Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Transcript

1 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 12(1): 1-26 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Λευτέρης Τοπάλογλου Πολιτικός Επιστήμων Υποψήφιος Διδάκτορας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Γιώργος Πετράκος Καθηγητής Οικονομικής Ανάλυσης του Χώρου, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομία και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Περίληψη Τα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης άλλαξαν με την είσοδο των 10 νέων χωρών μετά την 1 η Μαίου 2004 φέρνοντας στο προσκήνιο μια νέα πολιτική και οικονομική γεωγραφία στην Ευρώπη. Στο πλαίσιο αυτό, καλλιεργήθηκαν θετικές προσδοκίες και αντιλήψεις για τη δημιουργία μιας ενιαίας «ευρωπαϊκής ταυτότητας». Ταυτόχρονα όμως η νέα ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική συνοδεύεται με νέες αντιφάσεις και νέες διαχωριστικές γραμμές, επαναπροσδιορίζοντας τις αντιλήψεις του «εμείς» και οι «άλλοι». Τα σύνορα μπορεί να «λιώνουν» σταδιακά στο εσωτερικό της διευρυμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης, ταυτόχρονα όμως «παγώνουν» στο εξωτερικό της, με συνέπειες όχι μόνο «ενσωμάτωσης» αλλά και «αποκλεισμού». Στη βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια, εμφανίστηκαν ενδιαφέρουσες θεωρητικές και εμπειρικές εργασίες με αντικείμενο τα σύνορα και τις αντιλήψεις στην Ευρώπη. Το ζήτημα που διαπραγματεύεται το παρόν άρθρο αφορά στη νέα γεωγραφία στάσεων και αντιλήψεων στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εμπειρική ανάλυση που περιλαμβάνεται στο κείμενο, στηρίζεται σε έρευνα που έλαβε χώρα σε εννέα διασυνοριακές ζώνες στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ, στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος EXLINEA. Τα ευρήματα της έρευνας δείχνουν μια συστηματική συσχέτιση των αντιλήψεων για την απέναντι πλευρά, με το επίπεδο ανάπτυξης της οικονομίας και το επίπεδο θεσμικής εγγύτητας με την ΕΕ-15. Λέξεις κλειδιά: Διεύρυνση, Ευρωπαϊκή Ένωση, Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Τρίτες Μεσογειακές Χώρες, Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, Ευρω-Μεσογειακές Σχέσεις Ιανουάριος 2006 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, Βόλος, Τηλ: , regiolab@uth.gr, Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση:

2

3 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 3 1. Εισαγωγή Η είσοδος των 10 νέων χωρών στην Ε.Ε. μετά την 1 η Μαΐου 2004 έφερε στο προσκήνιο μια νέα πολιτική και οικονομική γεωγραφία στην Ευρώπη. Τα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης άλλαξαν ενώ ο πολιτικός και οικονομικός χώρος διευρύνθηκε. Επιπρόσθετα, ο πολιτικός και οικονομικός μετασχηματισμός που προηγήθηκε στην Ανατολική Ευρώπη μετά το 1989, καλλιέργησε θετικές προσδοκίες για μια ενιαία Ευρώπη, όπου τα σύνορα δε θα αποτελούν πλέον αδιαπέραστες διαχωριστικές γραμμές, αλλά γέφυρες αλληλεπίδρασης και συνεργασίας. Στην προσέγγιση αυτή, επικρατούν οι αντιλήψεις που υποστηρίζουν ότι η ανάδειξη του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου συνοδεύεται με την ανάδειξη μιας ενιαίας «ευρωπαϊκής ταυτότητας». Ταυτόχρονα όμως, δεν είναι λίγοι αυτοί που ισχυρίζονται ότι η νέα ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, φέρνει στην επιφάνεια νέες αντιφάσεις και νέες διαχωριστικές γραμμές που επαναπροσδιορίζουν τις αντιλήψεις του «εμείς» και του οι «άλλοι». Μέσα από αυτή τη θεώρηση, τα σύνορα «λιώνουν» σταδιακά στο εσωτερικό της διευρυμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης ταυτόχρονα όμως «παγώνουν» στον εξωτερικό της περίγυρο, επιφέροντας συνέπειες όχι μόνο «ενσωμάτωσης», αλλά και «αποκλεισμού». Ανεξάρτητα όμως από την οπτική γωνία προσέγγισης, το βέβαιο είναι ότι παρατηρείται μια κινητικότητα τόσο στο πεδίο της έρευνας όσο και των πολιτικών, που έχει να κάνει με τις επιπτώσεις που προκαλεί η νέα συνοριακή γραμμή όχι μόνο στο χώρο αλλά και στις αντιλήψεις. Στη βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια τόσο στη θεωρία όσο και στο επίπεδο της εμπειρικής έρευνας, εμφανίστηκαν ενδιαφέρουσες μελέτες με αντικείμενο τα σύνορα και τις αντιλήψεις στην Ευρώπη. Γραμμές στο έδαφος που δείχνουν κυριαρχία έναντι του «άλλου», διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε ιδεολογίες, κουλτούρες και εθνικότητες, πεδίο εντάσεων και συγκρούσεων, «τείχος», «γέφυρα», «τούνελ», «ευκαιρία», «απειλή», είναι μερικές μόνο από την διαφορετικές ερμηνείες που έχουν δοθεί στο ρόλο των συνόρων. Ταυτόχρονα, ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη διασυνοριακή συνεργασία, ανέδειξαν εκτός από το θέμα της ασφάλειας που κυριαρχούσε μέχρι τότε, τις σχέσεις «κέντρο-περιφέρεια», το ρόλο της γεωγραφίας και της απόστασης στις οικονομικές ροές και στα πολιτισμικά πρότυπα καθώς και το ρόλο των «αρχικών συνθηκών». Στο επίπεδο της πολιτικής, η Ευρωπαϊκής Ένωσης δε δείχνει να μιλά με την ίδια φωνή παντού στα εξωτερικά της σύνορα. Μια πολυφωνία πολιτικού οραματισμού που έχει να κάνει με γεωγραφικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες είναι εμφανής αναφορικά με τα νέα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το γεγονός αυτό εξηγεί κατά κάποιο τρόπο και τη διαφοροποίηση των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης έναντι ομάδων χωρών στον εξωτερικό της περίγυρο. Οι σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες 1 είναι διαφορετικές από τις 1 Ρουμανία, Βουλγαρία, Κροατία και Τουρκία Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

4 4 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος χώρες των Δυτικών Βαλκανίων 2 καθώς διέπονται από διαφορετικές νόρμες. Διαφορετικό είναι επίσης το πλαίσιο των σχέσεων με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου 3. Ταυτόχρονα, το Μάιο του 2004 η Επιτροπή ανακοίνωσε μια νέα στρατηγική με τίτλο «Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας» που αφορά στις χώρες του Ευρω-Μεσογειακού Συμφώνου 4, στις χώρες της περιοχής του Καυκάσου 5 και στη Ρωσία με τις χώρες που συνορεύουν μαζί της δυτικά 6. Οι στόχοι αυτής της στρατηγικής είναι η δημιουργία ενός «δακτυλίου φίλων» (ring of friends) που θα μοιράζονται κοινές αξίες, η διασφάλιση πολιτικής σταθερότητας και συνεργασίας και η εξάλειψη των εμποδίων οικονομικής αλληλεπίδρασης στο εθνικό, περιφερειακό και συνοριακό επίπεδο. Ταυτόχρονα, τα ευρωπαϊκά προγράμματα που αναφέρονται στα εξωτερικά σύνορα όπως είναι το PHARE CBC, TACIS, CARDS κλπ. εντάσσονται στην παραπάνω στρατηγική αποτελώντας τη βασική δέσμη των χρηματοδοτικών εργαλείων της Κοινότητας. Ωστόσο, δε λείπουν οι αντιφάσεις αυτής της πολιτικής που συνίστανται κυρίως: α) στο ότι η διαβάθμιση στην καλλιέργεια προσδοκιών που ποικίλουν από την προοπτική της πλήρους ένταξης ως την «ειδική σχέση φίλου» μετριάζει, αν όχι αποθαρρύνει τη διάθεση των τρίτων χωρών για πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις και β) στο ότι δεν είναι σαφές κατά πόσο η προοπτική ένταξης καθορίζεται με γεωγραφικά (Μεσογειακές Χώρες), πολιτισμικά (Τουρκία), γεωπολιτικά (Χώρες Καυκάσου) ή τα γνωστά σε όλους κριτήρια της Κοπεγχάγης (Ρουμανία, Βουλγαρία). Βασικός στόχος του παρόντος άρθρου είναι να διερευνήσει τη νέα γεωγραφία των στάσεων και των αντιλήψεων που διαμορφώνονται στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Τα ερωτήματα που τίθενται προς ανάλυση είναι: α) Ποιος είναι ο χάρτης των αντιλήψεων για τον «άλλον» στην απέναντι πλευρά; β) Σε ποιο βαθμό οι «αρχικές συνθήκες» αποτελούν πρόβλημα ή πλεονέκτημα διασυνοριακής αλληλεπίδρασης; γ) Ποιες είναι οι αναμενόμενες επιπτώσεις σε περίπτωση εντατικοποίησης της διασυνοριακής συνεργασίας; δ) Ποιες είναι (αν υπάρχουν) οι συσχετίσεις μεταξύ των τριών τελευταίων ερωτημάτων; Μια επισκόπηση της βιβλιογραφίας που αναπτύχθηκε γύρω από τις αντιλήψεις για τα σύνορα, ακολουθεί στο επόμενο κεφάλαιο. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε με δομημένα ερωτηματολόγια σε εννέα διασυνοριακές περιοχές της Ευρώπης, στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος EXLINEA. Μέρος της παρούσας έρευνας είχε αντικείμενο τη νέα γεωγραφία των αντιλήψεων. Τα συμπεράσματα του άρθρου και οι προτάσεις πολιτικής παρουσιάζονται στο τελευταίο μέρος. 2 Σερβία-Μαυροβούνιο, Π.Γ.Δ.Μ., Αλβανία και Βοσνία-Ερζεγοβίνη 3 Ελβετία, Νορβηγία, Ισλανδία και Λιχτενστάιν 4 Αφορά στις χώρες της Β. Αφρικής και Μ. Ανατολής (Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία, Λιβύη, Αίγυπτος, Ισραήλ, Παλαιστινιακή Αρχή, Ιορδανία, Λίβανος, Συρία) 5 Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία 6 Ουκρανία, Λευκορωσία, Μολδαβία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

