qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmη qσwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι qπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςj

Transcript

1 qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmη qσwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbn mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι qπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςj Οι αρχές της φαινομενικής συρροής klzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklz Ειδικότητα, Επικουρικότητα, Απορρόφηση, Συγχώνευση και Διάζευξη xcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρ Ιανουάριος 2015 ωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwert λκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwerty uiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdf ghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopa sdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξ τσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcv ασδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασργκο ϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδφγdfghjk lzxσδδγσφγcvbnmqwertyuioβκσλπp asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαε ορlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργ

2 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Οι αρχές της φαινομενικής συρροής» ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΑΥΛΟΥ (ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΕΚΑΣ Ονοματεπώνυμο: Μητσέλου Βασιλική Αριθμός Μητρώου: 1938/11 1

3 Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ Α - Η ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΣΥΡΡΟΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗΣ ΣΥΡΡΟΗΣ Εισαγωγή Γενική προσέγγιση του ποινικού φαινομένου της συρροής Η διερεύνηση της έννοιας της συρροής μέσω των γενικώς παραδεδεγμένων κανόνων της ελληνικής θεωρίας και των θέσεων της νομολογίας. Διακρίσεις αυτής Η συστηματική ένταξη της συζήτησης περί συρροής ΜΕΡΟΣ Β - Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗΣ ΣΥΡΡΟΗΣ ΣΕ ΚΑΤ ΙΔΕΑΝ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΝΕΥΡΕΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΠΟΥ ΡΥΘΜΙΖΟΥΝ ΤΙΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Η κατ ιδέα συρροή εγκλημάτων σε αντίθεση προς την πραγματική H έννοια της «πράξης» ως κριτήριο διάκρισης Η διάκριση της φαινομενικής συρροής σε κατ ιδέαν και πραγματική Ο καθορισμός των γενικών αρχών που εφαρμόζονται στη συρροή νόμων Οι πρακτικές συνέπειες επιλογής των αναδυόμενων αρχών στη συρροή νόμων ΜΕΡΟΣ Γ - ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΛΥΟΥΝ ΤΗ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗ ΣΥΡΡΟΗ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ Η αρχή της ειδικότητας στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο Η έννοια της ειδικότητας ως αρχής βασισμένης στη λογική σχέση της υπαλληλίας Περιπτωσιολογία εφαρμογής της αρχή της ειδικότητας Συρροή Βασικού Διακεκριμένου και προνομιούχου εγκλήματος Συρροή ανάμεσα στο βασικό έγκλημα και το ιδιώνυμο έγκλημα Διασταύρωση ειδικών ποινικών νόμων με το ειδικό μέρος του Ποινικού Κώδικα Ι. Ο Νόμος 2523/1997 (Οι Ποινικές κυρώσεις αυτού στη φορολογική νομοθεσία) και το ειδικό μέρος του Ποινικού Κώδικα Ι.α. Η Φορολογική απάτη του Ν. 2523/1997 και η απάτη του ειδικού μέρους του Ποινικού Κώδικα Ι.β. Η έκδοση πλαστών φορολογικών στοιχείων-η νόθευση αυτών του Ν. 2523/1997 και η πλαστογραφία του ειδικού μέρους του Ποινικού Κώδικα ΙΙ. Η απάτη (άρθρο 386 ΠΚ) και η κοινοτική απάτη (άρθρα 4-6 Ν. 2803/2000) Μια ιδιάζουσα περίπτωση φαινομενικής κατ ιδέαν συρροής

4 Η συρροή μεταξύ παραχαράξεως (άρθρο 207 ΠΚ) και πλαστογραφίας (άρθρο 216 παρ. 1 εδαφ. α ) Εξαιρέσεις από την αρχή της ειδικότητας Διασταύρωση ειδικότητας και επικουρικότητας ΜΕΡΟΣ Δ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Η αρχή της επικουρικότητας στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο Μια πρώτη προσέγγιση της έννοιας της επικουρικότητας ως αρχής που επιφέρει σύγχυση γύρω από την ερμηνεία της Η επικουρικότητα ως αρχή που προκύπτει τόσο από δικαιοπολιτικές όσο και από τελολογικές σταθμίσεις. Η διάκριση σε ρητή και σιωπηρή επικουρικότητα Η ρητή (τυπική) επικουρικότητα Η δικαιολόγηση της θεσπίσεως της ρήτρας επικουρικότητας Η διάκριση σε «σχετική» και «απόλυτη» επικουρικότητα Ο προσδιορισμός της βαρύτερης διάταξης Η σιωπηρή (ουσιαστική) επικουρικότητα Ο προσδιορισμός της έννοιας της σιωπηρής επικουρικότητας Ι. Η κρίσιμη αξιολογική διάσταση της σχέσης ανάμεσα στις επιμέρους διατάξεις ΙΙ. Το κριτήριο της ταυτότητας του έννομου αγαθού Η ενεργοποίηση της σιωπηρής επικουρικότητας τόσο στην κατ ιδέαν όσο και στην πραγματική φαινομενική συρροή Κατηγορίες περιπτώσεων σιωπηρής επικουρικότητας Ι. Το κριτήριο της σταδιακής προσβολής του ίδιου έννομου αγαθού και οι περαιτέρω εξειδικεύσεις αυτού Ι.α. Σχέση των προπαρασκευαστικών πράξεων προς την απόπειρα και το τετελεσμένο έγκλημα Ι.β. Σχέση συρροή απόπειρας και τετελεσμένου εγκλήματος Ι.γ. Σχέση εγκλημάτων διακινδύνευσης και βλάβης I.δ. Το φαινόμενο της «πολλαπλής συμμετοχής» στην ίδια πράξη I.ε. Η αλληλεπίδραση κάποιων έννομων αγαθών, παρά την ετερότητά τους, μπορεί να οδηγήσει σε φαινομενική συρροή; Οι πρακτικές συνέπειες εφαρμογής της αρχής της επικουρικότητας ΜΕΡΟΣ Ε - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΕΩΣ Η έννοια της απορροφήσεως στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο Η οριοθέτηση της απορρόφησης από τις λοιπές αρχές της φαινομενικής συρροής και η έκταση εφαρμογής της

