Τρόποι άσκησης εξουσίας στη Μικρά Ασία κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο

Transcript

1 Περίληψη : Η ρωμαϊκή εξουσία συνίσταται στη δυνατότητα ενός άρχοντα να εκδίδει εντολές τις οποίες οι κάτοικοι της περιοχής υπακούν υποχρεωτικά. Η εξουσία αυτή ασκείται σε ποικίλα επίπεδα και κύριος φορέας της είναι ο αυτοκράτορας. Η επαρχία της Ασίας διοικείται από αξιωματούχους οι οποίοι φροντίζουν κυρίως για την κοινωνική ομαλότητα, την τήρηση της τάξης και την απαιτούμενη φορολογική απόδοση στο ρωμαϊκό κράτος μέσα από ένα συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο. Οι πόλεις της Μικράς Ασίας διατηρούν την πολιτειακή τους δομή αλλά δεν ασκούν αυτόνομη πολιτική. Χρονολόγηση Ρωμαϊκή περίοδος Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία Ονομασίες 1. Γενικό πλαίσιο και φορείς εξουσίας Στη ρωμαϊκή πολιτική σκέψη και πρακτική η έννοια της εξουσίας (imperium) συνίσταται στη δυνατότητα ενός άρχοντα να εκδίδει εντολές και στην απαίτηση αυτές να τηρούνται. 1 Η εξουσία αυτή είναι ενιαία, αδιαίρετη και καθολική. Δεν υπάρχει διάκριση των εξουσιών. 2 Έτσι ένας Ρωμαίος άρχοντας περιβεβλημένος με εξουσία σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο έχει τη δυνατότητα να την ασκεί σε ποικίλα επίπεδα, όπως στη διοίκηση, τη φορολογία, την αστυνόμευση, την άμυνα, την απονομή δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, ο διοικητής μιας ρωμαϊκής επαρχίας είναι ταυτόχρονα ο επικεφαλής του διοικητικού μηχανισμού και των στρατιωτικών δυνάμεων της επαρχίας, ενώ συγκεντρώνει στο πρόσωπό του και τις λειτουργίες της εποπτείας της είσπραξης φόρων και της ανώτατης δικαστικής αρχής. Εντούτοις, η ρωμαϊκή εξουσία δεν είναι ούτε φιλοδοξεί να γίνει ολοκληρωτική. Δεν έχει στόχο να ρυθμίσει και να ελέγξει το σύνολο των σχέσεων και πρακτικών που αναπτύσσονται εντός των κοινωνιών που ελέγχει, ούτε να τις αναδιαρθρώσει ή να τις αναμορφώσει καθολικά. Διαφέρει, λοιπόν, ριζικά από την εξουσία ενός σύγχρονου κράτους, καθώς οι στόχοι της είναι περιορισμένοι. Τομείς όπως η παραγωγή και η παραγωγικότητα, οι σχέσεις εργασίας, η εκπαίδευση, η υγεία και η κοινωνική πρόνοια βρίσκονται έξω από το πεδίο δράσης της ιδιαίτερα στις επαρχίες. Από την άλλη πλευρά, μείζονος σημασίας είναι η τήρηση του νόμου και της τάξης και η ομαλή είσπραξη των φόρων. Με επίκεντρο αυτόν το διπλό στόχο οργανώνεται η άσκηση της εξουσίας στη ρωμαϊκή Μικρά Ασία από την ίδρυση της επαρχίας Ασίας το 129 π.χ. έως την εποχή του Διοκλητιανού. 3 Κατεξοχήν φορέας εξουσίας στο ρωμαϊκό κόσμο είναι ο αυτοκράτορας, είτε βρίσκεται στη Ρώμη είτε περιοδεύει στις επαρχίες. Ουσιαστικός επικεφαλής ολόκληρου του κρατικού μηχανισμού, ελέγχει το σύνολο των κρατικών αξιωματούχων τόσο της κεντρικής όσο και της επαρχιακής διοίκησης, όπως και τις αρχές των αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων, δηλαδή των επαρχιακών πόλεων. Σε δεύτερο επίπεδο φορείς εξουσίας είναι και οι αξιωματούχοι που στελεχώνουν την επαρχιακή διοίκηση. Ωστόσο, ακριβώς επειδή δεν υπάρχει μέριμνα για ουσιαστική παρέμβαση σφαιρικά στη ζωή των υπηκόων, η επαρχιακή διοίκηση παραμένει ολιγάριθμη συγκριτικά με τις σύγχρονες κρατικές υπηρεσίες και με περιορισμένες δυνατότητες δράσης. Για το λόγο αυτό οι πόλεις των επαρχιών διαμορφώνουν ένα δίκτυο υποστήριξης της ρωμαϊκής διοίκησης, δηλαδή την αναγκαία υποδομή πάνω στην οποία βασίζεται η άσκηση της εξουσίας στο ρωμαϊκό κόσμο. 4 Η διαπίστωση αυτή έχει ιδιαίτερη ισχύ στην περίπτωση της έντονα αστικοποιημένης ρωμαϊκής Μικράς Ασίας. 2. Ο αυτοκράτορας Quod principi placuit legis habet vigorem (ό,τι αποφασίζει ο αυτοκράτορας έχει ισχύ νόμου). Αυτή η ρήση του Ρωμαίου νομομαθούς Ουλπιανού αποδίδει πιστά και χωρίς περιστροφές και ωραιοποιημένες συγκαλύψεις την πραγματικότητα του ρόλου του αυτοκράτορα ως φορέα εξουσίας. Η απόλυτη και μη υποκείμενη σε κανέναν έλεγχο εξουσία του ασκείται με τέσσερις κυρίως τρόπους. Πρώτον, ο αυτοκράτορας εκδίδει διατάγματα (edicta) με γενική και καθολική ισχύ, τα οποία Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 1/10

