Copyright: A. Γιαγκοπούλου, Ν. Γιαγκόπουλος, Eκδόσεις ZHTH, Θεσσαλονίκη, 2013

Transcript

1

2 ISBN Copyright: A. Γιαγκοπούλου, Ν. Γιαγκόπουλος, Eκδόσεις ZHTH, Θεσσαλονίκη, 2013 Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (N.2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Φωτοστοιχειοθεσία Eκτύπωση Βιβλιοδεσία Π. ZHTH & Σια OE 18ο χλμ Θεσ/νίκης-Περαίας BIBΛIOΠΩΛEIO ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - KENTPIKH ΔIAΘEΣH: Aρμενοπούλου 27, Θεσσαλονίκη Tηλ.: , Fax: BIBΛIOΠΩΛEIO AΘHNΩN - ΠΩΛHΣH ΛΙΑΝΙΚΗ-XONΔPIKH Xαριλάου Τρικούπη 22, Aθήνα ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ENΩΣH EKΔOTΩN BIBΛIOY ΘEΣΣAΛONIKHΣ: ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: 2 Αναστασία Γιαγκοπούλου, Νίκος Γιαγκόπουλος Ονόματα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το παρόν βοήθημα απευθύνεται σε μαθητές όλων των τάξεων Γυμνασίου και Λυκείου που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γραμματικής και συγκεκριμένα στην κλίση των ονομάτων (ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών, μετοχών). Το πλήθος των λεξικών και των βιβλίων γραμματικής, που κυκλοφορούν, δημιουργούν στο μαθητή τεράστιες δυσκολίες, καθώς αυτός βρίσκεται αντιμέτωπος με ασάφειες, ιδιομορφίες και αντιφάσεις στην καταγραφή και ερμηνεία των γραμματικών φαινομένων. Στην προσπάθειά μας να αξιοποιήσουμε τη διδακτική μας εμπειρία, για να βοηθήσουμε το μαθητή να οργανώσει την πλούσια ύλη της γραμματικής και να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο θα διαχειρίζεται τις γνώσεις του για την επίλυση των ασκήσεων, καταγράψαμε και προτείνουμε ένα μεθοδικό οδηγό γραμματικής, που δεν αρκείται μόνο στην παράθεση ασκήσεων, αλλά υποδεικνύει τον πιο απλό και βασικό τρόπο για την αξιοποίηση όλων των απαραίτητων στοιχείων, όπως: η ορθή αναγνώριση του ονοματικού τύπου, η αναγωγή του σε παραδείγματα κλίσης των βασικών ονομάτων που παρατίθενται σε πίνακες, η παράθεση των κανόνων κλίσης ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών και μετοχών, η επισήμανση των ιδιαιτεροτήτων στον τονισμό όλων των κλίσεων. Τα «Ονόματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» συμπληρώνουν την προγενέστερη έκδοση «Ρήματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» των εκδόσεων ZHTH και συστηματοποιούν τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματικής, προσφέροντας ένα ολοκληρωμένο υλικό μέσω της μεθοδολογίας και της πολυετούς διδακτικής μας εμπειρίας. Θεσσαλονίκη, Iούλιος 2013 Αναστασία Γιαγκοπούλου Νίκος Γιαγκόπουλος ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1: Φωνήεντα - Σύμφωνα - Δίφθογγοι - Συλλαβές - Κανόνες τονισμού - Πνεύματα...7 Ασκήσεις... 9 Κεφάλαιο 2: Τα μέρη του λόγου - Ουσιαστικά - Αʹ κλίση ουσιαστικών...12 Ασκήσεις...15 Κεφάλαιο 3: Βʹ κλίση ουσιαστικών Ασκήσεις...22 Κεφάλαιο 4: Γʹ κλίση ουσιαστικών - Φωνηεντόληκτα ουσιαστικά...27 Ασκήσεις...31 Κεφάλαιο 5: Συμφωνόληκτα ουσιαστικά γʹ κλίσης: α. Αφωνόληκτα...35 Ασκήσεις...37 Κεφάλαιο 6: Συμφωνόληκτα ουσιαστικά γʹ κλίσης: β. Ημιφωνόληκτα...42 Ασκήσεις...45 Κεφάλαιο 7: Ανώμαλα ουσιαστικά...50 Ασκήσεις...52 Κεφάλαιο 8: Επίθετα: α. Δευτερόκλιτα...55 Ασκήσεις...60 Κεφάλαιο 9: Επίθετα: β. Τριτόκλιτα...63 Ασκήσεις...66 Κεφάλαιο 10: Ημιφωνόληκτα επίθετα...69 Ασκήσεις...71 Κεφάλαιο 11: Ανώμαλα επίθετα Ασκήσεις...76 Κεφάλαιο 12: Παραθετικά επιθέτων, Καταλήξεις παραθετικών...77 Ασκήσεις...80 Κεφάλαιο 13: Ανώμαλα παραθετικά, Παραθετικά επιρρημάτων...83 Ασκήσεις...85 Κεφάλαιο 14: Αντωνυμίες (Προσωπική, Κτητικές, Αλληλοπαθητική, Αναφορικές)...89 Ασκήσεις...93 Κεφάλαιο 15: Aντωνυμίες (Δεικτικές, Οριστική ή Επαναληπτική, Αυτοπαθητική)...96 Ασκήσεις...98 Κεφάλαιο 16: Aντωνυμίες (Ερωτηματικές, Αόριστες, Επιμεριστικές) Ασκήσεις Κεφάλαιο 17: Αριθμητικά: επίθετα, ουσιαστικά, επιρρήματα Ασκήσεις Κεφάλαιο 18: Μετοχές Ασκήσεις ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΦΩΝΗΕΝΤΑ - ΣΥΜΦΩΝΑ - ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ - ΣΥΛΛΑΒΕΣ - ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ - ΠNEYMATA 1.1. ΦΩΝΗΕΝΤΑ Τα φωνήεντα χωρίζονται σε μακρόχρονα, βραχύχρονα και δίχρονα. μακρόχρονα: η, ω βραχύχρονα: ε, ο δίχρονα: α, ι, υ 1.2. ΣΥΜΦΩΝΑ Τα σύμφωνα χωρίζονται σε άφωνα, ημίφωνα και διπλά. Καθεμιά από αυτές τις κατηγορίες διαιρείται σε μικρότερες ομάδες συμφώνων. α. άφωνα: β. ημίφωνα: γ. διπλά: ουρανικά: κ, γ, χ υγρά: λ, ρ ζ (δ+σ ή δ+j) χειλικά: π, β, φ ένρινα: μ, ν ξ (κ, γ, χ + σ) οδοντικά: τ, δ, θ συριστικά: σ, ς ψ (π, β, φ + σ) 1.3. ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ Οι δίφθογγοι χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες. κύριες: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου, ηυ καταχρηστικές: ᾳ, ῃ, ῳ 1.4. ΣΥΛΛΑΒΕΣ Συλλαβή λέγεται το τμήμα της λέξης που αποτελείται από ένα ή περισσότερα σύμφωνα μαζί με ένα φωνήεν ή δίφθογγο. παράδειγμα ἂν-θρω-πος, Ἕλ-λη-νες, ναῦ-ται, στρά-τευ-μα Η τελευταία συλλαβή μιας λέξης ονομάζεται λήγουσα, η προτελευταία παραλήγουσα, η τρίτη από το τέλος προπαραλήγουσα και η πρώτη συλλαβή λέγεται αρχική. Οι συλλαβές ανάλογα με το φωνήεν που έχουν ή το δίφθογγο μπορεί να είναι είτε μακρόχρονες είτε βραχύχρονες. μακρόχρονη συλλαβή ( - ) βραχύχρονη συλλαβή ( ) φωνήεν μακρόχρονο: η, ω δίφθογγος: αι, οι, ου, ει, ευ, αυ, υι, ηυ φωνήεν βραχύχρονο: ο, ε δίφθογγος: αι, οι αλλά μόνο στο τέλος της λέξης (εκτός από το γʹ ενικό της ευκτικής και στα επιρρήματα, επιφωνήματα όπου είναι μακρόχρονες) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΩΝΗΕΝΤΑ - ΣΥΜΦΩΝΑ - ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ - ΣΥΛΛΑΒΕΣ - ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ - ΠNEYMATA 7

