ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΓΡΟΜΗΤΣΑΡΗ ΜΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Α.Μ.: ΑΘΗΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2007

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Α.- ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.- Συνοπτική παρουσίαση του θέµατος 2.- Ορισµός 3.- ικαιούχοι Στρατιωτικοί καθήκοντος και απαλλαγή των Γυναικών 4.- Οι Συνταγµατικές διατάξεις µε σηµείο αναφοράς τις Ένοπλες υνάµεις Β.- Ι.- ΕΙ ΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ Γ.- Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ ΙΙ.- ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥΣ ΙΙΙ.- ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ 1.- Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια στις Ένοπλες υνάµεις ( ιαταγή και Αξιοπρέπεια) 2.- Αντιρρησίες συνειδήσεως 3.- Το δικαίωµα στη ζωή και η επιβολή του δια της θανατικής ποινής (7 3 Σ, 5 2 Σ, 8 Σ.Π.Κ.) 4.- Το δικαίωµα πληροφόρησης (αρ. 5 Α 1 Σ και Σ. Κ 20 1) 5.- Το δικαίωµα αναφοράς (10 Σ και 20 1 Στρατιωτικός Κανονισµός) 6.- Το δικαίωµα συνάθροισης (αρ και Στρατιωτικός Κανονισµός 20 1) 7.- Η θρησκευτική ελευθερία. Το επιµέρους ζήτηµα της ορκωµοσίας των στρατιωτικών (αρ. 132 και Στρατιωτικός Κανονισµός 20 1) 8.- Το δικαίωµα της ελεύθερης έκφρασης γνώµης (αρ Σ, Σ.Π.Κ. και Σ.Κ. 20 1). 9.- Η προστασία του γάµου και της οικογένειας εντός των Ενόπλων υνάµεων (αρ Σ). 2

3 10.- Το δικαίωµα δικαστικής προστασίας (αρ. 8 και 20 1 Σ). IV.- ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΈΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ V.- ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ VI.- ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ VII.- ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ VIII.- ΛΗΜΜΑΤΑ ΙΧ.- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3

4 Α.- ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.- Συνοπτική παρουσίαση του θέµατος «Συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας» 1. Στ πλαίσια των Ενόπλων υνάµεων, τα Συνταγµατικά δικαιώµατα των υπηρετούντων σε αυτές, ως κατηγορία προσώπων τελούντων σε ειδική κυριαρχική σχέση µε το Κράτος, παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις από τα αντίστοιχα των λοιπών πολιτών. Η ιδιαίτερη φύση του Στρατού, δικαιολογεί τον περιορισµό συνταγµατικώς κατοχυρωµένων ατοµικών δικαιωµάτων. Η παρούσα εργασία ασχολείται µε τα συνταγµατικά δικαιώµατα στις Ένοπλες υνάµεις. Μόνιµοι στρατιωτικοί, αλλά και υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας εµπίπτουν στην έννοια των υπηρετούντων σε αυτές και θα εξεταστούν συγχρόνως, παρά τις διαφορές της νοµικής τους κατάστασης, διότι αυτό το οποίο ενδιαφέρει από συνταγµατικής άποψης είναι ο κοινός σύνδεσµος, δηλαδή, το στρατιωτικό καθήκον, το οποίο δικαιολογεί περιορισµούς των δικαιωµάτων τους. Εξάλλου, το Σύνταγµα προσπαθώντας να οριοθετήσει το πεδίο κίνησης των Ενόπλων υνάµεων µέσα στο Κράτος και τις αρµοδιότητες αυτών, καθώς ως ιδιόµορφος θεσµός ουκ ολίγες φορές, ξέφυγε από τα καθαρά στρατιωτικά καθήκοντά του, θέλοντας να διεκδικήσει και αποκτήσει πολιτειακή δύναµη, συχνά κάνει αναφορές στις διατάξεις του. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στο συνταγµατικό έρεισµα της στρατιωτικής θητείας, η οποί πρέπει να διέπεται από τις αρχές της καθολικότητας και της ισότητας, ενώ αιτιολογείται η σύµφωνη µε το πνεύµα του Συντάγµατος απαλλαγή για τις γυναίκες. Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα το ζήτηµα της θέσπισης ειδικότερων περιορισµών, πέρα των γενικών που ισχύουν για το σύνολο των πολιτών, στα πλαίσια των Ενόπλων υνάµεων, ένα τµήµα της εργασίας αφιερώνεται στην ανάπτυξη της ειδικής κυριαρχικής σχέσης, που τις συνδέει µε το κράτος, και της στρατιωτικής πειθαρχίας. Οι περιορισµοί, ωστόσο, δεν είναι απεριόριστοι 1 Βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου ΙΙΙ, Αθήνα, 2004, σ. 5. 4

5 και ανέλεγκτοι. Οι «λεγόµενοι περιορισµοί των περιορισµών», αποτελούν τα άκρα όρια οριοθέτησης των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Τέλος, το µεγαλύτερο µέρος της εργασίας, έχει αφιερωθεί στη λεπτοµερή αναφορά των συνταγµατικών δικαιωµάτων των στρατιωτικών, κάποια από τα οποία είναι επιδεκτικά πρόσθετων περιορισµών, ενώ για κάποια, δεν νοείται περαιτέρω περιορισµός, λόγω της φύσης και τους εννόµου αγαθού που προστατεύουν. 2.- ΟΡΙΣΜΟΣ Ως στρατιωτικοί, στην παρούσα εργασία, νοούνται τόσο οι στρατιωτικοί υπάλληλοι 2, όσο και οι υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας, δηλαδή οι οπλίτες. Κριτήριο, το οποίο συνδέει τις παραπάνω κατηγορίες, δεν είναι το ιδιαίτερο νοµικό καθεστώς καθεµιάς από αυτές, το οποίο διέπεται από διαφορετικές κατ αρχήν ρυθµίσεις, αλλά το κοινό καθήκον όλων των στρατιωτικών, που απορρέει από την ειδική κυριαρχική σχέση που τους συνδέει µε το Κράτος, το στρατιωτικό καθήκον 3. Οι κοινές συνέπειες του στρατιωτικού καθήκοντος, οι επιπτώσεις της ειδικής σχέσης, που συνδέει όλους τους στρατιωτικούς µε το κράτος, αλλά και η υπαγωγή των φορέων της στρατιωτικής ιδιότητας, αφ ενός στη στρατιωτική πειθαρχία και αφ ετέρου στην δικαιοδοσία των στρατιωτικών δικαστηρίων, ανεξάρτητα από την εκούσια ή αναγκαστική απόκτηση αυτής, δικαιολογούν την επιλογή να εξετασθούν από κοινού µόνιµοι αξιωµατικοί και υπόχρεοι θητείας, παρά τις ουσιώδεις διαφορές του νοµικού καθεστώτος, στο οποίο υπάγονται 4. 2 ηλαδή µόνιµοι αξιωµατικοί, υπαξιωµατικοί, ανθυπασπιστές και λοιποί. 3 «Το στρατιωτικό καθήκον ορίζεται ως το σύνολο των υποχρεώσεων που υπέχουν οι στρατιωτικοί, βάσει των νόµων, των κανονισµών και, βεβαίως των διαταγών που εκδίδονται σε εκτέλεσή τους. αποβλέποντας στο να εξασφαλίσουν την λειτουργική αποτελεσµατικότητα, την οργανωτική ετοιµότητα και, εν τέλει, το αξιόµαχο των ενόπλων δυνάµεων σε ειρήνη και πόλεµο, οι υποχρεώσεις αυτές προβλέπονται από επιτακτικούς και απαγορευτικούς κανόνες, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η αυστηρότητα των κυρώσεων που απειλούν εναντίον όσων τους παραβαίνουν. Κατά τούτο, το στρατιωτικό καθήκον είναι απαχθέστερο από το δηµοσιοϋπαλληλικό». Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η συνταγµατική θέση των Ενόπλων δυνάµεων, δικαιώµατα και υποχρεώσεις των στρατιωτικών, τ.β, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κοµοτηνή, 1992, σ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π. τ. Β, σ

6 3.- ΙΚΑΙΟΥΧΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΚΑΘΗΚΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΠΑΛΛΑΓΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Φορείς του στρατιωτικού καθήκοντος, είναι µόνο οι Έλληνες πολίτες, όλοι δε οι Έλληνες, συµπεριλαµβανοµένων και των γυναικών, οι οποίες ωστόσο απαλλάσσονται σύµφωνα µε τα εκτιθέµενα στην επόµενη παράγραφο. Οι αλλοδαποί δεν είναι, κατ αρχήν, δεκτοί ούτε σε εθελοντική κατάταξη, εκτός αν ρητώς προβλέπει νόµος το αντίγραφο. Όµως, υποχρέωση αλλοδαπών κατοίκων Ελλάδος δεν µπορεί ούτε ο νόµος να επιβάλλει 5. Το άρθρο 4 6 προβλέπει ότι κάθε Έλληνας, ο οποίος µπορεί να φέρει όπλο, συντελεί στην άµυνα της χώρας. Την στρατιωτική, δηλαδή, υποχρέωση, έχει κάθε Έλληνας, ενώ δεν είναι επιτρεπτές χαριστικές απαλλαγές, παρά µόνο αν στηρίζονται σε αντικειµενικά κριτήρια 6. Καθώς, λοιπόν, η διάταξη αυτή θεσπίζει υποχρέωση καθολική και ίση, αυτός που επιβαρύνεται υπέρµετρα ή δυσανάλογα σε σχέση µε τους άλλους πολίτες, κατ αδικαιολόγητη δυσµενή διάκριση, µπορεί να αξιώσει, π.χ. µείωση της θητείας στο προσήκον µέτρο 7. Βασικό είναι να αναφερθεί, ότι σύµφωνα µε πάγια νοµολογία του ΣτΕ 8, το Σύνταγµα δεν επιβάλει ευθέως την στρατιωτική υποχρέωση, αλλά αυτή υφίσταται εφόσον καθιερώνεται από τους σχετικούς νόµους. Εφόσον, ο νοµοθέτης καθιερώνει υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, δεσµεύεται από τα άρθρα 4 6 Σ να την διαµορφώσει πάνω στη βάση των αρχών της καθολικότητας και της ισότητας 9. Με αυτό το σκεπτικό, θα ήταν αντισυνταγµατική, η επαναφορά θεσµών του παρελθόντος, όπως η κλήρωση µεταξύ των στρατευσίµων για να επιλεγούν όσοι θα υπηρετήσουν (ίσχυσε µέχρι το 1914) 10. Επειδή, όµως στρατιωτική υποχρέωση υπέχουν µόνο οι δυνάµενοι να φέρουν όπλα και την συνδροµή της προϋποθέσεως αυτής κρίνει ο νοµοθέτης, µπορεί ο νόµος να εξαιρέσει ορισµένες οµάδες πολιτών από την στρατιωτική 5 Βλ. Π.. αγτόγλου, ό.π., τ. Β, σ Βλ. άρθρο 6 παρ. 1 στοιχ. α ν. 1763/1988. Πρβλ. ΣτΕ 2139/1975, ΤοΣ 1976, σ Βλ. Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, σ ΣτΕ 1616/1977, ΤοΣ, 1977, σ. 452, ΣτΕ 2579/1977, ΤοΣ, 1977, σ. 641, ΣτΕ 56/1981, ΤοΣ 1982, σ Βλ. Χρυσόγονος, ό.π. σ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ. Β, σ. 61 επ. και Χρυσόγονος, ό.π. σ

7 θητεία. Με βάση τη σκέψη αυτή, δικαιολογείται η εξαίρεση των γυναικών από την στρατιωτική θητεία 11. Με προσεκτικότερη εξέταση των άρθρων 4 2 και 116 1, 2 Σ, διαπιστώνεται ότι «καθιερώνεται µια µορφή ισότητας ποιοτικά διαφορετική από τη γενική αρχή της ισότητας» 12. Το άρθρο 4 2 Σ δεν προβλέπει απλώς ισότητα ενώπιον του νόµου, αλλά ισότητα δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. Και πάγια νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας, η ισότητα των φύλων έχει διπλή σηµασία, αρνητική και θετική. Αρνητικά απαγορεύει τη δηµιουργία άνισων καταστάσεων και τη διαφοροποίηση δικαιωµάτων και υποχρεώσεων των πολιτών, µε βάση το φύλο, ενώ θετικά επιβάλλει την παροχή ίσων δυνατοτήτων και στα δύο φύλα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και γενικά τη συµµετοχή στην κοινωνική ζωή. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, διαφορετική µεταχείριση των φύλων είναι θεµιτή όταν δικαιολογείται από «αποχρώντες» 13 λόγους, αναγόµενους είτε στην ανάγκη µεγαλύτερης προστασία της γυναίκας 14 ή σε καθαρά βιολογικές διαφορές, που επιβάλλουν την λήψη ιδιαίτερων µέτρων 15. Σύµφωνα µε τα παραπάνω η απαλλαγή των γυναικών από την στρατιωτική θητεία, δεν συνιστά περίπτωση καταστρατήγησης του Συντάγµατος και των αρχών της καθολικότητας και της ισότητας που έµµεσα επιβάλλει το άρθρο 4 6 Σ. Εξάλλου, ο ν. 705/1977 «περί στρατεύσεως των Ελληνίδων» εισήγαγε αφ ενός την δυνατότητα εθελούσιας κατατάξεως και αφ ετέρου την υποχρέωση στρατεύσεως των Ελληνίδων, αλλά µόνο σε καιρό πολέµου ή επιστρατεύσεως και µε ευρείες απαλλαγές 16 (π.χ. όλων των µητέρων 17 ). 11 Βλ. Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, τ.β, 2005, σ Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ Βλ. «Μάλιστα σε θέµατα της µητρότητας, του γάµου και της οικογένειας», Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ ΣτΕ 3217/1977, ΤοΣ, 1977, σ. 459, ΣτΕ 3562/1986, ΤοΣ, 1987, σ Βλ. Π.. αγτόγλου, ό.π. τ. Β, σ Βλ. άρθρο 5 1 α ν

8 4.- ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ ΜΕ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ Σε αρκετές διατάξεις του Συντάγµατος γίνεται αναφορά στις ένοπλες δυνάµεις, µε αποτέλεσµα να συνάδει κανείς ρητώς το συµπέρασµα ότι η σχέση των υπηρετούντων σε αυτές και το κράτος, είναι µια ιδιαίτερη σχέση, η οποία απαιτεί περαιτέρω ρυθµίσεις. Συνταγµατικό έρεισµα της ρύθµισης των δικαιωµάτων και των υποχρεώσεων όσων υπηρετούν στις ένοπλες δυνάµεις, αποτελεί το άρθρο 45 του Συντάγµατος, σύµφωνα µε το οποίο αρχηγός των Ενόπλων υνάµεων της Χώρας είναι ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας, ο οποίος απονέµει τους βαθµούς στους υπηρετούντες σε αυτές, ενώ τη διοίκησή τους ασκεί η Κυβέρνηση, όπως νόµος ορίζει. Με την διάταξη αυτή, το Σύνταγµα ουσιαστικά καθιερώνει την αρχή του πολιτικού ελέγχου του στρατεύµατος από τον ρυθµιστή του πολιτεύµατος 18, όργανο, το οποίο δεν µετέχει στο πολιτικό παιχνίδι, αλλά εγγυάται τους συνταγµατικούς όρους λειτουργίας του 19. Σε συνδυασµό µε το άρθρο 82Σ, το οποίο ορίζει, ότι η Κυβέρνηση καθορίζει και κατευθύνει τη γενική πολιτική της Χώρας, προκύπτει η υπαγωγή των ενόπλων δυνάµεων στους δηµοκρατικά αναδεικνυόµενους φορείς της πολιτικής εξουσίας, αποκλείοντας µε τον τρόπο αυτό κάθε δυνατότητα αυτοδιοίκησής τους 20. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η κυβέρνηση έχει τη διοίκηση των ενόπλων δυνάµεων, όριο της εξουσίας της αποτελεί η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, ενώ σύµφωνα µε την αρχή του κράτους δικαίου, υπόκεινται στην αρχή της νοµιµότητας και του κοινοβουλευτικού ελέγχου 21. Θεµέλιο της στρατιωτικής θητείας αποτελεί το άρθρο 4 6 Σ, σύµφωνα µε το οποίο κάθε Έλληνας που µπορεί να φέρει όπλα είναι υποχρεωµένος να συντελεί στην άµυνα της Πατρίδας, σύµφωνα µε τους ορισµούς των νόµων. 18 «Ρυθµιστής του πολιτεύµατος, διαιτητής της κανονικής λειτουργίας των θεσµών, φύλακας ή εγγυητής της συνταγµατικής τάξης, είναι έννοιες που εκφράζουν περίπου ταυτόσηµη τη θέση του Προέδρου της ηµοκρατίας στα πολιτειακά πράγµατα υπό καθεστώς αµιγώς ή ακόµα και µη αµιγώς κοινοβουλευτικό», βλ. Κ. Μαυριάς, Συνταγµατικό ίκαιο, 2004, σ Κ. Μαυριάς, Συνταγµατικό ίκαιο, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2004, σ Βλ. ν. 660/ Βλ. Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, τ. Ι. Η αρχή του πολιτικού ελέγχου, 1987, σ. 33 επ. 8