2 αφορούν ποικιλία θεμάτων και εκφράζουν την πολιτική που επιθυμεί να ακολουθηθεί. Δεύτερον, δίνει εντολές γενικού χαρακτήρα διοικητικές οδηγίες στους κρατικούς αξιωματούχους (mandata). Τρίτον, εκδίδει δικαστικές αποφάσεις (decreta) για υποθέσεις που εκδικάζει ο ίδιος. Τέταρτον, δίνει γραπτές απαντήσεις (rescripta) σε ερωτήματα ή αιτήσεις που του υπέβαλαν κρατικοί αξιωματούχοι, οι αρχές των πόλεων ή απλοί ιδιώτες. 5 Φυσικά, στις επαρχίες της Μικράς Ασίας, ο αυτοκράτορας δεν είναι παρών, άρα δεν μπορεί να έχει άμεση γνώση της πραγματικότητας. Για το λόγο αυτό, η εξουσία του γίνεται αισθητή μέσω της ποικιλόμορφης επικοινωνίας του με τους επαρχιακούς διοικητές και τις αρχές των πόλεων. Με τον τρόπο αυτό εκφράζεται η αυτοκρατορική δύναμη και κυριαρχία. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Πλίνιου του Νεότερου, επαρχιακού διοικητή της Βιθυνίας και του Πόντου, ο οποίος μέσα σε δύο χρόνια έστειλε στον αυτοκράτορα Τραϊανό 61 επιστολές και δέχτηκε 48 απαντήσεις. Τα θέματα που καλείται ο Τραϊανός να εξετάσει είναι κυρίως νομικής και δημοσιονομικής φύσης. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η γνώμη του στα ζητήματα αυτά είχε το χαρακτήρα εντολής, αλλά πάλι χρειάζεται να τονιστεί πως η αυτοκρατορική παρέμβαση δεν ήταν συστηματική και συνεχής. Εντοπιζόταν σε εκείνες τις περιπτώσεις που γνωστοποιούνταν στον αυτοκράτορα. Η εξουσία του τελευταίου, αν και απόλυτη ως προς τη βαρύτητα της, ήταν εκ των πραγμάτων περιορισμένη ως προς την ευρύτητά της. Πολλές πλευρές της επαρχιακής ζωής έμεναν έξω από το πεδίο δράσης της. 6 Αναρίθμητες είναι οι μαρτυρίες για την επικοινωνία των αυτοκρατόρων με τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας. Πλήθος επιγραφών πιστοποιούν ότι αυτός ήταν ο βασικός τρόπος με τον οποίο εκφραζόταν η αυτοκρατορική θέληση και ασκούνταν η αυτοκρατορική εξουσία στις επαρχιακές πόλεις. 7 Μία ακόμα φορά οι αυτοκρατορικές επιστολές ή οι απαντήσεις σε αιτήματα (rescripta), όσο κομψά και αν διατυπώνονται από σεβασμό στην ιδέα της αυτονομίας των πόλεων, ισοδυναμούν στην πράξη με ρητές εντολές, στις οποίες ήταν αναμενόμενη η συμμόρφωση. Έτσι, η αυτοκρατορική εξουσία παρεμβαίνει για να ρυθμίσει φορολογικά ζητήματα, να λάβει δικαστικές αποφάσεις, να αποδώσει ή να επιβεβαιώσει προνόμια και δικαιώματα, να ορίσει υποχρεώσεις, να αποδεχτεί ή να αρνηθεί αιτήματα που αφορούσαν ποικίλες όψεις της δημόσιας ζωής των πόλεων (αρμοδιότητες δικαστηρίων, απαλλαγή από την υποχρέωση ανάληψης τοπικών αξιωμάτων, εορτές, αγώνες και άλλα). Στην πλειονότητα των σχετικών περιπτώσεων ο αυτοκράτορας φαίνεται ότι ανταποκρίνεται σε εκκλήσεις τον ίδιων των επαρχιωτών. Οι εκκλήσεις αυτές, για να είναι πιο αποτελεσματικές, προωθούνταν με δαπανηρές πρεσβείες που οι πόλεις έστελναν στον εκάστοτε ηγεμόνα της αυτοκρατορίας. Όπως είναι λογικό, οι πόλεις φρόντιζαν να δημοσιοποιήσουν με τη μορφή επιγραφών μόνο τις ευνοϊκές για αυτές ρυθμίσεις. Προβάλλεται έτσι, μέσα από τις μαρτυρίες, η εικόνα μιας αυτοκρατορικής εξουσίας που συγκατατίθεται, παραχωρεί και ευεργετεί. Τα πράγματα, βέβαια, δεν ήταν πάντοτε έτσι. Η τιμωρία των υπηκόων με τη μορφή της αφαίρεσης προνομίων και της επιβολής ποινών και προστίμων ήταν η άλλη, συχνά αόρατη πλευρά της αυτοκρατορικής εξουσίας. Όμως, είτε ευεργετεί είτε τιμωρεί, η αυτοκρατορική εξουσία εστιάζει πάντα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις που υποπίπτουν στην αντίληψή της, συνήθως ύστερα από πρωτοβουλία των υπηκόων της. 8 Μια ιδιαίτερη περίπτωση ανάδειξης της αυτοκρατορικής εξουσίας είναι ο διορισμός λογιστών στις πόλεις της Μικράς Ασίας, αλλά και σε άλλες επαρχίες της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για αξιωματούχους που σε χρονικά διαστήματα που δεν ήταν τακτά επιφορτίζονταν από τον αυτοκράτορα να ελέγξουν την προβληματική οικονομική κατάσταση μιας πόλης, με στόχο την εξυγίανσή της. Οι