5 1.2. Η διάκριση της απορρόφησης σε «ρητή» και «σιωπηρή» Η «ρητή» απορρόφηση Οι προϋποθέσεις εφαρμογής της ρητής απορροφήσεως Σύνθετα «γενικώς» εγκλήματα και ρητή απορρόφηση Ι. Σύνθετα με τη στενή έννοια εγκλήματα και ρητή απορρόφηση Ι.α. Η περίπτωση της ληστείας (άρθρο 380 ΠΚ) ΙΙ. Πολύπρακτα εγκλήματα η αλλιώς σύνθετα με την ευρεία έννοια εγκλήματα και ρητή απορρόφηση ΙΙ.α. Η περίπτωση του βιασμού (άρθρο 336 ΠΚ) ΙΙΙ. Η συρροή στα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα Η ρητή απορρόφηση κατά την αναγωγή ενός εγκλήματος σε επιβαρυντική περίπτωση κάποιου άλλου Ι. Η περίπτωση της χρήσης πλαστού εγγράφου από τον πλαστογράφο (άρθρο 216 παρ. 1 εδαφ. β ΠΚ) ΙΙ. Το συναφές ζήτημα της συρροής ανάμεσα στο έγκλημα της χρήσης πλαστού εγγράφου και σε εκείνο της απάτης (άρθρο 386 παρ. 1 ΠΚ) Η «σιωπηρή» απορρόφηση Ι. Η έννοια και η έκταση εφαρμογής της «σιωπηρής» απορρόφησης καθώς και οι προϋποθέσεις εφαρμογής της Οι δύο μορφές της φαινομενικής πραγματικής συρροής Η διάκριση σε συντιμωρητή προηγούμενη και επόμενη πράξη Ι. Η συντιμωρητή προηγούμενη (προτέρα) πράξη. Η έννοια και οι περιπτώσεις εφαρμογής της ΙΙ. Η συντιμωρητή επόμενη (υστέρα) πράξη. Η έννοια και οι περιπτώσεις εφαρμογής της Οι αρχές της «συγχώνευσης» και της «διάζευξης» Οι συνέπειες της εφαρμογής της αρχής της «απορροφήσεως» ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΜΕΡΟΣ Α - Η ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΣΥΡΡΟΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗΣ ΣΥΡΡΟΗΣ 1. Εισαγωγή Γενική προσέγγιση του ποινικού φαινομένου της συρροής. Ένα από τα πολυπλοκότερα αλλά και συνάμα τα ελκυστικότερα ζητήματα της ποινικής επιστήμης συνιστά η κρίση περί συρροής. Το ποινικό αυτό φαινόμενο ουδέποτε αποτέλεσε μια απλή θεωρητική σύλληψη της επιστήμης του δικαίου αλλά εξαρχής αναγνωρίστηκε ως μια λογική αναγκαιότητα, που αναδείχθηκε τόσο μέσα από την ίδια τη φύση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και την πολυπλοκότητα αυτής αναφορικά πάντα με τη νομική αντιμετώπισή της σε συγκρουσιακές με το υφιστάμενο δίκαιο καταστάσεις όσο και από τη συνύπαρξη των επιμέρους διατάξεων των ποινικών κωδίκων. Οι συνυφασμένες, ωστόσο, δυσκολίες του ζητήματος τούτου είναι εκείνες που οδήγησαν την επιστήμη στη συστηματικότερη αντιμετώπισή του, κυρίως από τις απαρχές του 19 ου αιώνα 1. Σε εθνικό δε επίπεδο, η νομοπαρασκευαστική επιτροπή της Αιτιολογικής Έκθεσης του Σχεδίου Ελληνικού Ποινικού Κώδικος 2 διέγνωσε τις μέγιστες δυσχέρειες αλλά και τη διάσταση απόψεων που παρουσίαζε το εν λόγω θέμα, τόσο σε επίπεδο καθορισμού της ίδιας της έννοιας της συρροής εγκλημάτων όσο και στη διάκριση των επιμέρους εκφάνσεων αυτής, σε συνάρτηση πάντα με το εφαρμοστέο σύστημα επιμετρήσεως της ποινής 3. Από την εποχή εκείνη έως και σήμερα, μολονότι έχει επιχειρηθεί μία σημαντικότατη προσπάθεια θεωρητικής θεμελίωσης και νοηματικής επεξεργασίας των αρχών που διέπουν τη συρροή γενικώς, εξακολουθεί εν τούτοις να υφίσταται μία διαφοροποίηση, ίσως ακόμα και μια ασάφεια, ως προς την αντιμετώπιση του θεμελιώδους αυτού ποινικού φαινομένου και την επίλυση των ζητημάτων συρροής που αναφύονται κάθε φορά. Έως ένα σημείο, οι εγγενείς δυσχέρειες που παρατηρούνται, οφείλονται στο γεγονός, ότι η συρροή, ως ποινικό φαινόμενο, αποτελεί ταυτόχρονα «συμβολή συρρεόντων προβλημάτων 4», και συγκεκριμένα του ποινικού δικαίου, της εφαρμοσμένης ποινικής επιστήμης, αλλά και παράλληλα της 1 Ήδη, βέβαια, η ενασχόληση με το ζήτημα της συρροής ξεκίνησε από παλαιότερες εποχές, ωστόσο, η ευρεία κωδικοποίηση του δικαίου γενικώς και ειδικότερα του ποινικού δικαίου στην Κεντρική Ευρώπη, που έλαβε χώρα στις αρχές του 19ου αιώνα, έθεσε το ζήτημα του προσδιορισμού της λογικής και αξιολογικής σχέσης μεταξύ των ποινικών διατάξεων, ζήτημα βέβαια που άπτεται κυρίως της φαινομενικής συρροής ή αλλιώς συρροής νόμων. Βλ. επ αυτού Σταμάτη, Γενικαί αρχαί της φαινομένης συρροής εγκλημάτων και ιδίως της κατ ιδέαν, 1972, 2. 2 Βλ. Αιτιολογική Έκθεσις του Σχεδίου Ελληνικού Ποινικού Κώδικος, Αθήνα 1933, σελ.129 κ.επ.. 3 Προβληματική που αναδεικνύεται μόνο στην αληθινή συρροή εγκλημάτων, όπου και τελούνται περισσότερα του ενός εγκλήματα από τον ίδιο πάντοτε δράστη, σε αντίθεση με τη φαινομενική συρροή, όπου, όπως θα δούμε παρακάτω, ένα έγκλημα εν τέλει τελείται και ένας νόμος θα εφαρμοστεί, με αποτέλεσμα να μην τίθεται καν θέμα συγχωνεύσεως ή νομικής σωρεύσεως των ποινών. 4 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Ι. Μανωλεδάκης, Ουσιώδη τινά ζητήματα επί συρροής εγκλημάτων, Αρμεν. 1969, σελ

7 φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας. Παρατηρούμε, δηλαδή, πως αρκετοί κλάδοι των κοινωνικών επιστημών τέμνονται μεταξύ τους στην προσπάθεια επίλυσης των σχετικών προβλημάτων. Το πώς και το γιατί θα επιχειρηθεί να απαντηθεί μέσα από μία γενική επισκόπηση του φαινομένου της συρροής (η όλη φιλοσοφία της οποίας εκφεύγει της παρούσης) γενικώς, και ειδικότερα της φαινομενικής, θέμα που αποτελεί άλλωστε, και αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Η κρίση περί συρροής, παρά την πολυπλοκότητα που εμφανίζει, συνιστά ένα εξαιρετικά σημαντικό πεδίο για όλους τους εφαρμοστές του ποινικού δικαίου, η γνώση της οποίας θα πρέπει να είναι πλήρης και επακριβώς οριοθετημένη, κάτι το οποίο φυσικά συμβάλλει στην ασφάλεια του δικαίου. Ο εφαρμοστής του νόμου, ερχόμενος αντιμέτωπος με μια σύνθετη εγκληματική δράση ενός ανθρώπου 5, καλείται να διαγνώσει ολόκληρη την ποινική ευθύνη του ως άνω δράστη, προκειμένου να επιβάλλει τη δίκαιη ποινική τιμωρία που αρμόζει στην εκάστοτε περίπτωση, όποτε και αν φυσικά συντρέχουν οι προϋποθέσεις του νόμου για την διάγνωση της ενοχής και την επιβολή της ποινής. Οριοθετώντας, λοιπόν, ορθά τις επιμέρους πράξεις και καταμετρώντας επίσης ορθά τα τελικώς τελούμενα εγκλήματα, εξασφαλίζονται οι δύο βασικές λειτουργίες που επιτελεί το Ποινικό Δίκαιο, και δη η προστατευτική των έννομων αγαθών καθώς και η εγγυητική ή εξασφαλιστική του ατόμου λειτουργία αυτού του κλάδου δικαίου 6. Σημαντικά μεθοδολογικά εργαλεία για την επίλυση των ζητημάτων συρροής, τα οποία αποτελούν συνάμα και αναγκαστικά στάδια διερεύνησης, είναι: η διδασκαλία 7 περί αριθμήσεως των πράξεων 8 και περί προσδιορισμού της εγκληματικής μονάδας 9-10, η ανεύρεση και η στάθμιση των προστατευόμενων από τις ποινικές διατάξεις έννομων αγαθών 11 καθώς και οι βαθύτερες κοινωνικές και ψυχολογικές σχέσεις που 5 Πόσες φορές άραγε ένα βιοτικό συμβάν, στα πλαίσια του οποίου ένας άνθρωπος εναντιώνεται στο δίκαιο, και έτσι έρχεται αντιμέτωπος με τον «οδοστρωτήρα» της ποινικής καταστολής, για τον οποίο κάνει λόγο και ο Κωστάρας, Έννοιες και θεσμοί του ποινικού δικαίου, Β έκδοση, σελ. 51, είναι μονοσήμαντο, με ένα φυσικό και κοινωνικό αποτέλεσμα; 6 Για την κοινωνική λειτουργία ή αποστολή του ποινικού δικαίου συνιστάμενη στις δύο ως άνω επιμέρους λειτουργίες βλ. αναλυτικότερα Κωστάρα, όπ.π. σελ Επί του θέματος αυτού βλ. τη σημαντική και εκτενέστατη συμβολή του Ανδρουλάκη, Περί συρροής εγκλημάτων, Α δογματική θεμελίωσις, 1966, σελ Πότε δηλαδή έχουμε μία και πότε περισσότερες πράξεις Βέβαια, όπως επισημαίνει και ο Ανδρουλάκης, όπ.π., σελ.5 υποσ. 10, δεν πρόκειται κατ ακριβολογία περί αριθμήσεως. Στη μεν αληθινή συρροή, η σχετική κρίση διαφοροποιεί την ποινική μεταχείριση του δράστη περισσότερων εγκλημάτων (άρ. 94 Π.Κ.), αναλόγως του αν αυτά τελέστηκαν με μία ή περισσότερες πράξεις, στη δε συρροή νόμων υπάρχει διαφοροποίηση ως προς τις αρχές που επιστρατεύονται για την ανάδειξη της μίας εφαρμοστέας εν τέλει διατάξεως. 9 Βλ. εκτενώς Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ αλλά και Μανωλεδάκη, Ποινικό Δίκαιο. Άρθρα 1-49 ΠΚ. Επιτομή γενικού μέρους, 2005, σελ. 275 κ. επ. 10 Πότε δηλαδή έχουμε ένα και πότε περισσότερα εγκλήματα. Η πλειονότητα των εγκλημάτων, άλλωστε, είναι αυτή που εκφράζει ουσιαστικά την έννοια της συρροής, η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, αποκαλείται αληθής ή αληθινή, εν αντιθέσει με τη φαινομένη ή φαινομενική ή συρροή νόμων, όπου τελικώς πρόκειται για περίπτωση ενός εγκλήματος. 11 Σχετικώς βλ. Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων εν γένει και η μη τιμωρητή προτέρα ή υστέρα πράξις, Αθήνα, 1967, σελ. 46 επ. 6

8 οδηγούν σε συχνή διασταύρωση εγκληματικών εννοιών 12. Η εκτίμηση όλων αυτών των παραμέτρων, σε συνδυασμό πάντοτε με τις βασικές παραδοχές του ποινικού δικαίου αναφορικά με την τυποποίηση του ποινικού φαινομένου 13, μπορούν κάλλιστα να συμβάλλουν συνδυασμένα στην αποσαφήνιση σε κάθε συγκεκριμένα περίπτωση της ποινικής ευθύνης του δράστη μιας σύνθετης εγκληματικής δράσης. Ενώ, λοιπόν, ο χώρος της αληθινής συρροής είναι σχετικά σαφώς οριοθετημένος 14-15, πλείστα όσα προβλήματα αναδύονται στην περίπτωση της φαινομενικής συρροής ή άλλως συρροής νόμων. Ειδικότερα, όταν γίνεται λόγος περί «συρροής» 16, ουσιαστικά εννοείται η στοιχειοθέτηση πολλών ποινικών διατάξεων, η παράλληλη εφαρμογή των οποίων είναι επιβεβλημένη εν προκειμένω για την πλήρη αξιολογική εκτίμηση, από άποψη δικαίου, ενός πολυσήμαντου βιοτικού γεγονότος. Κι αυτό συμβαίνει, διότι σε πολλές περιπτώσεις αποδεικνύεται πως η εφαρμογή μίας κατ ιδίαν διατάξεως δεν είναι δυνατό να συλλάβει την όλη απαξία της πράξεως 17. Στις περιπτώσεις αυτές συνεπώς, όπου διαγιγνώσκεται μία πραγματική πλειονότητα εγκλημάτων, μιλάμε για «αληθινή συρροή». Στον αντίποδα, όμως της αληθινής βρίσκεται η «φαινομενική», άλλως «φαινομένη» συρροή ή «συρροή νόμων». Εδώ, η πλειονότητα που υπάρχει είναι τελικώς μία πλασματική πολλαπλότητα σε τυπικό επίπεδο κυρωτικών κανόνων που διεκδικούν εφαρμογή 18. Κι αυτό, γιατί από τη μεταξύ των συρρεόντων διατάξεων σχέση 19 προκύπτει, πως μόνο ένας εξ αυτών τυγχάνει εφαρμοστέος, αποκλείοντας τους υπόλοιπους. 12 Βλ. Ανδρουλάκη, όπ.π. σελ , η χρήση του όρου αυτού και η συνώνυμή της «τεμνόμενες έννοιες» αποδίδονται στον ίδιο. 13 Βλ. σχετικώς την ανάλυση της Συμεωνίδου-Καστανίδου σε Ι.Μανωλεδάκη, Επιτομή γενικού μέρους, 2005, σελ Σε κάθε περίπτωση πάντως σαφέστερα προσδιορισμένος από το χώρο της φαινομένης. 15 Η πλειονότητα των εγκλημάτων (ζήτημα της αριθμήσεως των εγκλημάτων) είναι αυτή που εξασφαλίζει την ύπαρξη της αληθινής συρροής, με κάποιες βέβαια επιπρόσθετες προϋποθέσεις, οι οποίες θα αναφερθούν στην πορεία της αναλύσεώς, μας καθότι δεν είναι της παρούσης. Εν τούτοις συχνά συγχέεται με το εκ πρώτης όψεως παρόμοιο πρόβλημα της αρίθμησης των πράξεων, ζήτημα που τίθεται στο άρθρο 94 ΠΚ και με το οποίο εισάγεται απόκλιση ως προς τον τρόπο σχηματισμού συνολικής ποινής του δράστη, αναλόγως του εάν τέλεσε τα εγκλήματα με μία ή περισσότερες πράξεις. Αναφέρουμε σχετικώς, ότι ο Άρειος Πάγος συγχέει πολλάκις, ορολογικά, την «αληθινή» με την «πραγματική» συρροή. 16 Κατά την Αιτιολογική Έκθεση Σχεδίου Ποινικού Κώδικος 1924, σελ. 131, «ο πρώτος των συστατικών της συρροής εγκλημάτων όρος είναι η υπό του αυτού προσώπου διάπραξις πλειόνων εγκλημάτων. Δια του όρου τούτου διακρίνεται η συρροή εγκλημάτων αφ ενός μεν από της συρροής νόμων, αφ ετέρου δε από του ενιαίου εγκλήματος του δια πλειόνων πράξεων πραγματουμένου». 17 Η αδυναμία να αποδοθεί η όλη απαξία μιας πράξεως (με την έννοια του νομικού γεγονότος) μέσω μίας επιμέρους διατάξεως εν προκειμένω, οφείλεται στην απέραντη περιπτωσιολογία της ατομικής και κοινωνικής ζωής και στην αυτονόητη αδυναμία του τιθέμενου δικαίου να τη συλλάβει πλήρως μέσω αποκλειστικών διατάξεων. Μόνο η παράλληλη εφαρμογή περισσότερων κανόνων δικαίου επιτρέπει την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Γι αυτό βλ. Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων εν γένει και η μη τιμωρητή προτέρα ή υστέρα πράξις, Αθήνα 1967, σελ Όπως ακριβώς αναφέρει ο Παύλου, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής, Επικουρικότητα και συρροή, Αθήνα 2003, σελ.6 αλλά επαναλαμβάνει και ο Μπέκας, Πρακτική διδασκαλία ποινικού δικαίου, Α Γενικό Μέρος, Αθήνα 2005, σελ Λογική ή αξιολογική σχέση, έννοιες που θα αναπτυχθούν στην πορεία της αναλύσεώς μας. 7

9 Κατά μία άλλη προσέγγιση 20, «φαινομένη συρροή» υφίσταται, όταν ένα έγκλημα υπάρχει με αποτέλεσμα ο εφαρμοστής του δικαίου να πρέπει να επιλέξει εκείνον τον κυρωτικό κανόνα, ο οποίος θα καλύπτει την όλη απαξία της πράξεως, με τέτοιο τρόπο βέβαια, που να μην λαμβάνει χώρα απαγορευμένη διπλή αξιολόγηση των στοιχείων της ποινικής υποστάσεως του εγκλήματος 21. Η διάγνωση, όμως, της ύπαρξης φαινομενικής συρροής μεταξύ περισσότερων ποινικών διατάξεων, με τα κριτήρια βέβαια που θα αναλυθούν στην πορεία της παρούσης μελέτης 22, αναγκαστικώς ακολουθείται από μία περαιτέρω διαγνωστική διαδικασία 23, που με τη σειρά της θα αναδείξει τον μόνο εφαρμοστέο ποινικό κανόνα. Είναι το στάδιο 24, λοιπόν, κατά το οποίο επιστρατεύονται οι αρχές της φαινομενικής συρροής και συγκεκριμένα: η αρχή της ειδικότητας, η αρχή της επικουρικότητας (ρητή ή σιωπηρή), η απορρόφηση και η απορρόφηση κατά την ειδικότερη μορφή της μη (ή κατά άλλους συν) τιμωρητής πρότερης ή ύστερης πράξης 25. Όπως προελέχθη, η επίλυση του ζητήματος ποια αρχή θα εφαρμοστεί εν τέλει, προκειμένου να επικρατήσει ο ένας κυρωτικός κανόνας που θα καλύψει την όλη απαξία της παραβατικής συμπεριφοράς ενός δράστη, συναρτάται άμεσα με τον προσδιορισμό της υφιστάμενης, είτε λογικής είτε αξιολογικής, σχέσης μεταξύ των επιμέρους διατάξεων του ποινικού κώδικα ή και των ειδικών ποινικών νόμων. Για την ακρίβεια, οι παραλλήλως συρρέοντες κανόνες δύνανται να συγκριθούν μεταξύ τους, είτε βάσει του εννοιολογικού τους περιεχομένου (λογική σχέση), είτε βάσει της σχέσεως των προστατευόμενων από αυτούς έννομων αγαθών (αξιολογική 20 Με μία εγγύτερη, ωστόσο, και προσεκτικότερη παρατήρηση οδηγούμαστε στο συμπέρασμα, ότι στην περίπτωση της φαινομένης κατ ιδέαν συρροής δεν υφίσταται ζήτημα αριθμητικής μετρήσεως των στοιχειοθετούμενων εγκλημάτων και έτσι κατάληξη στο συμπέρασμα, ότι πρόκειται περί ενός εγκλήματος αλλά αφηρημένης έναντι αλλήλων σχέσης. Μόνο μία αντικειμενική υπόσταση πληρούται. Γι αυτό, λοιπόν, ορθά παρατηρεί και ο Ανδρουλάκης, όπ.π. σελ. 6, ότι «τα προβλήματα της φαινομένης κατ ιδέαν συρροής είναι προβλήματα ερμηνείας και όχι αριθμήσεως». Αντιθέτως, στην περίπτωση της φαινομενικής πραγματικής συρροής, περισσότερες αντικειμενικές υποστάσεις πληρούνται και έτσι περισσότερα εγκλήματα είναι δυνατόν να συντρέχουν. Έπειτα, είναι θέμα του νομικού να προσδιορίσει την υφιστάμενη αξιολογική σχέση μεταξύ των επί μέρους διατάξεων και να προσδιορίσει το μοναδικό κυρωτικό κανόνα που θα εφαρμοστεί εν τέλει και θα εξαντλήσει την ποινική απαξία της πράξης. 21 Επ αυτού βλ. Κατσαντώνη, Ο κανόνας της «απαγορεύσεως της διπλής αξιολογήσεως των στοιχείων της ποινικής υποστάσεως του εγκλήματος» ( Doppelverwertungsverbot ), ΠοινΧρον ΛΕ, σελ. 7 κ.επ. 22 Πρόκειται ουσιαστικά για τα κριτήρια της πράξης και της μονάδας έννομου αγαθού, σε συνδυασμό με την ειρήνευση αυτού ή μη, στα οποία θα επεκταθούμε παρακάτω. 23 Για «ερμηνευτική-υπαγωγική- αξιολογική διαδικασία» κάνει λόγο ο Παύλου, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής. Επικουρικότητα και συρροή, Αθήνα 2003, σελ Για την ακριβή λογική διαδρομή που πρέπει ακολουθείται κατά τον Παύλου στην κρίση περί συρροής, βλ. τον ίδιο, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής, σελ Και αυτή αποτελεί μία από τις θεωρήσεις που υπάρχουν για τη λειτουργία του μηχανισμού της συρροής. Υπάρχει και μία προσέγγιση που υποστηρίζει, ότι το φαινομενικό της συρροής θα κριθεί σύμφωνα με τις αρχές που τη διέπουν. Για παράδειγμα, υποστηρίζεται, ότι μέσω της ρήτρας επικουρικότητας καταφάσκεται φαινομενική συρροή. Βλ. όμως, επ αυτού τα επιχειρήματα που παραθέτει ο Παύλου, Οι αρχές, όπ.π., σελ.49-50, αναφορικά με την κρίση του, ότι πρόκειται ουσιαστικά για συλλογιστική που «νοθεύει καίρια το στέρεο οικοδόμημα της διακρίσεως μεταξύ αληθινής και φαινομενικής συρροής εγκλημάτων». 25 Κατά τον Παύλου, όπ.π., σελ. 2, υπάρχουν και δύο άλλες αρχές στην περίπτωση της φαινομενικής πραγματικής συρροής, η διάζευξη και η συγχώνευση. 8

10 σχέση) 26. Η ειδικότητα, για παράδειγμα, δύναται να χαρακτηρίσει μόνο τη λογική σχέση 27 δύο ποινικών νόμων, οι οποίοι παραβιάζονται από την ίδια αξιόποινη πράξη (φαινομενική κατ ιδέαν συρροή), εφόσον η σχέση γένους προς είδος (σχέση υπαλληλίας) επί της οποίας αυτή εδράζεται, προϋποθέτει ταυτότητα υλικής ενέργειας. Μάλιστα, όταν διαπιστώνεται η ύπαρξη μεταξύ δύο κανόνων δικαίου σχέσης γενικού προς ειδικό, υπερισχύει πάντα ο δεύτερος εκ λογικών και μόνο αιτιών και όχι αξιολογικών, καθότι η αξιολόγηση της μεταξύ των σχέσης έχει γίνει ήδη εκ των προτέρων από τον ποινικό νομοθέτη 28, μη αφήνοντας έτσι περιθώρια περαιτέρω εκτίμησης στον εφαρμοστή του νόμου. Ομοίως, επί της αρχής της «ρητής επικουρικότητας» 29, διαπιστώνεται το ίδιο φαινόμενο, ήτοι η αξιολογική στάθμιση έχει ήδη προηγηθεί από το νομοθέτη στον επικουρικό νόμο, δια της προσθήκης σε αυτόν της ρήτρας επικουρικότητας. Οι ανωτέρω αρχές, λοιπόν, σαφώς διακρίνονται από τις υπόλοιπες αρχές, που επιστρατεύονται για την επίλυση της ανακύπτουσας φαινομενικής συρροής και τον καθορισμό του εφαρμοστέου κανόνα δικαίου. Κι αυτό συμβαίνει, διότι στις τελευταίες η αξιολόγηση της μεταξύ των συρρεόντων διατάξεων σχέσης δεν έχει καθοριστεί αυθεντικά και εκ των προτέρων από το νομοθέτη, αλλά εναπόκειται στον εφαρμοστή του δικαίου να εντοπίσει τα προστατευόμενα από τις συρρέουσες ποινικές διατάξεις έννομα αγαθά και να προβεί εν συνεχεία σε τελολογική συσχέτιση αυτών. Σε τι συνίσταται, λοιπόν, η σχετική τελολογική έρευνα της υφιστάμενης μεταξύ δύο ποινικών νόμων σχέσης; Προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, πρέπει να προηγηθεί μία σύντομη αναφορά στην έννοια του έννομου αγαθού 30.Ως γνωστόν, η αναγωγή (ή άλλως η προαγωγή) των υλικών αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου, είτε ως πράγματα είτε 26 Για τη μέθοδο προσδιορισμού της μεταξύ των ποινικών νόμων υφιστάμενης σχέσεως βλ. αναλυτικότερα Σταμάτη, Η Συρροή ποινικών νόμων εν γένει, όπ.π., σελ. 39 κ.επ. αλλά και του ιδίου, Γενικαί Αρχαί της φαινομένης συρροής εγκλημάτων και ιδίως της κατ ιδέαν, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 14 κ.επ.. 27 Κατά τον Σταμάτη, Γενικαί Αρχαί, όπ.π. σελ. 14 κ.επ., η υφιστάμενη αυτή λογική σχέση εντοπίζεται μετά από σχετική έρευνα που βασίζεται στους κανόνες της λογικής κατεξοχήν επιστήμης. Αποφασιστικά κριτήρια στη σχετική κρίση αποτελούν οι έννοιες του βάθους και του πλάτους, τα οποία λαμβάνονται υπ όψη και πρέπει να συντρέχουν σωρευτικώς. Στη σχέση της υπαλληλίας, για παράδειγμα, το πλάτος της μιας έννοιας περιλαμβάνεται αναγκαστικώς εξ ολοκλήρου εντός του πλάτους της άλλης. Ταυτόχρονα, όμως, αμφότερες οι έννοιες έχουν το ίδιο βάθος, με άλλα λόγια αναφέρονται στην προστασία του ίδιου έννομου αγαθού. 28 Και μάλιστα, κατά τρόπο αυθεντικό με αποτέλεσμα να απομένει στον ερμηνευτή μόνο ο προσδιορισμός αυτής της λογικής σχέσεως των συρρεόντων ποινικών νόμων. 29 Σύμφωνος με τα ανωτέρω και ο Παύλου, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής, σελ. 2, ο οποίος επισημαίνει, πως οι αρχές της ρητής επικουρικότητας και της ειδικότητας έχουν έναν εμφανέστερο τυπικό-φορμαλιστικό χαρακτήρα. 30 Βλ. επ αυτού Μανωλεδάκη, Η διαλεκτική έννοια των εννόμων αγαθών, 1973, του ιδίου, Γενική θεωρία του ποινικού δικαίου, τεύχος Γ 1981, του ιδίου, Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού Δικαίου, 1998, Σπινέλλη, Το έννομον αγαθόν και η σημασία του εις την σύγχρονον διδασκαλίαν του ποινικού δικαίου, ΠοινΧρον ΚΑ, σελ. 721 κ.επ. αλλά και Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων, Αθήνα 1967, σελ. 46, για την αξιολογική σχέση αυτού και τη συμβολή του στη διάκριση αληθινής και φαινομενικής συρροής. 9

11 ως φυσικών ή κοινωνικών ιδιοτήτων των πραγμάτων 31 σε έννομα αγαθά, με άλλα λόγια η τυποποίηση των έννομων αγαθών, προϋποθέτει την προηγούμενη αξιολόγηση αυτών από την κοινωνική βούληση και εν συνεχεία από την έννομη τάξη. Όσα εξ αυτών συμπεραίνεται, κατόπιν στάθμισης 32, ότι υπηρετούν βιοτικές και κοινωνικές ανάγκες-και εξυπηρετούν αντίστοιχα βιοτικά και κοινωνικά συμφέροντα-των μελών της κοινωνίας επιλέγονται από το νομοθέτη ως άξια προστασίας με το ποινικό του οπλοστάσιο και ανάγονται έτσι σε έννομα αγαθά 33. Εκ του σκοπού αυτού αναζητείται στη συνέχεια, εάν οι συρρέοντες ποινικοί νόμοι είναι ή όχι τα πρόσφορα μέσα για την επίτευξή του, εάν δηλαδή τελολογικώς 34 ερευνώμενοι συμβάλλουν στην πλήρη προστασία των θιγομένων εν προκειμένω έννομων αγαθών. Οπότε, ή θα πρέπει να εφαρμοστούν όλοι για να υπάρξει έτσι μία δίκαιη κυρωτική απάντηση εκ μέρους της πολιτείας (αληθής συρροή), είτε θα προκύψει από την έρευνα της μεταξύ των σχέσης, πως αρκεί η ενεργοποίηση μόνο ενός εξ αυτών και η απώθηση των ετέρων (φαινομενική συρροή) για την πραγματοποίηση του προαναφερθέντος σκοπού, ήτοι της προστασίας του έννομου αγαθού. Η αξιολογική διάσταση, συνεπώς, απορρέει από την ίδια τη στάθμιση και τη σημασιολόγηση των κατ ιδίαν ποινικών διατάξεων ως πρόσφορων ή όχι μέσων προστασίας των αντίστοιχων έννομων αγαθών. Γι αυτό το λόγο, άλλωστε, η διαπίστωση της ύπαρξης φαινομενικής συρροής, η μετέπειτα επίλυσή της μέσω μια ερμηνευτικής-αξιολογικής διαδικασίας και η ανάδειξη του μοναδικού εφαρμοστέου κανόνα, μέσω των αρχών της σιωπηρής επικουρικότητας, της απορρόφησης και της απορρόφησης υπό την ειδικότερη εκδοχή της μη (ή συν) τιμωρητής πρότερης ή ύστερης πράξης, συνιστούν τις δυσχερέστερες εκδοχές, τις περιπτώσεις, όπου ο εφαρμοστής του δικαίου πρέπει να βαδίσει με μεγάλη ακρίβεια και μεθοδολογία, ούτως ώστε να επιλύσει το in concreto ζήτημα της συρροής. Από τις ανωτέρω επισημάνσεις προκύπτει, ότι για να μπορέσει κανείς να αντιληφθεί με ασφάλεια-άκρως απαραίτητη για το χώρο του ποινικού δικαίου-το χώρο της φαινομένης συρροής και να βαδίσει τα δύσβατα μονοπάτια επίλυσής της, οφείλει να έχει μια πλήρη, επακριβή και συστηματοποιημένη εικόνα πρωτίστως των αρχών που αναφέρθηκαν εντελώς επιγραμματικώς παραπάνω 35. Μόνο μέσα από τη 31 Αμφισβήτηση υπάρχει στην επιστημονική θεωρία ως προς τη φύση του έννομου αγαθού, εάν δηλαδή αυτό πρέπει να έχει απαραίτητα υλικότητα, όπως υποστηρίζει για παράδειγμα ο Μανωλεδάκης, Ποινικό Δίκαιο, Επιτομή γενικού μέρους, 2005, σελ. 13. Αντίθετος ο Κωστάρας, Έννοιες και θεσμοί του ποινικού δικαίου, β έκδ., σελ. 105, ο οποίος δέχεται ότι και τα ιδεατά αντικείμενα συνιστούν έννομα αγαθό (π.χ. η ορθή απονομή δικαιοσύνης). 32 Η στάθμιση αυτή γίνεται, ή τουλάχιστον θα πρέπει να γίνεται, σε ένα κράτος δικαίου μεταξύ κοινωνικών-βιοτικών συμφερόντων και όχι σε στοιχεία του καθαρά ιδεολογικού χώρου, διότι, σε μια τέτοια περίπτωση, αυτά βαφτίζονται σε «έννομα αγαθά» (ψευτοαγαθά), χωρίς να έχουν υλικόκοινωνικό υπόβαθρο. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, το «κοινωνικό αίσθημα», το «θείο» κ.ά. Βλ. αναλυτικότερα, Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία του ποινικού δικαίου, Γ, 1981, σελ. 14 κ.επ. 33 Τα έννομα αγαθά αποτελούν το αντικείμενο προστασίας των επιμέρους ποινικών διατάξεων, αποτελώντας έτσι το νομικό αντικείμενο του εγκλήματος, εν αντιθέσει προς το υλικό. 34 Ο τελολογικός χαρακτήρας της έρευνας αυτής προκύπτει ακριβώς επειδή γίνεται υπό το σχήμα «μέσο προς σκοπό». 35 Αλλά θα επιχειρηθεί να αναλυθούν διεξοδικά και σε βάθος στην πορεία της μελέτης αυτής, μέσα από τους γενικούς κανόνες που ισχύουν σε κάθε περίπτωση αλλά και συνάμα μέσω παραδειγμάτων και συσχετισμό επιμέρους ποινικών διατάξεων. 10

12 γνώση τούτη και τη σαφή οριοθέτηση των επιμέρους αρχών, δύναται κανείς να αντιληφθεί τη διάσταση του φαινομένου της συρροής νόμων. Έτσι, λοιπόν, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα επιχειρηθεί, αφενός μεν να προσδιορισθεί ο χώρος του ποινικού φαινομένου της συρροής, αφετέρου να πραγματοποιηθεί μια σαφής οριοθέτηση των γενικών αρχών που επιστρατεύονται για την επίλυση αυτής, μέσα από μία εννοιολογική προσέγγιση των βασικών όρων και των προϋποθέσεων εφαρμογής της συρροής. Βέβαια, η αντιμετώπιση των επιμέρους ζητημάτων θα συσχετισθεί και με παράθεση σχετικών παραδειγμάτων καθώς και με ανάλυση κάποιων πιθανών συνδυασμών μεταξύ διατάξεων του Ποινικού Κώδικα. 11

13 2. Η διερεύνηση της έννοιας της συρροής μέσω των γενικώς παραδεδεγμένων κανόνων της ελληνικής θεωρίας και των θέσεων της νομολογίας. Διακρίσεις αυτής. Το Ειδικό Μέρος του Ποινικού μας Κώδικα, έτσι όπως είναι διαμορφωμένο, τυποποιεί στις επιμέρους διατάξεις του εγκληματικές υποστάσεις, αποτελούμενες από τη νομοτυπική μορφή και από το κυρωτικό τμήμα 1. Όταν ένας άνθρωπος με τη συμπεριφορά του πραγματώνει μία οποιαδήποτε εκ των ανωτέρω νομοτυπική υπόσταση, τότε λέμε ότι τελεί ένα έγκλημα, κάτι το οποίο φυσικά με τη σειρά του επισύρει την επιβολή μίας ποινής, και μάλιστα, της αντίστοιχα προβλεπόμενης, εφόσον φυσικά συντρέξουν και οι σχετικές προϋποθέσεις του νόμου. Όπως, όμως, προαναφέρθηκε, η συμπεριφορά ενός δράστη 2 πολύ συχνά εμφανίζεται ποινικά πολυδιάστατη, με τέτοιο τρόπο που να συνιστά τέλεση όχι ενός, αλλά περισσότερων εγκλημάτων. Αυτό συμβαίνει, διότι τα προστατευόμενα από τις ποινικές διατάξεις έννομα αγαθά συνδέονται μεταξύ τους, συνυπάρχουν και πολλές φορές αλληλοϋποστηρίζονται, με αποτέλεσμα η προσβολή ενός εξ αυτών να συνεπάγεται την προσβολή και άλλων. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, όπου δηλαδή ένας δράστης πραγματώνει τα στοιχεία της αντικειμενικής και υποκειμενικής υπόστασης περισσότερων του ενός εγκλημάτων, κάνουμε λόγο για συρροή 3, 4. Στις περιπτώσεις της συρροής, λοιπόν, τα 1 Με κάποιες εξαιρέσεις βέβαια, που είναι οι γνωστές περιπτώσεις των λεγόμενων «λευκών ποινικών νόμων», όσων δηλαδή περιέχουν μόνο το κυρωτικό τμήμα και μας παραπέμπουν σε άλλη διάταξη του ιδίου ή άλλου νομοθετήματος για να βρούμε εκεί το περιγραφικό του τμήμα. Για την έννοια αυτών αλλά και την αντιδιαστολή τους προς τους «χωλούς ποινικούς νόμους» βλ. Κωστάρα, Έννοιες και θεσμοί του Ποινικού Δικαίου, 2 η έκδ. σελ αλλά και Μανωλεδάκη, Επιτομή γενικού μέρους, άρ. 1-49, σελ. 42 κ.επ. 2 Και φυσικά, όταν γίνεται λόγος περί συρροής, ομιλούμε πάντοτε για τον ίδιο δράστη. Ενώ για παράδειγμα, η περί συμμετοχής διδασκαλία ασχολείται με την ποινική μεταχείριση περισσότερων προσώπων που τελούν ένα έγκλημα, η συρροή αντίθετα ασχολείται με την τέλεση περισσότερων εγκλημάτων από τον ίδιο δράστη. 3 Σύσσωμη η ελληνική θεωρία αποδέχεται και υιοθετεί αυτόν ορισμό της συρροής. Από τη σχετική μας διδασκαλία βλ. τα γενικά έργα των: Ανδρουλάκη, Ποινικό Δίκαιο, Γενικόν Μέρος, ΙΙ (Πανεπιστημιακαί Παραδόσεις), 1986, σελ. 205 επ., Γάφου, Ποινικόν Δίκαιον, Γενικόν Μέρος. Έκδοσις Βα, Τεύχος 2 ον, Αθήνα 1975, σελ. 419 επ., Ηλιοπούλου, Σύστημα του ελληνικού ποινικού κώδικα, τόμος πρώτος, έκδοσις τέταρτη, Αθήνα 1927, σελ. 555 επ., Καρανίκα, Εγχειρίδιο ποινικού δικαίου, τ. Α, έκδ. β 1960, σελ. 169 επ., Κατσαντώνη, Ποινικόν Δίκαιον, Γενικό Μέρος, Τόμος πρώτος, Αθήνα 1973, Μπουροπούλου, Ερμηνεία του ποινικού κώδικος (κατ άρθρον), τόμος πρώτος, γενικό μέρος, 1959, σελ. 235 επ., Μαγκάκη, Ποινικό Δίκαιο, Διάγραμμα γενικού μέρους, Γ έκδοση, Αθήνα 1984, σελ. 424 επ., Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιον, Τόμος Πρώτος, Έκδοσις 9 η, Αθήνα 1978, σελ. 409 επ., Χαραλαμπάκη, Σύνοψη ποινικού δικαίου, γενικό μέρος ΙΙ, Η ποινή, Αθήνα 2012, σελ. 272 επ., Βαθιώτη, Στοιχεία ποινικού Δικαίου, γενικό μέρος, 2007, σελ. 519 επ., Σπινέλλη, Συστηματική ερμηνεία του ποινικού κώδικα, άρθρα 1-133, Αθήνα 2005, σελ επ., Κωστάρα, Έννοιες και θεσμοί του ποινικού δικαίου, 2 η έκδοση, 2004, σελ. 604 επ., Καϊάφα-Γκμπάντι, Μπιτζιλέκη, Συμεωνίδου-Καστανίδου, Δίκαιο των Ποινικών κυρώσεων 2008, σελ. 326 επ., Μαργαρίτη- Παρασκευόπουλου, Ποινολογία σε Ι. Μανωλεδάκη, ζ έκδοση, 2005, σελ. Μανωλεδάκη, Ποινικό Δίκαιο, Επιτομή γενικού μέρους (άρθρα 1-49 Π.Κ.) 2005, σελ. 275 επ.- Ειδικότερα επί του θέματος βλ.: Ηλιοπούλου, Περί συρροής εγκλημάτων, 1893, Γάφου, συρροή νόμων, Θέμις ΝΣΤ (1945), Μαγκάκη, Γνωμοδότησις, ΠοινΧρον Ζ, Μανωλεδάκη, Ουσιώδη τινά ζητήματα επί συρροής εγκλημάτων, Αμεν 1969, σελ. 257 επ., Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων εν γένει και η μη τιμωρητή προτέρα ή υστέρα πράξις, 1967, του ιδίου, Γενικαί αρχαί της φαινομένης συρροής και ιδίως της κατ 12

14 επιμέρους εγκλήματα που τελούνται είναι δυνατόν να διατηρούν την αυτοτέλειά τους κι έτσι, να πρέπει να εφαρμόζεται έκαστο εξ αυτών για την κάλυψη της όλης απαξίας της συμπεριφοράς του δράστη 5. Ενίοτε, όμως, μέσα από μια εκτίμηση της λογικής και αξιολογικής σχέσης που υφίσταται μεταξύ των περισσότερων εγκλημάτων, είναι δυνατό να οδηγηθούμε στην τιμωρία του δράστη για ένα εκ των τελούμενων εγκλημάτων, το οποίο και θα επικρατήσει, απωθώντας ταυτόχρονα όλους τους υπόλοιπους νόμους, που διεκδικούν εφαρμογή 6. Στο σημείο αυτό είναι κρίσιμο να γίνουν οι εξής επισημάνσεις: Υπάρχουν περιπτώσεις, όπου κάποιος, πριν καταλήξει στην κρίση περί ύπαρξης συρροής και τη συναφή εφαρμογή του άρθρου 94 Π.Κ. 7, έρχεται αντιμέτωπος πρωτίστως με ένα πρόβλημα οριοθέτησης 8. Τότε, καλούμαστε να ορίσουμε με σαφήνεια τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο ένα και στα πολλά εγκλήματα. Η κρίση αυτή είναι κεφαλαιώδους σημασίας, διότι άπτεται της ίδιας της κρίσεως περί ύπαρξης ή μη συρροής σε κάθε ειδικότερη περίπτωση. Πιο συγκεκριμένα, κατά τις παραδοχές της θεωρίας 9, τίθεται ως βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη της συρροής εγκλημάτων, ότι οι μερικότερες πράξεις τους δεν συνιστούν νομική ενότητα ή μία ενιαίως νομική πράξη (ενότητα από το νόμο), πολύ δε περισσότερο ούτε και μία φυσικώς ενιαία πράξη 10. Αν η σχετική κρίση αποβεί θετική, τότε δεν υπάρχει κανένα απολύτως νόημα να προχωρήσουμε στο επόμενο στάδιο, καθότι δεν υφίσταται καν συρροή, παρά μόνο ένα και το αυτό ιδέαν, 1972, Ανδρουλάκη, Περί συρροής εγκλημάτων, Τεύχος Α, Δογματική θεμελίωσις, 1966, του ιδίου, Τεύχος Β, Προϋποθέσεις-Ρύθμισις-Δικονομία, 1968 και Παύλου, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής, Επικουρικότητα και συρροή, 2003, Παπαδαμάκη, Προβλήματα συρροής εγκλημάτων στο στρατιωτικό ποινικό δίκαιο, Όπως αναφέρεται και στην Αιτιολογική Έκθεση του Σχεδίου Ελληνικού Ποινικού Κώδικα του 1924, με εισηγητές τον Ηλιόπουλο και Πανόπουλο, σελ. 131, «ο πρώτος των συστατικών της συρροής εγκλημάτων όρος είναι η υπό του αυτού προσώπου διάπραξις πλειόνων εγκλημάτων». 5 Οπότε γίνεται λόγος για αληθινή συρροή. 6 Εν προκειμένω είναι φανερό, ότι πρόκειται περί φαινομενικής συρροής ή συρροής νόμων. Εδώ ο Παύλου, Οι αρχές, όπ.π. σελ. 6, αναφέρει χαρακτηριστικά, πως πρόκειται για περίπτωση «μιας πλασματικής τελικά πολλαπλότητας σε τυπικό επίπεδο κυρωτικών κανόνων που διεκδικούν εφαρμογή». Βέβαια, σε κάποιες περιπτώσεις αυτής, που θα αντιμετωπίσουμε αναλυτικότερα παρακάτω, οι ποινικοί νόμοι που απωθούνται, ουσιαστικά συνεκτιμώνται κατά την επιμέτρηση της ποινής και δεν εξαφανίζονται τελείως από το κυρωτικό προσκήνιο (κατά την εκτίμηση της συντιμωρητής πρότερης ή ύστερης πράξης). 7 Στην περίπτωση της αληθούς. 8 Βλ. σχετικώς Κωστάρα, όπ.π. σελ Ομοίως, πρβλ. Μανωλεδάκη, Ουσιώδη τινά ζητήματα επί συρροής εγκλημάτων, Αρμεν. 1969, σελ Η οποία ακόμη δεν παρουσιάζει απόλυτη ταύτιση ως προς τις παραδοχές της, κυρίως ως προς το ζήτημα της ενότητας εκ του νόμου. Γι αυτό βλ. κυρίως Ανδρουλάκη, Περί συρροής εγκλημάτων, Τεύχος Α, 1966, σελ. 39 επ., Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων και η μη τιμωρητή προτέρα ή υστέρα πράξις, 1967, σελ. 124 αλλά και Κωστάρα, Έννοιες και θεσμοί του ποινικού δικαίου, 2 η έκδοση, σελ Τα όποια κριτήρια έχει διαμορφώσει, όμως, για την οριοθέτηση ανάμεσα στην τέλεση ενός ή περισσότερων εγκλημάτων είναι προσανατολισμένα στην έννοια του ενός εγκλήματος, οπότε εξ αντιδιαστολής προκύπτουν οι περιπτώσεις που δεν αποτελούν τέλεση ενός εγκλήματος αλλά συρροή. 10 Γνωστή ως θεωρία «της φυσικής ενότητας της πράξης», όταν οι επιμέρους ενέργειες του δράστη τελούν μεταξύ τους σε τέτοια στενή (άμεση) χωροχρονική συνάφεια, ώστε όλες μαζί, αντικειμενικώς, να εμφανίζονται, κατά τη φυσική αντίληψη ενός τρίτου παρατηρητή, ως ενιαία πράξη που απαρτίζει ένα όλον. 13

15 έγκλημα. Στα πλαίσια της παρούσης εργασίας, παρέλκει βέβαια, το ζήτημα του σε ποιες περιπτώσεις επακριβώς υφίσταται νομική ή φυσική ενότητα της πράξεως, και γι αυτό το λόγο, άλλωστε, η οποιαδήποτε προσέγγιση του ζητήματος θα είναι τελείως διαγραμματική. Τέλεση, λοιπόν, ενός εγκλήματος και όχι συρροή εγκλημάτων έχουμε στις ακόλουθες περιπτώσεις: Α) όταν προσβάλλεται η ίδια, μία μονάδα έννομου αγαθού χωρίς να μεσολαβήσει ειρήνευση μεταξύ των περισσότερων πράξεων προσβολής του 11. Ή κατά τα συνήθως λεγόμενα, προσβολή μιας μονάδας έννομου αγαθού υπάρχει, όταν καταλύεται μόνο μια φορά το status ειρήνευσης 12 αυτού. Κατά τη διάρκεια αυτής της κατάλυσης, όσες πράξης προσβολής κι αν τελούνται εκ μέρους του αυτού δράστη, ένα μόνο έγκλημα διαπράττεται. Έτσι, για παράδειγμα, δύο συγγενικά πρόσωπα όσες φορές κι αν συνευρεθούν, υπάρχει μία αιμομιξία (άρθρο 345 Π.Κ.), όχι τόσες όσες και οι επαφές. Ή επίσης, ο διαρρήκτης που εισέρχεται παράνομα εντός μίας ξένης οικίας και αφαιρεί από αυτή διαδοχικά, αλλά κατά την ίδια χρονική ενότητα, περισσότερα αντικείμενα διαπράττει μία κλοπή και όχι τόσες όσα και τα αντικείμενα 13. Εδώ η προσβολή που υφίσταται το ίδιο πάντοτε έννομο αγαθό από τις περισσότερες επαναλαμβανόμενες πράξεις είναι ποσοτική σε σχέση με την αρχική, πρώτη προσβολή που πληροί την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος, κατά τέτοιο τρόπο, μάλιστα, ώστε κάθε επαναλαμβανόμενη πράξη να μπορεί να προκαλέσει μόνο (ποσοτικά) μεγαλύτερη προσβολή του ίδιου έννομου αγαθού και όχι νέα 14. Αποφασιστικό κριτήριο για την κρίση, ότι συντρέχει μονάχα ποσοτική προσβολή του έννομου αγαθού επί της αρχικής πράξης από τις επαναλαμβανόμενες και όχι νέα, είναι η διαπίστωση, κατά πόσο κατά τη φυσική αντίληψη των πραγμάτων 15, 16, 11 Για την έννοια της ειρήνευσης του έννομου αγαθού αλλά και το κριτήριο της ανατροπής αυτής για τη θεμελίωση της νέας εγκληματικής μονάδας βλ. την κατατοπιστικότατη ανάλυση του Ανδρουλάκη, Περί συρροής εγκλημάτων, τεύχος Α, σελ. 115 κ.επ. 12 Ή αλλιώς «θραύση της κοινωνικής ειρήνης εν σχέσει προς το αγαθόν», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και πάλι ο Ανδρουλάκης, όπ.π. σελ Βλ. Κατσαντώνη, Ποινικόν δίκαιον, γενικόν μέρος, τόμος πρώτος, 1973, σελ Για crescendo προσβολής στην περίπτωση των πολλών μυϊκών κινήσεων, που επαναλαμβανόμενες διευρύνουν και επιτείνουν το εγκληματικό αποτέλεσμα, μιλάει ο Μπιτζιλέκης, Δίκαιο των ποινικών κυρώσεων, έκδοση 2008, σελ Βλ. για τη θέση αυτή, Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ. 96 κ.επ., ο οποίος κρίνει τη θεωρία αυτή με σοβαρές επιφυλάξεις, θεωρώντας, ότι ξεκινά αυτή από λαθεμένη αφετηρία, διότι η απευθείας αναζήτηση εκείνου που ενώνει τις περισσότερες πραγματώσεις αντικειμενικής υπόστασης σε ένα έγκλημα είναι στην ουσία μάταιη. Ορθότερα θα έπρεπε να αναζητηθεί το στοιχείο που διαφοροποιεί την πρώτη από τις επακολουθήσασες συνεκτικές ενέργειες. Βλ. και παραπάνω την υπ αριθ. 10 υποσημείωση. 16 Συναφής είναι εδώ και η θεωρία της φυσικής ενότητας της πράξεως, η οποία αναπτύχτηκε από τη θεωρία μας ήδη από το 19 ο αιώνα και σύμφωνα με την οποία, υπάρχει μία και μόνο εγκληματική μονάδα στις περιπτώσεις συνεκτικής επανάληψης ενός εγκλήματος, όταν οι προκείμενες περισσότερες πράξεις εμφανίζονται κατά τη φυσική αντίληψη ενός τρίτου παρατηρητή ως μία ενιαία συνεκτική δράση. Κατά την άποψη της νομολογίας: «δεν υφίσταται αληθής συρροή εγκλημάτων (ή έγκλημα κατ εξακολούθηση) αλλά μία ενιαία πράξη, όταν η πρώτη επί μέρους ενέργεια του δράστη διευρύνεται δια προσθήκης ενός νέου τμήματος συμπεριφοράς (φυσική ενότητα της όλης πράξης)». Βλ. χαρακτηριστικά ΣυμβΑΠ 965/2005, ΠοινΧρον 2006, σελ. 61. Για εκτενή ανάλυση των σχετικών 14

16 έπαυσε η από την αρχική πράξη προσβολή του έννομου αγαθού, με άλλα λόγια κατά πόσο είχε επέλθει ειρήνευση αυτού από την πρώτη πράξη προσβολής που στοιχειοθετεί έγκλημα μέχρι την επανάληψή της. Προσβολή νέας μονάδας έννομου αγαθού και συνεπώς, διάπραξη νέου εγκλήματος θα έχουμε, όταν πράγματι επέλθει η ως άνω αναφερόμενη ειρήνευση από την πρώτη προσβολή ή άλλως, έχει αποκατασταθεί 17 η ειρήνευση του έννομου αγαθού και ο δράστης την καταλύσει εκ νέου. Το πότε βέβαια συμβαίνει αυτό δεν είναι πάντα εύκολο να προσδιορισθεί. Σίγουρα, όμως, δεν υπάρχει ενότητα της πράξεως σε περίπτωση μεγάλης χρονικής αποστάσεως μεταξύ των επιμέρους ενεργειών του δράστη ή στην περίπτωση που αυτός θα χρειαστεί να υπερβεί εκ νέου κάποια εμπόδια, προκειμένου να ολοκληρώσει την αξιόποινη συμπεριφορά του. Έτσι, για παράδειγμα, ο κλέφτης που εισέρχεται εντός της οικίας ενός προσώπου για να κλέψει και αφαιρεί κατά τον ίδιο χρόνο και δεύτερο βάζο, διαπράττει μόνο μία κλοπή με πολλά αντικείμενα 18, αφού το προστατευόμενο εδώ έννομο αγαθό της ιδιοκτησίας ενός συγκεκριμένου προσώπου προσβλήθηκε μία φορά και μάλιστα, η αφαίρεση του δεύτερου αντικειμένου γίνεται όσο διαρκεί η διατάραξη της ειρήνευσης του έννομου αγαθού που προσβλήθηκε από την αρχική πράξη 19. Το ζήτημα, όμως, αυτό αξιολογείται εντελώς διαφορετικά, εάν ο συγκεκριμένος δράστης εγκαταλείψει το σπίτι και επανέλθει την επομένη ή μετά από κάποιες ημέρες, προκειμένου να αφαιρέσει κι άλλα πράγματα. Ή ακόμα κι αν, επιστρέφοντας στο σπίτι ο διαρρήκτης μετά από ολιγόλεπτο διάλειμμα προκειμένου να μεταφέρει ένα ογκώδες αντικείμενο εκτός της οικίας, διαπιστώνει, ότι ο οικοδεσπότης έχει ασφαλίσει εν τω μεταξύ την οικία και έτσι θα πρέπει να τη διαρρήξει εκ νέου 20. Η μετά την αποκατάσταση της ηρεμίας του έννομου αγαθού επάνοδος του διαρρήκτη συνιστά νέα κατάλυση της ειρήνευσης της ιδιοκτησίας που προσβλήθηκε και συνεπώς, προσβολή νέας, δεύτερης μονάδας του εν λόγω έννομου αγαθού, που θεμελιώνει συρροή. θεωριών που προέρχονται κυρίως από το χώρο της γερμανικής επιστήμης βλ. Ανδρουλάκη, Περί συρροής, τ. Α, σελ. 96 επ. 17 Σημαντικότατο κριτήριο, το κατά πόσον είχε αποκατασταθεί ή όχι η κοινωνική ειρήνη, η οποία θραύεται δια της πρώτης προσβολής. Για «ισάξια αριθμητικώς δεύτερη πράξη» και συνεπώς για δεύτερο έγκλημα σε περίπτωση αποκατάστασης κάνει λόγο ο Ανδρουλάκης, όπ.π. σελ Κατά τη θεώρηση αυτή, έχουμε ουσιαστικά ένα έγκλημα ή άλλως μία εγκληματική μονάδα. Πρβλ. όμως και την άποψη του Μπιτζιλέκη, όπ.π., σελ , ο οποίος, στην περίπτωση των πολλών επαναλαμβανόμενων μυϊκών κινήσεων που προσβάλλουν πάντα την ίδια μονάδα έννομου αγαθού, αναφέρει, ότι υφίσταται μία πράξη με ενιαίο αποτέλεσμα, άλλως μία ενότητα με βάση ένα συγκεκριμένο «κοινωνικό νόημα». Η θέση αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως κάτι ανάλογο της προρρηθείσας (υποσημείωση με αριθμό 16) θεωρίας της «φυσικής ενότητας της πράξης». Βέβαια, στην παρούσα ενότητα εξετάζουμε το ζήτημα της ύπαρξης ενός ή περισσότερων εγκλημάτων, το εάν δηλαδή υφίσταται ή όχι συρροή, ενώ ο Μπιτζιλέκης εντάσσει την ανωτέρω άποψή του στο κεφάλαιο που εξετάζει την πραγμάτωσης των εγκλημάτων με μία ή περισσότερες πράξεις. 19 Πρβλ., όμως, Παύλου, Οι αρχές, όπ.π., σελ. 169, ο οποίος κάνει λόγο εδώ για φαινομενική πραγματική συρροή περισσότερων κλοπών, που με την αρχή της συγχωνεύσεως θα κριθούν τελικά ως μία κλοπή. Βλ. επίσης, Μανωλεδάκη, Ποινικό δίκαιο, επιτομή γενικού μέρους, άρθρα 1-49 Π.Κ., 2005, σελ Το παράδειγμα από το Χαραλαμπάκη, Σύνοψη ποινικού δικαίου, γενικό μέρος ΙΙ, Η ποινή, 2012, σελ

17 Εξαίρεση από τα ανωτέρω και συνεπώς περισσότερα εγκλήματα (δηλαδή αληθινή συρροή) συνιστά η περίπτωση της προσβολής εκ μέρους του δράστη ακόμα και με μία πράξη «προσωποπαγών έννομων αγαθών», που ανήκουν σε περισσότερους ανθρώπους. Προσωποπαγή έννομα αγαθά είναι εκείνα που συνδέοντα τόσο στενά με την προσωπικότητα του ανθρώπου, ώστε να αποτελούν προϋπόθεσή της ή να τη συγκαθορίζουν. Τέτοια είναι αποκλειστικά η ζωή, η σωματική ακεραιότητα και υγεία, η τιμή, η προσωπική ελευθερία και η γενετήσια ελευθερία. Προσβολή αυτών, όταν ανήκουν σε περισσότερα άτομα, σημαίνει πάντοτε και περισσότερα εγκλήματα και συγκεκριμένα τόσα, όσοι είναι και προσβληθέντες 21 κι αν ακόμα η προσβολή του δεύτερου έννομου αγαθού, που είναι προσωποπαγές, τελείται ενώ εξακολουθεί η διατάραξη της ειρήνευσης από την προσβολή του πρώτου έννομου αγαθού 22. Αμφισβητήσεις εγείρονται ως προς τη διαμόρφωση της κατάστασης επί εγκλημάτων, τα οποία ενέχουν προσβολή τόσο προσωποπαγούς όσο και μη προσωποπαγούς έννομου αγαθού, όπως είναι για παράδειγμα η ληστεία (προσωπική ελευθερία και ιδιοκτησία) και η εκβίαση (προσωπική ελευθερία και περιουσία). Ενώ στην περίπτωση της τελευταίας γίνεται γενικώς δεκτό, ότι όσοι είναι οι εκβιαζόμενοι τόσα και τα εγκλήματα της εκβίασης 23, λόγω της ιδιαίτερης προσωπικής σχέσης που εγκαθιδρύεται μεταξύ δράστη και θύματος, στη ληστεία δεν υπάρχει ταύτιση των απόψεων. Για να γίνει πιο κατανοητός ο ως άνω προβληματισμός παραθέτουμε το ακόλουθο παράδειγμα: έστω ότι έχουμε ένα δράστη που μπαίνει σε ένα λεωφορείο και με την ίδια απειλή όπλου αφαιρεί τα πορτοφόλια από τους 12 επιβάτες. Κατά μία άποψη 24, μολονότι και στη ληστεία συμπροσβαλλόμενο έννομο αγαθό με την ιδιοκτησία είναι η προσωπική ελευθερία 25, που είναι προσωποπαγές έννομο αγαθό 26, στο παράδειγμά έχουμε ένα ενιαίο έγκλημα ληστείας. Η λύση αυτή δικαιολογείται με το εξής σκεπτικό: προκειμένου να θεμελιωθεί πλειονότητα εγκλημάτων θα πρέπει να υφίσταται και προσβολή περισσότερων προσώπων αλλά και η συμπεριφορά που πραγματώνει αυτή τη νομοτυπική υπόσταση να αποτελεί έκφραση περισσότερων «προσωπικών σχέσεων αντιπάθειας 27» μεταξύ του δράστη αφενός και των και των ενός εκάστου των θυμάτων αφετέρου. Στη ληστεία αυτή η προσωπική στάση του δράστη έναντι της προσβολής όλων των ληστευομένων ξεχωριστά απουσιάζει, ενώ 21 Επ αυτού βλ. Ανδρουλάκη, όπ.π. σελ Κι αυτό, διότι, όπως ορθά αναφέρει ο Ανδρουλάκης, Γενικό μέρος, ΙΙ, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, σελ. 207, «κάθε ανθρώπινη προσωπικότητα έχει αυτοτελή, ιδία αξία και αποτελεί ίδιον αυτοτελώς προστατευτέο έννομο αγαθό». 23 Βλ. Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ Βλ. Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ Ομόφωνη η θεωρία ως προς το ζήτημα της συμπροσβολής στο έγκλημα της ληστείας. Βλ. χαρακτηριστικά γι αυτό το θέμα Παύλου, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, άρθρα α Π.Κ., Αθήνα 2006, Αποστολίδου, Παρατηρήσεις ΠΛογ 2004, σελ κ.επ., Μυλωνόπουλο και Σπινέλλη Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό μέρος (Πανεπιστημιακές Παραδόσεις), Εγκλήματα κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών. Τεύχος Α (άρθρα α Π.Κ.), 1984, σελ Και άρα, σύμφωνα με τις ανωτέρω παραδοχές, θα έπρεπε να έχουμε περισσότερα εγκλήματα ληστείας-12 για την ακρίβεια. 27 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ανδρουλάκης, όπ.π., σελ

18 κυρίαρχο στοιχείο είναι η σχέση του δράστη με το αντικείμενο (το προϊόν της ληστείας), γι αυτό και υπάρχει τελικώς ένα μόνο έγκλημα ληστείας και όχι συρροή 28. Β) Ένα μόνο έγκλημα και όχι συρροή έχουμε και στην περίπτωση της αποκαλούμενης «ενότητας εκ του νόμου» 29. Πρόκειται για τις περιπτώσεις εκείνες, όπου η ίδια η νομοτυπική διάπλαση του εγκλήματος αποκλείει την τέλεση περισσότερων εγκλημάτων στα πλαίσια της προσβολής της ίδιας μονάδας έννομου αγαθού. Αυτό συμβαίνει π.χ. στα σύνθετα 30 με τη στενή έννοια του όρου εγκλήματα, όπως είναι για παράδειγμα η ληστεία, της οποίας η αντικειμενική υπόσταση αποτελείται από δύο τυποποιημένες πράξεις και δη, την κλοπή και την παράνομη βία, όπως επίσης, και στα πολύπρακτα εγκλήματα (σύνθετα με την ευρεία έννοια), όπως π.χ. ο βιασμός, που αποτελείται από το αυτοτελώς τυποποιημένο έγκλημα της παράνομης βίας (330 Π.Κ.) και την εξώγαμη συνουσία. Περαιτέρω, ενότητα εκ του νόμου υφίσταται σε όλες εκείνες τις περιπτώσεις των εγκλημάτων, όπου από την ίδια τους την περιγραφή στο νόμο προκύπτει πως, κι αν ακόμα η συμπεριφορά του δράστη ανταποκρίνεται περισσότερες φορές στα στοιχεία που το συγκροτούν, ένα μόνο έγκλημα υπάρχει 31. Εδώ υπάγονται προπαντός οι περιπτώσεις, όπου ο νόμος χρησιμοποιεί τον πληθυντικό 32 αριθμό κατά την 28 Αντίθετη άποψη εδώ εκφράζει ο Μπέκας, Πρακτική διδασκαλία ποινικού δικαίου, Α Γενικό Μέρος, Αθήνα 2005, σελ. 265, ο οποίος στο ίδιο ακριβώς παράδειγμα και στην εκδοχή που εξετάζουμε εμείς, κάνει λόγο για συρροή αληθινή (κατ ιδέαν κατά την κρίση του), με το σκεπτικό, ότι με τη μία πράξη εξαναγκασμού προσβάλλεται η προσωπική ελευθερία καθενός από τους 12 επιβάτες καθώς και, ότι διαρρηγνύονται 12 διαφορετικές κατοχές και φυσικά προσβάλλονται 12 διαφορετικές μονάδες ιδιοκτησίας. Σύμφωνος και ο Παύλου, όπ.π. σελ Βλ. σχετικώς και Σταμάτη, Η συρροή ποινικών νόμων εν γένει και η μη τιμωρητή προτέρα ή υστέρα πράξις,1967, σελ. 114, ο οποίος επισημαίνει, πως δεν νοείται παροχή έννομης προστασίας αποκλειστικά και μόνο στα έννομα αγαθά, ανεξάρτητα και αυτοτελώς από τους εκάστοτε φορείς ή δικαιούχους αυτών. Από τη νομολογία βλ. σχετικώς ΑΠ 1649/2004 ΠΛογ 2004 σελ (με παρατηρήσεις Αποστολίδου). Πάντως, θεωρούμε, ότι δεν θα πρέπει να υφίσταται διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις της εκβίασης και της ληστείας 29 Βλ. σχετικώς Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ. 39, Χαραλαμπάκη, Σύνοψη ποινικού δικαίου, Γενικό μέρος, 2012, σελ. 281, Κατσαντώνη, Ποινικόν Δίκαιον, γενικό μέρος, τόμος πρώτος, 1973,σελ. 127, Γάφου, Ποινικόν Δίκαιον, γενικό μέρος έκδ. βα. Τεύχος 2 ο, 1975, σελ Βλ. όμως αντιθέτως και Σταμάτη, όπ.π., σελ. 25, ο οποίος κάνει λόγο για φαινομενική συρροή και συγκεκριμένα, για απορρόφηση των αυτοτελώς τυποποιημένων εγκλημάτων-συστατικών της παράνομης βίας και της κλοπής από το έγκλημα της ληστείας. Κατά τον ίδιο, τα σύνθετα με τη στενή έννοια εγκλήματα και τα πολύπρακτα συνιστούν περιπτώσεις έμμεσης νομοθετικής επέμβασης. Ομοίως και οι Παύλου, όπ.π., σελ. 190 και Σπινέλλης, όπ.π., σελ 125, που αντιμετωπίζουν τη ληστεία ως έγκλημα σύνθετο τελούμενο σε σχέση φαινομενικής κατ ιδέαν συρροής προς τα συνθετικά του, υπερισχύει δε αυτών και τα απορροφά. 31 Βλ. σχετικά με την περίπτωση αυτή Κωστάρα, όπ.π., σελ. 607, Μαγκάκη, Ποινικό Δίκαιο, γενικό μέρος, γ έκδοση, 1984, σελ. 429, Βαθιώτη, Στοιχεία ποινικού δικαίου, γενικό μέρος, 2007 σελ. 522, Χαραλαμπάκη, όπ.π., σελ. 282 και Ανδρουλάκη, Ποινικόν δίκαιον, γενικόν μέρος, ΙΙ (Πανεπιστημιακαί Παραδόσεις), 1986, σελ Βλ. όμως και την εύστοχη παρατήρηση του Ανδρουλάκη, όπ.π., σελ. 206,ότι η χρήση πληθυντικού αριθμού στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος δεν μας δίνει πάντοτε «ενότητα από το νόμο», γι αυτό και χρειάζεται προσοχή στην ερμηνεία του νόμου στο σημείο αυτό. Το άρθρο 349 παρ. 1 ΠΚ χρησιμοποιεί ομοίως πληθυντικό αριθμό μιλώντας για προαγωγή στην πορνεία ή εξώθηση στη διαφθορά ανηλίκων προσώπων. Εδώ, όμως, δεν μπορεί να γίνει λόγος για «ενότητα από το νόμο», διότι κάθε ανήλικος έχει αυτοτελές και προσωποπαγές έννομο αγαθό, του οποίου η προσβολή έχει ξεχωριστή σημασία. Επομένως, ο μαστροπός, που προάγει στην πορνεία περισσότερα ανήλικα πρόσωπα, διαπράττει τόσες μαστροπείες όσα είναι και τα προαγόμενα ανήλικα πρόσωπα (αληθινή συρροή). 17