9 Εξάλλου, κατά το άρθρο 25 4 Σ, η στρατιωτική θητεία αποτελεί εκπλήρωση του «χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, το οποίο αποτελεί αξίωση του κράτους έναντι του συνόλου των πολιτών. Το άρθρο 4 6 Σ δεν περιορίζεται, όµως, στο ζήτηµα της στρατολογικής υποχρέωσης. Με σαφήνεια διαγράφονται τα συνταγµατικά όρια της αποστολής των ενόπλων δυνάµεων, η οποία πρέπει να εναρµονίζεται µε τον δηµοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύµατος 22, ενώ βάσει του 2 2 βασική επιδίωξη της Ελλάδας και σε διεθνές επίπεδο αποτελεί η εµπέδωση της ειρήνης, της δικαιοσύνης και η ανάπτυξη φιλικών σχέσεων µεταξύ των λαών και των κρατών. Αποστολή, λοιπόν, των ενόπλων δυνάµεων είναι κυρίως η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής ανεξαρτησίας της χώρας απέναντι σε εξωτερικούς κινδύνους και όχι τόσο η ενασχόληση µε την εξωτερική πολιτική του κράτους 23. Σχετικό µε τις ένοπλες δυνάµεις είναι και το άρθρο 22 4 Σ, το οποίο αναφέρεται στην επίταξη προσωπικών υπηρεσιών σε περίπτωση πολέµου ή επιστράτευσης ή για την αντιµετώπιση αναγκών της άµυνας της Χώρας ή επείγουσας κοινωνικής ανάγκης από θεοµηνία ή ανάγκης που µπορεί να θέσει σε κίνδυνο την δηµόσια υγεία. Περαιτέρω αναφορές του Συντάγµατος στις ένοπλες δυνάµεις γίνονται στα άρθρα 4 6 και ερµηνευτική δήλωση, 18 3, 22 4, 29 3, 56 1,3 και 4,96 4 και 5. Έµµεσα, επίσης το Σύνταγµα προβλέπει ειδικούς περιορισµούς στην άσκηση σειράς συνταγµατικών δικαιωµάτων, λόγω της ειδικής κυριαρχικής σχέσης, η οποία, όπως θα αναπτυχθεί παρακάτω, συνδέει τους στρατιωτικούς µε το Κράτος. 22 Βλ. άρθρο 1 Σ κατά το οποίο «1. Το πολίτευµα της Ελλάδος είναι Προεδρευόµενη Κοινοβουλευτική ηµοκρατία. 2. Θεµέλιο του πολιτεύµατος είναι η λαϊκή κυριαρχία. 3. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγµα». 23 Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ

10 Ι.- Β.- ΕΙ ΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ Ανάµεσα στο κράτος και τον πολίτη υπάρχει µια γενική κυριαρχική σχέση, απόρροια της κυριαρχίας του Κράτους, η οποία ως «άκρα όρια» 24, έχει τα ατοµικά δικαιώµατα του ανθρώπου και του πολίτη. Υπάρχουν, ωστόσο, πολίτες, οι οποίοι, πέρα της γενικής, τελούν και σε ειδική κυριαρχική σχέση, όπως π.χ. ο ιδιώτης που εκτίει ποινή φυλάκισης ή εργάζεται ως δηµόσιος υπάλληλος, εκπληρώνει την σχολική ή στρατιωτική του υποχρέωση. Ειδική κυριαρχική σχέση (Besonderes Gewaltverhaltnis) είναι η ειδική σχέση εξουσίασης, στην οποία βρίσκεται για ορισµένο χρονικό διάστηµα ο πολίτης, κατάσταση κατά την οποία έχει αυξηµένες υποχρεώσεις απέναντι στο Κράτος 25. Γενικός κανόνας που να ρυθµίζει ή να περιορίζει τα θεµελιώδη δικαιώµατα των τελούντων σε ειδική κυριαρχική σχέση δεν περιέχεται στο Σύνταγµα, µε εξαίρεση τους περιορισµούς ατοµικών δικαιωµάτων που προβλέπονται στα άρθρα 4 και 23 2 εδ. β Σ για τους δηµοσίους υπαλλήλους. Οι πολίτες που βρίσκονται στις κατηγορίες των προσώπων εκείνων, τα οποία τελούν σε ειδική κυριαρχική σχέση µε το Κράτος, είναι φυσικά φορείς όλων των θεµελιωδών δικαιωµάτων, οι αρµοδιότητές τους, όµως, και η προσωπική νοµική τους κατάσταση, το λεγόµενο status τους, ρυθµίζονται από ειδικούς νόµους. Γίνεται δεκτό, ότι λόγω της ειδικής λειτουργικής (εξουσιαστικής/κυριαρχικής) σχέσης τους, η πλήρης χρήση ορισµένων δικαιωµάτων είναι δυνατόν να δηµιουργεί προβλήµατα ή να είναι ασυµβίβαστη µε το λειτούργηµα ή τη νοµική τους κατάσταση. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι αυτός που εκτίει ποινή φυλάκισης, ο οποίος δεν µπορεί να επικαλεσθεί πλήρως το άρθρο 5 1 Σ, για ελεύθερη συµµετοχή στην οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας, ή το άρθρο 5 4 Σ, για ελεύθερη µετακίνηση ή εγκατάσταση 26. Οι ειδικές κυριαρχικές σχέσεις διακρίνονται σε τρία είδη: α) τις εκούσιες, όπως η δηµοσιοϋπαλληλική ή η σπουδαστική, β) τις υποχρεωτικές, όπως 24 Βλ. Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, τ. Α, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σ Βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, γενικό µέρος, τόµος Γ, ηµίτοµος Ι, σ Βλ. Τσάτσος., Συνταγµατικά ικαιώµατα, θεµελιώδη δικαιώµατα Ι, γενικό µέρος, τ. Γ 1988, σ

11 συµβαίνει στην περίπτωση της εκπλήρωσης της στρατιωτικής θητείας ή της σχολικής υποχρέωσης και γ) τις αναγκαστικές, όπως στην περίπτωση της έκτισης ποινής στερητικής της ελευθερίας. Βασικό είναι ότι όλες οι παραπάνω κατηγορίες ειδικών κυριαρχικών σχέσεων, βασίζονται στο Σύνταγµα και το νόµο και θεµελιώνονται µε µονοµερή κρατική πράξη, και ειδικότερα µε διοικητική πράξη ή δικαστική απόφαση 27. Περαιτέρω, η διάκριση Κράτους και κοινωνίας οδηγεί στην αποδυνάµωση των περιορισµών των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Το λειτούργηµα και η νοµική κατάσταση των τελούντων σε ειδική κυριαρχική σχέση πρέπει να λαµβάνονται υπόψη µόνο στις συγκεκριµένες περιπτώσεις που η χρήση του θεµελιώδους δικαιώµατος µαταιώνει τη δυνατότητά τους να λειτουργήσουν ως φορείς του θεσµού στον οποίο υπάγονται 28. εν µπορούν, δηλαδή, να συναχθούν πρόσθετοι περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων στα πλαίσια µιας τέτοιας σχέσης, χωρίς αυτοί να δικαιολογούνται από τη φύση και τους σκοπούς της κάθε σχέσης 29. Το Σύνταγµα, προβλέπει ιδιαίτερους περιορισµούς ορισµένων δικαιωµάτων σε αυτές τις κατηγορίες προσώπων, όπως το άρθρο 29 3 Σ, σχετικά µε την δυνατότητα ενεργού δράσης ή εκδήλωσης υπέρ πολιτικού κόµµατος στους υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάµεις. Πέρα των ρητά προβλεποµένων στο Σύνταγµα περιορισµών, ο κοινός νοµοθέτης µπορεί να θεσπίζει περαιτέρω περιορισµούς, οι οποίοι, όµως, συνάγονται αναγκαία από την φύση της σχέσης 30. Πρέπει, ωστόσο, να τονισθεί ότι ο νοµοθέτης δεν µπορεί να ιδρύει τέτοιες σχέσεις και να θέτει απεριόριστα περιορισµούς των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Πρέπει οι σχέσεις να θεµελιώνονται άµεσα ή έµµεσα στο όλο συνταγµατικό σύστηµα, να ανήκουν στη δοµή της συνταγµατικής τάξης και να εξυπηρετούν συνταγµατικούς σκοπούς 31. Όσον αφορά, ειδικότερα, τους στρατιωτικούς, πρόκειται για µία από τις κατηγορίες πολιτών που υπόκεινται σε ειδική κυριαρχική σχέση µε το Κράτος, εκούσια στην περίπτωση των µόνιµων στρατιωτικών. Όπως αναφέρθηκε 27 Βλ. Π. Σ. αγτόγλου, ό.π., τ. Α, σ Βλ. Τσάτσος., Συνταγµατικά ικαιώµατα, θεµελιώδη δικαιώµατα Ι, γενικό µέρος, τ. Γ 1988, σ Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ Βλ. Ράικος Α., Συνταγµατικό ίκαιο, τ. Β, β έκδοση, Αθήνα, 2002, σ Βλ. Κασιµάτης Γ., Συνταγµατικό ίκαιο ΙΙ, Οι λειτουργίες του Κράτους (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), τ. Α, 1980, σ

12 παραπάνω, το Σύνταγµα προβλέπει ρητώς τον περιορισµό του δικαιώµατος εκδήλωσης υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος για τους υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάµεις, ενώ η φύση, ο σκοπός αλλά και η στρατιωτική πειθαρχία επιβάλλουν, πέρα των γενικών, ειδικότερους περιορισµούς για τους στρατιωτικούς, όπως αναπτύσσεται παρακάτω 32. Γ.- Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ Έννοια κεντρική για την µελέτη των συνταγµατικών δικαιωµάτων των στρατιωτικών αποτελεί η στρατιωτική πειθαρχία, ο σεβασµός της οποίας οδηγεί αρκετές φορές σε περιορισµό των δικαιωµάτων. Ο δεσµός στρατιωτικών και Κράτους υπήρξε ανέκαθεν το πεδίο, όπου το φαινόµενο παρουσιάσθηκε µε την µεγαλύτερη ένταση. Σύµφωνα µε την στερεότυπη ορολογία, την οποία χρησιµοποιούν οι στρατιωτικοί κανονισµοί 33, ως «βασική στρατιωτική αρετή» και «πρωταρχική δύναµη», η στρατιωτική πειθαρχία ορίζεται κατ αρχήν ως υπακοή. Το άρθρο 10 1 ΣΚ 20 1 ορίζει την πειθαρχία ως εξής: «Κάθε κατώτερος οφείλει να υπακούει στους ανώτερούς του και να εκτελεί χωρίς αντιλογία τις διαταγές τους που αφορούν την εφαρµογή των στρατιωτικών νόµων, των κανονισµών και των διαταγών της υπηρεσίας. Η υπακοή αυτή λέγεται πειθαρχία» 34. ε δηµιουργεί, ωστόσο κάθε διαταγή υποχρέωση υπακοής. Υποχρέωση υπακοής δηµιουργεί κατ αρχήν µόνο η νόµιµη διαταγή. Το αντίθετο δεν θα αναιρούσε απλώς την αρχή της νοµιµότητας, αλλά θα επέφερε σοβαρό πλήγµα στην αρχή του κράτους δικαίου. Αν, λοιπόν, νόµιµη διαταγή είναι εκείνη που εκδίδεται κατά τις εκάστοτε προβλεπόµενες τυπικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις, τότε δεν δηµιουργεί υποχρέωση υπακοής και, εποµένως δεν θίγεται η αρχή της στρατιωτικής πειθαρχίας στις εξής περιπτώσεις: α) διαταγή που εκδίδεται από αναρµόδιο όργανο 35, β) διαταγή 32 Βλ. τµήµα V παρούσας εργασίας, σ. 13 επ. 33 Βλ. άρθρο 2 4 ΣΚ 20 1 (π.δ. 130/1984). 34 «Η έµφαση αυτή στην υποχρέωση υπακοής κοινή στους στρατιωτικούς κανονισµούς όλων των χωρών είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την στρατιωτική πειθαρχία από την δηµοσιοϋπαλληλική και της προσδίδει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της: η υπακοή πρέπει να είναι άµεση και πλήρης. Η δε ανυπακοή δεν συνιστά απλώς πειθαρχικό παράπτωµα αλλά, υπό ορισµένες προϋποθέσεις, και αξιόποινη πράξη», βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π. τ. Β, σ «Αρµόδιος για την έκδοση διαταγών είναι εν πρώτοις ο ανώτερος (11 5 ΣΚ20-1), δηλαδή ο διοικητής (10 7 και 11 5 ΣΚ20-1), στην δικαιοδοσία του οπίου εµπίπτει ο υφιστάµενος. 12

13 που δεν αφορά την εκτέλεση στρατιωτικής υπηρεσίας 36, γ) διαταγή για διάπραξη αξιόποινης πράξης και τέλος 37, δ) διαταγή για παράβαση του συντάγµατος 38. Εννοιολογικά, όλες οι παραπάνω περιπτώσεις ανήκουν στην κατηγορία των «πρόδηλα παράνοµων διαταγών» του άρθρου 71 του υπαλληλικού κώδικα. Με όσα γίνονται δεκτά, κατά το δίκαιο των δηµοσίων υπαλλήλων, θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η µη εκτέλεση διαταγής µε τέτοιο περιεχόµενο από κατώτερο, δεν συνιστά πειθαρχικό πάτωµα, ούτε αξιόποινη πράξη 39. ΙΙ.- ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥΣ Οι περιορισµοί των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων δεν είναι ανέλεγκτοι και απεριόριστοι. Οι γενικές αρχές, οι οποίες απορρέουν από το κείµενο του Συντάγµατος και έχουν υποστεί επεξεργασία από τη θεωρία και τη νοµολογία, καθορίζουν τα όρια των περιορισµών 40. Ο νοµικός, εποµένως, καλείται να αξιολογήσει την συνταγµατικότητα των περιορισµών µε βάσει τις καθιερωµένες γενικές ερµηνευτικές αρχές 41. Εξαίρεση προβλέπεται µόνον για την τήρηση των γενικών κανόνων πειθαρχίας (10 7 ΣΚ20-1)» βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ. Β, σ «Κατά συνέπεια, διαταγή για την εκτέλεση εργασιών όλως ασχέτων προς την στρατιωτική υπηρεσία (πρβλ. και άρθρο 110 ΣτρΠΚ) ή δι ίδιον ή αλλότριον όφελος, όπως π.χ. ιδιωτικές εξυπηρετήσεις κ.λ.π. ή που δεν εµπίπτουν στην δικαιοδοσία στρατιωτικών οργάνων, δεν δηµιουργούν υποχρέωση υπακοής» βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ.β, σ και επίσης ΣτρΑθ 692/1986 (βούλευµα), ΝοΒ 1988, σ «Για το µείζον αυτό ζήτηµα, που παραπέµπει στην προβληµατική του ποινικού δικαίου για την δεσµευτικότητα της παράνοµης διαταγής, ο ισχύων κανονισµός παρέχει δύο έµµεσες πλην σαφείς ενδείξεις: κατά πρώτο λόγο, εφ όσον η διαταγή την οποία οφείλει να εκτελέσει ο κατώτερος πρέπει απαραιτήτως να αφορά την εφαρµογή των (στρατιωτικών) νόµων, των κανονισµών και των διαταγών της υπηρεσίας, είναι µάλλον προφανές ότι διαταγή, η εκτέλεση της οποίας συνεπάγεται παραβίαση των νόµων δεν δεσµεύει. Από την άλλη µεριά, εφ όσον, όπως επίσης ορίζεται, ο διοικητής δεν µπορεί να διατάζει κατώτερο να κάνει πράξεις που η εκτέλεσή τους θα είχε συνέπεια την ποινική ευθύνη του, είναι εξίσου προφανές ότι το αντίθετο, δηλαδή διαταγή για διάπραξη αξιόποινης πράξης ή που εκτέλεσή της θα συνεπαγόταν αναγκαστικά διάπραξη αξιόποινης πράξης, επίσης δεν δεσµεύει», βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ.β, σ «Στρατιωτικός στον οποίο δίνεται διαταγή που αποβλέπει φανερά στην κατάλυση του συντάγµατος, έχει καθήκον να µην εκτελέσει και να αναφέρει αµέσως και χωρίς καθυστέρηση σε προϊστάµενο του διατάξαντος, διαφορετικά θα έχει ακέραια την ευθύνη της εκτελέσεως ή αποσιωπήσεως µιας τέτοιας διαταγής» άρθρο ΣΚ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ.β, σ Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., σ

14 Η αρχή του απρόσβλητου 42 του πυρήνα των θιγοµένων δικαιωµάτων, είναι συνέπεια της αυξηµένης τυπικής ισχύος του Συντάγµατος έναντι των νόµων 43. Οι περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων οφείλουν να µη θίγουν, δηλαδή, την ουσία ή τον πυρήνα τους 44. Συνέπεια της αρχής αυτής, είναι η θεώρηση, κατά κανόνα, ως αντισυνταγµατικής της νοµοθετικής καθιέρωσης προηγούµενης άδειας για άσκηση ατοµικού δικαιώµατος. Το Συµβούλιο της Επικρατείας έχει κρίνει, σε σχέση µε την ελευθερία της έκφρασης των στρατιωτικών υπαλλήλων, ότι «περιορισµοί δεν δύνανται να θεσπιστούν, εφ όσον δι αυτών αναιρείται, εις την ουσίαν, το ατοµικόν δικαίωµα και η αναγνωριζοµένη, γενικώς, έκτασις της εφαρµογής του. Τοιούτον δε περιορισµόν συνιστά και η θέσπισης διατάξεως δια της οποίας εξαρτάται η άσκησις του δικαιώµατος εκ προηγουµένης αδείας της προϊσταµένης ή άλλης αρχής». Κατά συνέπεια, θεωρήθηκαν αντισυνταγµατικές διατάξεις του Κανονισµού Πειθαρχίας της Ελληνικής Αεροπορίας (άρθρα 7 1 και 9 π.δ. 178/1977), που ανήγαγαν σε πειθαρχικό τις δηµόσιες δηλώσεις και δηµοσιεύσεις στον τύπο, χωρίς προηγούµενη άδεια 45. Εξαίρεση από την προστασία της εν λόγω αρχής των συνταγµατικών δικαιωµάτων, γίνεται δεκτή στην περίπτωση που ο ίδιος ο συνταγµατικός νοµοθέτης αποβλέπει στη διατήρηση θεσµών ή διατάξεων του κοινού δικαίου που προσβάλλουν τον πυρήνα συγκεκριµένου δικαιώµατος, όπως στην περίπτωση της θανατικής ποινής. Η αρχή της αναλογικότητας 46, επιτάσσει οι περιορισµοί να ανταποκρίνονται προς τον σκοπό για τον οποίο έχουν τεθεί και να µην 42 «Για το ακριβές περιεχόµενο της αρχής εκδηλώνονται πάντως αρκετές διαφωνίες στην ίδια τη χώρα προέλευσής της. Ένα πρώτο ζήτηµα είναι αν υπάρχει ένας a priori δεδοµένος, απόλυτος πυρήνας καθενός συνταγµατικού δικαιώµατος, που να µην επιτρέπει µα θίγει σε καµιά περίπτωση, ή µήπως πρόκειται για σχετική έννοια και το περιεχόµενό της µπορεί να προσδιορισθεί µόνον ενόψει της κρινόµενης κάθε φορά περίπτωσης, µέσω της σύγκρισης της βαρύτητας των συγκρουόµενων συµφερόντων ή αξιών» βλ. Χρυσόγονος, ό.π. σ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., σ ΑΠ 794/1976, ΤοΣ, 1977, σ. 173, ΑΠ 1241/1976, ΤοΣ, 1976, σ. 176, ΣτΕ 2930/1989, ΤοΣ, 1989 σ ΣτΕ 1802/1986, ΤοΣ, 1987, σ «Η αρχή αυτή προκύπτει, κατά την ορθότερη άποψη, από την ίδια την ουσία των ατοµικών δικαιωµάτων, αφού η αξίωση σεβασµού της ελευθερίας που κατοχυρώνουν αυτά έναντι του κράτους εµπεριέχει εννοιολογικά την απαγόρευση ακατάλληλων και υπέρµετρων, µη αναγκαίων περιορισµών». Βλ. Χρυσόγονος, ό.π., σ

15 υπερβαίνουν το αναγκαίο κάθε φορά µέτρο 47. Ο περιορισµός, ο οποίος είναι κατ αρχήν σύµφωνος µε το Σύνταγµα, πρέπει να δικαιολογείται σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση από το δηµόσιο συµφέρον και να τελεί σε εύλογη σχέση αναγκαιότητας προς την ειδική κυριαρχική σχέση 48. Εφ όσον κριτήριο της συνταγµατικότητας των περιορισµών είναι κατ αρχήν οι υποχρεώσεις των στρατιωτικών, το πρόσφορο αλλά και το αναγκαίο των µέτρων που επιβάλλονται κάθε φορά πρέπει να εκτιµάται ενόψει των αναγκών της συγκεκριµένης στρατιωτικής υπηρεσίας, για την ικανοποίηση των οποίων προβλέπονται οι συγκεκριµένες υποχρεώσεις 49. Έτσι, π.χ. το θεµιτό ή µη της επιβολής ενός πειθαρχικού µέτρου στερητικού της ελευθερίας δεν θα κριθεί µε µόνο γνώµονα τη διατήρηση της στρατιωτικής πειθαρχίας, αλλά µε συνεκτίµηση του συγκεκριµένου παραπτώµατος και των συνθηκών υπό τις οποίες τελέσθηκε 50. Τέλος, η αρχή της ισότητας, επιτάσσει τη θέσπιση γενικών και απρόσωπων κανόνων και απαγορεύει τις αυθαίρετες διακρίσεις και την διαφορετική αντιµετώπιση παρόµοιων καταστάσεων διά και ενώπιον του νόµου 51, ενώ η νοµολογία των δικαστηρίων µας, συχνά αναφέρει ότι οι περιορισµοί των δικαιωµάτων οφείλουν να «δικαιολογούνται εξ αποχρώντων λόγων γενικωτέρου δηµοσίου ή κοινωνικού συµφέροντος» 52. ΙΙΙ.- ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ 1.- Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΥΝΑΜΕΙΣ ( ΙΑΤΑΓΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ) Αρ. 2 1 Σ. Ι.- Εάν η επίκληση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και, κυρίως, της ανθρώπινης αξίας, συνιστά στο Συνταγµατικό ίκαιο ένα είδος µέτρου προστασίας των εννόµων αγαθών και της ελευθερίας των πολιτών, στο Στράτευµα, όπου η έννοια της ιεραρχικής διαταγής είναι σχεδόν απόλυτη, 47 ΣτΕ 2112/1984, ΤοΣ, 1985, σ. 63, όπου «οι εκ µέρους του νοµοθέτου και της διοικήσεως επιβαλλόµενοι περιορισµοί εις την άσκησιν των ατοµικών δικαιωµάτων να είναι µόνον οι αναγκαίοι και µα συνάπτονται προς τον υπό του νόµου επιδιωκόµενον σκοπόν». 48 Βλ. Π.. αγτόγλου, ό.π., τ. Α, σ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., τ. Β, σ ΣτΕ (Τµ.Γ ) 4024/ Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, ό.π., σ ΣτΕ 2112/1984, ΤοΣ, 1985, σ

16 συνιστά ζήτηµα αναγόµενο στα βιολογικά αντανακλαστικά του πολιτισµένου ανθρώπου. Όταν λέµε διαταγή, εννοούµε την έκφραση βουλήσεως ενός προϊσταµένου στρατιωτικού στους υφισταµένους του, για άσκηση υπηρεσίας στο πλαίσιο ενός συγκεκριµένου πεδίου σχηµατισµού της κρατικής θέλησης. Η γνησιότητα όµως της κρατικής θέλησης, παραποιείται βάναυσα όταν µε τρόπο πλάγιο και, συνήθως, προσχεδιασµένο και µε το πρόσχηµα της υπηρεσίας, χρησιµοποιείται ο υφιστάµενος στρατιωτικός ως µέσο για να εξυπηρετηθούν σκοπιµότητες ή να εξυπηρετηθούν µικρολογικές και ιδιοτελείς πρακτικές εκτόνωσης του διατάσσοντος. ΙΙ.- Η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως µερικότερη εκδήλωση της αρχής της αξίας του ανθρώπου, είναι έννοια αξιολογική και κατά συνέπεια ελαστική και ασαφής. Ως έννοια, αναφέρεται περισσότερο στην κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης φύσης και όχι στη σωµατική ή στην πνευµατική, µπορεί δε, να προσδιοριστεί από την στενώτερη έννοια της τιµής. εν εµπεριέχει µια «µυθική» υπέρτατη αξία, ούτε ευαγγελίζεται έναν παράδεισο ανθρωπιστικής έννοµης τάξης. Απηχεί, όµως, την ιστορική ανάγκη της εποχής για δηµιουργία µιας κοινωνίας, στην οποία τα άτοµα θα παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην διαµόρφωση και στην εξέλιξη των θεσµικών µεταβολών, έτσι ώστε ο άνθρωπος (το άτοµο), να αποτελεί αξία καθεαυτή. Η υπόδειξη του άρ. 2 παρ. 1Σ, θα λέγαµε ότι ιστορικά κατοχυρώνει τον άνθρωπο, και δικαιϊκά τον εξοπλίζει απέναντι στην εξουσιαστική δραστηριότητα, ακόµη και όταν αυτή ασκείται εντός των πλαισίων ειδικών κυριαρχικών σχέσεων, όπως στις Ένοπλες υνάµεις. Η λειτουργική ιδιαιτερότητα του Στρατεύµατος, χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία του Κράτους ως οργανωµένης εξουσίας, η οποία αξιώνει υπακοή των υφισταµένων στους προϊσταµένους τους, εντός του αυστηρώς ιεραρχικά δοµηµένου πλαισίου της στρατιωτικής υπηρεσίας. Η προσβολή του έννοµου αγαθού της στρατιωτικής υπηρεσίας που συνεπάγεται η άρνηση του στρατιωτικού να υπακούσει, αντιµετωπίζεται µε την ποινική τυποποίησης της ανυπακοής στο αρ. 53 Σ.Π.Κ. Ξεκινώντας από την λεκτική διατύπωση της έννοιας της ανυπακοής ως αξιόποινης συµπεριφοράς («Στρατιωτικός που λαµβάνει διαταγή από τον αρχηγό του να εκτελέσει οποιαδήποτε υπηρεσία και αρνείται να υπακούσει ή παραλείπει την εκτέλεσή της, τιµωρείται..»), µοιραία φθάνουµε στο πρόβληµα της δεσµευτικότητας της διαταγής. 16

17 Συνήθως, γίνεται λόγος για την τυπική και την ουσιαστική δεσµευτικότητα της διαταγής. Η τυπική νοµιµότητα, συνδέεται µε τον τύπο και την διαδικασία έκδοσης της διαταγής και εξειδικεύεται στην ύπαρξη αρµοδιότητας τόσο του διατάσσοντος προϊσταµένου, όσο και του υφισταµένου που την εκτελεί. Ουσιαστικά, η διαταγή είναι νόµιµη, όταν το περιεχόµενό της δεν προσβάλλει κάποιο έννοµο αγαθό 53. Οι προσπάθειες οριοθέτησης της δεσµευτικότητας µιας παράνοµης διαταγής, αποτέλεσαν αντικείµενο δύο θεωρητικών κατευθύνσεων µε διαφορετικό δογµατικό περίγραµµα. Αφενός, διατυπώθηκαν θεωρίες µε βάση τις οποίες επιχειρείται να δικαιολογηθεί η ύπαρξη των παράνοµων µεν πλην όµως δεσµευτικών διαταγών (π.χ. θεωρία της τυφλής υπακοής), αφετέρου δε, η δεσµευτικότητα της παράνοµης διαταγής, αντιµετωπίζεται ως πρόβληµα σύγκρουσης καθηκόντων. Οι διακρίσεις αυτές συνήθως επαναλαµβάνονται µε το ίδιο σχήµα και τη γνωστή έκβαση. Έτσι, ενώ αναγνωρίζεται µια περιοχή µη συµµόρφωσης σε παράνοµες διαταγές (π.χ. προδήλως εγκληµατική διαταγή), συχνά κυριαρχεί η αντίληψη ότι ο στρατιωτικός δεσµεύεται στην εκτέλεση της παράνοµης διαταγής του προϊσταµένου, εφόσον δεν µπορεί να «υπεισέλθει» (αρ. 21 Σ.Π.Κ.) στην ουσία της διαταγής. Μ αυτό βέβαια, δεν µπορεί να υποδηλώνεται ότι η δεσµευτικότητα της διαταγής, ως υπεύθυνος άνθρωπος, οφείλει να έχει επίγνωση του ρόλο που καλείται να παίξει δεχόµενος µια διαταγή, κυρίως µάλιστα όταν πρόκειται να προσβάλλει έννοµα αγαθά τρίτων. Ο υφιστάµενος επίσης, δεν µπορεί να θεωρείται «µέσον» για την ευθεία προσβολή εννόµων αγαθών µε την κάλυψη των ανωτέρων ή την εκµετάλλευση της διαταγής. Για αυτόν τον λόγο, εφαρµόζεται το προστατευτικό πλαίσιο του αρ. 21 Π.Κ., η οποία θεµελιώνει προσωπικό λόγο άρσης του αδίκου µιας αξιόποινης πράξης που τελεί ο διατασσόµενος όταν η ενέργειά του αποτελεί άσκηση υπηρεσίας ενώ παράλληλα η διατασσόµενη αξιόποινη πράξη, δεν αναιρεί τον υπηρεσιακό χαρακτήρα της διαταγής 54. Αυτά όµως, τονίζουν την µία µόνο όψη του ζητήµατος, διότι εδώ προβάλλει ένα ερώτηµα που κινείται σε έναν ακάλυπτο, ενδιάµεσο χώρο. 53 Μανωλεδάκης Ι./Prittwitz C. (επιµ.). Η ποινική προστασία της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας. Ελληνογερµανικό Συµπόσιο. Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσ/νίκη, 1995, σελ Παπαδαµάκης Α., Η ανυπακοή του στρατιωτικού ως αξιόποινη πράξη. Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσ/νίκη, 1987, σελ. 177 και επ. 17

18 Τι ακριβώς συµβαίνει όταν µε τη διαταγή, προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια του διατασσοµένου; Τα ποσοστά της προσβολής αυτής δεν έχουν µετρηθεί µε ακρίβεια ακόµη, ενώ στις µέρες µας δεν µπορεί να θεωρείται απολύτως βέβαιο ότι ο στρατιωτικός οφείλει να εκτελεί αναντίρρητα κάθε διαταγή που, ναι µεν το περιεχόµενό της δεν µεταφράζεται σε τέλεση αξιόποινης πράξης, πλην όµως προσβάλλει την ίδια του την αξιοπρέπεια. Το αντίθετο ακριβώς συµβαίνει: η διαταγή δεν είναι δεσµευτική, όταν µε αυτή πλήττεται η αξιοπρέπεια του στρατιωτικού 55. Οφείλουµε δε να τονίσουµε, ότι, στις µέρες µας, πολύ δύσκολα θα συναντήσουµε επιδεικτικές προσβολές της αξιοπρέπειας των στρατιωτικών µε όλα τα συµπτώµατα µιας ανοίκειας υπερβολής, γι αυτό το ζήτηµα θα πρέπει να µας απασχολήσει πλέον ως εξής: Πότε µε την διαταγή προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Η εισβολή στη σφαίρα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, γίνεται συνήθως κατά τρόπο τινά λαθραίο, συγκαλυµµένο. Η πλέον απειλητική περίπτωση, είναι εκείνη όπου δίδεται η διαταγή εν γνώσει του διατάσσοντος ότι ο υφιστάµενος αδυνατεί να την εκτελέσει για λόγους που ανάγονται στην προσωπική του αξιοπρέπεια και ότι παραπέρα θα τελέσει το αδίκηµα της ανυπακοής. Και όλα αυτά, όταν υπάρχει η δυνατότητα ανάθεσης εναλλακτικού υπηρεσιακού ρόλου. Σ αυτές τις περιπτώσεις, πρόκειται για µια «προβοκατόρικη» διαταγή, η οποία εκφράζεται συγκαλυµµένα ως υπηρεσιακή για να πετύχει το στόχο της. Ενώπιον τέτοιου, είδους καταστάσεων, λοιπόν, προέχει να ορίσουµε τον χαρακτήρα της διαταγής και τη βαρύτητα της λειτουργικής της σηµασίας. Θα την περιορίσουµε σε ένα µονοσήµαντο και συχνά αυταρχικό δίαυλο επικοινωνίας στο Στράτευµα ή θα ελέγξουµε και τις άλλες κρίσιµες πτυχές της; Η διαταγή, για να διαθέτει µια λογική θεµελίωση και ελέγξιµη υπηρεσιακή σηµασία, πρέπει να συνέχεται µε όλο εκείνο το φάσµα των δραστηριοτήτων του στρατού που εκφράζει την αποστολή του χωρίς να επιφυλάσσει εκδήλωση συµπεριφορών που να εκφυλίζουν την φύση της και να αναιρούν τον υπηρεσιακό της χαρακτήρα. Εξάλλου, η διαταγή δεν είναι, σε καµία περίπτωση, ο «µυθοποιηµένος» λόγος του προϊσταµένου στρατιωτικού, αλλά το αναγνωρισµένο µέσο άσκηση της στρατιωτικής υπηρεσίας µε σαφείς 55 Παπαδαµάκης Α. ό.π., σελ

19 όρους εκφοράς και δικαιοπολιτικού φρονήµατος. Η διαταγή, λοιπόν, οφείλει να εκφράζει την αναγκαιότητα της αποστολής το στρατού, όπως αυτή µορφοποιείται στον συγκεκριµένο κάθε φορά στρατιωτικό, ως υπερασπιστή της Πατρίδας. Όµως, η, κεντρική για το στράτευµα, έννοια του υπερασπιστή της Πατρίδας, µεταπίπτει σε ένα κενό σχήµα λόγου αν ο στρατιωτικός δεν αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και δεν λειτουργεί έστω και στο πλαίσιο της ειδικής σχέσης εξουσίασης ως αυτοπροσδιοριζόµενο άτοµο. Η υπηρεσία υπό το όπλα, σε καµία περίπτωση δεν συνεπάγεται την αναίρεση της προσωπικής αξίας του ατόµου και της αξιοπρέπειάς του που κατοχυρώνονται στο αρ. 2 παρ. 1 Σ. Απεναντίας, ο σεβασµός και η προστασία τους αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση του στρατεύµατος αφού και αυτό είναι τµήµα της πολιτείας, υλικά και λειτουργικά. ιαταγές που, ευθέως ή συγκαλυµµένα πλήττουν την πολιτική συνείδηση, την ιδεολογία, την ανθρώπινη αξία και την προσωπική αξιοπρέπεια των στρατιωτικών, είναι υπηρεσιακά ασύστατες και δικαιοπολιτικά επικίνδυνες. Εδώ µάλιστα είναι εύκολα αναγνωρίσιµες πράξεις εξύβρισης από τον προϊστάµενο χωρίς, ασφαλώς, να αποκλείεται και η περίπτωση εφαρµογής του αρ. 137 Π.Κ. και του αρ. 7 παρ. 2 Σ (βασανιστήρια και άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας). Τα Στρατιωτικά ικαστήρια δείχνουν σήµερα ευαισθησία στα ζητήµατα αυτά (π.χ. περίπτωση εφέδρων οπλιτών που αρνήθηκαν να υπακούσουν σε διαταγή.ε.α., όταν διετάχθησαν από αυτόν να αποκεφαλίσουν µε τσεκούρι νεογέννητα κουτάβια, ευρισκόµενα εντός του στρατοπέδου. Φυσικά αθωώθηκαν της κατηγορίας της ανυπακοής), και τα αναγνωρίζουν είτε ως λόγους που οδηγούν σε άρση του αδίκου της ανυπακοής, είτε ως λόγους άρσης του καταλογισµού στον δράστη, αφού µια διαταγή, αν συνιστά προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, δεν πληρεί τις τυπικές προδιαγραφές της και ως εκ τούτου δεν είναι δεσµευτική, ενώ συγχρόνως προσβάλλει τη νοηµοσύνη και τα αισθήµατα των υφισταµένων στρατιωτικών. Παράλληλα, και στο βαθµό που οι Ένοπλες υνάµεις συγκροτούνται από ανθρώπους µε ελεύθερη προσωπικότητα, θα ήταν αδικαιολόγητη η αναγνώριση εγκληµατικής προσβολής της στρατιωτικής υπηρεσίας στην 19

20 περίπτωση που η άρνηση του στρατιωτικού να υπακούσει, αποβλέπει στην περιφρούρηση της προσωπικής του αξιοπρέπειας 56. ΙΙΙ.- Σ αυτό το σηµείο, θεωρώ σκόπιµο να παραθέσω ένα περιστατικό που αντιµετώπισε η Στρατιωτική ικαιοσύνη πριν από 37 περίπου χρόνια και πιστοποιεί στο ακέραιο την τότε βάναυση προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του υφισταµένου στρατιωτικού από τον προϊστάµενό του. Με το υπ αριθµ. Φ /136/31363/632/ /Γ ΣΣ/Γρ. ικ, βούλευµα του ιαρκούς Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης, παραπέµφθηκε στρατιώτης να δικασθεί για ανυπακοή, επειδή αρνήθηκε να πραγµατοποιήσει διάλεξη «εθνικού» περιεχοµένου. Ουσιαστικά, διετάχθη ή να ευτελίσει την προσωπικότητά του, ή να τελέσει το αδίκηµα της ανυπακοής. Ας δούµε όµως ένα τµήµα του ίδιου του βουλεύµατος: «Ο κατηγορούµενος, εµφορούµενος υπό αναρχικών ιδεών (ανήκει στην κατηγορία ΒΗΤΑ)., κληθείς παρά του ιοικητικού του εις το γραφείον του, διετάχθη παρ αυτού όπως, λόγω της µορφώσεως του καθ ό πτυχιούχος της Φυσικοµαθηµατικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, αναπτύξει εις τους οπλίτας της Μονάδος µετ ολίγας ηµέρας εν θέµα εθνικού περιεχοµένου. Προς τούτο ενεχείρησε εις τούτον σχετικό φάκελλον, ει ον περιείχοντο διάφορα θέµατα ως: «Περί Κοµµουνισµού», «Περί του Συµµοριτοπόλεµου», «Ο κοµµουνισµός ως εσωτερικός εχθρός», «Μέθοδοι προπαγάνδας του Κοµµουνισµού» κ.λ.π., ίνα εκλέξει το θέµα της αρεσκείας του το οποίο εν συνεχεία θα ανέπτυσσεν εις τους οπλίτας. Ούτος όµως, ηρνήθη ρητώς να υπακούσει εις την διαταγήν του ιοικητού του, ισχυρισθείς ατόπως ότι «εγώ δεν τα διαβάζω αυτά και δεν µπορώ να κάνω διαλέξεις», εις υπόδειξιν δε όπως προβεί εις απλήν ανάγνωσιν ενός θέµατος, ούτος ηρνήθη και αύθις να εκτελέσει την διαταγήν, δηλώσας ότι τυγχάνει φυσικός και συνεπώς δεν δύναται να κάµει διαλέξεις». Φυσικά, υπό το τότε καθεστώς, ο άµοιρος στρατιώτης δικάστηκε και καταδικάστηκε για ανυπακοή. Τελικά, η δυσαρµονία της διαταγής και της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι πάντα υπαρκτή. Η θεραπεία του προβλήµατος, προϋποθέτει ιδεολογικό εκσυγχρονισµό, ερµηνευτική ευρύνοια 56 Μανωλεδάκης Ι./Prittwitz C. ό.π., σελ

21 και αποµυθοποίηση του περιεχοµένου της διαταγής, ενώ παράλληλα, κάθε στρατιωτικός οφείλει να ζητά από τον υφιστάµενό του εκείνο που του πρέπει. 2.- ΑΝΤΙΡΡΗΣΙΕΣ ΣΥΝΕΙ ΗΣΕΩΣ Ι.- Με τον όρο «Αντιρρησίες συνειδήσεως», προσδιορίζουµε τους πολίτες εκείνους που για λόγους αναγόµενους κυρίως στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις ή στην φιλοσοφικοπολιτική αντίληψή τους για το ρόλο του ατόµου µέσα στα πλαίσια του Κράτους και της κοινωνίας, αρνούνται να εκτελέσουν ένοπλη υπηρεσία στο Στράτευµα ή ακόµη και να υπηρετήσουν την θητεία τους έστω και άοπλα, προσβάλλοντας, στην µεν πρώτη περίπτωση µερικώς, στη δε δεύτερη περίπτωση απολύτως, το έννοµο αγαθό της στρατιωτικής υπηρεσίας και παραβιάζοντας συνειδητά τις συνταγµατικές επιταγές του αρ. 4 παρ. 6 Σ. Είναι κοινή η αντίληψη ανάµεσα στους στρατιωτικούς καριέρας, ότι τα άτοµα αυτά συνιστούν παθογένεια για το Στράτευµα, αντιµετωπίζοντας το ζήτηµα κυρίως από την σκοπιά των Ενόπλων υνάµεων και στηριζόµενοι στην εξής απλή και συνάµα λογική σκέψη: εν θέλουµε στο Στρατό, αυτούς που δεν θέλουν να υπηρετήσουν στο Στρατό. Το γιατί, είναι ευνόητο αν αναλογισθεί κανείς όχι µόνο τα νοµικά και συνταγµατικά προβλήµατα, αλλά και τα πρακτικά προβλήµατα που καλούνταν να επιλύσουν σε καθηµερινή βάση οι στρατιωτικοί ηγήτορες µέσα στις Μονάδες, τα οποία προέκυπταν από την παρουσία και την συµπεριφορά των αντιρρησιών συνείδησης. Ας δούµε όµως το πρόβληµα από την αρχή. ΙΙ.- Αρχικά, στην χώρα µας το πρόβληµα δηµιουργήθηκε από την άρνηση των «Μαρτύρων του Ιεχωβά» να υπηρετήσουν την στρατιωτική τους θητεία και αντιµετωπίστηκε από την Στρατιωτική ικαιοσύνη αµιγώς ποινικά 57. Όπως προκύπτει από την νοµολογία (βλ. Παπαδαµάκη, Αντιρρησίες συνείδησης και ποινική, καταστολή Κριτική επισκόπηση Νοµολογίας, Υπεράσπιση Σελ. 968 επ.), η καταδίκη τους για ανυπακοή συνεπαγόταν υψηλές ποινές, ενώ µετά την έκτισή τους, οι αντιρρησίες καλούνταν και πάλι υπό τα όπλα για να επακολουθήσει, αν ενέµεναν στην άρνησή τους, δεύτερη και τρίτη καταδίκη για ανυπακοή. Κυρίως, η προσωπικότητα του αντιρρησία 57 Παπαδαµάκης Α. Στρατιωτικό Ποινικό ίκαιο, Γ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσ/νίκη, 2003, σελ

22 ήταν το βασικό στοιχείο που βάραινε την πλάστιγγα της δικαιοδοτικής κρίσης. Περαιτέρω, το φρόνηµα του αντιρρησία έτεινε συχνά να υποκαθιστά την κρίση του καταλογισµού 58. Στις σχετικές δίκες, προηγούνταν ατέλειωτες ερωτήσεις της στιγµής προς τον αντιρρησία, διανθισµένες, πολλές φορές, µε «ιεραποστολικού τύπου» διδαχές προς αυτόν. Αµέσως µετά, ερχόταν στο προσκήνιο η δυναµική κόντρα των δύο πλευρών, µε αποτέλεσµα πολυετείς καθείρξεις και αποστέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων (βλ. π.χ. Πραγµατικά και αποφάσεις ιαρκ. Στρ. Αερ. Αθ. 605/1985 και ιαρκ. Στρ. Θεσ/νίκης 1022/85). Από τότε βέβαια, άλλαξαν πολλά πράγµατα. Οι αρχικά επιβαλλόµενες ποινές της εικοσαετούς κάθειρξης αποκλιµακώθηκαν, αγγίζοντας σήµερα τα κατώτερα όρια της φυλάκισης. Παράλληλα, ο κύκλος των αντιρρησιών συνείδησης, µεγάλωσε. εν αποτελείται πλέον µόνο από «Μάρτυρες του Ιεχωβά», αλλά και από τους λεγόµενους ιδεολογικούς αντιρρησίες, οι οποίοι αρθρώνουν έναν τρόπο τινά «εναλλακτικό» λόγω και αξιώνουν τον σεβασµό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου. Αλλά και ο νοµοθέτης, προβαίνει πλέον σε θέσπιση νέων ρυθµίσεων χωρίς βέβαια να εκφεύγει από την ποινική διευθέτηση της άρνησης στρατεύσεως. ΙΙΙ.- Σήµερα, το πρόβληµα του «αντιρρησία συνειδήσεως» αντιµετωπίζεται µε την εγκατάλειψη της εκφοβιστικής λειτουργίας της ποινής και την υποκατάστασή της από µια άλλη, «διαφορετική» θητεία. Η µεταστροφή αυτή, διευκολύνθηκε κατά πολύ από τον νόµο 731/1977 (που τροποποίησε τις διατάξεις των αρ. 6 και 54 του προϊσχύσαντος στρατολογικού νόµου, ήτοι του ν.δ. 720/1920), αλλά και από την µεταβολή των κοινωνικών αντιλήψεων για την θέση των αντιρρησιών συνείδησης. Ο νόµος 731/1977 επιτρέπει, στους αρνούµενους να στρατευθούν για θρησκευτικούς λόγους, να εκπληρώσουν άοπλη στρατιωτική θητεία διπλής διάρκειας από την κανονική περίοδο. Ο νόµος αυτός βέβαια δεν δέχεται ότι και η µη µάχιµη στρατιωτική θητεία µπορεί να είναι συνειδησιακά αµφισβητούµενη από τους αντιρρησίες συνείδησης. Η ουσία του ανωτέρω νόµου, θα µπορούσε να συνοψισθεί ως εξής: 58 Παπαδαµάκης, Α. ό.π., σελ. 56 και επ. 22

23 1.- καθιέρωνε υποχρέωση άοπλης στρατιωτικής θητείας, µόνο για τους θρησκευτικούς αντιρρησίες. 2.- Τακτοποιούσε ποινικά όσους, κατά την έναρξη της ισχύος του, εξέτιαν ποινές ή τελούσαν υπό κατηγορία για ανυπακοή εξαιτίας της άρνησής τους να φέρουν όπλα. 3.- Προέβλεπε ότι όσοι καταδικάζονταν στο µέλλον για άρνηση εκτέλεσης της άοπλης θητείας λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων και εκτείουν ποινή ίση προς την διάρκεια της άοπλης θητείας, εξαιρούνται αποφυλακιζόµενοι από την υποχρέωση θητείας ή εκγυµνάσεως. Οι ρυθµίσεις αυτές, βρήκαν έδαφος και στον επόµενο στρατολογικό νόµο, τον 1763/1988. η διαφορά, έγκειται στο ότι αυτός ο νόµος δίδει την δυνατότητα εκπλήρωσης διπλάσιας άοπλης θητείας και σ αυτούς που αρνούνται να φέρουν όπλα λόγω των ιδεολογικών τους πεποιθήσεων, στην εκπλήρωση εκ µέρους τους και της προβλεπόµενης εφεδρικής υποχρεώσεως και στην ευχέρεια του Υπουργού Εθνικής Άµυνας να αίρει σε καιρό πολέµου ή επιστράτευσης το µέτρο της διπλάσιας ένοπλης θητείας. Ο νόµος 2510/1997, που αντικατέστησε τον 1763/88, καθιερώνει για πρώτη φορά στη χώρα µας την εναλλακτική πολιτική κοινωνική υπηρεσία για τους αντιρρησίες συνείδησης. Οι βασικές όψεις της καινοτόµου αυτής µεταρρύθµισης, είναι οι εξής: 1.- Αναγνωρίζεται κάποιος ως αντιρρησίας συνείδησης εφόσον, εξαιτίας των θρησκευτικών ή των ιδεολογικών του πεποιθήσεων, δεν µπορεί να εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις. Οι λόγοι συνείδησης, θα πρέπει να συνδέονται µε µια γενικότερη αντίληψη προς τη ζωή, βασισµένη σε συνειδητές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές πεποιθήσεις, που εφαρµόζονται από το άτοµο απαράβατα και εκδηλώνονται µε τήρηση ανάλογης συµπεριφοράς. 2.- Παρέχεται η δυνατότητα στους αντιρρησίες συνείδησης, να εκτελέσουν είτε άοπλη στρατιωτική θητεία, είτε εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία. 3.- Προσδιορίζεται η χρονική διάρκεια των υπηρεσιών αυτών ως εξής: η άοπλη θητεία είναι ίση µε την ένοπλη προσαυξηµένη κατά 12 µήνες ενώ η κοινωνική υπηρεσία είναι προσαυξηµένη κατά 18 µήνες. 23

24 4.- Η άοπλη θητεία, εκπληρώνεται αποκλειστικά στις µονάδες και στις υπηρεσίες του Υπουργείου Εθνικής Άµυνας, που εδρεύουν εκτός των Νοµών Αττικής, Θεσσαλονίκης, γέννησης, καταγωγής ή διαµονής των ενδιαφεροµένων, καθώς και εκτός των µεγάλης πληθυσµιακής πυκνότητας αστικών κέντρων, που καθορίζονται εκτός των µεγάλης πληθυσµιακής πυκνότητας αστικών κέντρων, που καθορίζονται µε απόφαση του Υπουργού Εθνικής Άµυνας. Η κανονική υπηρεσία, εκπληρώνεται σε υπηρεσίες φορέων του δηµοσίου τοµέα στις προαναφερθείσες για την άοπλη θητεία περιοχές και συνίστανται στην παροχή υπηρεσιών κοινής ωφέλειας. 5.- Για την αναγνώριση κάποιου ως αντιρρησία συνείδησης, απαιτείται απόφαση του Υπουργού Εθνικής Άµυνας, ύστερα από γνωµοδότηση ειδικής επιτροπής. Η επιτροπή, αποτελείται από δύο καθηγητές Α.Ε.Ι. µε ειδικότητα στη φιλοσοφία ή στις κοινωνικές πολιτικές επιστήµες ή στην ψυχολογία, ένα πάρεδρο του ΣτΕ και δύο ανώτερους Αξιωµατικούς (έναν στρατολόγο και έναν γιατρό). Κατά της ανωτέρω απόφασης, ο ενδιαφερόµενος µπορεί να ασκήσει αίτηση ακύρωσης. Στα διοικητικά δικαστήρια, προσφεύγουν µόνο όσοι υπηρετούν κοινωνική θητεία, αφού σύµφωνα µε το αρ. 21 ν. 2510/1997, δεν έχουν την στρατιωτική ιδιότητα και ως εκ τούτου δεν υπάγονται στην αρµοδιότητα των Στρατιωτικών ικαστηρίων. 6.- Οι αντιρρησίες συνείδησης που θα εκπληρώνουν εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία, υποχρεούνται να παρουσιάζονται για ανάληψη υπηρεσίας µέσα στην προθεσµία που καθορίζεται στην πρόκληση που θα τους αποστέλλεται από τα αρµόδια Στρατολογικά Γραφεία. Όσοι δεν παρουσιάζονται, κηρύσσονται ανυπότακτοι (αρ. 32 Σ.Π.Κ. και αρ. 17 ν. 1763/1988). Στην τελευταία περίπτωση, υπάρχει σαφής πρόβλεψη ότι ο αντιρρησίας συνείδησης που δεν παρουσιάζεται για ανάληψη κοινωνικής υπηρεσίας κηρύσσεται ανυπότακτος. Το ερώτηµα που ανακύπτει εδώ, είναι το πώς µπορεί να συµβιβάζεται η «άρνηση της κοινωνικής πολιτικής θητείας» µε την «άρνηση στράτευσης» που συνιστά τον σκληρό πυρήνα του εγκλήµατος της ανυποταξίας. Ασφαλώς, πρόκειται για διαφορετικά και ετερόκλητα µεγέθη µε αντίθετο προσανατολισµό. Πως, λοιπόν, η ρύθµιση του άρθρου 32 Σ.Π.Κ. µπορεί να συµπεριλαµβάνει και περιπτώσεις άρνησης που δεν συνδέονται µε την µαχητική λειτουργία; Σε σχέση καταρχήν µε την άρνηση παροχής 24

25 «πολιτικής υπηρεσίας» θα µπορούσε καταρχήν να συζητηθεί η περίπτωση της εφαρµογής του αρ. 169 Π.Κ. (απείθεια). Πέραν αυτού όµως, θα µπορούσε να τεθεί ζήτηµα ευθύνης για ανυποταξία, αν ο υπαίτιος µετά την άρνησή του να αναλάβει πολιτική υπηρεσία προσκληθεί εκ νέου για κατάταξη στις Ένοπλες υνάµεις (αρ. 17 ν. 1769/1988) και δεν προσέλθει την προσδιορισµένη ηµεροµηνία. Αν τελικά προσέλθει και αρνηθεί την συµµετοχή του στην ένοπλη ή άοπλη στρατιωτική υπηρεσία θα ευθύνεται πια για ανυπακοή (αρ. 53 Σ.Π.Κ.) και όχι για ανυποταξία (αρ. 32 Σ.Π.Κ.). Ο νέος στρατολογικός νόµος (Ν. 2936/2001), αναφορικά µε το ζήτηµα των αντιρρησιών συνείδησης, απλώς επαναλαµβάνει τις ρυθµίσεις του νόµου 2510/1997. IV.- Πέραν αυτών, οι νέες ρυθµίσεις του Στρατολογικού Νόµου αναφορικά µε τους αντιρρησίες συνείδησης είναι πλέον πλήρως εναρµονισµένες µε τις βασικές συνταγµατικές αρχές, οι οποίες απαιτούν, πρώτα και πάνω απ όλα, σεβασµό στον άνθρωπο και στο δικαίωµά του στην διαφορετικότητα. Επιλύει νοµικά προβλήµατα που στο παρελθόν καταταλάνισαν αρκετούς πολίτες, τις οικογένειές τους αλλά και την ίδια την κοινωνία. Παράλληλα, έλυσε πρακτικά προβλήµατα που αντιµετώπιζαν και οι Ένοπλες υνάµεις στο παρελθόν µε αυτή την κατηγορία των πολιτών, οι οποίες µπορούν πλέον να αφοσιωθούν απερίσπαστες στην αποστολή τους. Σηµαντικότατη είναι δε, και η συνταγµατική κατοχύρωση της δυνατότητας παροχής άοπλης ή κοινωνικής θητείας µε την ερµηνευτική δήλωση του άρθρου 4 Σ, σε σχέση µε την παράγραφο 6 του ιδίου άρθρου, η οποία προστέθηκε µε την αναθεώρηση του Μ αυτόν τον τρόπο, διασφαλίζεται και συνταγµατικά πλέον η δυνατότητα (και όχι το δικαίωµα), κάθε πολίτη να υπηρετήσει µια «διαφορετική θητεία». Μπορούµε µάλιστα να δεχθούµε, ότι η ανωτέρω ερµηνευτική δήλωση υπό το αρ. 4 Σ., όπως και ο στρατολογικός νόµος 2510/1997 λίγο νωρίτερα από αυτή, επέφεραν αλλαγές που συνιστούσαν πλέον κοινωνική αναγκαιότητα, αν λάβουµε υπόψη και τις αλλαγές που σηµειώθηκαν τα τελευταία χρόνια και στις κοινωνικές αντιλήψεις για το ζήτηµα των αντιρρησιών συνείδησης. 25