5 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 5 2. Στάσεις και Αντιλήψεις στα Σύνορα: Μια Βιβλιογραφική Επισκόπηση Είναι γενικά αποδεκτό ότι μία συνοριακή γραμμή που χωρίζει δύο κράτη στο φυσικό χώρο, επιδρά σημαντικά στο επίπεδο και στον τύπο της αλληλεπίδρασης που έχουν μεταξύ τους. Τα σύνορα όμως στη σφαίρα των αντιλήψεων των ανθρώπων των δύο αυτών χωρών, δεν είναι απλά κάποιες γραμμές χαραγμένες στο χάρτη ή στο έδαφος, αλλά κάτι πολύ πιο σύνθετο και δυναμικό. Το ενδιαφέρον ερώτημα που προκύπτει στη συζήτηση αυτή είναι, ποιος είναι ο βαθμός συσχέτισης του φυσικού χάρτη με το χάρτη των αντιλήψεων αναφορικά με τα σύνορα. Η αποτύπωση ενός «χάρτη αντιλήψεων» στα σύνορα δύο χωρών που να ερμηνεύει στάσεις και εικόνες, είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διεργασία, που προϋποθέτει την ανάλυση πλήθους παραμέτρων σε σχέση με το χώρο (Maier, 1995; Hirtle and Heidorn, 1993; Longuet-Higgins, 1987). Το ζήτημα γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο, όταν τα σύνορα χωρίζουν μεγάλες χωρικές ενότητες όπως είναι η ΕΕ-25 με τις γειτονικές της χώρες. Σ αυτές τις περιπτώσεις, η ομαδοποίηση χαρακτηριστικών που διαμορφώνουν ενιαίες αντιλήψεις όπως η θρησκεία, η γλώσσα, οι ιστορικοί και πολιτισμικοί δεσμοί οδηγεί σε νοητικές ιεραρχίες στο χώρο (Freundschuh, 1991). Είναι προφανές ότι η «νοητική» αυτή χωρική ιεραρχία δεν ταυτίζεται πάντα με τη «φυσική» χωρική ιεραρχία. Ο Hoogvelt (1997) διαχωρίζει τον κόσμο στον «πραγματικό» κόσμο, όπως γίνεται αντιληπτός στη διάσταση του χώρου και στο «φαινομενικό» κόσμο, όπου οι άνθρωποι βρίσκονται σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους, ανεξάρτητα με τη γεωγραφική θέση στην οποία βρίσκονται. Ειδικότερα οι διεθνείς οικονομικές συναλλαγές υποστηρίζει, αφορούν στη συντριπτική τους πλειοψηφία κινήσεις κεφαλαίων που δεν έχουν άμεση σχέση με το εμπόριο και την παραγωγή και δεν υπόκεινται σε χωρικούς περιορισμούς στις μετακινήσεις. Στην «απόσυσχέτιση» χώρου και αντιλήψεων σε σχέση με τα σύνορα, επιδρούν παράγοντες όπως οι τεχνολογικές εξελίξεις στην πληροφορική στις επικοινωνίες και στις μεταφορές, τα παγκοσμιοποιημένα καταναλωτικά πρότυπα καθώς και η δράση των διεθνικών επιχειρήσεων (Ohmae, 1990; Amin, 1997; Giddens, 1999; O Brien, 1992). Ταυτόχρονα η τάση αναθεώρησης του παραδοσιακού ρόλου του κράτους που ταυτίζεται συνήθως με το κράτος-έθνος, και οι επικαλύψεις της εθνικής κυριαρχίας από υπερκείμενους διεθνείς οργανισμούς όπως είναι η Ε.Ε., το ΝΑΤΟ, ο ΟΗΕ κ.α. θέτουν τη συζήτηση για τα σύνορα σε νέα βάση (Stokke, 1997; Ohmae, 1995). Οι παραπάνω διεργασίες επιδρούν στη σημασία και το ρόλο όχι μόνο των φυσικών συνόρων per se, αλλά και του τρόπου με τον οποίο τα συγκεκριμένα σύνορα γίνονται αντιληπτά. Η συνοριακή γραμμή τόσο στη φυσική όσο και στη νοητή της διάσταση συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της ταυτότητας του «εμείς» έναντι των «άλλων». Μάλιστα θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί, ότι η συνοριακή διαχωριστική γραμμή προσδιορίζει Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

6 6 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος σε μεγάλο βαθμό του ποιοι είναι «εντός» και ποιοι «εκτός». Με άλλα λόγια η ταυτότητα του «εμείς» προϋποθέτει την ύπαρξη του «άλλων». Για παράδειγμα, στην Ευρώπη, τα σύνορα Ανατολής-Δύσης για μισό σχεδόν αιώνα δεν αποτελούσαν μόνο μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ δύο διαφορετικών πολιτικοοικονομικών συστημάτων, αλλά και ένα μέσο προσδιορισμού της ταυτότητας των «μεν» έναντι των «δε». Στο πλαίσιο αυτό, οι άνθρωποι ανατράφηκαν λόγω έλλειψης ενημέρωσης για την απέναντι πλευρά των συνόρων, με στερεότυπα, νόρμες και αντιλήψεις, που εδράζονταν στην ανωτερότητα του συστήματος έναντι του «άλλου». Όταν όμως τα φυσικά σύνορα γίνονται διαπερατά, αυξάνεται όχι μόνο η κινητικότητα των ανθρώπων και των υλικών αγαθών, αλλά και η κινητικότητα των άϋλων αγαθών όπως η πληροφορία, οι ιδέες, τα πρότυπα, επιδρώντας στο χάρτη των αντιλήψεων για τους «απέναντι». Οι Maier and Rosenmayr (2000) εξέτασαν μέσα από εμπειρική έρευνα στην Αυστρία και στη Σλοβακία, το βαθμό στον οποίο ο περιορισμός των ταξιδιών και των μετακινήσεων στην ανατολική Ευρώπη επέδρασε στη διαμόρφωση των αντιλήψεων. Τα αποτελέσματα κατέδειξαν μια σοβαρή συσχέτιση μεταξύ της κινητικότητας των ανθρώπων και των αντιλήψεων. Ο Rupnik (1994), σημειώνει ότι «τα σύνορα είναι ο χρόνος αποτυπωμένος στο χώρο». Πολλά κείμενα πολιτικής γεωγραφίας συνήθως, αναφέρουν ότι η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια ιστορία πολέμων που είχαν ως βασικό στόχο την αλλαγή συνόρων (Kolossov, 2005). Οι αναφορές αυτές αντανακλούν στην αποδοχή της άποψης από ένα μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας, ότι ο ρόλος της ιστορίας στη διαμόρφωση των εικόνων για τα σύνορα είναι καθοριστικός. Συχνά εντοπίζονται ιστορικοί παραλληλισμοί με αναφορές στο παρελθόν προκειμένου να ερμηνευθεί το σήμερα. Η Ευρώπη για παράδειγμα σε σχέση με τους «άλλους», έχει συσχετισθεί με παλαιότερες αυτοκρατορίες όπως της Μεσοποταμίας (Waever, 1997), της Αυστρο-Ουγγαρίας (Farago, 1995) ή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Brague, 1993; Mourier, 1993). Πρόσφατη έρευνα πεδίου στις χώρες της ΕΕ-25 με αντικείμενο τις στάσεις και τις αντιλήψεις για την ΕΕ σε σχέση με τους «άλλους», καταλήγει στο ενδιαφέρον συμπέρασμα της συσχέτισης της αντίληψης του «εμείς» σήμερα, σε σχέση με τη συμμετοχή σε υπερεθνικά σχήματα στο παρελθόν. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι οι χώρες που ανήκαν σε μεγαλύτερες οντότητες όπως η Ρωμαϊκή ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η Αυτοκρατορία των Αψβούργων και του Ναπολέοντα, έχουν ισχυρότερα «ευρωπαϊκά» αισθήματα (OPTEM S.A.R.L., 2001). Η επίδραση των αντιλήψεων σε σχέση με την ιστορία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όταν τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα σε σχέση με τα σύνορα, τυγχάνουν διαφορετικής «ανάγνωσης» από τις δύο πλευρές των συνόρων. Για παράδειγμα η αναγκαστική αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου από τα σύνορα Τσεχίας-Γερμανίας, ερμηνεύθηκε από του Τσέχους ως «μεταφορά», από τους ανατολικογερμανούς ως «επανεγκατάσταση» και από τους δυτικογερμανούς ως «απέλαση» (Holly, 2002). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

