Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου, Σχεδίασμα Πολιτισμικής Διαχείρισης ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ*

Transcript

1 ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ* *Σημ.: Το εισαγωγικό αυτό κείμενο απευθύνεται τόσο στους φοιτητές της Πολιτισμικής Διαχείρισης I όσο και στους φοιτητές της Πολιτισμικής Διαχείρισης II, προκειμένου ο μεν πρώτοι να εισαχθούν στο πεδίο, ενώ, οι δεύτεροι να διατηρούν πάντοτε όπου χρειαστούν μια γενικότερη εποπτεία του αντικειμένου Α ΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ: Μια απόπειρα προσδιορισμού του πεδίου Η έννοια της πολιτισμικής διαχείρισης συνδέεται με τον πολιτισμό με μια σχέση περίπλοκη συχνά ασαφή την οποία θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε στο παρακάτω σχεδίασμα. Κατ αρχήν, κάποιες θεμελιώδεις αναλυτικές αρχές και παραδοχές γύρω από τον πολιτισμό, είναι απαραίτητες: 1. Ο πολιτισμός είναι μια έννοια ιστορικά συγκροτημένη (δεν είναι επί του παρόντος, βέβαια και ξεφεύγει από τους σκοπούς του συγκεκριμένου σχεδιάσματος να αναφερθούμε εξειδικευμένα στην ιστορία του πολιτισμού). Εμφανίζεται αρκετά νωρίς περίπου από το 16 ο αι. και εμπεδώνεται ιστορικά σε δύο παραδόσεις (ως κουλτούρα στη γερμανική παράδοση του ρομαντισμού και της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας με την έννοια της πνευματικότητας, της καλλιέργειας, της παιδείας, και ως πολιτισμός στην αγγλοσαξονική και γαλλική παράδοση με την έννοια κυρίως της υλικοτεχνικής προόδου ). Γενικότερα, σε όλη του την ιστορική διαδρομή, ο πολιτισμός κουβαλάει το φορτίο της αξιολόγησης και της ιεραρχικής κατάταξης, είτε αναφέρεται σε διαφορετικές συνήθειες των αριστοκρατικών τάξεων είτε στους καθυστερημένους πρωτόγονους που ανακάλυψαν οι δυτικοί αποικιοκράτες. Κατά τη διάρκεια του 20 ου αι., ο πολιτισμός γίνεται αντικείμενο πολλαπλών ορισμών και εννοιολογήσεων, παράλληλα με την προσπάθεια κυρίως των πρώτων εθνολόγων και ανθρωπολόγων να συστηματοποιηθεί ως αυτόνομο 1

2 πεδίο στην υπηρεσία της σύνθετης μελέτης της κοινωνικής ζωής και να απολέσει το φορτίο του δυτικού εθνοκεντρισμού που αναφέραμε παραπάνω. 2. Τις τελευταίες δεκαετίες, επιστήμες όπως της ανθρωπολογίας (κοινωνικής ή πολιτισμικής), των Πολιτισμικών Σπουδών και άλλων συγγενών κλάδων, χρησιμοποιούν τον πολιτισμό ως κεντρική αναλυτική έννοια ή/και αυτόνομο γνωστικό τομέα, πράγμα το οποίο σημαίνει αυστηρή πειθάρχηση στο θεωρητικό πρόταγμα που σε κάθε περίπτωση υπηρετούν, και απομάκρυνση από την ασαφή χρήση εννοιολογήσεων του πολιτισμού στον δημόσιο και καθημερινό λόγο. 3. Αναλυτικά, τείνει, σήμερα, να προσδιορίζεται ο πολιτισμός ως χρήση συμβόλων, σημασιών, εννοιών στο πλαίσιο της επικοινωνίας και της καθημερινής δράσης και πρακτικής: η πολιτισμική διαδικασία είναι ρευστή όχι δηλαδή προκαθορισμένη και οντολογικά προσδιορισμένη και επιτελείται από δρώντα υποκείμενα σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Έτσι, παρατηρείται μια μετατόπιση γνωστική από το πρόβλημα ορισμού του πολιτισμού, (οντολογικά/ ουσιοκρατικά: τι είναι ο πολιτισμός), στην πολιτισμική ανάλυση και προσέγγιση όλων των όψεων της ανθρώπινης δράσης ως παραγωγής νοήματος. Οι νέες προσεγγίσεις και επαναθεωρήσεις του πολιτισμού, επίσης, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην αποκάλυψη των ιεραρχικών σχέσεων και της ετερογένειας του πολιτισμού, ο οποίος νοείται ως πεδίο συγκρούσεων, διαμφισβητήσεων και πολιτικής διαπάλης. 4. Καθώς ο πολιτισμός όπως σημείωσα ήδη παραπάνω, στο 2, - έχει περάσει έντονα και χρησιμοποιείται στο δημόσιο λόγο, δημιουργούνται συχνά συγχύσεις όταν επιχειρείται η αναλυτική θεωρητική του προσέγγιση με τον τρόπο που ανέφερα στο 3. Στο σύγχρονο κόσμο της ύστερης νεωτερικότητας (μετανεωτερικότητας κατά πολλούς) παρατηρείται μια έξαρση της πολιτισμικής διαφοράς, όπου όλοι έχουν/ διεκδικούν πολιτισμό, πολιτισμική ταυτότητα, πολιτισμική κληρονομιά: ο όρος πολιτισμός χρησιμοποιείται περισσότερο έντονα παρά ποτέ. 5. Ένα από τα σύγχρονα πεδία έρευνας αλλά και γόνιμου προβληματισμού των σχετικών επιστημών (βλ. 2) είναι ακριβώς ο εντοπισμός, η ανάλυση και ερμηνεία των ποικίλων και διαφορετικών εννοιολογήσεων και χρήσεων του 2

3 πολιτισμού. Για παράδειγμα, στο πεδίο της μετανάστευσης εμπλέκονται έννοιες όπως πολυπολιτισμικότητα, διαπολιτισμικότητα και διαπολιτισμικές σχέσεις, ενσωμάτωση, προσαρμογή, εκπολιτισμός, διαφορετικότητα και πολιτισμική διαφορά, εθνοτική ταυτότητα, ρατσισμός, ξενοφοβία κ.λπ., που συνιστούν πολλαπλές και ποικίλες αναφορές και χρήσεις της έννοιας του πολιτισμού. 6. Καταλήγοντας, επισημαίνεται, ότι το γνωστικό αντικείμενο/πεδίο της Πολιτισμικής Διαχείρισης, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα κατεξοχήν πεδίο διακίνησης πολλαπλών, ετερόκλητων και ποικίλων χρήσεων και νοηματοδοτήσεων του πολιτισμού. Υπό αυτήν την έννοια προτείνεται εδώ, η πολιτισμική ανάλυση, η ευρύτερη, δηλαδή, ανάλυση, όπως ορίσαμε στο 3 (βλ. παραπάνω), που θα μας επιτρέψει να αναδείξουμε τους τρόπους κοινωνικής και πολιτισμικής κατασκευής του πολιτισμικού πεδίου, ενός, δηλαδή σχετικά αυτονομημένου πεδίου της κοινωνικής ζωής, που χρωστά την ιδιαιτερότητά του, ακριβώς επειδή κυριαρχείται από τη λογική και πολιτική της διαχείρισης. * * Σημ.: Δεν είναι απλό και αυτονόητο να ορίσουμε το πολιτιστικό πεδίο, ως πεδίο δηλαδή, αυτόνομης πολιτιστικής δράσης. Για σχετικούς με τα ζητήματα που μας ενδιαφέρουν εδώ προβληματισμούς βλ. το κατατοπιστικό άρθρο (στο επισυναπτόμενο κείμενο με όνομα αρχείου Δημήτρης Παπαγεωργίου) του Δημήτρη Παπαγεωργίου (2005), «Παραστάσεις και αναπαραστάσεις: η επιτέλεση (performance) του πολιτισμού και του πολιτιστικού θεάματος»,», στο Βερνίκος κ.α (επιμ.) Πολιτιστικές Βιομηχανίες, Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά., Αθήνα: Κριτική. Το κείμενο επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα «ποιες δραστηριότητες μπορούν να θεωρηθούν πολιτιστικές». Επίσης, για να έρθει ο φοιτητής σε μια εξοικείωση με την προσπάθεια προσδιορισμού του πεδίου των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, μπορεί να δει τις κατηγορίες που ορίστηκαν από την UNESCO στο επισυναπτόμενο κείμενο σημειώσεων με το αντίστοιχο όνομα αρχείου (από: Νικόλας Βερνίκος, «Το διεθνές πλαίσιο για τις πολιτιστικές στατιστικές της Unesco και οι κατηγορίες των πολιτιστικών δραστηριοτήτων», στο Βερνίκος κ.α (επιμ.) Πολιτιστικές Βιομηχανίες, Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά., Αθήνα: Κριτική. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Η έννοια της διαχείρισης ήδη μας βοηθάει να προσδιορίσουμε το πεδίο, παραπέμποντας σε συγκεκριμένες προϋποθέσεις ενασχόλησης με τον πολιτισμό: - Κατασκευή που έχει ένα τελικό αποτέλεσμα (πολιτισμικού προϊόντος, αγαθού, δράσης) 3

4 - Διάφορα και ποικίλα μέσα περιλαμβάνονται στο πλαίσιο αυτής της κατασκευής (επικοινωνιακή, οικονομική, νομική, διοικητική διάσταση της πολιτισμικής διαχείρισης). Έτσι, σε ένα μουσείο, οι πολιτικές γύρω από την είσοδο του κοινού διαβαθμισμένες τιμές εισιτηρίων, ελεύθερη είσοδος κ.λπ.), εμπίπτουν κυρίως στη διοικητική και οικονομική διάσταση, η απόκτηση αρχαιοτήτων και δημιουργία συλλογών εμπλέκουν σε μεγάλο βαθμό το νομικό μέρος, η έκθεση των αντικειμένων και τα διαφημιστικά φυλλάδια κυρίως το επικοινωνιακό κ.λπ. - Επιδιωκόμενος σκοπός (συνήθως συνδυασμός σκοπών σε ένα φάσμα που περικλείει οικονομικές και πολιτικές σκοπιμότητες, ψυχαγωγία κ.λπ). - Έλεγχος επί του πολιτισμικού πεδίου (επιλογή και συγκεκριμένες χρήσεις του πολιτισμού). Έτσι, για παράδειγμα το Υπουργείο Πολιτισμού μέσω της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, προάγει το εθνικό ιδεώδες και συγκεκριμένες κυρίαρχες εκδοχές της ελληνικότητας, με χαρακτηριστική την περίπτωση των αρχαιολογικών μουσείων. - Φορέας διαχείρισης: σε ένα κοινωνικά ιεραρχημένο πολιτισμικό πεδίο οι φορείς πολιτισμικής διαχείρισης κατανέμονται σε διαφορετικές θέσεις ανάλογα με τη θεσμική τους ισχύ και άρα τα μέσα προβολής και πολιτικών ανάδειξης που διαθέτουν. Για να το κατανοήσουμε αυτό, αρκεί να φέρουμε ένα στοιχειώδες παράδειγμα: μειονοτικές/ περιθωριοποιημένες ομάδες μέσα στα σύγχρονα εθνικά κράτη, όπως είναι οι Ρομά, δεν διαθέτουν τα ίδια μέσα και της ίδιες δυνατότητες πολιτιστικής διαχείρισης όπως ο κυρίαρχος πληθυσμός. Ή ακόμη, όπως καταλαβαίνουμε, ένας μεγάλος και διάσημος πολιτιστικός οργανισμός, όπως π.χ. το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τον εκπολιτιστικό σύλλογο ενός χωριού 200 κατοίκων! ΠΡΟΒΟΛΗ Κομβική η έννοια της προβολής: Μέσω της προβολής, αναπαρίσταται μια πρωτογενής πολιτισμική δράση και παράγεται ένα νέο επίπεδο πολιτισμικής διαδικασίας, το πολιτιστικό προϊόν, ή αγαθό, που θα: 4

5 - Προβληθεί - Θα διακινηθεί - Θα καταναλωθεί Σε γενικές γραμμές, οι φοιτητές πρέπει να κατανοήσουν τη διάκριση που υπογραμμίζω και αλλού σε αυτό το κείμενο ανάμεσα σε «πρωτογενή» πολιτισμικά δεδομένα, όπως η δημιουργία ενός ζωγραφικού πίνακα, η μουσική παράσταση σε ένα πανηγύρι, το προσωπικό ημερολόγιο που κάποιος κρατάει κ.ο.κ. και στην αναπαραγωγή/ αναπαράστασή τους (μέσω της προβολής), που επιτυγχάνεται μέσω μιας έκθεσης που αναδεικνύει τον ζωγραφικό πίνακα, μέσω μιας τηλεοπτικής ή ραδιοφωνικής εκπομπής για το αντίστοιχο πανηγύρι, μέσω της έκδοσης του ημερολογίου και διακίνησής του στα βιβλιοπωλεία κ.ο.κ. Η έννοια της προβολής είναι εμπεδωμένη σε πεδία κοινωνικών σχέσεων, τα οποία περιλαμβάνουν δίκτυα ανθρώπων που εμπλέκονται στην πολιτισμική διαδικασία παραγωγής, διακίνησης, προβολής και προώθησης, κατανάλωσης πολιτιστικού προϊόντος. Η έννοια της προβολής είναι η κομβική εκείνη έννοια που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε και να συλλάβουμε το πέρασμα από την ευρεία πολιτισμική διάσταση των κοινωνικών φαινομένων και διαδικασιών (τα πάντα εν τέλει θεωρητικά μπορούν να ερμηνευτούν και να αναλυθούν πολιτισμικά) σε ένα ιδιαίτερο και σχετικά αυτόνομο πεδίο που προσδιορίζεται ως πολιτισμ(τ)ικό πεδίο. Πεδίο, που είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων κάθε φορά κοινωνικών και πολιτισμικών διαδικασιών που αναλύουμε από τη σκοπιά της διαχείρισης (βλ. και παραπάνω στο 6). *Σημ.: για τις ανάγκες του παρόντος χρησιμοποιώ την έννοια πολιτισμικό/ πολιτιστικό, χωρίς διαφοροποίηση. Όμως γενικότερα ο όρος πολιτισμικό, χρησιμοποιείται ευρύτερα ως αναλυτικός/ θεωρητικός (π.χ. πολιτισμική διαχείριση. πολιτισμικές διαδικασίες, πολιτισμική διαφορά, πολιτισμική ταυτότητα κ.λπ.), ενώ ο όρος πολιτιστικός αναφέρεται σε ό,τι προβάλλεται ως ανήκων στο θεωρούμενο πεδίο του πολιτισμού, μέσα από διαδικασίες προβολής όπως σημειώνω στη συνέχεια: έτσι, λέμε συχνά: πολιτιστικός σύλλογος, πολιτιστική δράση. 5

6 Η (ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ) ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Στο σημείο αυτό είναι αναγκαίο να προσδιορίσουμε τους κοινωνικούς φορείς που εμπλέκονται σε όλο το φάσμα της πολιτισμικής διαχείρισης, δημιουργώντας ένα αξεδιάλυτο σύνολο, που βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία και αλληλόδραση. Τελείως σχηματικά, έχουμε: - Τον παραγωγό πολιτισμικής δραστηριότητας (π.χ. ένας ζωγράφος) - Τον διαχειριστή και διακινητή (π.χ. γκαλερί ή έμπορος τέχνης, αλλά και όλο το δίκτυο διακίνησης του πολιτισμικού αγαθού, που μπορεί να περιλαμβάνει και τις δημόσιες σχέσεις του καλλιτέχνη, τις τεχνοκριτικές σε πολιτιστικές στήλες και περιοδικά τέχνης κ.λπ.) - Το κοινό (όσοι π.χ. επισκέπτονται μια έκθεση, οι φιλότεχνοι γενικότερα κ.λπ.) Για να κατανοήσουμε όμως πληρέστερα την κοινωνική δομή της πολιτισμικής διαχείρισης, πρέπει να λάβουμε υπόψη τις διαβαθμίσεις θεσμικότητας και επισημότητας που την χαρακτηρίζουν όπως θα δειχτεί στη συνέχεια ΤΟ ΑΤΥΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Έχει ιδιαίτερη σημασία να προσδιορίζουμε κάθε φορά την Πολιτισμική Διαχείριση εντάσσοντάς την στο αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο: από τα πάνω (π.χ. μια θεατρική παράσταση στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών) προς τα κάτω (η θεατρική παράσταση της θεατρικής ομάδας ενός φοιτητικού συλλόγου) 6

7 Η διαχείριση του πολιτισμικού πεδίου, αφορά ένα ευρύ πλαίσιο κοινωνικών χώρων και ομάδων, άνισα κατανεμημένων ως προς τη δύναμη και την εξουσία. Ξεκινώντας από τα κάτω, μπορούμε για παράδειγμα να αναφέρουμε την πολιτιστική δράση ενός συνοικιακού συλλόγου, ενός συλλόγου γονέων και κηδεμόνων, φοιτητών κ.λπ., την παρουσίαση (ανοιχτή προς το κοινό) βιβλίων από βιβλιοπωλεία κ.λπ. Οι σύλλογοι αυτοί και το βιβλιοπωλείο των παραδειγμάτων, επιτελούν και προβάλουν πολιτισμό ενδεχομένως με μικρή ισχύ και εμβέλεια. Ωστόσο, δρουν συνήθως εντός τυπικών πλαισίων (με καταστατικά, νομικές δεσμεύσεις, υπάγονται στην τοπική αυτοδιοίκηση ή σε συνδικαλιστικούς φορείς, οργανώνονται από κάποιο ιδιωτικό ή δημόσιο φορέα κ.λπ.). Σπάνια δηλαδή μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένη πολιτιστική δράση χωρίς στοιχειώδες τυπικό πλαίσιο στο οποίο να εντάσσεται. Στη συνέχεια, έχουμε διαβαθμισμένες πολιτιστικές δράσεις ανάλογα, όπως είπαμε, με τη θεσμική τους ισχύ και πολιτισμική/ πολιτική εμβέλεια. Π.χ. αντιλαμβανόμαστε ότι μια μικρή θεατρική ομάδα, δεν είναι το ίδιο με την Εθνικό Θέατρο. Επίσης, είναι αυτονόητη η αίγλη και η ισχύς κορυφαίων φεστιβάλ (π.χ. Αθηνών Επιδαύρου), ή για να αναφερθούμε σε έναν άλλο χώρο, αυτόν της πολιτιστική βιομηχανίας κινηματογράφου, των απονομών των κινηματογραφικών βραβείων όσκαρ. Η δύναμη του πολιτιστικού φορέα προβολής, ανάδειξης και διακίνησης πολιτιστικού αγαθού, έχει καταλυτικές συνέπειες σε όλο το φάσμα της πολιτισμικής δημιουργίας. Για παράδειγμα, αρκεί να φανταστούμε την έννοια της εμπορευματοποίησης και τυποποίησης των πολιτισμικών αγαθών στην βιομηχανία των Μέσων ή στην τουριστική βιομηχανία.. 7

8 Β ΜΕΡΟΣ Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Αφού είδαμε τις κεντρικές έννοιες (προβολή διαχείριση, κοινωνική διάρθρωση) που συγκροτούν το πεδίο της πολιτισμικής διαχείρισης θα περάσουμε στη συνέχεια στο πλαίσιο ανάλυσής του. Για τους σκοπούς της προσέγγισης που υιοθετούμε εδώ, μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η πολιτισμική ανάλυση, δηλαδή η μελέτη κατασκευής νοημάτων και απόδοσης σημασιών μέσα από την πρακτική της πολιτισμικής διαχείρισης, ιδωμένη μέσα από τα εκάστοτε πλαίσια κοινωνικών και ιεραρχικών σχέσεων μέσα στα οποία επιτελείται Περιλαμβάνει την ανάλυση, προσέγγιση, ερμηνεία των τρόπων με τους οποίους μέσω της πολιτισμικής διαχείρισης χρησιμοποιούνται, επιλέγονται και προβάλλονται - Ταυτότητες και ετερότητες - Αξίες και κυρίαρχες ιδεολογίες - Αναπαραστάσεις σχετικά π.χ. με το φύλο, τη φυλή, την εθνότητα, ή σχετικές με θέματα όπως η βία, η τρομοκρατία κλπ. Επίσης, ένα κεντρικό ζήτημα αποτελούν οι τρόποι με τους οποίους νοηματοδοτείται, προσλαμβάνεται και κατασκευάζεται η πολιτισμική κληρονομιά και η μνήμη. Την Πολιτισμική Διαχείριση απασχολούν ζητήματα πολιτικών του πολιτισμού, και συγκρούσεων γύρω από πολιτισμικά διακυβεύματα. Οι πολιτικές του πολιτισμού στην ουσία αφορούν και εμπλέκουν όλο το φάσμα της πολιτισμικής διαχείρισης, καθώς κάθε δράση διαχείρισης γύρω από οτιδήποτε πολιτισμικό είναι και πολιτική δράση. Έτσι, για παράδειγμα, η απόφαση γύρω από την ανέγερση ενός μνημείου, αποτελεί μια πολιτική διαχείρισης μνήμης και συλλογικής ταυτότητας (π.χ. των Ποντίων προσφύγων), συνιστά πράξη ενδυνάμωσης της συγκεκριμένης ομάδας, ενώ επίσης και άλλες διαδικασίες που πλαισιώνουν την εν λόγω δράση φέρουν πολιτικό περιεχόμενο: η επιλογή του χώρου που θα τοποθετηθεί το μνημείο, η επιλογή των συμβολισμών που θα χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης που θα κατασκευάσει το μνημείο, το στήσιμο των εγκαινίων και η παρουσία πολιτικών παραγόντων κ.λπ. 8

9 Πάρα πολύ συχνά, οι πολιτικές πολιτισμικής διαχείρισης συνοδεύονται από συγκρούσεις και σφοδρές αντιπαραθέσεις: π.χ. συχνά παρατηρείται αντιπαράθεση γύρω από το προκλητικό περιεχόμενο μεταμοντέρνων θεαμάτων, που φτάνουν σε σημείο επεμβατικών εγχειρημάτων από τη μεριά του κράτους (λογοκρισία και απαγόρευση). Άλλοτε, σφοδρές συγκρούσεις σημειώνονται γύρω από τις πολιτικές προβολής της ταυτότητας μιας εθνοτικής ή θρησκευτικής ομάδας, όπως συμβαίνει στις μέρες μας γύρω από τη συζήτηση ανέγερσης λατρευτικού χώρου για τους μουσουλμάνους της Αθήνας. Η πολυσύνθετη μελέτη του κοινού, αποτελεί εξ ορισμού ένα μεγάλο αντικείμενο μελέτης στην Πολιτισμική Διαχείριση. Ενδεικτικά, μερικά από τα ζητήματα που μπορεί να προσεγγίσει η Πολιτισμική Διαχείριση είναι:\ - Τρόποι προσέγγισης και επικοινωνίας των Πολιτισμικών οργανισμών με το κοινό - Οι τρόποι που το κοινό ερμηνεύει και προσλαμβάνει το πολιτισμικό αγαθό ή γενικότερα συμμετέχει σε ένα δίκτυο πολιτισμικής επικοινωνίας. - Οι κατηγοριοποιήσεις του κοινού και οι διαβαθμισμένες κυρίαρχες κρίσεις γύρω από τη σχέση κοινού - πολιτισμού, όπως εκφράζονται, για παράδειγμα, στους όρους υψηλή/ μαζική κουλτούρα κ.λπ. Το πολιτισμικό στοιχείο των δράσεων και των πρακτικών γύρω από την Πολιτισμική διαχείριση είναι αλληλένδετο με το πλαίσιο των κοινωνικών σχέσεων μέσα στο οποίο επιτελείται. Όπως, σημειώσαμε ήδη, οι σχέσεις αυτές είναι εξ ορισμού ιεραρχικές καθώς τα υποκείμενα (ή οι συλλογικοί δρώντες) κατανέμονται σε διαφορετικές θέσεις εντός του κοινωνικού πεδίου, και με άνισες κατανομές συμβολικού, κοινωνικού και οικονομικού κεφαλαίου. Ο κόσμος της τέχνης, που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων που συνομιλούν και διαντιδρούν (καλλιτέχνες, ιδιοκτήτες γκαλερί, επιμελητές εκθέσεων κ.λπ.) στο πλαίσιο της παραγωγής και διακίνησης συγκεκριμένων πολιτισμικών αγαθών (π.χ. ζωγραφικοί πίνακες), μας δίνει ένα πολύ καλό παράδειγμα κοινωνικής δικτύωσης. Τα τελευταία χρόνια ένα μεγάλο πεδίο έρευνας και μελέτης στην πολιτισμική διαχείριση (αλλά και ευρύτερα στις σύγχρονες πολιτισμικές διαδικασίες ) κατευθύνεται προς τις διαστάσεις της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης. Η 9

10 σύγχρονη συνθήκη του μεταμοντερνισμού δημιουργεί νέες συνθήκες διακίνησης πολιτισμικών αγαθών συνενώνοντας το τοπικό με το παγκόσμιο (μέσα από τους ραγδαίους ρυθμούς ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών) και αναδεικνύοντας νέες μορφές εξουσίας στην επικοινωνία και τον πολιτισμό. 10