεωτική προσφορά άλλων υπηρεσιών, εντός ή εκτός των ενόπλων δυνάμεων, από όσους έχουν τεκμηριωμένη αντίρρηση συνείδησης για την εκτέλεση ένοπλης ή γενικά στρατιωτικής υπηρεσίας». Έτσι θεσπίστηκε και ο νόμος 2510/ Κοινωνική ισότητα Το άρθρο 4 7 ορίζει ότι «τίτλοι ευγενείας ή διάκρισης ούτε απονέμονται ούτε αναγνωρίζονται σε Έλληνες πολίτες» Ισότητα αμοιβής εργασίας Σύμφωνα με το άρθρο 22 1 εδ.β του Συντάγματος «Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας». Για την καλύτερη κατανόηση της διατάξεως κρίνεται αναγκαία η διασαφήνιση των όρων «εργασία» και «αμοιβή». Με τον όρο «εργασία» εννοείται η εξαρτημένη εργασία και με τον όρο «αμοιβή» κατά το ν. 1414/1984 εννοείται «ο μισθός και κάθε άλλη πρόσθετη παροχή που καταβάλλεται από τον εργοδότη στον εργαζόμενο, άμεσα ή έμμεσα, σε χρήμα ή σε είδος, ως αντάλλαγμα της προσφερόμενης εργασίας». Η «αξία» της εργασίας έχει αποκλειστικά οικονομικό χαρακτήρα. Ωστόσο, η σύγκριση 24

25 της παρεχόμενης εργασίας από διαφορετικούς εργαζόμενους πρέπει να γίνεται κάτω από τις ίδιες συνθήκες, στον ίδιο χρόνο και με τον ίδιο εργοδότη. Ο εργοδότης υποχρεούται να μην προβαίνει σε μισθολογικές διακρίσεις λόγω φύλου, θρησκευτικών και πολιτικών πεποιθήσεων ή καταγωγής. Διαφορετικές απόψεις υπάρχουν σχετικά με το αν τα τυπικά προσόντα 60 αποτελούν κριτήριο για τη στάθμιση της αξίας της εργασίας ή όχι. Η νομολογία επεκτείνει το δικαίωμα του εργαζομένου για ίση οικονομική μεταχείριση σε δικαίωμα ίσης μεταχείρισης εν γένει 61. Μέσω της διάταξης αυτής θεσπίζεται ατομικό δικαίωμα υπέρ των εργαζομένων, που διαθέτουν και τη δυνατότητα άσκησης αγωγής για την εκπλήρωση των αξιώσεών τους. Το συγκεκριμένο δικαίωμα στρέφεται εναντίον οποιουδήποτε εργοδότη, αναπτύσσοντας έτσι την τριτενέργειά του Ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας Στο άρθρο 5 1 του Σ/τος ορίζεται ότι «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Κατοχυρώνεται, έτσι, το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ως αντικειμενική αρχή και ως μητρικό θεμελιώδες δικαίωμα 62. Βέβαια, για την καλύτερη κατανόηση της διάταξης θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τον όρο «προσωπικότητα» με την ευρεία έννοια, ώστε να διαφανεί ο καθολικός χαρακτήρας της προστασίας της ελεύθερης ανάπτυξής της, σε οποιαδήποτε εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και σε οποιοδήποτε τομέα της ανθρώπινης ζωής 63. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι η «προσωπικότητα» που το Σύνταγμα προστατεύει δεν περιορίζεται στη νομική προσωπικότητα του ατόμου, αλλά περιλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά του ατόμου ως έλλογου όντος, είτε υλικά είτε πνευματικά είτε κοινωνικά. 60 Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Α.Π. Ολομ. 1243/1979, ΝοΒ 1980, Σελ Α.Π. 520/81 (Τμ. Β ), ΤοΣ 1982, 428 Α.Π. 1634/81 (Τμ. Β ), ΤοΣ 1982, Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ

26 Το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας έχει καθολική ισχύ και περιέχει τρεις ειδικότερες ελευθερίες - συμμετοχή στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας - που κατοχυρώνονται θετικά, μέσω της δυνατότητας συμμετοχής και αρνητικά, μέσω της δυνατότητας μη συμμετοχής. Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω δικαίωμα δεν είναι ανεξέλεγκτο, αλλά τελεί υπό τον τριπλό περιορισμό που χαράσσουν τα δικαιώματα των τρίτων, το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη, καθώς και το άρθρο 25 (άρθρο 5 1). Ως δικαιώματα των άλλων νοούνται τόσο τα αναφαίρετα ατομικά δικαιώματα όσο και τα ιδιωτικά δικαιώματα, τα προερχόμενα από νόμο ή από σύμβαση. Ως Σύνταγμα νοείται πρωτίστως το τυπικό Σύνταγμα, μέσω των διατάξεων, αλλά και των βασικών αρχών του, που είτε συνάγονται από το κείμενο και το πνεύμα του, είτε κατοχυρώνονται ρητά απ αυτό (άρθρο 25 1 τελ.εδ.). Ως χρηστά ήθη νοούνται οι κρατούσες ηθικές αξίες και αντιλήψεις της εποχής, που διαμορφώνονται κυρίως από τους ποινικούς νόμους. Πρέπει, επίσης, να αναφερθεί ότι το δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας δεν τριτενεργεί, αφού καταλείπει τη ρύθμιση των ιδιωτικών σχέσεων στο αστικό ή το ποινικό δίκαιο. Στο άρθρο 5 2 υποπαρ.2, ρυθμίζεται ένα ειδικό θέμα σχετικό με την ελευθερία και ορίζεται ότι «απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας», με μόνο λόγο άρσης της απαγόρευσης τη συναίνεση αυτού Το δικαίωμα στη ζωή Το δικαίωμα στη ζωή αποτελεί υπέρτατο αγαθό, γι αυτό και η προστασία του κατοχυρώνεται τόσο σε συνταγματικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στο Σύνταγμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 2 εδ.α «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων», στο άρθρο 7 3 εδ.β «Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν» και στο άρθρο 5 1 μέσω της συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή. Παράλληλα, σε διεθνές επίπεδο, η προστασία της ζωής ρυθμίζεται στο άρθρο 2 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στο άρθρο 3 της Οικουμενικής Διακήρυξης 26

27 Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948) και στο άρθρο 6 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων του ΟΗΕ (1966). Παρόλο που το δικαίωμα στη ζωή δεν ανήκει στα κλασικά ατομικά δικαιώματα, κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα ως μητρικό δικαίωμα άλλων ατομικών δικαιωμάτων. Επίσης, η προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί αντικειμενικό κανόνα δικαίου και είναι απόλυτη και απεριόριστη 64. Όλες οι ανωτέρω διατάξεις προστατεύουν την ανθρώπινη ζωή κατά τη βιολογική της έννοια. Η προστασία που απολαμβάνει η ζωή είναι πλήρης και απόλυτη. Πλήρης, διότι προστατεύεται κάθε μορφή ζωής, ακόμα και το έμβρυο ή ο κυοφορούμενος ή το πρόσωπο που είναι εγκεφαλικά νεκρό. Απόλυτη, διότι η ζωή προστατεύεται ανεξάρτητα από εθνικότητα, φυλή, γλώσσα, θρησκευτικές ή πολιτικές πεποιθήσεις, σωματική ή διανοητική κατάσταση. Φορείς του δικαιώματος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, αλλά όχι τα νομικά πρόσωπα, τα οποία διαθέτουν απλώς δικαίωμα υπόστασης. Ως αμυντικό δικαίωμα, το δικαίωμα στη ζωή έχει απόλυτο χαρακτήρα και στρέφεται κατά της κρατικής, αλλά και της ιδιωτικής εξουσίας 65. Υπάρχει, όμως, και η αντίθετη άποψη ότι το δικαίωμα στη ζωή δεν τριτενεργεί, αφήνοντας τις ιδιωτικές διαφορές στο ποινικό και αστικό δίκαιο 66. Το δικαίωμα στη ζωή έχει, φυσικά, και προστατευτικό περιεχόμενο, αφού τόσο η νομοθετική όσο και η εκτελεστική και δικαστική εξουσία οφείλουν να ενεργούν για την αποτελεσματική προστασία της ζωής. Αν και ανεπιφύλακτο, το δικαίωμα στη ζωή επιδέχεται ορισμένους περιορισμούς κατ αρχήν είναι επιτρεπτή κατ εξαίρεση, κατά το άρθρο 7 3 εδ.β, η θανατική ποινή στις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόμο για κακουργήματα, τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν [τα σχετικά με προδοσία και κατασκοπεία (ν. 2287/1995)], εν συνεχεία, κατά το άρθρο 4 6, το στρατιωτικό καθήκον οδηγεί στο να τεθεί σε κίνδυνο η ζωή του προσώπου που αμύνεται υπέρ της πατρίδας, τέλος, θεσπίζονται εξαιρέσεις από το διεθνές δίκαιο στο άρθρο 5 2 εδ.β και αφορούν στην ίση μεταχείριση αλλοδαπών και ημεδαπών. Το δικαίωμα στη ζωή δεν υπόκειται σε αναστολή κατά το άρθρο Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δαγτόγλου Π., ό.π., τ. Α, σελ

28 2.6. Προσωπική ασφάλεια Η προσωπική ασφάλεια του ατόμου κατοχυρώνεται συνταγματικά στα άρθρα 5 3 και 6 1. Το άρθρο 6 1, όμως, ορίζει ανεπιφύλακτο δικαίωμα «Κανένας δεν συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, που πρέπει να επιδοθεί τη στιγμή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση», οπότε θα προχωρήσουμε και στην ανάλυσή του. Αρχικά, πρέπει να διευκρινιστούν ορισμένες έννοιες για την καλύτερη κατανόηση της διάταξης. Με τον όρο σύλληψη νοείται «η υπαγωγή του προσώπου στην κρατική εξουσία, η οποία συνεπάγεται τη στέρηση της ελευθερίας του 67», διενεργείται από τα συντεταγμένα κρατικά όργανα και δε συνιστά απλό περιορισμό της ελευθερίας του συλλαμβανομένου. Με τον όρο φυλάκιση νοείται «ο εγκλεισμός του προσώπου σε περίκλειστο χώρο από τον οποίο απαγορεύεται η έξοδός του 68», με ευρεία μάλιστα έννοια περιλαμβάνουσα κάθε μορφή στέρησης της ελευθερίας ανεξάρτητα από τον ειδικότερο χαρακτήρα της. Ο συνταγματικός νομοθέτης θέτει συγκεκριμένες προϋποθέσεις ώστε να είναι η σύλληψη ή η φυλάκιση νόμιμη. Συγκεκριμένα, απαιτείται η ύπαρξη δικαστικού εντάλματος που εκδίδεται από τον αρμόδιο δικαστή, το ένταλμα πρέπει να είναι δικαιολογημένο και να έχει περιεχόμενο σύμφωνα με τα άρθρα και του Κ.Ποιν.Δ., και η επίδοση του να γίνεται κατά τη στιγμή της σύλληψης ή της προφυλάκισης, ώστε να μην καταστρατηγείται η συνταγματική επιταγή της προγενέστερης έκδοσης του εντάλματος και ο συλλαμβανόμενος να λαμβάνει γνώση της αιτίας προσβολής της ελευθερίας του. Οι προϋποθέσεις αυτές αποτελούν «διαδικαστική εγγύηση» από το συνταγματικό νομοθέτη, στις περιπτώσεις που ο νόμος επιτρέπει τη σύλληψη ή τη φυλάκιση 69. Η προσωπική ελευθερία ως αμυντικό δικαίωμα με απόλυτο χαρακτήρα προστατεύει τα άτομα από οποιαδήποτε προσβολή της ασφάλειας τους από όπου κι αν προέρχεται αυτή. Υποστηρίζεται, όμως, και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία το 67 Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Ανδρ., ό.π., σελ