εξουσίες τους υπερέβαιναν αυτές των τοπικών αρχών. Επέβλεπαν την ενοικίαση της δημόσιας γης και τη διαχείριση των κεφαλαίων και των κάθε είδους περιουσιακών στοιχείων της πόλης. Επόπτευαν τη συντήρηση κτηρίων ή την εκτέλεση νέων οικοδομικών προγραμμάτων, ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο οι αξιωματούχοι της πόλης διαχειρίζονταν τα δημόσια χρήματα. Όμως, οι εξουσίες τους ήταν περιορισμένες χρονικά, καθώς μία πόλη δεχόταν λογιστή μόνο όταν κρινόταν πως υπήρχε ανάγκη για κάτι τέτοιο Η εξουσία του επαρχιακού διοικητή Για τους κατοίκους των επαρχιών, κέντρο της πολιτικής ισχύος είναι ο επαρχιακός διοικητής. Ο αυτοκράτορας, αν και φορέας της ανώτατης εξουσίας, βρίσκεται πολύ μακριά. Αντίθετα, οι ενέργειες και οι ρυθμίσεις του επαρχιακού διοικητή αποτελούν για τους υπηκόους της αυτοκρατορίας την πιο άμεση και χειροπιαστή έκφραση της ρωμαϊκής εξουσίας. Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 2/10

3 Οι επαρχίες του ρωμαϊκού κράτους χωρίζονταν σε «συγκλητικές» (αυτές που οι διοικητές τους επιλέγονταν από τη σύγκλητο) και «αυτοκρατορικές» (αυτές που οι διοικητές τους επιλέγονταν από τον αυτοκράτορα). 10 Στη Μικρά Ασία, συγκλητικές ήταν, την εποχή του θανάτου του Τραϊανού, οι επαρχίες της Ασίας (Δυτική Μικρά Ασία) και του Πόντου Βιθυνίας, ενώ αυτοκρατορικές οι επαρχίες της Λυκίας Παμφυλίας, της Κιλικίας, της Γαλατίας και της Καππαδοκίας. Βέβαια, η τυπική αυτή διαφορά δεν αναιρούσε την πραγματικότητα της αυτοκρατορικής επίβλεψης σε όλες τις επαρχίες, ούτε το γεγονός πως οι εξουσίες των επαρχιακών διοικητών ήταν και στις δύο περιπτώσεις ταυτόσημες. Για την άσκησή τους, μάλιστα, είχαν στη διάθεσή τους ολιγάριθμο επιτελείο. 11 Οι διοικητές των συγκλητικών επαρχιών, οι ανθύπατοι (proconsules), είχαν στη διάθεσή τους έναν ταμία (quaestor) και έναν ή τρεις στην περίπτωση της Ασίας πρεσβευτές (legati). Επίτροποι (procuratores) επόπτευαν τις αυτοκρατορικές ιδιοκτησίες κτήματα, λατομεία, ορυχεία, ενώ υπήρχε και ένας μικρός αριθμός κατώτερων υπαλλήλων, γραφέων, αγγελιαφόρων, κηρύκων και άλλων. Ανάλογη αν και όχι ίδια ήταν και η δομή της διοίκησης στις αυτοκρατορικές επαρχίες, οι διοικητές των οποίων έφεραν τον τίτλο του «πρεσβευτή Σεβαστού» (legatus Augusti). 4. Επαρχιακή νομοθεσία Η εξουσία της Ρώμης στις επαρχίες ασκείται κατ αρχάς με τον επαρχιακό νόμο (lex provinciae). Πρόκειται για ένα σύνολο κανόνων πoυ ορίζει το πολιτικό και νομικό πλαίσιο της οργάνωσης μιας επαρχίας. Με τον τρόπο αυτό, μια προγενέστερη ζώνη στρατιωτικών επιχειρήσεων ενσωματώνεται στο ρωμαϊκό κράτος ως ειρηνευμένη διοικητική του περιφέρεια. 12 Έτσι, ο επαρχιακός νόμος της Βιθυνίας ορίζει ως όριο ηλικίας τα 30 έτη για να ενταχθεί κανείς στη Βουλή και να αναλάβει τοπικό αξίωμα. Επίσης, ορίζει ότι οι βουλευτές επιλέγονται από ειδικούς αξιωματούχους (τιμητές), ενώ οι πρώην άρχοντες γίνονται αυτόματα δεκτοί στη Βουλή. Είναι φανερό ότι στην περίπτωση αυτή η ρωμαϊκή εξουσία διαμόρφωνε το πολιτικό πλαίσιο λειτουργίας των πόλεων της Βιθυνίας προς μια συντηρητική κατεύθυνση, όπως φανερώνει η απουσία εκλογής ή κλήρωσης των βουλευτών. 13 Βέβαια, ο επαρχιακός νόμος ήταν δυνατό να εμπλουτίζεται από τις αυτοκρατορικές εντολές για τις οποίες έχει ήδη γίνει λόγος και από το διάταγμα (edictum) που εξέδιδε κάθε επαρχιακός διοικητής στην αρχή της θητείας του. Το ανθυπατικό διάταγμα ήταν ένας ακόμα τρόπος άσκησης εξουσίας, στο βαθμό που συμπλήρωνε τον επαρχιακό νόμο, καθώς περιλάμβανε θεμελιώδεις αρχές οργάνωσης της επαρχίας. Είναι γνωστό το διάταγμα του Κικέρωνα, διοικητή της Κιλικίας το 51 π.χ., το οποίο ακολουθούσε το πρότυπο του διατάγματος του Σκαιόλα, διοικητή της Ασίας το π.χ. Σύμφωνα με αυτό ρυθμίζονταν ζητήματα ιδιωτικού δικαίου (κληρονομιές, χρέη) και οριζόταν επιτόκιο δανεισμού ένα τοις εκατό το μήνα. Στον τομέα της δικαιοσύνης επιτρεπόταν να εκδικάζονται οι υποθέσεις μεταξύ των Ελλήνων σύμφωνα με τους δικούς τους νόμους Η απονομή της δικαιοσύνης Πέρα, όμως, απ αυτά, ο επαρχιακός διοικητής έχει πολλά περιθώρια να ασκήσει την εξουσία του, η οποία άλλωστε ποτέ δεν καθορίζεται αυστηρά και με σαφήνεια. Όμως, το βασικό πεδίο στο οποίο εφαρμόζεται η εξουσία του είναι η απονομή της δικαιοσύνης. Η τήρηση των νόμων αποτελεί θεμελιώδες καθήκον του επαρχιακού διοικητή, ο οποίος είχε την ύψιστη δικαστική εξουσία. Πρακτικά, η άσκηση αυτής της εξουσίας βασίζεται στο σύστημα των διοικήσεων, το οποίο μαρτυρείται στην επαρχία της Ασίας και της Κιλικίας, αλλά φαίνεται ότι επεκτείνεται στο σύνολο της αυτοκρατορίας. 15 Η επαρχία διαιρείται σε μικρότερες περιφέρειες, τις διοικήσεις, ο αριθμός και η έκταση των οποίων μεταβάλλονται με την πάροδο των χρόνων. Ο επαρχιακός διοικητής περιοδεύει στις πόλεις που ορίζονται ως έδρες των διοικήσεων και συγκαλεί τις «αγορές δικών», που πραγματοποιούνται μία φορά το χρόνο. Στο πλαίσιο αυτών συγκεντρώνονται όσοι κάτοικοι της διοίκησης επιθυμούν να προσφύγουν στη δικαστική εξουσία του διοικητή. Η πρόσβαση στο δικαστήριό του γίνεται με αίτηση του ενάγοντος, εκείνου που ζητά δηλαδή τη δικαστική προστασία του διοικητή. Όμως, η εκδίκαση της υπόθεσης δεν είναι πάντοτε σίγουρη. Σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τη δυνατότητα των αντιδίκων να επηρεάσουν με θεμιτά ή αθέμιτα μέσα (δωροδοκία) τους υφισταμένους του διοικητή, έτσι ώστε να παρουσιαστεί ενώπιόν τους η υπόθεσή τους. Ο τρόπος εκδίκασης ακολουθεί τις διαδικασίες του ρωμαϊκού δικαίου. 16 Στις ποινικές υποθέσεις ο διοικητής ερευνά την υπόθεση, ακούει τις γνώμες των συμβούλων του, αλλά σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη Ρώμη δεν είναι υποχρεωμένος Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 3/10

4 τυπικά να ακολουθήσει την άποψή τους. Η ετυμηγορία και η ποινή είναι αποκλειστικά δική του υπόθεση. Στις αστικές υποθέσεις, αφού ακούει τις προσφυγές των εναγόντων, αποφασίζει αν πρέπει να ασκηθεί αγωγή και διαμορφώνει το «γνώμονα» (formula), ένα κείμενο δηλαδή που καθορίζει τα κριτήρια εκδίκασης της υπόθεσης και την ενδεχόμενη ποινή ή αποζημίωση. Στο γνώμονα μπορούσαν, ανάλογα με την περίπτωση, να ενσωματωθούν στοιχεία από το τοπικό ή ρωμαϊκό δίκαιο. Τέλος, διοριζόταν ένας δικαστής, ο οποίος με βάση το γνώμονα εκδίκαζε την υπόθεση. Με την πάροδο του χρόνου και στις αστικές υποθέσεις εφαρμοζόταν η διαδικασία των ποινικών υποθέσεων, γνωστή ως cognitio extra ordinem. Πάντως, θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι το σύνολο των δικών εκδικαζόταν από τα επαρχιακά δικαστήρια. Παράλληλα λειτουργούσαν και τοπικά δικαστήρια στις πόλεις της Μικράς Ασίας. Πολλές από τις δικαστικές διενέξεις παρέμεναν σε αυτό το επίπεδο. 17 Ωστόσο, η δικαστική εξουσία του επαρχιακού διοικητή συνεχώς επεκτεινόταν. Η εξέλιξη αυτή είναι αποτέλεσμα δύο παραγόντων. Πρώτον, ο ίδιος ο διοικητής έδειχνε έντονο ενδιαφέρον για ορισμένες υποθέσεις, προκειμένου να διασφαλιστεί η κοινωνική ομαλότητα, σύμφωνα με τα συμφέροντα της Ρώμης. Έτσι, καλούσε τους τοπικούς άρχοντες να παραπέμπουν τους παρανόμους (latrones) σε αυτόν, ενώ συχνά ο ίδιος διέταζε τους άρχοντες να κινητοποιηθούν για τη σύλληψη συγκεκριμένων ατόμων. Από την άλλη πλευρά, οι ίδιοι οι επαρχιώτες κατέφευγαν σε αυτόν στην προσπάθειά τους να αποφύγουν ενδεχόμενη μεροληψία των τοπικών δικαστηρίων. Βέβαια, σε μεγάλο βαθμό η επιφανής κοινωνική θέση καθιστούσε ευκολότερη την πρόσβαση στον επαρχιακό δικαστή και ευνοϊκότερη την αντιμετώπιση σε αυτό Η επίβλεψη των επαρχιών Όπως γίνεται, λοιπόν, κατανοητό, η δικαστική εξουσία του επαρχιακού διοικητή σχετίζεται άμεσα και με την τήρηση της τάξης, η οποία ορίζεται από τα νομικά κείμενα της εποχής ως ένα ακόμη βασικό του καθήκον. 19 Ήδη αναφέρθηκε η μέριμνα του επαρχιακού διοικητή για τη σύλληψη και παραπομπή παρανόμων σε δίκη. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία του Φρόντωνα, προσωπικού φίλου του αυτοκράτορα Αντωνίνου του Ευσεβούς. Όταν περίπου το 155 μ.χ. επρόκειτο να διοριστεί ανθύπατος στην επαρχία της Ασίας, φρόντισε να πάρει μαζί τον Ιούλιο Σενέκα από τη Μαυριτανία, έναν άνθρωπο ο οποίος είχε ειδικευτεί στην αντιμετώπιση των ληστών. 20 Η εξουσία, όμως, του επαρχιακού διοικητή επεκτείνεται και σε άλλους τομείς, όπως στον έλεγχο της πολιτικής και κοινωνικής ζωής των πόλεων. Φυσικά, σε αυτές τις περιπτώσεις, οι επεμβάσεις είναι σποραδικές και αποσκοπούν να διαφυλάξουν τη βιωσιμότητα της διοικητικής υποδομής του κράτους, έτσι ώστε να είναι δυνατή η εκπλήρωση των υποχρεώσεων των πόλεων κυρίως των φορολογικών προς αυτό. Είναι γνωστή με αρκετές λεπτομέρειες η παρέμβαση του Πλίνιου, κυβερνήτη της Βιθυνίας και του Πόντου, στον τομέα αυτό. 21 Ο Πλίνιος είχε διοριστεί από τον αυτοκράτορα Τραϊανό με σκοπό την εξυγίανση της δημοσιονομικής κατάστασης των πόλεων της επαρχίας. Η σταθερότητά τους κινδύνευε να κλονιστεί, με αποτέλεσμα να θίγονται τα συμφέροντα της Ρώμης. Έτσι, ο Πλίνιος ασχολήθηκε με θέματα όπως ο έλεγχος των υπερβολικών δαπανών των πόλεων για την εκτέλεση οικοδομικών έργων ή οι διαμάχες μεταξύ των πόλεων. Όμως, και σε άλλες περιπτώσεις ο διοικητής της επαρχίας είχε τη διακριτική ευχέρεια να κάνει αισθητή την εξουσία του, όταν αυτό υπαγορευόταν από την ανάγκη διατήρησης και εμπέδωσης της σταθερότητας. 7. Η φορολόγηση των υπηκόων Βασικό στοιχείο της ρωμαϊκής εξουσίας στη Μικρά Ασία ήταν η επιβολή φορολογίας στους υπηκόους. Κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής πολιτείας, ο βασικός φόρος επιβάρυνε την αγροτική παραγωγή αποσπώντας το ένα δέκατο αυτής (δεκάτη). Οι φοροεισπρακτικές αρμοδιότητες μεταβιβάζονταν από το ρωμαϊκό κράτος σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, τις εταιρείες των δημοσιωνών (societares publicanorum), οι οποίες ενοικίαζαν το αντίστοιχο δικαίωμα. Κατά την είσπραξη του φόρου, όμως, απαιτούσαν από τους παραγωγούς υπέρογκες επιπρόσθετες αμοιβές με δυσμενή αποτελέσματα για την οικονομία της Μικράς Ασίας. 22 Ριζικές μεταβολές σημειώνονται στον τομέα αυτό από την εποχή του Αυγούστου. Το έργο της συλλογής των φόρων αναλαμβάνουν πλέον οι αρχές των πόλεων. Η μορφή της φορολογίας αλλάζει. Οι βασικοί φόροι είναι δύο: αυτός που Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 4/10

5 βαρύνει την περιουσία, τη γη (tributum soli) και ο κεφαλικός (tributum capitis). Οι τελωνειακοί δασμοί και οι έμμεσοι φόροι εξακολουθούν να εισπράττονται από τους δημοσιώνες. 23 Όμως, μεγαλύτερη σημασία αποκτούν οι έκτακτες επιβαρύνσεις που επιβάλλονται για την ικανοποίηση των αναγκών του κράτους (επιτάξεις και άλλες) Άσκηση εξουσίας από τις πόλεις Η πόλη θεωρούνταν ανέκαθεν από τους Έλληνες αλλά και τους Ρωμαίους ως το μόνο πλαίσιο εντός του οποίου ήταν δυνατό να αναπτυχθεί η πολιτισμένη κοινωνική ζωή. Η Ρωμαϊκή περίοδος είναι εποχή ακμής των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, τουλάχιστον ως προς τον αριθμό τους, την αρχιτεκτονική τους εικόνα και την πολιτιστική τους ανάπτυξη. Όμως, οι πόλεις έχουν πλέον απωλέσει την ουσιαστική τους ελευθερία και δεν είναι σε θέση να ασκήσουν αυτόνομη πολιτική. 25 Επομένως, η εξουσία που διαθέτουν είναι περιορισμένη, κυρίως γιατί όλες υπάγονται στον έλεγχο και την κυριαρχία του αυτοκρατορικού μηχανισμού της Ρώμης. Για παράδειγμα, μια πόλη είναι αδιανόητο να ασκήσει δική της εξωτερική πολιτική, πόσο μάλλον να εμπλακεί σε ένοπλες συγκρούσεις και πολέμους. Συχνά, τα επίσημα κείμενα όπως τα ψηφίσματα μεταδίδουν την ψευδή εικόνα της ανεξαρτησίας. Κανείς όμως δε θα αρνούνταν ότι οποιαδήποτε ενέργεια θεωρούνταν πως έπληττε τα συμφέροντα της Ρώμης μπορούσε να προκαλέσει την επέμβαση των αρχών της, με αποτέλεσμα την ακύρωσή της. Έτσι, η ελευθερία που μένει στις πόλεις είναι υπό όρους και η εξουσία των κυβερνητικών τους οργάνων μπορεί να ασκηθεί μόνο εντός των ορίων που θέτει η ρωμαϊκή κυριαρχία. Οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας διατηρούν την παραδοσιακή τριμερή πολιτειακή τους δομή. Τα όργανα εξουσίας είναι, όπως παλαιότερα, η Εκκλησία του Δήμου, η Βουλή και οι άρχοντες. Ωστόσο, κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο ολοκληρώνεται η διαδικασία μετατόπισης του κέντρου βάρους της πολιτικής ζωής από τη συνέλευση των πολιτών στη Βουλή και τους άρχοντες. 26 Έτσι η πραγματική εξουσία βρίσκεται στα χέρια αυτών. Η Εκκλησία του Δήμου περιορίζεται σε έναν παθητικό ρόλο. Από την άλλη πλευρά, η Βουλή σε συνεργασία με διάφορους άρχοντες αναλαμβάνουν αρμοδιότητες που αφορούν τόσο την κάλυψη των τοπικών αναγκών όσο και την ικανοποίηση των απαιτήσεων της κεντρικής εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτό, οι αξιωματούχοι των πόλεων μεριμνούν για τη διασφάλιση της σταθερότητας των τοπικών θεσμών. Ταυτόχρονα, όμως, αναλαμβάνουν την τήρηση της τάξης και τη συλλογή και καταβολή στις ρωμαϊκές αρχές του αυτοκρατορικού φόρου. Από τις αρχές του 2ου αιώνα, εμφανίζονται οι δεκάπρωτοι με αυτό ακριβώς το καθήκον. 27 Έτσι, η πόλη μετατρέπεται σε εκτελεστικό βραχίονα της ρωμαϊκής εξουσίας παρέχοντας σε αυτήν το διοικητικό μηχανισμό που είναι απαραίτητος για την εκπλήρωση των στόχων της Οι σχέσεις των ρωμαϊκών αρχών με τις πόλεις Η αναγνώριση εκ μέρους της Ρώμης της πραγματικότητας αυτής προκαλεί τις συχνές παρεμβάσεις της για τη δημιουργία και την ενίσχυση ενός εκτεταμένου δικτύου πόλεων. Ο 1ος αι. π.χ. είναι μια ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδος, με συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις. Τα μέτρα που λαμβάνει η Σύγκλητος και οι Ρωμαίοι στρατηγοί έχουν σκοπό να τιμωρήσουν την εκδήλωση απείθαρχης συμπεριφοράς, να επιβραβεύσουν τη νομιμοφροσύνη και να ενισχύσουν τις πόλεις σε περίπτωση ανάγκης. Η ειρήνη που επιβάλλεται από την εποχή του Αυγούστου συγκροτεί το πλαίσιο της οικονομικής και πολιτιστικής ακμής των μικρασιατικών πόλεων, οι οποίες βρίσκουν στο πρόσωπο του αυτοκράτορα έναν προστάτη και αρωγό. Το αυτοκρατορικό ενδιαφέρον εκδηλώνεται με τη χρηματοδότηση της ανέγερσης ή της επισκευής δημόσιων κτηρίων, την κατασκευή δρόμων και τη συνδρομή των πόλεων σε περιπτώσεις θεομηνιών. 29 Θεμελιώδης παράγοντας της ρωμαϊκής εξουσίας στις μικρασιατικές επαρχίες ήταν ο στρατός. Φυσικά, μεγάλες στρατιωτικές μονάδες, κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, στάθμευαν μόνο στις συνοριακές επαρχίες της Γαλατίας αρχικά και, αργότερα, της Καππαδοκίας. Κύριο έργο τους ήταν η αντιμετώπιση εχθρικών εισβολών και η διενέργεια επιθετικών επιχειρήσεων εναντίον του κυριότερου εχθρού της Ρώμης, των Πάρθων. Ωστόσο, μικρές στρατιωτικές μονάδες βρίσκονταν διεσπαρμένες σε ολόκληρη την έκταση της χερσονήσου με καθήκον την τήρηση της τάξης. Η καταστολή ληστρικών Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 5/10

6 ενεργειών από οργανωμένες ομάδες και η προστασία των οδικών αρτηριών και όσων τις χρησιμοποιούσαν συνιστούσαν τα βασικά πεδία δράσης τους. Πάντως, η ίδια η παρουσία τους λειτουργούσε ως εχέγγυο για τη συμμόρφωση των μικρασιατικών πόλεων στις επιταγές της Ρώμης. Ανάλογες σκοπιμότητες εξυπηρετούσε και η ίδρυση αποικιών, όπου εγκαθίσταντο στρατιώτες μετά την απόλυσή τους (veterani), κυρίως στις διαρκώς ανασφαλείς περιοχές του Ταύρου Βλ. σχετικά Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Βλ. σχετικά σχόλια στο Eck, W., «H διοικητική οργάνωση της Αυτοκρατορίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ Για τους περιορισμένους στόχους της ρωμαϊκής εξουσίας, βλ. Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ. 54 Garnsey Ρ. Saller, R., Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (Ηράκλειο 1995), σελ Βλ. Garnsey Ρ. Saller, R., Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (Ηράκλειο 1995), σελ. 26, Για το ρόλο του αυτοκράτορα υπάρχει πληθώρα μελετών. Ξεχωρίζει αυτή του Millar, F.G.B., The emperor in the Roman world (31 BC-AD 337) (London 1977), για τον πλούτο της τεκμηρίωσης. Για τους τρόπους άσκησης της απόλυτης εξουσίας του αυτοκράτορα σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο, βλ. Βarry, N., An introduction to Roman law (Oxford 1962), σελ Εκτός από τη μελέτη του F.G.B. Millar, χρήσιμη είναι η περιεκτική ανάλυση του θέματος στο Bowman, A.K., Garnsey, P., Rathbone, D. (eds), The High Empire, AD , Cambridge Ancient History XI:2 ( Cambridge 2000), σελ Οι σχετικές μαρτυρίες συγκεντρώνονται από τον Oliver, J.H., Greek Constitutions of Early Roman Emperors (Philadelphia 1989). 8. Βλ. την ανάλυση στο Bowman, A.K., Garnsey, P., Rathbone, D. (eds), The High Empire, AD , Cambridge Ancient History XI:2 ( Cambridge 2000), σελ Για το θεσμό του λογιστή βλ. Burton, G.P., The curator rei publicae: towards a reappraisal, Chiron 9 (1979), σελ Για τη διαίρεση των επαρχιών, βλ. Eck, W., «H διοικητική οργάνωση της Αυτοκρατορίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ και Σαρικάκης, Θ., «Μικρά Ασία. Η οργάνωση της ρωμαϊκής διακυβερνήσεως», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ. 218 (ειδικότερα για την κατανομή των μικρασιατικών επαρχιών). 11. Για τη δομή της επαρχιακής διοίκησης βλ. Garnsey Ρ. Saller, R., Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (Ηράκλειο 1995), σελ και Eck, W., «H διοικητική οργάνωση της Αυτοκρατορίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ Βλ. επίσης Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Βλ. Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Για τον επαρχιακό νόμο της Βιθυνίας βλ. de Ste Croix, G.Ε.Μ., Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο (Αθήνα 1997), σελ Βλ. Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Για το σύστημα των διοικήσεων βλ. Habicht, C., New evidence on the providence of Asia, JRS 65 (1975), σελ , και Burton, G.P., Proconsuls, Assizes and the Administration of Justice under the Empire, JRS 65 (1975), σελ Για ό,τι ακολουθεί βλ. Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Βλ. σχετικά τα σχόλια του de Ste Croix, G.Ε.Μ., Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο (Αθήνα 1997), σελ , όπως και στο Bowman, A.K., Garnsey, P., Rathbone, D. (eds), The High Empire, AD , Cambridge Ancient History XI:2 ( Cambridge 2000), σελ Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 6/10

7 18. Για τις εξελίξεις αυτές βλ. Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ. 56. Για τις πρωτοβουλίες του επαρχιακού διοικητή ως προς τη σύλληψη και παραπομπή σε δίκη παρανόμων βλ. Πανδέκται XLVIII.III βλ. Πανδέκται Ι Pref. 20. Fronto, Εp Για το έργο του Πλίνιου βλ. σημ Για το σύστημα ενοικίασης των φόρων βλ. την ανάλυση του Lintott, A., Imperium romanum. Ρolitics and administration (London 1993), σελ Για το φορολογικό σύστημα κατά τους Aυτοκρατορικούς χρόνους κατατοπιστική είναι η ανάλυση στο Μπουραζέλης, Κ., «Η ρωμαϊκή δημόσια οικονομία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ Για τους έμμεσους φόρους βλ. τα έργα που αναφέρονται στις δύο προηγούμενες σημειώσεις. 24. Για αυτού του είδους τις υπηρεσίες βλ. Mitchell, S., Requisitioned transport in the Roman Εmpire, a new inscription from Pisidia, JRS 66 (1976), σελ Βλ. σχετικά Sartre, Μ., L Orient Romain. Provinces et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sevères, 31 avant J.-C après J.-C. (Paris 1991), σελ Η βιβλιογραφία για το θέμα αυτό είναι εκτενής, αν και δεν υπάρχουν εξειδικευμένες μελέτες. Βλ. σχετικά τα σχόλια του Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the end of the 3rd century AD (Princeton 1950), σελ , του de Ste Croix, G.Ε.Μ., Ο Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο (Αθήνα 1997), σελ και του Sartre, Μ., L Orient Romain. Provinces et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sevères, 31 avant J.-C.-235 après J.-C. (Paris 1991), σελ Για τις εξουσίες των αρχόντων κατατοπιστικές είναι οι αναλύσεις των Jones, Α.Η.Μ., The Greek city from Alexander to Justinian (Οxford 1940), σελ και Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the end of the 3rd century AD (Princeton 1950), σελ Βλ. Garnsey Ρ. Saller, R., Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός (Ηράκλειο 1995), σελ Για τις αποφάσεις της Συγκλήτου και των Ρωμαίων στρατηγών σχετικά με τις ελληνικές πόλεις βλ. Sherk, R.Κ., Roman documents from the Greek East; Senatus consulta and Epistulae to the age of Augustus (Baltimore 1969). Για τις εκδηλώσεις αυτοκρατορικού ενδιαφέροντος βλ. Σαρικάκης, Θ., «Μικρά Ασία. Η οργάνωση της ρωμαϊκής διακυβερνήσεως», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΣΤ (Αθήνα 1976), σελ Η βιβλιογραφία για την παρουσία του ρωμαϊκού στρατού στη Μικρά Ασία είναι εκτενής. Βλ. τις παρατηρήσεις του Sartre, Μ., L Orient Romain. Provinces et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sevères, 31 avant J.-C.-235 après J.-C. (Paris 1991), σελ , με περαιτέρω παραπομπές. Ειδικότερα για τις αποικίες της Ρώμης στον Ταύρο βλ. Levick, Β., Roman colonies in Southern Asia Minor (Oxford 1967). Βιβλιογραφία : Sartre M., L Orient Romain. Provinces et sociétés provinciales en Méditerranée orientale d Auguste aux Sevères, 31 avant J.-C.-235 après J.-C., Paris 1991 Millar F., The Emperor in the Roman World (31 BC-AD 337), London 1977 Burton G.P., "Provincial Procurators and the Public Provinces", Chiron, 23, 1993, Habicht C., "New Evidence for the organisation of the Province of Asia", JRS, 65, 1975, Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 7/10

8 Magie D., Roman Rule in Asia Minor to the end of the 3rd century AD, 3th ed., New York 1975 Jones A.H.M., The Greek City from Alexander to Justinian, Oxford 1940 Bowman, A.K. Garnsey, P. Rathbone, D. (eds), The High Empire, AD , 2, Cambridge 2000, Cambridge Ancient History XI Burton G.P., "Proconsuls, Assizes and the Administration of Justice under the Empire", JRS, 65, 1975, Burton G.P., "The curator rei publicae, towards a reappraisal", Chiron, 9, 1979, Garnsey P., Saller R., Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, Ηράκλειο 1995, Β. Αναστασιάδης (μτφρ.), Γ. Σουρής (επιμ.) Oliver J.H., Greek Constitutions of Early Roman Emperors, Philadelphia 1989 Nicholas B., An introduction to Roman Law, Oxford 1962 Lintott A.W., Imperium Romanum. Politics and Administration, London 1993 Δικτυογραφία : Roman Law Γλωσσάριo : ανθύπατος, ο (proconsul) Υψηλό αξίωμα της Ρωμαϊκής και της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου. Ο ανθύπατος (proconsul, vir spectabilis στη συγκλητική ιεραρχία) ήταν κατά κανόνα κυβερνήτης επαρχίας. Ανθυπατικές ήταν μόνο οι αρχαίες αυτοκρατορικές επαρχίες (στη Μικρά Ασία μόνο η επαρχία Ασίας και για μικρό χρονικό διάστημα η επαρχία Καππαδοκίας), ο δε ανθύπατος ήταν κατώτερος μόνο από το δομέστικο των σχολών και το στρατηλάτη της Ανατολής. Από τον 9ο αιώνα αναφέρεται ως τιμητικός τίτλος και παύει να χρησιμοποιείται από το 12ο αιώνα. σύγκλητος, η (senatus) Το ανώτατο πολιτειακό σώμα του ρωμαϊκού κράτους. Κατά την περίοδο της Πρώιμης Δημοκρατίας αποτελούσε το συμβούλιο των υπάτων, δηλαδή των ανώτατων αρχόντων του ρωμαϊκού κράτους. Αργότερα η ισχύς της αυξήθηκε και οι αρμοδιότητές της διευρύνθηκαν, με αποτέλεσμα να καταστεί το κύριο κυβερνητικό σώμα στη Ρώμη. Στους Αυτοκρατορικούς χρόνους η δύναμή της περιορίστηκε. Πηγές M. Cornelius Fronto, Epistulae 8.1. Βοηθ. Κατάλογοι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες της Μικράς Ασίας (59 π.χ. 395 μ.χ.) Ιούλιος Καίσαρας π.χ. Οκταβιανός Αύγουστος 27 π.χ. 14 μ.χ. Τιβέριος Aʹ μ.χ. Καλιγούλας Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 8/10

9 Κλαύδιος Νέρων Γάλβας Όθων Βιτέλλιος Βεσπασιανός Τίτος Δομιτιανός Νέρβας Tραϊανός Αδριανός Aντωνίνος Ευσεβής Mάρκος Αυρήλιος Κόμμοδος Σεπτίμιος Σεβήρος Καρακάλλας Ηλιογάβαλος Aλέξανδρος Σεβήρος Mάξιμος ο Θραξ Γορδιανός Αʹ Φίλιππος ο Άραψ Δέκιος Βαλεριανός Γαλλιηνός Πρόβος Διοκλητιανός Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 9/10

10 Κωνστάντιος Αʹ Μέγας Κωνσταντίνος Κωνστάντιος Βʹ Ιουλιανός Ιοβιανός Βαλεντινιανός Αʹ Θεοδόσιος Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 10/10