7 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 7 Ένας άλλος παράγοντας που συμμετέχει στη διαμόρφωση της ταυτότητας του «εμείς» και συναντάται στη βιβλιογραφία, είναι η θρησκεία. Έρευνες στο εσωτερικό της ΕΕ, έδειξαν ότι χώρες με Καθολικές ή Ορθόδοξες ρίζες τοποθετούνται πιο «ευρωπαϊκά» σε σχέση με τους Προτεστάντες, δείχνοντας ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επηρεάζουν τις αντιλήψεις σε σχέση με τους «άλλους» στα σύνορα (OPTEM S.A.R.L., 2001). Ο Hantington (1997) στο γνωστό του έργο «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών», προσδίδει στο θρησκευτικό παράγοντα τεράστια σημασία στη διαμόρφωση των εξωτερικών συνόρων. Πρόσφατα επίσης γεγονότα, όπως ο πόλεμος στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το τρομοκρατικό χτύπημα της 11 ης Σεπτεμβρίου, αλλά και η συζήτηση που προκάλεσε τελευταία η υποψηφιότητα της Τουρκίας σε σχέση με τη θρησκευτική της ταυτότητα, υπογράμμισαν τον σημαντικό και πολλές φορές αντιφατικό ρόλο της θρησκείας στη διαμόρφωση εικόνων και αντιλήψεων για τους «άλλους», επιφέροντας αντίστοιχες αντιφάσεις στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Επίδραση στις στάσεις έναντι του «άλλου» πίσω από τα σύνορα, φαίνεται ότι ασκεί και η παράμετρος της κοινής ή διαφορετικής γλώσσας. Οι Meinhof et. al (2003) υποστηρίζουν, ότι όχι μόνο η γλώσσα per se, αλλά ακόμη και η προφορά της ίδιας της γλώσσας, παίζει σημαντικό συμβολικό ρόλο στο να χωρίζει ή να ενώνει τους ανθρώπους. Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκη και σύνθετη όταν οι διαφορετικές γλώσσες συνδυάζονται με την ύπαρξη μειονοτήτων κατά μήκος των συνόρων. Στην περίπτωση αυτή, η ίδια η γλώσσα συχνά συσχετίζεται με τον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας Οι αντιλήψεις στο τοπικό επίπεδο της συνοριακής περιφέρειας δεν είναι ανεξάρτητες με τις συνολικές αντιλήψεις της χώρας για την απέναντι πλευρά. Για παράδειγμα, οι εικόνες μεταξύ δύο γειτονικών πόλεων που βρίσκονται σε διαφορετικές χώρες, δεν μένουν ανεπηρέαστες από τη συνολικές αντιλήψεις που έχουν διαμορφωθεί σε επίπεδο χωρών (Tversky, 1993; Galasinska et. al., 2002). To γεγονός αυτό καταδεικνύει μια αλληλεπίδραση μεταξύ της μακρο-πολιτικής και της ταυτότητας της τοπικής κοινωνίας. Είναι ενδεικτικό ότι οι Meinhof et. al (2003), διαπίστωσαν εμπειρικά, ότι στα πρώην σύνορα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας οι αντιλήψεις είχαν σημαντικές διαφορές. Όταν όμως η συζήτηση μεταφέρονταν στο Ευρωπαϊκό επίπεδο, τότε όλοι αισθάνονταν Γερμανοί. Οι κατακλυσμιαίες αλλαγές στον πολιτικό και οικονομικό χάρτη της Ευρώπης μετά το 1989, έφεραν στο προσκήνιο γεωγραφικές ενότητες, που λίγο πιο πριν δε θα μπορούσαν να «σταθούν» ως αυτοτελείς οντότητες. Στον ψυχροπολεμικό διαχωρισμό για παράδειγμα Ανατολής Δύσης, η Κεντρική Ευρώπη στο επίπεδο της ταυτότητας δεν είχε σαφή χαρακτηριστικά, ενώ σήμερα θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει το αντίθετο (Dittmer, 2003). Αντίστοιχες γεωγραφικές ενότητες σήμερα που εμφανίζουν μια διακριτή εικόνα, μπορεί να επισημάνει κανείς για τις χώρες της Βαλτικής, του Καυκάσου, των Δυτικών Βαλκανίων κ.α. Η επισήμανση αυτή πολλές φορές στηρίζεται στα Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

8 8 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος οικονομικά χαρακτηριστικά, που λειτουργούν διαχωριστικά όχι μόνο στενά στη σφαίρα της οικονομίας, αλλά και στη σφαίρα των αντιλήψεων (Meinhof et. a, 2003). Ενώ για παράδειγμα από την πλευρά της ΕΕ επικρατούν για τα σύνορα οι αντιλήψεις του τύπου: «ασφάλεια», «φίλτρο», «έλεγχος», «επενδυτική ευκαιρία», «πρόληψη κινδύνων», από την απέναντι πλευρά επικρατούν οι εικόνες: «τείχος», «φρούριο», «αποκλεισμός» (Houtum, 2002; Kratke, 1999) Μέσα στο παραπάνω περίγραμμα, τα νέα εξωτερικά σύνορα της διευρυμένης ΕΕ αν και είναι ακριβώς προσδιορισμένα στο γεωγραφικό χάρτη, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ταυτίζονται και με το «χάρτη των αντιλήψεων» των ανθρώπων. Κατά συνέπεια, η χάραξη των νέων εξωτερικών συνόρων της ΕΕ συνοδεύεται από πλήθος αντιφατικών αντιλήψεων που επηρεάζονται και διαμορφώνονται συχνά από αλληλοσυγκρουόμενους παράγοντες. 3. Εμπειρική Έρευνα στα Εξωτερικά Σύνορα της ΕΕ Η ανάλυση που ακολουθεί, βασίζεται σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε εννέα διασυνοριακές περιοχές στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ όπως εμφανίζονται στο Χάρτη 1, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Προγράμματος EXLINEA 7. Η παρούσα έρευνα αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για τη μελέτη της εξέλιξης, των προβλημάτων, των πολιτικών, των πρακτικών και των αντιλήψεων που επικρατούν στα παλιά και στα νέα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μέρος της μελέτης αφορούσε έρευνα πεδίου με δομημένα ερωτηματολόγια, που πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα Μάιος Δεκέμβριος Συνολικά συγκεντρώθηκαν 937 ερωτηματολόγια με κλειστές ερωτήσεις (Likert scale), με ένα εύρος των απαντήσεων από το 1 έως το 7. Στο ερευνητικό δείγμα συμμετείχαν εκπρόσωποι τόσο του δημόσιου, όσο και του ιδιωτικού τομέα και πιο συγκεκριμένα τοπικές και περιφερειακές αρχές, αναπτυξιακές εταιρείες, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιμελητήρια, επιλεγμένες επιχειρήσεις, δημοσιογράφοι και ΜΚΟ. Στον Πίνακα 1, παρουσιάζονται αναλυτικότερα οι εννέα διασυνοριακές ζώνες, οι χώρες που συμπεριλήφθηκαν, τα ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν και οι υπεύθυνοι φορείς για την πραγματοποίηση της έρευνας. 7 To Πρόγραμμα EXLINEA: Lines of Exclusion as Arenas of Cooperation: Reconfiguring the External Boundaries of Europe Policies, Practices, Perceptions, χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από το 5 ο Πλαίσιο Δράσης για την Έρευνα και την Τεχνολογική Ανάπτυξη. Στο ερευνητικό πρόγραμμα συμμετέχουν: το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου (Γερμανία) ως συντονιστής, το Κέντρο Ανάπτυξης Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το Διασυνοριακό Κέντρο Peipsi (Εσθονία), το Κέντρο Συνοριακών Ερευνών στο Nijmegen (Ολλανδία), το Ινστιτούτο Karelian του Πανεπιστημίου Joensuu (Φινλανδία), το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Tartu (Εσθονία), το Κέντρο Περιφερειακών Μελετών της Ακαδημίας Επιστημών της Ουγγαρίας, και το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Περιφερειακής και Τοπικής Ανάπτυξης της Βαρσοβίας (Πολωνία). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

9 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 9 Πίνακας 1. Γενικές Πληροφορίες του Ερευνητικού Δείγματος α/α ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1 ΕΛΛΑΔΑ (49)-ΑΛΒΑΝΙΑ (49) 98 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 2 ΕΛΛΑΔΑ (83) Π.Γ.Δ.Μ. (41) 124 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 3 ΕΛΛΑΔΑ (60) ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ (118) 178 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 4 ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ (39) ΡΩΣΙΑ (42) 81 Πανεπιστήμιο Joensuu 5 ΕΣΘΟΝΙΑ (70) ΡΩΣΙΑ (78) 148 Πανεπιστήμιο Tartu 6 ΠΟΛΩΝΙΑ (29) ΟΥΚΡΑΝΙΑ (26) 55 Πανεπιστήμιο Warsaw 7 ΡΟΥΜΑΝΙΑ (75) ΜΟΛΔΑΒΙΑ (73) 148 Πανεπιστήμιο Tartu 8 ΟΥΓΓΑΡΙΑ (24) ΡΟΥΜΑΝΙΑ (6) 30 Πανεπιστήμιο Debrecen 9 ΟΥΓΓΑΡΙΑ (11) ΟΥΚΡΑΝΙΑ (29) 40 Πανεπιστήμιο Debrecen ΣΥΝΟΛΟ 937 Τα ζητήματα που εξετάζονται μέσα από την εμπειρική έρευνα αφορούν στις αντιλήψεις για: α) Το ρόλο των «αρχικών συνθηκών» στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση, β) Τις εικόνες και στάσεις για τον «άλλον» πίσω από τα σύνορα και γ) Τις επιπτώσεις σε περίπτωση μεγαλύτερης διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας που ακολουθεί, βασίζεται στην παρακάτω μεθοδολογία: Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