6 1.5. ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ Καμιά λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα: π.χ.: ἄνθρωπος, πολυάνθρωπος. H προπαραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει πάντα οξεία: π.χ.: πείθομαι, τιμώμεθα, ἁλίσκομαι, ἔλαφος. Όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται: π.χ.: ἡ βασίλισσα, τῆς βασιλίσσης. Η βραχύχρονη συλλαβή, όταν τονίζεται, παίρνει πάντα οξεία: π.χ.: ἀγαθός, νέος, τόπος, τιμαί. Η μακρόχρονη παραλήγουσα μπροστά από μακρόχρονη λήγουσα παίρνει οξεία: π.χ.: κώμη, θήκη, παιδεύω. Η μακρόχρονη παραλήγουσα μπροστά από βραχύχρονη λήγουσα παίρνει περισπωμένη: π.χ.: δῶρον, κῆπος, χῶροι. Η ασυναίρετη γενική και δοτική των ονομάτων ενικού και πληθυντικού, όταν τονίζεται, παίρνει περισπωμένη: π.χ.: τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς. Η συλλαβή που προέρχεται από συναίρεση είναι πάντα μακρόχρονη και, όταν είναι λήγουσα και τονίζεται, παίρνει περισπωμένη: π.χ.: (τιμάω) τιμῶ, (ποιέω) ποιῶ. Εξαίρεση: αν πριν από τη συναίρεση τονίζεται με οξεία στη δεύτερη συλλαβή, τότε η οξεία διατηρείται και μετά τη συναίρεση. π.χ.: (ἐσταὼς) ἑστὼς, (κληίς) κλείς. Δέκα μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται. Αυτές είναι: Η ασυναίρετη ονομαστική, αιτιατική, κλητική των ονομάτων ενικού και πληθυντικού, όταν τονίζεται στη λήγουσα, παίρνει οξεία: π.χ.: ὁ ποιητής, τὸν ποιητήν, ὦ ποιητά ΠΝΕΥΜΑΤΑ Κάθε λέξη που αρχίζει με φωνήεν ή δίφθογγο παίρνει πνεύμα. Το πνεύμα αυτό μπορεί να είναι ψιλή ή δασεία. Ψιλή ( ): οι περισσότερες λέξεις παίρνουν ψιλή. Δασεία ( ): οι λέξεις που δασύνονται είναι οι εξής: 1. όσες αρχίζουν από υ ή ρ π.χ.: ὑβρίζω, ῥόδον, ῥᾴδιον 2. τα άρθρα: ὁ, ἡ, οἱ, αἱ 3. οι δεικτικές αντωνυμίες: ὅδε, ἥδε, οἵδε, αἵδε, οὗτος, αὕτη 4. οι αναφορικές αντωνυμίες και τα επιρρήματα (εξαιρούνται τα ἔνθεν και ἔνθα) 5. οι σύνδεσμοι: ἕως, ἡνίκα, ἵνα, ὅμως, ὁπότε, ὅπως, ὅτε, ὅτι, ὡς, ὥστε 6. τα αριθμητικά: εἷς, ἕν, ἕξ, ἑπτὰ και ἑκατὸν 7. οι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας: οὗ, οἷ, ἕ, ἡμεῖς, ἡμῶν, ἡμῖν, ἡμᾶς, ὑμεῖς, ὑμῶν, ὑμῖν, ὑμᾶς 8. οι αντωνυμίες: ἕτερος, ἑκάτερος, ἕκαστος και οι λέξεις που σχηματίζονται από αυτές 8 Αναστασία Γιαγκοπούλου, Νίκος Γιαγκόπουλος Ονόματα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

7 9. οι ακόλουθες λέξεις: Α. ἁβρός, ἅγιος, ἁγνός, Ἅδης, ἁδρός, ἁθρόος, αἷμα, σις, ἅμα, ἅμαξα, ἁμαρτάνω, ἅμιλλα, ἅμμα, ἁνύτω, ἁπαλός, ἅπαξ, ἁπλοῦς, ἅπτω, ἅρμα, ἁρμόζω, ἁρμονία, ἁρμός, ἅρπαξ, ἁρπάζω, ἁφή, ἁψὶς, ἁψίκορος Ε. - Ἑλένη, Ἑλικών, ἕλιξ, ἑλίττω, ἕλκος, ἕλκω, Ἑλλάς, Ἕλλην, ἕλος, ἕνεκα, ἕνεκεν, ἑξῆς, ἕξω (μέλλοντας του ἔχω), ἑορτή, ἕρκος, ἕρμα, ἑρμηνεύω, Ἑρμῆς, ἑτοῖμος, εὑρίσκω, ἑφθός, ἕψω, ἕωλος, ἕως Η. Ἥβη,, ἥδομαι, ἥκιστα, ἥκω, ἧλιξ, Ἡλιαία, ἥλιος, ἧλος,, ἥμερος, ἥμισυς,, ἧπαρ, Ἥρα, Ἡρακλῆς, Ἡρόδοτος, ἥρως, Ἡσίοδος, ἥσυχος, ἧττα,, ἥττων, Ἥφαιστος Ι Ο. Ω. Ένας εύκολος τρόπος για να διαπιστώσετε πότε μια λέξη παίρνει δασεία είναι να αναζητήσετε συνθετικά της στα νέα ελληνικά ή να προσπαθήσετε να τη συνδέσετε με μια από τις εξής προθέσεις: επί, υπό, μετά, από, εκ, κατά. Αν κατά τη σύνδεση το π, το κ και το τ τρέπεται σε φ ή χ ή θ αντίστοιχα, τότε η λέξη (βʹ συνθ.) παίρνει δασεία. π.χ.: κατὰ + ἡμέρα = καθημερινός ἐπί + ἵππος = ἔφιππος ΑΣΚΗΣΕΙΣ I. Να βάλετε τόνο στις λέξεις, λαμβάνοντας υπόψη τους κανόνες τονισμού: ἀνθρωπος 2. τοῦ ἀνθρωπου ης 4. τῷ ποιητῃ 11. λυσαι (απρμφ.) 12. λυσαι (ευκτ.) 13. ποιω 14. τιμω οτερος 22. τοῦ δικαιοτερου οτεροι 24. τοῖς δικαιοτεροις 5. τό δωρον 15. ποιουμαι ος 6. τοῦ δωρου 16. τιμωμαι 26. τοῦ σοφου ησος 17. ἠλθον ους ησοι 18. ποιοιμην 28. τούς σοφωτερους 9. τῆς νησου 19. τιμῳμεθα ωτεροι 10. τοῖς νησοις 20. ποιειτω ους ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΩΝΗΕΝΤΑ - ΣΥΜΦΩΝΑ - ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ - ΣΥΛΛΑΒΕΣ - ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ - ΠNEYMATA 9

8 IΙ. Να βάλετε τόνο όπου είναι απαραίτητο: - - τουτων ἑξετε Πᾶσα δυναμις καὶ πᾶς πλουτος ὑπεικει τῇ ἀρετῃ. III. Να βάλετε το πνεύμα που πρέπει στις λέξεις της δεξιάς στήλης, αφού συμπληρώσετε πρώτα με δασύ ή ψιλό σύμφωνο το κενό των σύνθετων λέξεων της αριστερής στήλης (αν βάζετε φ ή θ, η λέξη παίρνει δασεία): π.χ. α(φ)οπλίζω (π, φ) ὁπλίζω, ὁπλίτης, ὅπλον α κά εργο (τ, θ) έργον, εργάτης ε ιστάτης (π, φ) έστην ε αρμόζω (π, φ) αρμόζω α ηγούμαι (π, φ) ηγοῦμαι, ηγήτωρ υ αρπάζω (π, φ) αρπάζω με επόμενος (τ, θ) επόμενος κά οδος (τ, θ) οδός κά οικος (τ, θ) οῖκος, οικία κα ησυχάζω (τ, θ) ησυχάζω, ήσυχος κα αξίωση (τ, θ) άξιος, αξία κα ημερινός (τ, θ) ημέρα υ ήλιος (π, φ) ήλιος 10 Αναστασία Γιαγκοπούλου, Νίκος Γιαγκόπουλος Ονόματα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

9 IV. Να βάλετε τόνο στην παραλήγουσα των λέξεων, παίρνοντας υπόψη τους κανόνες τονισμού: 1. ποιησαι (ευκτ.) 2. ποιησαι (απρμφ.) 3. λυε (ῡ) 4. λυετω 5. τοσουτους 11. λυσαι (απρμφ.) 12. λυσαι (ευκτ.) 13. γιγνωσκειν 14. κελευων 15. κελευον 21. Ἑλληνων 22. τοσαυτη 23. λυομενου 24. λυομενοις 6. λυοντων 16. τιμωμαι 26. ποιουντος 7. ἀποικων 17. ἠλθον 27. ποιουντων 8. σκευοφορα 18. ποιοιμην 28. μνημεια 29. πλειων 20. γενναιοι 30. λυουσῃ V. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις με τα συνθετικά που σας δίνονται: π.χ. κατὰ + ὁδὸς = κάθοδος + ἔστην κατὰ + VI. Να βρείτε το πνεύμα που παίρνει το δεύτερο συνθετικό των λέξεων: αφορισμός, καθολικός, κατέρχομαι, αφύπνιση, πενθήμερη, εποχή, εφευρίσκω, υφαρπάζω, ανθελληνας, υφάλμυρος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΩΝΗΕΝΤΑ - ΣΥΜΦΩΝΑ - ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ - ΣΥΛΛΑΒΕΣ - ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ - ΠNEYMATA 11

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ - ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ - Αʹ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ 2.1. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Τα μέρη του λόγου είναι δέκα και χωρίζονται σε 2 κατηγορίες: α. κλιτά: άρθρο, ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, ρήμα, μετοχή β. άκλιτα: επίρρημα, πρόθεση, σύνδεσμος, επιφώνημα 2.2. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Τα ουσιαστικά χωρίζονται σε: 1) συγκεκριμένα και αφηρημένα α. συγκεκριμένα: δηλώνουν πρόσωπο, ζώο, πράγμα β. αφηρημένα: δηλώνουν ενέργεια, κατάσταση, ιδιότητα 2) κύρια ονόματα και προσηγορικά α. κύρια ονόματα: δηλώνουν ορισμένο πρόσωπο, ζώο, πράγμα, τόπο β. προσηγορικά: δηλώνουν ένα σύνολο από πρόσωπα, ζώα, πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος 3) πρωτόκλιτα, δευτερόκλιτα, τριτόκλιτα α. πρωτόκλιτα: κλίνονται κατά την πρώτη κλίση β. δευτερόκλιτα: κλίνονται κατά τη δεύτερη κλίση γ. τριτόκλιτα: κλίνονται κατά την τρίτη κλίση Τα ουσιαστικά της πρώτης και της δεύτερης κλίσης έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού αριθμού και ονομάζονται ισοσύλλαβα. Τα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης στη γενική και δοτική ενικού και σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού έχουν μια συλλαβή παραπάνω και ονομάζονται περιττοσύλλαβα Αʹ ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Κατά την πρώτη κλίση των ουσιαστικών κλίνονται μόνο ονόματα αρσενικά σε -ας και -ης και θηλυκά σε -α και -η. Καταλήξεις της πρώτης κλίσης ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονομαστική -ᾱς, -ης -α, -η -αι -αι Γενική -ου -ᾱς -ης -ων -ων Δοτική -ᾳ, -ῃ -ᾳ, -ῃ -αις -αις Αιτιατική -αν, -ην -αν, -ην -ᾱς -ᾱς Κλητική -α, -η -α, -η -αι -αι 12 Αναστασία Γιαγκοπούλου, Νίκος Γιαγκόπουλος Ονόματα της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας