ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΘΑΡΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ: ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Transcript

1 ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΘΑΡΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ: ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Ελενα Γεωργοπούλου 1, Νικόλαος Γκάργκουλας 2, Ανδρέας Λουκάτος 2, Αναστασία Σιταρά 2 1 Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιµης Ανάπτυξης, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Λόφος Νυµφών, Θησείο Αθήνα 2 Ε.ΠΕ.Μ. Α.Ε., Αχαρνών 141Β, Αθήνα ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Οδηγία 96/61/ΕΚ, για την Ολοκληρωµένη Πρόληψη και Έλεγχο της Ρύπανσης στοχεύει σε έναν υψηλό βαθµό προστασίας του περιβάλλοντος, µέσω της εφαρµογής πρακτικών αντιρρύπανσης και της χρήσης καθαρών τεχνικών παραγωγής. Για την προσαρµογή της ελληνικής βιοµηχανίας στην Οδηγία, ιδιαίτερη σηµασία έχει η ολοκληρωµένη υποστήριξή της από την πολιτεία σε επίπεδο ενηµέρωσης και χρηµατοδοτικών µέσων. Στην κατεύθυνση αυτή, σηµαντικό ρόλο µπορεί να διαδραµατίσει η δηµιουργία ενός Κέντρου Καθαρής Παραγωγής, το οποίο θα λειτουργεί ως µηχανισµός ενηµέρωσης και επιστηµονικής στήριξης για την προώθηση της περιβαλλοντικής διαχείρισης και της βιώσιµης ανάπτυξης στη βιοµηχανία. CLEAN PRODUCTION CENTRE: A MECHANISM FOR THE PROMOTION OF ENVIRONMENTAL MANAGEMENT IN INDUSTRY Elena Georgopoulou 1, Nikolaos Gargoulas 2, Andreas Loukatos 2, Anastasia Sitara 2 1 Environmental Research and Sustainable Development Institute, National Observatory of Athens, Lofos Nymfon, Thission, Athens. 2 EPEM S.A., 141Β, Acharnon str Athens SUMMARY The Directive 96/61/EC on the Integrated Pollution Prevention and Control aims at achieving high environmental quality by means of the use of pollution abatement systems and of clean production techniques. The prerequisite for the compliance of the Greek Industry to the Directive is the integrated State support both at financial and information dissemination level. The creation of a Clean Production Centre, which will act as an awareness and scientific support mechanism, can play an important role towards the environmental management and the sustainable development of the industry.

2 1. ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η Οδηγία 96/61/ΕΚ, σχετικά µε την Ολοκληρωµένη Πρόληψη και Έλεγχο της Ρύπανσης (Integrated Prevention Pollution Control, IPPC), αναφέρεται στην πρόληψη και τον έλεγχο της ρύπανσης µε βάση την πρόγνωση και τη λήψη των αναγκαίων µέτρων, ώστε να επιτευχθεί ένας υψηλός βαθµός προστασίας του περιβάλλοντος. Μέσα από τη συγκεκριµένη Οδηγία προωθείται ο συνδυασµός της οικονοµικής ευηµερίας των επιχειρήσεων που εντάσσονται σε αυτήν, µε τη µείωση της χρήσης φυσικών πόρων και ενέργειας, καθώς και της έκθεσης σε επικίνδυνες ουσίες και εκποµπές κάθε τύπου. Όλα τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έπρεπε να έχουν ολοκληρώσει τις ενέργειες για την υλοποίηση της σχετικής Οδηγίας µέχρι το τέλος Οκτωβρίου του Επειδή ο σχεδιασµός και η υλοποίηση όσων προβλέπει η Οδηγία θα επιφέρει σηµαντικές αλλαγές στη βιοµηχανία (πχ, µεταβολή του τρόπου αδειοδότησης των βιοµηχανιών, σε ορισµένες περιπτώσεις αύξηση του κόστους λειτουργίας µιας εγκατάστασης), έχει προβλεφθεί µία µεταβατική περίοδος οκτώ χρόνων για την εναρµόνιση της εφαρµογής της Οδηγίας από τους εµπλεκόµενους φορείς στις υφιστάµενες εγκαταστάσεις. H εφαρµογή της Οδηγίας προϋποθέτει από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την οργάνωση και προώθηση των πληροφοριών γύρω από τις Βέλτιστες ιαθέσιµες Τεχνικές, Β Τ (Best Available Techniques, BAT), µεταξύ των κρατών-µελών και του βιοµηχανικού χώρου. Οι Βέλτιστες ιαθέσιµες Τεχνικές συνιστούν το πλέον εξελιγµένο και αποτελεσµατικό στάδιο των διεργασιών και µεθόδων παραγωγής για την επίτευξη ενός υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος. Επιπλέον, αποτελούν τη βάση για τη θέσπιση των οριακών τιµών εκποµπών και των λοιπών απαιτήσεων της Οδηγίας. Η προώθηση των Β Τ θα επιτευχθεί µε τη δηµιουργία ενηµερωτικών οδηγών αναφοράς που θα επιτρέπουν στα κράτη-µέλη και στις αρµόδιες αρχές να επιλέξουν τις κατάλληλες συνθήκες για την εφαρµογή της Οδηγίας IPPC. Οι ενηµερωτικοί οδηγοί (BREFs / Best Available Technique Reference Documents), θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν από τις αρµόδιες αρχές κάθε κράτους µέλους, αποτελώντας τη βασική πληροφορία για τον προσδιορισµό των ορίων και των προτύπων εφαρµογής της Οδηγίας σε κάθε περίπτωση. Παράλληλα µε τις εξελίξεις σε επίπεδο της ΕΕ σε σχέση µε την ολοκληρωµένη πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης, σε παγκόσµιο επίπεδο προωθείται η συναφής έννοια της Καθαρής Παραγωγής. Ως Καθαρή Παραγωγή (Cleaner Production) ορίζεται η συνεχής εφαρµογή µιας ολοκληρωµένης προληπτικής περιβαλλοντικής στρατηγικής σε µεθόδους, διαδικασίες, προϊόντα και υπηρεσίες, ώστε να αυξηθεί η ολική απόδοση της επιχείρησης και να µειωθεί ο κίνδυνος προς τους ανθρώπους και το περιβάλλον από εκποµπές και απόβλητα κάθε τύπου [1]. Σύµφωνα µε τις αρχές της Καθαρής Παραγωγής: πρέπει να γίνεται εξοικονόµηση πρώτων υλών και ενέργειας στις παραγωγικές διαδικασίες, να αποφεύγεται η χρήση τοξικών πρώτων υλών και να µειώνεται η ποσότητα και η τοξικότητα όλων των εκποµπών και απόβλητων,

3 πρέπει να µειώνονται οι αρνητικές επιπτώσεις κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής (life-cycle) του προϊόντος, αρχίζοντας από την εξόρυξη των πρώτων υλών και τελειώνοντας µε την οριστική διάθεσή του, πρέπει να ενσωµατωθεί η περιβαλλοντική διάσταση στο σχεδιασµό και στην παράδοση προϊόντων και υπηρεσιών. Η εφαρµογή της Καθαρής Παραγωγής απαιτεί αλλαγή της νοοτροπίας, υπεύθυνη περιβαλλοντική διαχείριση και αξιολόγηση των επιλογών τεχνολογίας. Ο στόχος της Καθαρής Παραγωγής είναι πρώτα απ όλα η αποφυγή της παραγωγής ρύπων. Αυτή η στρατηγική συχνά µειώνει τα έξοδα και τους κινδύνους και προσδιορίζει νέες ευκαιρίες. Η προώθηση της πρόληψης της ρύπανσης και της καθαρής παραγωγής στις βιοµηχανικές επιχειρήσεις συναντά σε αρκετές περιπτώσεις σηµαντικά εµπόδια, καθώς συχνά απαιτείται η διάθεση οικονοµικών πόρων για την αλλαγή ή προσαρµογή των χρησιµοποιούµενων τεχνικών, µε αποτέλεσµα τη δυσαρέσκεια της βιοµηχανίας, ή καθώς, ακόµα συχνότερα, η βιοµηχανία δεν έχει την κατάλληλη πληροφόρηση για τις εξελίξεις της περιβαλλοντικής πολιτικής και τις νέες απαιτήσεις ή δυνατότητες που αυτή επιφέρει. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη των κατάλληλων µηχανισµών ενηµέρωσης και στήριξης της βιοµηχανίας στο νέο περιβάλλον που δηµιουργείται. 2. Η ΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχουν κάνει σηµαντικές προσπάθειες για την προώθηση της καθαρής παραγωγής. Συνήθως η Καθαρή Παραγωγή προωθείται από κοµβικά σηµεία σε κρατικές υπηρεσίες ή ακαδηµαϊκά και ερευνητικά ιδρύµατα. Στη ανία η Καθαρή Παραγωγή προωθείται από την Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος (Danish Environmental Protection Agency). Οι κλάδοι στους οποίους δίνεται έµφαση είναι η παραγωγή ηλεκτρισµού, οι κατασκευές, η γεωργία, η ιχθυοκαλλιέργεια, η διαχείριση λυµάτων κλπ. Στη Γαλλία υπεύθυνος φορέας για την προώθηση της Καθαρής Παραγωγής είναι η Υπηρεσία για το Περιβάλλον και τη ιαχείριση της Ενέργειας (Agence de l Environnement et de la Maîtrise de l Energie ADEME), στη Νορβηγία η Υπηρεσία για την Ενέργεια και το Περιβάλλον, ενώ στη Γερµανία, στη Σουηδία και στην Ιταλία οι αντίστοιχοι φορείς είναι οι Υπηρεσίες Περιβάλλοντος της κάθε χώρας. Στην Ιρλανδία το ρόλο αυτό παίζουν το Clean Technology Centre, το οποίο δηµιουργήθηκε το 1992, φιλοξενείται από το Regional Technical College στο Bishoptown του Cork και χρηµατοδοτείται από µέλη της ιρλανδικής βιοµηχανίας χηµικών και φαρµακευτικών προϊόντων και από διαρθρωτικά ταµεία της ΕΕ και το Cleaner Production Promotion Center που φιλοξενείται από University College Cork. Στην Πορτογαλία ο υπεύθυνος φορέας για την Καθαρή Παραγωγή είναι το Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Τεχνολογιών, το οποίο δηµιουργήθηκε το 1994, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Οικονοµικών [2]. Η Καθαρή Παραγωγή έχει διαδοθεί σε σηµαντικό βαθµό σε χώρες εκτός της ΕΕ µέσω των προσπαθειών του Προγράµµατος Καθαρής Παραγωγής των Ηνωµένων Εθνών. Για περισσότερα από 10 χρόνια, τα προγράµµατα Καθαρής Παραγωγής έχουν εφαρµοστεί σε επιχειρήσεις πολλών χωρών, συχνά µε εντυπωσιακά περιβαλλοντικά και οικονοµικά αποτελέσµατα, ενώ έχουν δηµιουργηθεί εθνικά κέντρα καθαρής παραγωγής σε πάνω από 20 χώρες. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα Κέντρα Καθαρής Παραγωγής της Ουγγαρίας, της Κροατίας και της Τσεχίας που αναπτύχθηκαν µε χρηµατοδότηση του UNEP και του UNIDO. Οι βασικές δραστηριότητες των κέντρων αυτών περιλαµβάνουν:

4 Ενηµέρωση και διάχυση πληροφορίας σχετικά µε τα πλεονεκτήµατα της καθαρής παραγωγής Ανάπτυξη επιδεικτικών προγραµµάτων καθαρής παραγωγής σε επιχειρήσεις ράσεις εκπαίδευσης και µεταφορά τεχνογνωσίας Παροχή υποστήριξης στην προσπάθεια εξεύρεσης οικονοµικών πόρων για τη χρηµατοδότηση των απαιτούµενων επενδύσεων εν µέρους της βιοµηχανίας Παροχή συµβουλευτικών υπηρεσιών σε κυβερνητικούς φορείς για την ανάπτυξη πολιτικής και οικονοµικών εργαλείων που µπορούν να προωθήσουν την καθαρή παραγωγή στη βιοµηχανία. Επιπλέον, σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχει οργανωθεί το European Roundtable on Cleaner Production, το οποίο είναι ένας µη κερδοσκοπικός οργανισµός µε στόχο την ανάπτυξη και προώθηση πρωτοβουλιών για την ενσωµάτωση της έννοιας της Καθαρής Παραγωγής σε δραστηριότητες στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Το ERCP αποτελεί ένα δίκτυο ενηµέρωσης και διάχυσης πληροφορίας, που στηρίζεται από πολλούς ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισµούς, όπως η European Environment Agency, το UNEP, βιοµηχανικοί συλλογικοί φορείς, Πανεπιστήµια κλπ. 3. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΑΘΑΡΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η προσπάθεια εφαρµογής της Οδηγίας IPPC στην Ελλάδα ξεκίνησε µε πρωτοβουλία του Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε., το 1999 µε την εκπόνηση επτά µελετών για την "Εξέταση των τεχνολογιών πρόληψης και περιορισµού της ρύπανσης και υποβολή προτάσεων για εφαρµογή των Βέλτιστων ιαθέσιµων Τεχνικών", στους βιοµηχανικούς κλάδους που περιγράφονται στο Παράρτηµα Ι της Οδηγίας IPPC. Οι µελέτες αυτές παρουσιάζουν όλη την απαραίτητη πληροφορία σχετικά µε τις ιδιαιτερότητες της Ελληνικής βιοµηχανίας και περιγράφουν τις υπάρχουσες τεχνολογίες και τις Βέλτιστες ιαθέσιµες Τεχνικές για κάθε βιοµηχανικό κλάδο. Σύµφωνα µε τα στοιχεία των µελετών αυτών, οι ελληνικές µονάδες που εµπίπτουν στην Οδηγία IPPC ανέρχονται περίπου στις 650. Επιπλέον, στο ίδιο πλαίσιο, υλοποιήθηκε από το Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε. έργο για το συντονισµό των παραπάνω µελετών και την διάδοση πληροφοριών σε σχέση µε την Οδηγία και την υπάρχουσα κατάσταση στην Ελλάδα, µέσω της ανάπτυξης ενηµερωτικών οδηγών, της διοργάνωσης ηµερίδων, της δηµιουργίας ειδικής σελίδας στο διαδίκτυο κλπ. Μέχρι σήµερα δεν έχουν γίνει άλλες σηµαντικές προσπάθειες για την προώθηση της καθαρής παραγωγής και των αρχών της Οδηγίας IPPC στη χώρα. Θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι συχνά παρατηρείται το φαινόµενο της ελλιπούς ενηµέρωσης των βιοµηχανικών επιχειρήσεων σε ό,τι αφορά τα παραπάνω θέµατα και γενικότερα την ευρεία έννοια της περιβαλλοντικής διαχείρισης στη βιοµηχανία, φαινόµενο που είναι πιο έντονο σε περιπτώσεις µικρών επιχειρήσεων και οι οποίες µπορεί να µην εµπίπτουν στην Οδηγία IPPC, αλλά αποτελούν το µεγαλύτερο τµήµα της βιοµηχανικής δραστηριότητας στη χώρα. Η δηµιουργία ενός Κέντρου Καθαρής Παραγωγής στην Ελλάδα, στοχεύει στην παροχή υποστήριξης προς τις επιχειρήσεις σε προγράµµατα καθαρής παραγωγής, εισαγωγή Βέλτιστων ιαθέσιµων Τεχνικών (στο πλαίσιο της Οδηγίας IPPC), εισαγωγή περιβαλλοντικών εργαλείων (νοµοθεσία, οικονοµικά εργαλεία, οικολογική σήµανση, εθελοντικές συµφωνίες), εκπαίδευση κ.λπ. To Κέντρο µπορεί να αναλάβει το συντονισµό για την προώθηση της Καθαρής Παραγωγής και της βιώσιµης περιβαλλοντικής διαχείρισης σε επιχειρήσεις:

5 εµπλέκοντας όλους τους φορείς στη διαδικασία της Καθαρής Παραγωγής και των Συστηµάτων Περιβαλλοντικής ιαχείρισης, ως κοινή πρακτική για τις επιχειρήσεις και τα άτοµα, δηµιουργώντας την αγορά για την Καθαρή Παραγωγή και τα Συστήµατα Περιβαλλοντικής ιαχείρισης Το Κέντρο Καθαρής Παραγωγής θα είναι σε θέση να παρέχει υπηρεσίες κύρια στις βιοµηχανίες, στην κεντρική διοίκηση και στην τοπική αυτοδιοίκηση. Άλλοι εµπλεκόµενοι φορείς µπορεί να είναι οι βιοµηχανικοί σύνδεσµοι, οι χρηµατοοικονοµικοί οργανισµοί, τα πανεπιστήµια, οι εταιρείες συµβούλων και το κοινό. Σε ό,τι αφορά στον τρόπο οργάνωσης του Κέντρου, σε πρώτο στάδιο θα µπορούσε να αναπτυχθεί ένα Πρόγραµµα Καθαρής Παραγωγής, µε στόχο τη δηµιουργία, µέσα σε ένα σύντοµο σχετικά χρονικό διάστηµα (π.χ. 2-3 χρόνια), ενός Βασικού Επιπέδου εξιοτήτων (Basic Capacity Level), καθιερώνοντας µε αυτό τον τρόπο τη βιωσιµότητα της Καθαρής Παραγωγής σε τοπικό επίπεδο, χωρίς την ανάγκη για βοήθεια από ξένους ειδικούς. Το Πρόγραµµα αυτό µπορεί να περιλαµβάνει: παροχή εκπαίδευσης και τεχνικής βοήθειας, παροχή συµβουλευτικών υπηρεσιών σε θέµατα πολιτικής, εξασφάλιση µηχανισµών χρηµατοδότησης, δράσεις ενηµέρωσης βιοµηχανιών και κλαδικών φορέων. Στη συνέχεια, το Πρόγραµµα θα µπορούσε να εξελιχθεί σε ξεχωριστό φορέα, ο οποίος θα µπορούσε να είναι ανεξάρτητος είτε να αναπτυχθεί στο πλαίσιο ενός ήδη υπάρχοντος φορέα π.χ. ερευνητικό ίδρυµα, κρατική υπηρεσία κλπ. στο πρότυπο των άλλων χωρών της ΕΕ. Σε ό,τι αφορά τους οικονοµικούς πόρους του Κέντρου, σε περίπτωση που δεν πρόκειται για τµήµα κρατικής υπηρεσίας, αυτοί θα µπορούσαν να προέλθουν: Σε πρώτο στάδιο από ενίσχυση της Πολιτείας (σηµειώνεται ότι στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα «Ανταγωνιστικότητα», στο Μέτρο 2.9, προβλέπεται η ενίσχυση της ηµόσιας ιοίκησης στη χάραξη βιοµηχανικής περιβαλλοντικής πολιτικής και την προώθηση της συνεργασίας της µε τις επιχειρήσεις) Σε δεύτερο στάδιο από εισφορά των βιοµηχανικών επιχειρήσεων που θέλουν να συµµετάσχουν σε προγράµµατα καθαρής παραγωγής. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η εισαγωγή των Βέλτιστων ιαθέσιµων Τεχνικών και της Καθαρής Παραγωγής αποτελεί ζήτηµα κοινού συµφέροντος, τόσο για τις βιοµηχανίες, όσο και για την κοινωνία γενικότερα. εν µπορεί να αντιµετωπιστεί αποσπασµατικά και για αυτό το λόγο, θα πρέπει να υπάρξουν συντονισµένες ενέργειες προς την επίτευξη του στόχου τόσο από την πλευρά της βιοµηχανίας όσο και από την πλευρά της πολιτείας. Η δηµιουργία ενός Κέντρου Καθαρής Παραγωγής, στα πρότυπα των αντίστοιχων φορέων που υπάρχουν στο εξωτερικό, µπορεί να δράσει καταλυτικά στην προώθηση της πρόληψης της

6 ρύπανσης και της καθαρής παραγωγής, παρέχοντας την απαιτούµενη πληροφόρηση και επιστηµονική στήριξη τόσο στις βιοµηχανικές επιχειρήσεις, όσο και στη ηµόσια ιοίκηση. Με τον τρόπο αυτό θα είναι δυνατή η κατά το δυνατόν πιο οµαλή προσαρµογή της ελληνικής βιοµηχανίας στις απαιτήσεις της περιβαλλοντικής πολιτικής, καθώς και η ανταπόκριση στις νέες προκλήσεις που απορρέουν από αυτήν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. A El-Kholy, Ο., (2002) Cleaner Production Encyclopedia of Global Environmental Change. 2. UNEP (2002), Cleaner Production, Cleaner Production, Global Status Report