10 10 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος Πρώτον, εξετάζουμε τα χαρακτηριστικά των αντιλήψεων με βάση την κλίμακα θεσμικής ενσωμάτωσης των χωρών του δείγματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 2. Πιο συγκεκριμένα, κατηγοριοποιούμε τις αντιλήψεις στο επίπεδο της ΕΕ-15, των Νέων Κρατών Μελών (ΝΚΜ), των Υποψηφίων Χωρών προς Ένταξη (ΥΠΧ), των Χωρών στα Δυτικά Βαλκάνια (ΔΒΛ), των Εξωτερικών Χωρών (ΕΞΧ) και της Ρωσίας 8 (ΡΩΣ). Πίνακας 2: Βαθμός θεσμικής ενσωμάτωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κλίμακα Θεσμικής Ενσωμάτωσης ΕΕ-15 ΝΚΜ ΔΒΛ ΥΠΧ ΡΩΣ ΕΞΧ Ελλάδα Ουγγαρία Αλβανία Βουλγαρία Ρωσσία Ουκρανία Φινλανδία Πολωνία Π.Γ.Δ.Μ. Ρουμανία Μολδαβία Εσθονία Ένταξη στην Ε.Ε. πριν το 2004! Μέλος της Ε.Ε. μετά το 2004!! Καθορισμός Ημερομηνίας Ένταξης!!! Καθεστώς Δυνητικά Υποψήφιας Χώρας!!!! Καθορισμός Ειδικής Εταιρικής Σχέσης!!!!! Σχέση στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας!!!!!! Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Δεύτερον, επιχειρούμε να εντοπίσουμε την επίδραση του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης στη διαμόρφωση των αντιλήψεων, συσχετίζοντας τις εικόνες στις χώρες της ΕΕ-15 με αυτές στις χώρες με οικονομίες σε μετάβαση. Τρίτον, διερευνούμε τις συσχετίσεις των αντιλήψεων για τις αρχικές συνθήκες και των εικόνων για τους άλλους, με το βαθμό που η διασυνοριακή αλληλεπίδραση γίνεται αντιληπτή θετικά ή αρνητικά. 3.1 Ο ρόλος των «αρχικών συνθηκών» στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση Καταρχάς διευκρινίζεται ότι ο όρος «αρχικές συνθήκες» αναφέρεται στις διαμορφωμένες και προϋπάρχουσες ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες στα σύνορα. Μέσα από αυτή την οπτική τα σύνορα δε γίνονται αντιληπτά μόνο ως στατικές γραμμές αλλά ως ένα σύνολο πρακτικών και αντιλήψεων που επηρεάζουν την αλληλεπίδραση στα σύνορα (Paasi, 1999). Παράγοντες όπως η ιστορία, η θρησκεία η γλώσσα κ.α. (όπως έχει προαναφερθεί στο κεφάλαιο 2), αποτελούν σημαντικές μεταβλητές στη διαμόρφωση αντιλήψεων και εικόνων στα σύνορα. Στον Πίνακα 4, εμφανίζονται εννέα ερωτήματα «αρχικών συνθηκών» και ο βαθμός στον οποίο 8 Επιλέξαμε να εξετάσουμε τη Ρωσία ξεχωριστά, προκειμένου να διαπιστώσουμε εάν το ιδιαίτερο γεωπολιτικό βάρος της συγκεκριμένης χώρας συμβαδίζει με ανάλογα ιδιαίτερες αντιλήψεις ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

11 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 11 αποτελούν πρόβλημα ή πλεονέκτημα στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση. Εξετάζουμε έξι διαφορετικά ζεύγη χωρών και συγκεκριμένα: α) Τις χώρες ΕΕ-15 με Υποψήφιες προς ένταξη χώρες (ΕΕ-ΥΠΧ), β) τα Νέα Κράτη Μέλη με Υποψήφιες προς ένταξη χώρες (ΝΚΜ-ΥΠΧ), γ) τη Ρωσία με τις χώρες της ΕΕ-15 (ΡΩΣ-ΕΕ) δ) τη Ρωσία με τα Νέα Κράτη Μέλη (ΡΩΣ-ΝΚΜ), ε) τις χώρες Δυτικών Βαλκανίων με τις χώρες ΕΕ-15 (ΔΒΛ-ΕΕ) και στ) τις εξωτερικές χώρες με τα Νέα Κράτη Μέλη (ΕΞΧ-ΝΚΜ). Οι τιμές που εμφανίζονται στον Πίνακα 4, δείχνουν τον μέσο όρο των παρατηρήσεων έχοντας ένα εύρος τιμών από το 1 έως το 7 (Likert Scale). Διευκρινίζεται ότι η ακραία τιμή 1, υποδηλώνει ότι οι αρχικές συνθήκες γίνονται αντιληπτές ως σοβαρό πρόβλημα διασυνοριακής αλληλεπίδρασης ενώ η τιμή 7 δείχνει σημαντικό πλεονέκτημα διασυνοριακής αλληλεπίδρασης αντίστοιχα. Πίνακας 3 : Αρχικές Συνθήκες α/α Περιγραφή Ερωτήματος ΥΠΧ ΕΕ ΝΚΜ ΥΠΧ ΡΩΣ ΕΕ ΡΩΣ ΝΚΜ ΔΒΛ ΕΕ ΕΞΧ ΝΚΜ 1 Ιστορικά γεγονότα μεταξύ των δύο χωρών 4,8 3,7 3,0 3,5 4,5 4,0 3,9 3,7 4,7 4,1 4,9 3,7 2 Διαφορά πολιτισμών 5,2 3,9 3,8 4,3 4,7 3,4 4,5 4,4 4,9 4,5 4,6 3,9 3 Διαφορά θρησκειών 5,2 4,1 4,3 4,7 4,7 4,7 4,4 4,7 5,0 4,4 4,6 4,1 4 Ύπαρξη εθνικής μειονότητας στην άλλη πλευρά των συνόρων 4,7 4,0 5,5 5,0 5,0 4,4 5,4 4,8 4,7 4,5 5,0 5,2 5 Ύπαρξη εθνικής μειονότητας στην εδώ πλευρά των συνόρων 5,0 4,1 5,7 5,8 5,4 4,7 5,8 4,6 4,7 4,4 5,2 4,6 6 Γλωσσικές διαφορές 4,8 3,8 3,3 4,2 3,6 3,0 4,1 4,4 4,3 4,2 4,4 3,8 7 Πρόσφατες σχέσεις μεταξύ των κυβερνήσεων 5,0 4,2 4,7 5,5 5,4 5,1 4,1 3,0 5,2 4,5 4,8 4,8 8 9 Πρόσφατες σχέσεις μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών 5,2 4,4 5,2 5,8 5,5 4,9 4,8 4,1 5,2 4,5 5,0 4,9 Πολιτικές διαφορές μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών στις δύο πλευρές 5,0 4,0 3,9 4,7 5,0 3,1 4,0 3,8 4,9 3,7 4,3 3,9 1 = Σοβαρό Πρόβλημα 7 = Σημαντικό Πλεονέκτημα Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Από τις τιμές που εμφανίζονται στον Πίνακα 3, μπορούμε να προβούμε στις εξής παρατηρήσεις: Πρώτον, στη σχέση ΥΠΧ-ΕΕ οι τιμές στις ΥΠΧ κινούνται συστηματικά σε υψηλότερα επίπεδα από την ΕΕ και πάνω από το μέσο όρο, γεγονός που δείχνει θετική στάση έναντι των «αρχικών συνθηκών» από τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες. Δεύτερον, στη σχέση ΝΚΜ-ΥΠΧ, διαπιστώνουμε ότι οι ΥΠΧ είναι αυτές και πάλι που αντιμετωπίζουν τις «αρχικές συνθήκες» περισσότερο ως πλεονέκτημα, σε σχέση με τα ΝΚΜ. Εξαίρεση αποτελούν τα ιστορικά γεγονότα μεταξύ των δύο πλευρών, που φαίνεται να φέρνουν στην επιφάνεια αρνητικούς συνειρμούς. Τρίτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΕΕ οι υψηλότερες τιμές εντοπίζονται στη ρωσική πλευρά που αντιλαμβάνεται τις υπάρχουσες Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

12 12 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος «αρχικές συνθήκες» ως πλεονέκτημα με εξαίρεση τις γλωσσικές διαφορές. Τέταρτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΝΚΜ η ρωσική πλευρά εμφανίζει μεν υψηλότερες τιμές, ωστόσο οι θετικές αντιλήψεις εδώ είναι πιο περιορισμένες συγκριτικά με τη σχέση ΡΩΣ-ΕΕ. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των ιστορικών γεγονότων που δείχνει να επιβαρύνει αρκετά τις εικόνες μεταξύ των δύο πλευρών. Πέμπτον, στη σχέση ΔΒΛ-ΕΕ, διαπιστώνουμε ότι οι πρώτες αντιμετωπίζουν σε όλα τα ερωτήματα τις «αρχικές συνθήκες» ως μεγαλύτερο πλεονέκτημα σε σχέση με την ΕΕ-15. Έκτον, στη σχέση ΕΞΧ-ΝΚΜ, παρατηρούμε τις συστηματικά υψηλότερες τιμές από την πλευρά των ΕΞΧ εκτός του ερωτήματος για ύπαρξη εθνικής μειονότητας στην άλλη πλευρά των συνόρων. Τα παραπάνω αποτελέσματα φανερώνουν ότι όσο η γειτονική χώρα είναι θεσμικά πιο απομακρυσμένη από την ΕΕ-15 τόσο περισσότερο οι «αρχικές συνθήκες» γίνονται αντιληπτές ως πλεονέκτημα. Διαπιστώνουμε με άλλα λόγια ότι ο χάρτης των αντιλήψεων στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις «αρχικές συνθήκες», συμβαδίζει σε μεγάλο βαθμό με το χάρτη της θεσμικής εγγύτητας με την ΕΕ- 15. Γράφημα 1 : Αρχικές Συνθήκες μεταξύ ΕΕ-15 και Χωρών Μετάβασης ΧΜΤ ΕΕ Στο Γράφημα 1, εξετάζουμε τη συσχέτιση των αντιλήψεων για τις «αρχικές συνθήκες» με το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης. Για να το πετύχουμε αυτό, συγκρίνουμε τις χώρες ΕΕ-15 (ΕΕ) με τις χώρες με οικονομίες σε μετάβαση (ΧΜΤ), θεωρώντας ότι το ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

13 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 13 επίπεδο ευημερίας των τελευταίων είναι χαμηλότερο, λόγω του οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού που βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Οι αριθμοί από το 1 έως το 9 που εμφανίζονται στον οριζόντιο άξονα, αντιστοιχούν στα εννέα ερωτήματα περί «αρχικών συνθηκών», με τη σειρά που εμφανίζονται στον Πίνακα 3. Οι αριθμοί 1 έως 7 του κάθετου άξονα δείχνουν το εύρος τιμών των παρατηρήσεων, σύμφωνα με την κλίμακα που προαναφέρθηκε στον Πίνακα 3, ενώ η τιμή 4 υποδηλώνει τη μέση τιμή. Από τις τιμές του Γραφήματος 1, είναι εμφανές ότι οι αντιλήψεις των ΧΜΤ κινούνται σε υψηλότερα επίπεδα και πάνω από τη μέση τιμή σε όλα τα ερωτήματα που αφορούν στις «αρχικές συνθήκες». Το τελευταίο εύρημα μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι χώρες μετάβασης στην προσπάθειά τους να ενσωματωθούν στον οικονομικό πυρήνα της Ευρώπης, υποτιμούν και/ή παρακάμπτουν ουσιαστικά, διαφορές που υπάρχουν στις αρχικές συνθήκες δύο γειτονικών χωρών. 3.2 Εικόνες για τους «άλλους» Στην ενότητα αυτή επιχειρούμε να εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά των αντιλήψεων που συνθέτουν το προφίλ του «απέναντι» στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα αποτελέσματα της έρευνας αναλύονται με την ίδια μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στο κεφάλαιο 3.1. Στον Πίνακα 4, εμφανίζεται η μέση τιμή των παρατηρήσεων σε έντεκα (11) ερωτήματα συνολικά, που αφορούν στις εικόνες για τους «άλλους». Τα αποτελέσματα κινούνται σ ένα εύρος τιμών από το 1 έως το 7. Το 1 υποδηλώνει ότι η εικόνα που αναφέρεται στο κάθε ερώτημα δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην πραγματικότητα, ενώ το 7 δείχνει ανταπόκριση στο μέγιστο βαθμό. Στηριζόμενοι στα στοιχεία του Πίνακα 4, μπορούμε να προβούμε στις εξής διαπιστώσεις: Πρώτον, στη σχέση ΥΠΧ-ΕΕ φαίνεται ότι οι αντιλήψεις των κατοίκων των ΥΠΧ κοντά στα σύνορα να είναι περισσότερο θετικές για τους «απέναντι». Το ίδιο ωστόσο δε μπορούμε να το ισχυριστούμε και για την άλλη πλευρά, όπου οι σχετικές τιμές στις περισσότερες περιπτώσεις, εμφανίζονται λίγο κάτω από το μέσο όρο. Δεύτερον, στη σχέση ΝΚΜ-ΥΠΧ οι θετικές εικόνες εντοπίζονται πιο συχνά στους κατοίκους των ΝΚΜ, πλην των ερωτήσεων που αφορούν στην παραγωγικότητα, στον πλούτο και στο βαθμό πειθαρχίας. Τρίτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΕΕ οι στάσεις της ρωσικής πλευράς εμφανίζονται στις περισσότερες περιπτώσεις πιο θετικές από την ΕΕ. Ωστόσο τα αποτελέσματα στα ερωτήματα 7 (ανοικτό μυαλό) και 9 (σαν εμάς) χαράσσουν μια έντονη διαχωριστική γραμμή στο χάρτη των αντιλήψεων μεταξύ Ρωσίας και ΕΕ. Στο μεν πρώτο ερώτημα οι Ρώσοι θεωρούν τους γείτονές τους σχετικά «κλειστά μυαλά», ενώ δε συμβαίνει το ίδιο από την πλευρά της ΕΕ. Στο ερώτημα 9 (σαν εμάς), ο χάρτης των αντιλήψεων ταυτίζεται με το φυσικό χάρτη, καθώς και οι δύο πλευρές θεωρούν τον εαυτό τους διαφορετικούς από τον «απέναντι». Τέταρτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΝΚΜ, η Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

14 14 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος τελευταία διαχωριστική γραμμή δείχνει να διευρύνεται περαιτέρω, καθώς οι Ρώσοι εκτιμούν ότι τα αισθήματα που τρέφουν τα ΝΚΜ για αυτούς, είναι μάλλον αρνητικά, χωρίς όμως να ισχύει το αντίστροφο. Πέμπτον, στη σχέση ΕΕ-ΔΒΛ οι εικόνες των χωρών ΔΒΛ για τους κατοίκους της ΕΕ εμφανίζονται συστηματικά θετικές σε όλα τα ερωτήματα, ενώ το ίδιο δε μπορούμε να το ισχυριστούμε για την άλλη πλευρά. Έκτον, στη σχέση ΕΞΧ-ΝΚΜ οι θετικές εικόνες για το προφίλ του «άλλου» εντοπίζονται κυρίως στην πλευρά των ΕΞΧ, ενώ χαρακτηριστική είναι η «ομοιογένεια» στα ζητήματα της ταυτότητας (ερώτημα 9) και της αμοιβαιότητας των αισθημάτων (ερώτημα 10). Πίνακας 4 : Εικόνες για τους άλλους α/α Περιγραφή Ερωτήματος ΥΠΧ ΕΕ ΝΚΜ ΥΠΧ ΡΩΣ ΕΕ ΡΩΣ ΝΚΜ ΕΕ ΔΒΛ ΕΞΧ ΝΚΜ 1 Εργατικοί (ο πληθυσμός κατά μέσο όρο) 4,3 3,9 5,5 4,5 5,8 3,7 5,3 4,3 4,0 5,1 4,5 4,8 2 Παραγωγικός 4,4 3,9 4,3 5,5 5,8 3,5 5,3 4,2 4,0 5,0 5,1 4,1 3 Ειλικρινής 4,4 3,9 5,3 5,0 5,1 3,4 4,9 4,1 3,8 4,4 4,7 3,8 4 Φιλικός 4,8 4,2 5,5 4,5 5,4 5,5 3,9 4,1 3,8 4,8 5,0 4,5 5 Ειρηνικός 5,1 4,2 5,5 5,0 5,7 4,2 4,5 4,3 3,8 5,0 5,2 4,6 6 Πλούσιος 4,7 3,1 2,8 4,5 4,2 3,1 4,8 4,2 3,4 5,2 4,3 2,3 7 Ανοικτό μυαλό 4,6 3,9 5,1 5,0 3,1 4,6 3,1 4,0 3,7 4,8 4,2 3,9 8 Πειθαρχημένος 4,5 4,0 4,4 4,8 5,5 3,3 5,4 4,3 3,8 4,8 4,6 3,4 9 Σαν εμάς 4,6 3,9 5,4 4,5 3,3 3,3 3,3 4,3 3,7 4,4 4,6 4,7 10 Αυτοί έχουν καλά αισθήματα για εμάς 4,6 4,1 4,4 4,0 4,4 4,2 3,5 4,3 3,8 4,0 4,5 4,3 11 Αυτοί έχουν «ευρωπαϊκή» κουλτούρα 4,6 3,8 5,0 5,0 5,7 4,6 4,5 4,5 3,7 4,6 5,0 3,8 1 = Καθόλου 7 = Ναι στο μέγιστο βαθμό Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Εάν θεωρήσουμε ότι τα ερωτήματα 1,2,6 και 8 αφορούν εικόνες που σχετίζονται με την οικονομία, τα ερωτήματα 3,4,5, και 10 με τα αισθήματα για τον «άλλον» και τα ερωτήματα 7,9 και 11 με την ταυτότητα του «απέναντι», τότε μπορούμε να σχολιάσουμε τα εξής: Στα ερωτήματα που αφορούν στο οικονομικό προφίλ του «άλλου», διαπιστώνουμε μια θετική συσχέτιση της εικόνας για τον «απέναντι» με το βαθμό θεσμικής ενσωμάτωσης του «απέναντι» στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αντίθετα δεν εντοπίζουμε παρόμοια συστηματική σχέση στα ερωτήματα που αφορούν τα αισθήματα για τον «άλλον». Το τοπίο γίνεται ακόμη πιο ασαφές στα ερωτήματα που αφορούν στις εικόνες για την ταυτότητα του «απέναντι». Χαρακτηριστικές στο σημείο αυτό, είναι οι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

15 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 15 στάσεις που διαμορφώνονται στα εξωτερικά σύνορα με τη Ρωσία, όπου η εικόνα για την ταυτότητα του «άλλου» παρουσιάζει πλήθος αντιφάσεων. Γράφημα 2: Εικόνες για τους άλλους μεταξύ ΕΕ-15 & Χωρών Μετάβασης XMT EE Στο Γράφημα 2, εξετάζουμε τις αντιλήψεις για το προφίλ του «άλλου» πίσω από τα σύνορα, συγκρίνοντας τις εικόνες που έχουν οι κάτοικοι της ΕΕ-15, για τους γείτονές τους που κατοικούν σε χώρες με οικονομία σε μετάβαση. Οι τιμές του οριζόντιου άξονα αντιστοιχούν στα ερωτήματα που αφορούν στις εικόνες για τους άλλους, όπως εμφανίζονται στον Πίνακα 4. Ο κάθετος άξονας υποδηλώνει το εύρος τιμών των παρατηρήσεων σύμφωνα με την κλίμακα του Πίνακα 4, έχοντας ως μέση τιμή το 4. Από τα αποτελέσματα του Γραφήματος 2, διαπιστώνουμε ότι η πλευρά της ΕΕ-15 εμφανίζει συστηματικά χαμηλότερες τιμές σε σχέση με τις μεταβατικές οικονομίες. Θεωρώντας ότι οι διαφορές αυτές συσχετίζονται με τις διαφορές στο βαθμό οικονομικής ευημερίας των δύο ομάδων χωρών, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης επηρεάζει τις εικόνες για τους άλλους. Με άλλα λόγια όσο πιο πλούσια είναι η γειτονική χώρα τόσο πιο θετικές είναι οι αντιλήψεις που διαμορφώνονται στην απέναντι πλευρά. Κατά συνέπεια, οι χώρες μετάβασης εμφανίζουν συστηματικά πιο θετικές εικόνες σε σχέση με τις εικόνες στην πλευρά της ΕΕ-15. Ένα άλλο σημαντικό εύρημα είναι η συσχέτιση του βαθμού οικονομικής ανάπτυξης με τις αντιλήψεις για το πόσο ειρηνικός είναι ο κάτοικος της γειτονικής χώρας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα ερωτήματα 5 (ειρηνικός) και 6 (πλούσιος) οι εικόνες για τον «άλλον» σημειώνουν ακραίες τιμές. Αυτό Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

16 16 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος σημαίνει ότι ο βαθμός που αντιλαμβάνεται κάποιος το γείτονά του ως ειρηνικό, επηρεάζεται αντίστροφα από το βαθμό του πλούτου του. 3.3 Επιπτώσεις από μεγαλύτερη διασυνοριακή αλληλεπίδραση Η μείωση των συνοριακών φραγμών και πολύ περισσότερο η ολοκλήρωση, επιφέρει χωρίς αμφιβολία εντατικοποίηση στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση. Ποια είναι όμως η στάση των κατοίκων κοντά στα σύνορα σ ένα τέτοιο ενδεχόμενο; Σε ποιο βαθμό η θέση αυτή επηρεάζεται από το βαθμό ολοκλήρωσης της γειτονικής χώρας με την ΕΕ-15; Στον Πίνακα 4, εμφανίζονται οι αντιλήψεις για το ενδεχόμενο μεγαλύτερης διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Η ακραία τιμή 1 σημαίνει ολοκληρωτικά αρνητικές επιπτώσεις στην τοπική οικονομία και στην κοινωνία, ενώ η τιμή 7 υποδηλώνει θετικές επιπτώσεις. Πίνακας 5 : Επιπτώσεις από μεγαλύτερη διασυνοριακή αλληλεπίδραση α/α Περιγραφή Ερωτήματος ΥΠΧ ΕΕ ΝΚΜ ΥΠΧ ΡΩΣ ΕΕ ΡΩΣ ΝΚΜ ΕΕ ΔΒΛ ΕΞΧ ΝΚΜ 1 Εντελώς ανοικτά σύνορα με την ΕΕ-25 5,8 5,0 6,3 6,0 5,4 3,3 5,0 4,7 4,7 5,4 6,0 4,9 2 Επενδύσεις τοπικών επιχειρήσεων στην άλλη πλευρά των συνόρων 5,7 4,9 6,0 6,2 5,5 5,2 4,9 4,6 4,8 5,2 5,1 5,6 3 Επενδύσεις επιχειρήσεων από την άλλη πλευρά των συνόρων στην τοπική οικονομία 5,5 5,1 6,0 5,8 6,1 4,8 5,2 4,8 4,4 5,2 5,6 5,0 4 Μετανάστες από την άλλη πλευρά των συνόρων που εργάζονται στην τοπική οικονομία 4,6 4,9 5,0 5,2 4,9 5,1 4,0 3,8 4,3 5,0 4,3 4,2 5 Μετανάστες από την εδώ πλευρά που εργάζονται στην άλλη πλευρά των συνόρων 5,4 4,8 5,4 5,7 5,8 5,5 4,1 4,5 4,4 5,3 5,1 4,7 6 Τοπικές εξαγωγές στην άλλη πλευρά των συνόρων 5,6 5,1 6,3 5,8 6,1 5,8 5,1 5,8 4,8 5,4 4,8 5,7 7 Τοπικές εισαγωγές από την άλλη πλευρά των συνόρων 5,1 4,6 5,6 5,3 5,5 5,5 4,8 4,9 4,3 5,1 4,9 5,0 8 Μικτοί γάμοι με μετανάστες 5,1 4,8 5,6 4,7 5,6 4,9 4,4 4,2 4,3 5,1 4,7 4,9 9 Πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις 5,9 5,0 6,7 6,3 6,6 6,0 5,4 5,4 4,7 5,3 6,1 6,0 10 Συνεργασία μεταξύ πανεπιστημίων, ερευνητικών 5,8 5,2 6,8 6,2 6,3 6,0 5,7 6,0 4,6 4,9 6,2 6,2 ινστιτούτων κ.α. 1= Ολοκληρωτικά αρνητικές επιπτώσεις 7= Πολύ θετικές επιπτώσεις Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Οι τιμές του Πίνακα 5, μας επιτρέπουν να προβούμε στις παρακάτω παρατηρήσεις: Πρώτον, στη σχέση ΥΠΧ-ΕΕ διαπιστώνουμε μια θετική αντιμετώπιση του ενδεχομένου αύξησης της αλληλεπίδρασης και από τις δύο πλευρές των συνόρων. Ωστόσο οι τιμές των ΥΠΧ κινούνται σε υψηλότερα επίπεδα, πλην της περίπτωσης του ερωτήματος 4, όπου η πλευρά της ΕΕ είναι αυτή που αντιμετωπίζει πιο ευνοϊκά τη μετακίνηση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

17 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 17 μεταναστών από την άλλη πλευρά των συνόρων που εργάζονται στην τοπική οικονομία. Δεύτερον, στη σχέση ΝΚΜ-ΥΠΧ οι αντιλήψεις στα περισσότερα ερωτήματα κινούνται κοντά στις μέγιστες τιμές, γεγονός που υποδηλώνει πολύ θετικές προσδοκίες από μια μελλοντική εντατικοποίηση της διασυνοριακής συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα. Τρίτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΕΕ η ρωσική πλευρά υποδέχεται πολύ πιο ευνοϊκά συγκριτικά με την ΕΕ, όλες τις μορφές αύξησης της αλληλεπίδρασης στα σύνορα. Αξίζει όμως να επισημάνουμε ότι στο ερώτημα 1 (εντελώς ανοικτά σύνορα με τη διευρυμένη Ευρώπη) οι κάτοικοι της ΕΕ κοντά στα σύνορα, θεωρούν μάλλον αρνητική εξέλιξη την πλήρη εξάλειψη των συνοριακών φραγμών. Τέταρτον, στη σχέση ΡΩΣ-ΝΚΜ και οι δύο πλευρές βλέπουν θετικά την αύξηση της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης, ωστόσο δεν εντοπίζουμε κάποια συστηματικότητα σε μια μόνο πλευρά. Πέμπτον, στη σχέση ΕΕ- ΔΒΛ καταγράφονται σε όλες τις περιπτώσεις θετικές προσδοκίες και στις δύο πλευρές, ωστόσο οι πιο ευνοϊκές αντιλήψεις συναντώνται στις χώρες των χωρών ΔΒΛ. Έκτον, στη σχέση ΕΞΧ-ΝΚΜ οι θετικές προσδοκίες των ΕΞΧ συγκεντρώνονται στα ερωτήματα που αφορούν στην κατάργηση των φραγμών με τη διευρυμένη Ευρώπη, την προσέλκυση επενδύσεων, την κίνηση μεταναστών και στην κοινωνική και θεσμική αλληλεπίδραση. Αντίθετα οι προσδοκίες των ΝΚΜ εστιάζονται κυρίως στις επενδυτικές και εμπορικές ροές. Από την παραπάνω ανάλυση συμπεραίνουμε ότι ο βαθμός που οι προσδοκίες από την εντατικοποίηση της διασυνοριακής συνεργασίας είναι θετικές, συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το επίπεδο θεσμικής εγγύτητας με την ΕΕ-15. Εξετάζοντας επίσης όλα τα ζεύγη χωρών του Πίνακα 1, οι μοναδικές περιπτώσεις όπου οι αντιλήψεις δεν ξεπερνούν τη μέση τιμή είναι τα ενδεχόμενα εντελώς ανοικτών συνόρων για την ΕΕ και μετακίνησης μεταναστών στην τοπική οικονομία για τα ΝΚΜ. Τα αποτελέσματα αυτά μας πληροφορούν ότι στη σφαίρα των αντιλήψεων, το εμπόριο, οι επενδύσεις, η θεσμική συνεργασία και οι κοινωνική αλληλεπίδραση στα σύνορα, τυγχάνουν πολύ ευνοϊκής αντιμετώπισης. Στο Γράφημα 3 παρουσιάζεται το πώς γίνονται αντιληπτές οι επιπτώσεις στο ενδεχόμενο μεγαλύτερης διασυνοριακής αλληλεπίδρασης με βάση το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα εμφανίζονται οι εικόνες των κατοίκων της ΕΕ-15 από τη μια και των κατοίκων των χωρών με οικονομία σε μετάβαση από την άλλη. Οι τιμές του οριζόντιου άξονα αντιστοιχούν στα ερωτήματα που εμφανίζονται στον Πίνακα 5, ενώ ο κάθετος άξονας δείχνει την κλιμάκωση στις τιμές των παρατηρήσεων σύμφωνα με τα κριτήρια του ίδιου Πίνακα. Διαπιστώνουμε ότι οι τιμές και στις δύο κατηγορίες κινούνται θετικά σε όλα τα ερωτήματα του Πίνακα 4, με τις προσδοκίες όμως των ΧΜΤ να είναι συστηματικά υψηλότερες. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι: Πρώτον, τόσο οι λιγότερο όσο και οι περισσότερο αναπτυγμένες χώρες, αντιλαμβάνονται την διασυνοριακή συνεργασία ως ένα «παιχνίδι» που έχει μόνο κερδισμένους. Δεύτερον, οι χώρες μετάβασης προσβλέπουν περισσότερο στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση δίνοντας έμφαση στη συνεργασία στα πεδία του Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

18 18 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος πολιτισμού, των θεσμών και της προσέλκυσης επενδύσεων. Η πλευρά της ΕΕ με τη σειρά της, αντιμετωπίζει περισσότερο θετικά το ενδεχόμενο μετακίνησης φθηνής εργασίας στην τοπική οικονομία και την αύξηση των εξαγωγών και των επενδύσεων στην άλλη πλευρά. 7 Γράφημα 3: Επιπτώσεις Διασυνοριακής Αλληλεπίδρασης ΧΜΤ ΕΕ 3.4 Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση. Συσχετίσεις στάσεων και αντιλήψεων Έχοντας διαμορφώσει μια εικόνα των αντιλήψεων από την προηγούμενη ανάλυση για κάθε ενότητα ξεχωριστά, επιχειρούμε στη συνέχεια, να εξετάσουμε τις συσχετίσεις των ενοτήτων μεταξύ τους. Αυτό που προσπαθούμε με άλλα λόγια, είναι να εντοπίσουμε το βαθμό που οι αρχικές συνθήκες και οι εικόνες για τους άλλους, συσχετίζονται με τον τρόπο που η διασυνοριακή αλληλεπίδραση γίνεται αντιληπτή. Αρχικά στον Πίνακα 6, διερευνούμε τη συσχέτιση του βαθμού που οι αρχικές συνθήκες γίνονται αντιληπτές ως πλεονέκτημα, με τις αντιλήψεις των επιπτώσεων από την αύξηση της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Οι μεταβλητές των αρχικών συνθηκών που εξετάζονται είναι: 1) τα ιστορικά γεγονότα μεταξύ δύο χωρών (HISTORY), 2) η διαφορά ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

19 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 19 θρησκείας (RELIGION), και 3) η διαφορά γλώσσας (LANGUAG). Οι μεταβλητές της διασυνοριακή αλληλεπίδρασης αφορούν: 1) στο ενδεχόμενο εντελώς ανοικτών συνόρων (OPENBOR), 2) στις επενδύσεις στην άλλη πλευρά των συνόρων (INVESTTH), 3) στις επενδύσεις στην εδώ πλευρά των συνόρων (INVESTHE), 4) στις εξαγωγές (EXPORTS), 5) στις εισαγωγές (IMPORTS) και 6) στην πολιτισμική αλληλεπίδραση (CULTINT). Πιο αναλυτικά, στην τρίτη στήλη του Πίνακα 6, εμφανίζεται ο αριθμός των παρατηρήσεων του δείγματος (Ν), στην τέταρτη και πέμπτη στήλη οι μέσοι όροι (mean), στην έκτη και έβδομη στήλη οι τυπικές αποκλίσεις (StDv), στην όγδοη στήλη τα αποτελέσματα συσχέτισης των μέσων όρων μέσα από t-tests (t-value) και στην τελευταία στήλη, εμφανίζεται ο βαθμός στατιστικής σημαντικότητας (p-value) των συσχετίσεων των μεταβλητών για επίπεδο σημαντικότητας α=5%. Πίνακας 6 : Αρχικές Συνθήκες & διασυνοριακή Αλληλεπίδραση (a) (b) N Mean (a) Mean (b) St.Dv. (a) St.Dv. (b) t-value p-value Ιστορία & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση HISTORY OPENBOR 901 4,15 5,25 1,61 1,67-16,356 0,000 HISTORY INVESTTH 897 4,13 5,28 1,61 1,50-16,869 0,000 HISTORY INVESTHE 903 4,13 5,28 1,62 1,47-17,216 0,000 HISTORY EXPORTS 897 4,12 5,55 1,61 1,45-20,403 0,000 HISTORY IMPORTS 894 4,12 4,95 1,61 1,52-11,932 0,000 HISTORY CULTINT 908 4,13 5,70 1,62 1,34-25,701 0,000 Θρησκεία & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση RELIGION OPENBOR 891 4,76 5,26 1,46 1,66-7,455 0,000 RELIGION INVESTTH 889 4,75 5,30 1,46 1,48-8,583 0,000 RELIGION INVESTHE 895 4,74 5,28 1,47 1,46-8,608 0,000 RELIGION EXPORTS 888 4,74 5,55 1,47 1,44-12,664 0,000 RELIGION IMPORTS 883 4,74 4,97 1,46 1,52-3,435 0,001 RELIGION CULTINT 897 4,75 5,70 1,47 1,34-16,465 0,000 Γλώσσα & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση LANGUAG OPENBOR 897 4,21 5,25 1,55 1,67-14,859 0,000 LANGUAG INVESTTH 896 4,19 5,29 1,55 1,49-16,293 0,000 LANGUAG INVESTHE 903 4,20 5,29 1,56 1,46-16,192 0,000 LANGUAG EXPORTS 895 4,19 5,55 1,55 1,44-19,825 0,000 LANGUAG IMPORTS 891 4,20 4,96 1,54 1,52-11,005 0,000 LANGUAG CULTINT 904 4,20 5,71 1,55 1,35-23,607 0,000 Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Από τα στοιχεία του Πίνακα 6, διαπιστώνεται καταρχάς ότι όλες οι συσχετίσεις των επιμέρους μεταβλητών θεωρούνται στατιστικά σημαντικές, σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας α=5%. Μάλιστα σε όλες τις περιπτώσεις εντοπίζεται αρνητική συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών των αρχικών συνθηκών και της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Αυτό με άλλα λόγια σημαίνει, ότι όσο λιγότερο οι αρχικές συνθήκες Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

20 20 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος γίνονται αντιληπτές ως πρόβλημα, τόσο περισσότερο θετικές θεωρούνται οι επιπτώσεις από τη μεγαλύτερη διασυνοριακή αλληλεπίδραση. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζοντας τη σύνδεση της ιστορίας με τη διασυνοριακή αλληλεπίδραση, διαπιστώνουμε σημαντική συσχέτιση. Στο βαθμό δηλαδή που τα γεγονότα μεταξύ δύο χωρών είναι ιστορικά επιβαρημένα, η διασυνοριακή συνεργασία δεν αντιμετωπίζεται θετικά, και το αντίστροφο. Επιπλέον, η κοινή θρησκεία αλλά και η κοινή γλώσσα φαίνεται ότι δημιουργούν ένα θετικό υπόβαθρο αντιλήψεων που ευνοεί την αύξηση της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. Πίνακας 7 : Εικόνες για τους άλλους & διασυνοριακή αλληλεπίδραση (a) (b) N Mean (a) Mean (b) St.Dv. (a) St.Dv. (b) t-value p-value Παραγωγικότητα, Εικόνες για τους άλλους & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση PRODUCT WEALTH 914 4,47 3,72 1,44 0,05 14,648 0,000 PRODUCT OPENMND 915 4,46 4,08 1,45 0,05 6,596 0,000 PRODUCT SIMILAR 910 4,47 4,16 1,44 0,05 5,089 0,000 PRODUCT FEELING 914 4,47 4,22 1,44 0,05 4,127 0,223 PRODUCT EUROPE 846 4,45 3,95 1,43 0,05 8,883 0,000 PRODUCT OPENBOR 905 4,47 5,25 1,45 0,05-12,267 0,000 Ειρηνικά συναισθήματα, Εικόνες για τους άλλους & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση PEACE WEALTH 912 4,87 3,72 1,43 0,05 18,489 0,000 PEACE OPENMND 912 4,87 4,10 1,43 0,05 15,7 0,000 PEACE SIMILAR 909 4,87 4,16 1,43 0,05 12,839 0,000 PEACE FEELING 912 4,87 4,23 1,43 0,05 13,608 0,000 PEACE EUROPE 843 4,86 3,95 1,43 0,05 15,108 0,000 PEACE OPENBOR 905 4,88 5,24 1,43 0,05-6,077 0,290 Οικονομική Ευημερία & Διασυνοριακή Αλληλεπίδραση WEALTH OPENBOR 904 3,73 5,25 1,62 1,67-22,455 0,000 WEALTH INVESTTH 901 3,71 5,28 1,62 1,50-22,547 0,000 WEALTH INVESTHE 910 3,72 5,27 1,62 1,47-24,657 0,000 WEALTH EXPORTS 902 3,72 5,54 1,63 1,44-25,638 0,000 WEALTH IMPORTS 897 3,74 4,95 1,63 1,53-18,27 0,206 WEALTH CULTINT 911 3,73 5,70 1,62 1,35-30,571 0,017 Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Στον Πίνακα 7, διερευνούμε τις συσχετίσεις των εικόνων «παραγωγικός», «ειρηνικός» και «πλούσιος» με άλλες μεταβλητές. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζουμε: α) Το βαθμό που το παραγωγικό (PRODUCT) και ειρηνικό προφίλ (PEACE) συνδέεται με την οικονομική ευημερία (WEALTH), την ευρύτητα αντίληψης (OPENMND), την κοινή ταυτότητα (SIMILAR), τα φιλικά αισθήματα (FEELING) και το ενδεχόμενο εντελώς ανοιχτών συνόρων (OPENBOR). β) Το βαθμό και που η οικονομική ευημερία συσχετίζεται με τις αντιλήψεις των επιπτώσεων από τη μεγαλύτερη διασυνοριακή αλληλεπίδραση. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

21 Η Νέα Γεωγραφία Στάσεων και Αντιλήψεων στα Εξωτερικά Σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 21 Τα αποτελέσματα που εμφανίζονται στον Πίνακα 7, φανερώνουν καταρχάς, ότι όλες οι συσχετίσεις των επιμέρους μεταβλητών θεωρούνται στατιστικά σημαντικές. Μια δεύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί είναι ότι η συσχέτιση των εικόνων για τους «άλλους» μεταξύ τους, είναι πάντα θετική, ενώ η συσχέτιση των εικόνων για τους άλλους με τη διασυνοριακή αλληλεπίδραση είναι πάντα αρνητική. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζοντας την μεταβλητή της παραγωγικότητας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όσο πιο παραγωγικός είναι ο «απέναντι», τόσο πιο πλούσιος, ανοικτό μυαλό, ίδιος με μας, φιλικός και με ευρωπαϊκή κουλτούρα μπορεί να θεωρηθεί. Ωστόσο η παραγωγικότητα συσχετίζεται αρνητικά με το ενδεχόμενο των εντελώς ανοιχτών συνόρων. Με άλλα λόγια, όσο πιο υψηλή είναι η παραγωγικότητα του απέναντι, τόσο υψηλότερη είναι η επιφυλακτικότητά του στην ολοκληρωτική κατάργηση των φραγμών στα σύνορα. Διερευνώντας τη μεταβλητή του ειρηνικού προφίλ, διαπιστώνουμε ότι ο βαθμός που ο απέναντι είναι ειρηνικός, συσχετίζεται θετικά με το βαθμό που είναι πλούσιος, ανοικτό μυαλό, σαν εμάς, έχει φιλικά αισθήματα για μας και έχει ευρωπαϊκή κουλτούρα. Η συσχέτιση ωστόσο του ειρηνικού προφίλ με το ενδεχόμενο των εντελώς ανοικτών συνόρων είναι αρνητική. Αυτό σημαίνει ότι τα ειρηνικά αισθήματα δε συμβαδίζουν οπωσδήποτε με την επιθυμία των ανοικτών συνόρων. Η τελευταία μεταβλητή αφορά στη οικονομική ευημερία και εξετάζεται η συσχέτιση του πλούτου με την διασυνοριακή αλληλεπίδραση. Το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι όσο λιγότερο πλούσιος είναι ο απέναντι τόσο περισσότερο θετικά αντιμετωπίζει την αύξηση της διασυνοριακής αλληλεπίδρασης. 4. Συμπεράσματα Προτάσεις Πολιτικής Η νέα αρχιτεκτονική που αναδύθηκε στην Ευρώπη μετά την πρόσφατη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έφερε στην επιφάνεια όχι μόνο ένα νέο γεωγραφικό χάρτη, αλλά και μια νέα γεωγραφία αντιλήψεων. Στα νέα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ειδικότερα, οι εικόνες και οι αντιλήψεις που καταγράφονται δε συμβαδίζουν τις περισσότερες φορές με τα αυστηρά όρια του νέου γεωγραφικού χάρτη της Ευρώπης. Οι αντιλήψεις αυτές φαίνεται ότι είναι απόρροια κοινωνικών, πολιτιστικών, πολιτικών και οικονομικών διεργασιών, που είναι συχνά εξαιρετικά σύνθετες και δεν περιορίζονται στις τελευταίες απόπειρες διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όλα τα παραπάνω, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κατασκευή και η ερμηνεία ενός «χάρτη αντιλήψεων» στα σύνορα δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, λόγω της εμπλοκής πλήθους όχι μόνο χωρικών αλλά και α-χωρικών παραμέτρων. Στο πλαίσιο Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2006, 12(1)

22 22 Λευτέρης Τοπάλογλου, Γιώργος Πετράκος αυτό, η αναθεώρηση του παραδοσιακού ρόλου του κράτους, οι επικαλύψεις της εθνικής κυριαρχίας από άλλους διεθνείς οργανισμούς και διεθνικές επιχειρήσεις, η τεχνολογία, τα παγκοσμιοποιημένα πρότυπα, η ιστορία, η θρησκεία, η γλώσσα, η εθνικότητα, η οικονομία, αποτελούν ορισμένες μόνο από τις ερμηνευτικές μεταβλητές. Στην εμπειρική ανάλυση που προηγήθηκε, ομαδοποιήσαμε τις χώρες του ερευνητικού δείγματος σύμφωνα με το επίπεδο θεσμικής ενσωμάτωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης. Με βάση αυτήν την ομαδοποίηση, εξετάσαμε το ρόλο των «αρχικών συνθηκών» στη διασυνοριακή αλληλεπίδραση, διερευνήσαμε τις εικόνες για τον «άλλον» και αναλύσαμε τις πιθανές επιπτώσεις από την μεγαλύτερη διασυνοριακή συνεργασία. Μέσα από την ανάλυση των αποτελεσμάτων συμπεραίνουμε τα εξής: Το επίπεδο ολοκλήρωσης της χώρας με την ΕΕ-15 και το επίπεδο ανάπτυξης, επηρεάζει σημαντικά το βαθμό που οι «αρχικές συνθήκες» θεωρούνται πλεονέκτημα ή μειονέκτημα. Η διαπίστωση αυτή φανερώνει την ισχυρή επιρροή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της οικονομίας, στις εικόνες για τον «άλλον». Οι θρησκευτικές διαφορές, οι μειονότητες από την μια ή την άλλη πλευρά των συνόρων και οι σχέσεις μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών δε γίνονται αντιληπτές ως αρνητικές «αρχικές συνθήκες» συνεργασίας στα σύνορα. Τα ευρήματα αυτά αναθεωρούν σ ένα βαθμό την αίσθηση ότι η θρησκεία ή τα μειονοτικά ζητήματα αποτελούν καθοριστικό παράγοντα διαχωρισμού. Τα ιστορικά γεγονότα, οι πολιτισμικές και γλωσσικές διαφορές, αλλά και οι πολιτικές διαφορές μεταξύ τοπικών και περιφερειακών αρχών συχνά αντιμετωπίζονται ως προβληματικές «αρχικές συνθήκες». Τα ευρήματα φανερώνουν επίσης ότι υπάρχει «χώρος» και ρόλος στην πολιτική για τη διαμόρφωση θετικών αντιλήψεων, κάτι που από μόνο του αποτελεί μια πρόκληση τόσο για τις εθνικές όσο και για τις ευρωπαϊκές πολιτικές. Διερευνώντας τις εικόνες για τον «άλλον» αναλύσαμε τα αποτελέσματα έντεκα ερωτημάτων που αφορούν στο προφίλ του «απέναντι» πίσω από τα σύνορα. Είναι ενδιαφέρον ότι όταν τα ερωτήματα σχετίζονται με το οικονομικό προφίλ του «γείτονα», οι αντιλήψεις έχουν συνάφεια με το βαθμό ολοκλήρωσης με την ΕΕ-15. Με άλλα λόγια οι κάτοικοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης αξιολογούνται ότι είναι περισσότερο εργατικοί, παραγωγικοί, πειθαρχημένοι και (πιθανά γι αυτούς τους λόγους;) πιο πλούσιοι. Το εύρημα αυτό μας δείχνει όχι μόνο το προνομιακό πεδίο αλλά και τα όρια επιρροής της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στις εικόνες και στις αντιλήψεις για τον «άλλον». Στα ερωτήματα ωστόσο που αφορούν στα αισθήματα που τρέφει η μια πλευρά για την άλλη αλλά και στο βαθμό που ο ένας θεωρεί τον «άλλον» ίδιο με τον εαυτό του, η εικόνα που εμφανίζεται δεν είναι καθόλου σαφής. Επιπλέον δεν εντοπίζεται ξεκάθαρα μια κοινότητα αξιών με την Ευρωπαϊκή Ένωση στο βαθμό που θα μπορούμε να μιλάμε για κοινή ταυτότητα. Τα παραπάνω μας υπενθυμίζουν ότι ο «χάρτης των αντιλήψεων» διαμορφώνεται μέσα από περίπλοκες διεργασίες με συχνά αλληλοσυγκρουόμενους ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης