ΤΕΣΣΕΡΑ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΑ ΕΙΔΩΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ

Transcript

1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Β. ΚΟΥΓΚΟΥΛΟΣ ΤΕΣΣΕΡΑ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΑ ΕΙΔΩΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ο ί κ α ι π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις γ ι α τ η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς ε ιδ ω λ ο π λ α σ τ ικ ή ς * Π ρ ο σ φ ά τ ω ς έ χ ε ι ε π ισ η μ α ν θ ε ί ό τ ι η π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ή α ρ χ α ι ο λ ο γ ί α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α υ π ή ρ ξ ε ΘεσσαλοκεντρικήΠ ρ ά γ μ α τ ι, α π ό τ ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ α ι ώ ν α μ α ς μ έ χ ρ ι κ α ι σ ή μ ε ρ α η π ρ ο ϊσ τ ο ρ ικ ή έ ρ ε υ ν α σ τη Θ ε σ σ α λ ία ε ίν α ι δ ια ρ κ ή ς 2 κ α ι α ν έ δ ε ιξ ε τ η ν ε ύ φ ο ρ η π ε δ ιά δ α τ η ς ω ς τ ο χ ώ ρ ο ε ν ό ς σ η μ α ν τ ικ ό τ α τ ο υ Β α λ κ α ν ικ ο ύ κ α ι Ε υ ρ ω π α ϊκ ο ύ ν ε ο λ ιθ ικ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ 3. Ω σ τ ό σ ο η γ ν ώ σ η μ α ς γ ι α τ η Θ ε σ σ α λ ικ ή ν ε ο λ ιθ ικ ή κ ο ιν ω ν ία δ ε ν ε ίν α ι δ υ ν α τ ό ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π λ ή ρ η ς, κ α θ ώ ς π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι δ ύ ο τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν β α σ ικ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α. Τ ο π ρ ώ τ ο, π ο υ ε κ τ ε ίν ε τ α ι κ α ι π έ ρ α α π ό τ α γ ε ω γ ρ α φ ικ ά ό ρ ια τ η ς Θ ε σ σ α λ ία ς, ε ί ν α ι γ ε ν ικ ά η ε ρ μ η ν ε υ τ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η τ ω ν μη π α ρ α γ ω γ ικ ώ ν δ ρ α σ τ η ρ ιο τ ή τ ω ν τ η ς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ή ς κ ο ι ν ό * Στον καθηγητή Γ. Χ ουρμουζιάδη και στον έφορο Δρ. Κ. Γαλλή, που διάβασαν το χειρ ό γραφο της εργασίας μας, οφείλουμε θερμές ευχαριστίες για τ ις υποδείξεις τους. Ε πίσης στις Εφορείες Π ροϊστορικώ ν και Κλασικών Α ρχαιοτήτω ν ΙΓ ' κ α ι ΙΕ', Βόλου και Λ άρισας και στην Εφορεία Α ρχαιοπω λείω ν και Ιδιω τικώ ν Α ρχαιολογικώ ν Συλλογώ ν Αθήνας, για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης τι ον τεσσάρων ειδωλίων. Ιδίω ς τις επιμελήτριες αρχαιοτήτω ν Α. Ζαούρη, Β. Α δρύμη-σισμάνη κ α ι Β. Ροντήρη. Ακόμη ευχαριστούμε θερμά το υ ς Ν. Ε υστρατίου, λέκτορα Π α νεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ρ. Halstead, λέκτορα Π ανεπιστημίου Sheffield, Δρ. Αδ. Σάμψ ω ν, π ρ ο ϊ στάμενο της Εφορείας Π αλαιοανθρω πολογίας-σπηλαιολογίας, Δρ. Ευαγ. Σκαφιδά, Γ. Τουφεξή, επιμελητές αρχαιοτήτω ν και το Γ. Ζιάκα, φιλόλογο για τη συμβολή τους σε θέματα βιβλιογραφίας. Τέλος τον I. Δ ιαμαντόπουλο, σχεδιαστή του Π ανεπιστημίου Ιω αννίνω ν για το χάρτη και τα σχέδια της μελέτης. 1. Γραμμένος Δ., Ν εο λιθικές έρευνες σ τη ν Κ εν τρ ικ ή κα ι Α ν α το λ ικ ή Μ α κ εδ ο ν ία, Α θήναι 1991, Γαλής Κ., Ατλας Π ροϊστορικώ ν οικισμώ ν της Α νατολικής Θεσσαλικής π εδιά δας, Λ άρισα 192, 13 κ.ε. 3. Ο όρος πολιτισμός χρησιμοποιείται με τη σημασία της πολιτισμικής ενότητας βλ. Γραμμένος Δ.. Η έννοια της πολιτιστικής ομάδας στη Νεολιθική εποχή της νό τια ς Β αλκανικής (ΜΝΙΙΙ και ΝΝ), Θ ρακική Ε π ετη ρ ίδ α, 7, κ.ε.' 1987/1990, 53 κ.ε. Ευστρατίου Ν., Ο Π ολιτισμός της Παραδημής-Προβλήματα ορισμού, Θ ρα κική Ε π ετη ρ ίδα, ό.π 65 κ.ε.

2 278 Κ ω νσταντίνος Γ, ΡακατσάνηςΆ θανάσιος Β. Κούγκουλος τ η τ α ς ', α λ λ ά κ α ι ε ιδ ικ ό τ ε ρ α η ικ α ν ο π ο ιη τ ικ ή ε ρ μ η ν ε ία τ ω ν ε ιδ ω λ ίω ν. Τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο έ χ ε ι σ χ έ α η ιδ ι α ίτ ε ρ α μ ε τ η ν ε μ μ ο ν ή τ η ς α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ή ς έ ρ ε υ ν α ς σ τη ν α ν α τ ο λ ικ ή Θ ε σ σ α λ ία, α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς ο π ο ί α ς ε ίν α ι η έ λ λ ε ιψ η ε π α ρ κ ο ύ ς π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η ς γ ι α τ η δ υ τ ικ ή. Μ ικ ρ ή π ρ ο σ φ ο ρ ά, σ τ η ν π ρ ο α ν α φ ε ρ θ ε ίσ α π ρ ο β λ η μ α τ ικ ή α π ο τ ε λ ε ί η π α ρ ο ύ σ α μ ε λ έ τ η τ ε σ σ ά ρ ω ν α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ ω ν π ή λ ιν ω ν ε ι δ ω λ ί ω ν α π ό τ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή Θ ε σ σ α λ ία κ α ι η α ν α φ ο ρ ά ο ρ ισ μ έ ν ω ν σ κ έ ψ ε ω ν κ α ι π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ν γ ι α τ η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς ε ιδ ω λ ο π λ α σ τ ικ ή ς. I. Ο ι ι σ χ ν έ ς ν ε ο λ ιθ ικ έ ς ε ν δ ε ίξ ε ις τ η ς δ υ τ ικ ή ς Θ ε σ σ α λ ία ς, σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α α π ό τ ο ν ε υ ρ ύ τ ε ρ ο χ ώ ρ ο τ ω ν Τ ρ ικ ά λ ω ν ω ς τ η ν π ε ρ ιφ έ ρ ε ια τ ο υ Φ α ν α ρ ιο ύ, ε ίχ α ν ά σ τ ο χ α α π ο δ ο θ ε ί α π ό τ ο υ ς W a c e - T h o m p s o n σ τ η ν ύ π α ρ ξ η μ ια ς ζ ώ ν η ς πυκνου ν δ α σ ώ ν 12 3, ά π ο ψ η π ο υ α μ φ ισ β η τ ή θ η κ ε έ ν τ ο ν α ή δ η τ ο 1928 α π ό τ ο ν Γ. Μ υ λ ω ν ά 56. Τ ο α ν α σ κ α φ ι κ ό υ λ ικ ό τ η ς Μ α γ ο υ λ ίτ σ α ς σ τ η ν Κ α ρ δ ίτ σ α * ε ν ίσ χ υ σ ε τ η ν υ π ό θ ε σ η τ ο υ Μ υ λ ω ν ά. Ο ι ν ε ό τ ε ρ ε ς έ ρ ε υ ν ε ς 5, π α ρ ό λ ο π ο υ ε ίν α ι α ρ κ ε τ ά π ε ρ ιο ρ ισ μ έ ν ε ς σ ε σ ύ γ κ ρ ισ η μ ε τ η ν υ π ό λ ο ι π η Θ ε σ σ α λ ία, έ χ ο υ ν α λ λ ά ξ ε ι α υ τ ή τ η ν ε ικ ό ν α κ α ι σ ε γ ε ν ικ έ ς γ ρ α μ μ έ ς π ι σ τ ε ύ ε τ α ι ό τ ι τ ο δ υ τ ικ ό τ μ ή μ α, δ ια τ η ρ ώ ν τ α ς π ιθ α ν ώ ς έ ν α τ ο π ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α 4, α κ ο λ ο υ θ ε ί τ η ν ε ξ έ λ ιξ η τ η ς α ν α τ ο λ ικ ή ς π ε ρ ιο χ ή ς. Α π ό τ η σ χ ε δ ό ν ά γ ν ω σ τ η ω ς τ ώ ρ α π ε δ ι ά δ α τ ω ν Τ ρ ικ ά λ ω ν 7, α ν ε ξ α ιρ έ σ ο υ μ ε 1. Για τ ις μη παραγω γικές δραστηριότητες κ α ι τα προβλήματα ερμηνείας τους βλ. Χουρμ ουζιόδης Γ., Το νεο λιθ ικ ό Δ ιμ ή ν ι, Π ροσπάθεια γ ια μ ια v ia π ρ ο σ έγγισ η το ν νεο λιθ ικ ο ύ υλικού, Β όλος 1979, 47 κ.ε. 2. W ace A, - T hom pson Μ., P rehistoric Thessaly, Cam bridge 1912, 6 κ.ε, 3. Μ υλω νάς J\, / / Ν εο λιθ ικ ή επ ο χή ε ν Ε λλά ό ι, εν Α θήναις 1928, 8, σημ Π α παδοπούλαν Μ., Μ αγουλίτσα: Ν εολιθικός συνοικισμός πα ρά την Κ αρδίτσαν, Θεσσαλ ικ ά Α ' 1958, 39, σημ. 2 και 3 5. Βλ. GaJlis Κ., Resultats de 15 ann6es de recherches archdologiques dam la Thessalie Neolithique, Π ρόγραμμα και περιλήψ εις ανακοινολσεων του συνεδρίου La Thessalie, Quinze an n les de recherches (T, Lyon Α πριλίου 1990, 21 κ χ. 6. Η στατιστική ανάλυση της επιφανειακής νεολιθικής κεραμεικής της Θεσσαλίας έδωσε τέσσερεις κύριες ενότητες: α. τη βορειοανατολική, β. τη νοτιοδυτική, γ. την ανατολική-κεντρική και δ. τη ν δυτική-κεντρική, ο ι ο π ο ίες έχουν μεταξύ το υ ς αισθητή δια φ ορά. Βλ. Ροντήρη Β., Ε πιφ α νειακή κεραμεική νεολιθικώ ν θέσεων της Θεσσαλίας: κατανομή στο χώ ρο, Α νθρω πολογικά 8, 1985, Ο Κ ούγκου/.ος Αθαν. στο 2 Συμπόσιο Τρικαλινοτν Σπουδώ ν, Τρίκαλα 9-11 Νοεμβρίου 1990, ανα κοινώ νοντα ς τα συμπεράσματα μ ιας ομ γόχρονης επιφανειακής έρευνας στις νεολιθικές θέσεις της πεδιά δας τω ν Τρικάλω ν, που κύριο στόχο είχε να επεξεργαστεί αβέβαιες πληροφορίες α π ό διά φ ο ρους οικισμούς, έδωσε μια πρώ τη σύνθεση τω ν δεδομένο/ν και προβλημάτω ν της Νεολιθικής στην περιοχή, παρουσιάζοντας ενδεικτικά επιφανειακό υλικό από τις θέσεις (αδημοσίευτη). Α πό τη ν π α ραπάνω έρευνα χρησιμοποιούμε εδώ ορισμένα τοπογραφικά στοιχεία: Κούγκουλος Α., Ν εολιθικές θέσεις περιφ έρειας Τ ρικάλω ν (περίληψη), Τρικαλινά 11, 1991, 481 κ.ε.

3 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 279 τη μ ικ ρ ή ς έ κ τ α σ η ς δ ο κ ιμ α σ τ ικ ή α ν α σ κ α φ ή σ τ ο Μ ε γ ά λ ο Κ ε φ α λ ό β ρ υ σ ο τ ω ν Τ ρ ικ ά λ ω ν 1 κ α ι τ η ν δ ιε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ν η α ν α σ κ α φ ή τ ο υ σ π η λ α ίο υ τ η ς θ ε ό π ε τ ρ α ς Κ α λ α μ π ά κ α ς 2, π α ρ ο υ σ ιά ζ ο υ μ ε έ ν α μ ικ ρ ό α ρ ιθ μ ό ε ιδ ω λ ίω ν σ υ μ β ά λ λ ο ν τ α ς έ τ σ ι κ α ι σ τ η ν τ ο π ο γ ρ α φ ικ ή μ ελ έτη τ η ς π ε ρ ιο χ ή ς. Τ ο π ρ ώ τ ο ε ιδ ώ λ ιο ( π ίν. 2. 3, 4 ) β ρ έ θ η κ ε τ ο Σ ε π τ έ μ β ρ ιο τ ο υ 1990, σ τ η μ α γ ο ύ λ α Π λ ά κ ε ς, 2 χ ιλ ιό μ ε τ ρ α β ο ρ ε ίω ς τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ Γ ό μ φ ο ι τ η ς ε π α ρ χ ί α ς Τ ρ ι κ ά λ ω ν 3 (Α ρ ιθ μ. ε υ ρ ε τ. σ υ λ λ ο γ ή ς Τ ρ ικ ά λ ω ν Π /9 2 ). Η μ α γ ο ύ λ α ε ί ν α ι σ χ ε τ ικ ά χ α μ η λ ή, α ν ή κ ε ι σ ε ιδ ιο κ τ η σ ία τ ο υ Α θ α ν α σ ίο υ Κ α τ σ α ρ ο ύ κ α ι κ ιν δ υ ν ε ύ ε ι ά μ ε σ α α π ό τ η ν ε ν τ α τ ικ ή μ η χ α ν ικ ή κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια. Έ ν α ς α γ ρ ο τ ικ ό ς χ ω μ α τ ό δ ρ ο μ ο ς τ η ν έ κ ο ψ ε π ε ρ ίπ ο υ σ τ ο μ έ σ ο ν κ α ι έ χ ε ι κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι ε ν μ έ ρ ε ι τ η σ τ ρ ω μ α τ ο γ ρ α φ ία. Δ ε ν έ χ ε ι α ν α σ κ α φ θ ε ί, ω σ τ ό σ ο α π ό τ η ν ε π ιφ α ν ε ια κ ή κ ε ρ α μ ε ικ ή έ χ ο υ ν ε π ιβ ε β α ιω θ ε ί ο ι φ ά σ ε ις 4. Αρχαιότερη Νεολιθική II ή Πρωτοσέσκλο: μ ο ν ό χ ρ ω μ η κ ε - ρ α μ ε ικ ή μ ε χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ έ ς δ α κ τ υ λ ιό σ χ η μ ε ς β ά σ ε ις 5, μ ε λ α ν ο σ τ ε φ ή ς (b la c k to p p e d ), π ο ικ ιλ ό χ ρ ω μ η, Αρχαιότερη Νεολιθική III ή Προσέσκλο: ε γ χ ά ρ α κ τ η μ ε ν υ χ ιέ ς, Σέσκλο III: π ι θ α ν ώ ς Α 3 Β, Τσαγγλί-Αάρισα: π ρ ω τ ο γ κ ρ ί ζ α ( p r o t o g re y ), Αράπη: μ α ύ ρ η ε ξ ω τ ε ρ ικ ή ε π ιφ ά ν ε ια κ α ι ε ρ υ θ ρ ή ε σ ω τ ε ρ ικ ή, Διμήνι III ήότζάκι: λ ε υ κ ή σε σ τ ιλ π ν ό κ ό κ κ ιν ο - Β 3 α (1 ). Ε π ίσ η ς κ ε ρ α μ ε ικ ή μ ε π λ α σ τ ικ ή δ ια κ ό σ μ η σ η, π ι θ α ν ώ ς τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς. Τ ο ε ιδ ώ λ ιο ε ίν α ι γ υ ν α ικ ε ίο, φ υ σ ιο κ ρ α τ ικ ό τ η ς ο μ ά δ α ς Τ.Ι Ι Ι.γ., σ ε ιρ ά β ' σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν τ υ π ο λ ο γ ία τ ο υ Γ. Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ιά δ η 6, π ο υ α π ο δ ί δ ε ι π ε ρ ί ο π τ ε ς μ ο ρ φ έ ς κ α θ ισ μ έ ν ε ς σ τ ο έ δ α φ ο ς, μ ε π ό δ ι α α ν α δ ιπ λ ω μ έ ν α. Λ ε ίπ ε ι τ ο κ ε φ ά λ ι κ α ι τ ο δ ε ξ ί π ό δ ι α π ό τ ο γ ό ν α τ ο. Δ ε ν α π ο δ ί δ ο ν τ α ι χ έ ρ ια. Ο π η λ ό ς ε ί ν α ι κ α ι. ΑΔ 22, 1967, Χ ρονικά Β2, 300 κ.ε., π ίν. 197 β 2. Κ υπαρίσση-α ποστολίκα Αικ., Π ροϊσ τορικ ή κατοίκηση στο σπή λα ιο τη ς Θ εόπετρας, Τ ρ ι καλινά 11, 1991, 205 κ.ε. 3. Βλ. Ζ ιάκας Γ., Ο ι Νεολιθικοί συνοικισμοί στην πεδιάδα τω ν Τρικάλω ν, Θ εσσαλικά Χ ρονικά ΙΓ, 1980, 486 κ.ε., όπου γίνεται απλή αναφ ορά και περιγραφή του φυσικού χώ ρου της μαγούλας. Η εύρεση του ειδω λίου οφείλεται στη δίδα Μ αρία Κ αραχρήστου, την ο π ο ία και α π ό εδώ ευχαριστούμε θερμά 278 σημ Βλ. Για τα ταξινομικά σχήματα της Θεσσαλικής κεραμεικής βλ. Κ ωτσάκης Κ., Κεραμεική τεχνολογία και κεραμεική διαφοροποίηση, Θεσσαλονίκη 1983, 253 κ.ε. Γαλλής Κ., 1990, 39 κ.ε. (Α ρχαιότερη και Μέση Ν εολιθική). 49 κ.ε. (Νεότερη Ν εολιθική - Χ αλκολιθική) 5. Πρβλ. Χ ουρμουζιάδης Γ., Η διακεκοσμημένη κεραμεική της Α ρχα ιοτέρ α ς Ν εολιθικής π ε ριόδου εις την Θ εσσαλίαν, ΑΕ π ίν. 29α, ιδ ίω ς α, β 6. Χ ουρμουζιάδης Γ., Η Α νθρω πόμ ορφ η ειδω λοπλαστική τη ς Ν εολιθικής Θ εσσαλίας (π ρ ο βλήματα κατασκευής, τυπολογίας και ερμηνείας), Β όλος 1973, 119 κ.ε. Χ ρησιμοποιούμε την τυ πολογική κατάταξη του Γ. Χ ουρμουζιάδη διότι είναι η μόνη δημοσιευμένη, η ο π ο ία έλαβε υπόψ η το σύνολο τω ν ν εο λ ιθ ικ ο ί ειδω λίω ν της Θ εσσαλίας. Βέβαια ο αριθμός τω ν γνω στώ ν ειδω λίω ν από το 1973 ω ς σήμερα έχει κατά πολύ αυξηθεί, αλλά δεν έχει προταθεί για το σύνολό τους καμιά νεότερη τυπολογία.

4 280 Κ ωνσταντίνος Γ. Ρακατσάνης-Αθανάσιος Β. Κούγκουλος θ α ρ ό ς, ε ρ υ θ ρ ο ύ χ ρ ώ μ α τ ο ς. Φ έ ρ ε ι σ τ ίλ β ω σ η κ ι έ χ ε ι α ρ κ ε τ ά α π ο κ ρ ο ύ σ μ α τ α. Τ ο σ ω ζ ό μ ε ν ο ύ ψ ο ς ε ίν α ι 0,0 4 0 μ. Ο ι α ν α τ ο μ ικ έ ς λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς κ α ι ο ι σ α ρ κ ικ έ ς α ν α δ ι π λ ώ σ ε ι ς δ η λ ώ ν ο ν τ α ι μ ε ε γ χ α ρ ά ξ ε ις, ε ν ώ ο ι μ α σ τ ο ί μ ε σ υ ν ε χ ή δ ιό γ κ ω σ η τ ο υ σ τ έ ρ ν ο υ. Η κ ο ι λ ιά ε ίν α ι ε π ίσ η ς δ ιο γ κ ω μ έ ν η. Μ ια κ ά θ ε τ η ε γ χ ά ρ α ξ η δ ια χ ω ρ ί ζ ε ι τ α π ό δ ι α κ α ι α π ο δ ί δ ε ι σ χ η μ α τ ικ ά τη γ ε ν ε τ ικ ή σ χ ισ μ ή. Τ α π ό δ ια ε ίν α ι δ ι π λ ω μ έ ν α ω ς τ α γ ό ν α τ α κ α ι π ρ ο ς τ α κ ά τ ω κ ά θ ε τ α, σ χ η μ α τ ίζ ο ν τ α ς ο ρ θ ή γ ω ν ί α μ ε τ ο υ ς μ η ρ ο ύ ς 1. Ο ι α ρ θ ρ ώ σ ε ις τ ω ν γ ο ν ά τ ω ν δ η λ ώ ν ο ν τ α ι ε γ χ ά ρ α κ τ α α λ λ ά δ ε ν δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι π έ λ μ α. Η φ υ σ ιο κ ρ α τ ικ ή δ ιά θ ε σ η κ α ι η σ ω σ τ ή α ν α λ ο γ ία ό γ κ ω ν σ υ ν δ υ ά ζ ε τ α ι με σ χ ε τ ικ ά έ ν τ ο ν η ε υ ρ υ γ λ ο υ τ ία χ ω ρ ί ς ν α δ ίν ε ι α φ ύ σ ικ η ε ν τ ύ π ω σ η. Π α ρ ά τη ν α φ α ιρ ε τ ικ ή τ ο υ τ ά σ η κ α ι τ ο ν σ χ ε δ ό ν μ ικ ρ ο γ ρ α φ ικ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ έ ρ γ ο υ, τ ο π λ ά σ ιμ ο ε ίν α ι ε π ιμ ε λ η μ έ ν ο κ α ι α ν α π α ρ ισ τ ά μ ε ε π ιτ υ χ ία μ ια κ α θ ισ μ έ ν η μ ο ρ φ ή, π ο υ θ υ μ ίζ ε ι τ ο υ ς τ ύ π ο υ ς τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν σ τ ις π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς κ ο ιν ω ν ίε ς τ ο υ Θ ε σ σ α λ ικ ο ύ κ ά μ π ο υ. Μ ε β ά σ η τ α τ υ π ο λ ο γ ι κ ά χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά, τ ο ε ιδ ώ λ ιο π ρ έ π ε ι ν α χ ρ ο ν ο λ ο γ η θ ε ί σ τ η ν Α ρ χ α ιό τ ε ρ η ή Μ έσ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή. Δ υ σ τ υ χ ώ ς τ ο δ ε ίγ μ α τ η ς ε π ιφ α ν ε ια κ ή ς κ ε ρ α μ ε ικ ή ς, π ο υ α ν α φ έ ρ θ η κ ε, δ ε ν ε π α ρ κ ε ί γ ια μ ια π ι ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η. Π α ρ ό λ ο π ο υ α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε ύ ο ν τ α ι κ α ι ο ι δ ύ ο φ ά σ ε ις, Α ρ χ α ιό τ ε ρ η κ α ι Μ έσ η, α π ό τ η δ ε ύ τ ε ρ η δ ε ν έ χ ο υ μ ε α ρ κ ε τ έ ς ε ν δ ε ίξ ε ις. Έ ν α ζ ε ύ γ ο ς ε ιδ ω λ ίω ν π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο Μ ε γ ά λ ο Κ ε φ α λ ό β ρ υ σ ο (Κ ε φ α - λ ό β ρ υ σ ο I)2, μ ια μ α γ ο ύ λ α χ α μ η λ ή, π ε ρ ιμ έ τ ρ ο υ π ε ρ ίπ ο υ μ έ τ ρ ω ν, γ ν ω σ τ ή κ α ι ω ς Μ α γ ο ύ λ α Χ α τ ζ ι ά ρ α, 9 χ ιλ ιό μ ε τ ρ α Β Δ τ η ς π ό λ η ς τ ω ν Τ ρ ικ ά λ ω ν κ α ι π α ρ ά λ λ η λ η π ρ ο ς τ η σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ή γ ρ α μ μ ή Τ ρ ικ ά λ ω ν - Κ α λ α μ π ά κ α ς. Τ α ε ι 1. ό.π., 120, εικ. 17, σειρά τρ ίτη ό π ω ς το δεύτερο σχέδιο 2. Για τη μαγούλα Κεφαλόβρυσο βλ. από την πρόσφατη βιβλιογραφία: Treuil R., Le N eolithique et le Bronze ancien Egeens, Les problemes stratigraphiques et chronologiques, les techniques, les hommes, Paris 1983, 425, 427 και 458' Halstead P., Strategies for sarvival. An Ecological approach to Social and Econom ic change in the Early Farming com m unities of Thessaly N. Greece, Cambridge 1984 (αδημοσίευτη διδακτ. διατριβή Π αν/μιο Cambridge), πίν. 6.1, αριθ. καταλόγου 63 Γ O tto Β., Die verziete Keram ik der Sesklo-und Diminikultur Thessaliens, Mainz am Rheim 1985, 53, 55 Η ονομασία Κ εφαλόβρυσο I Τρικάλω ν είναι, κατά τη γνώμη μας, προτιμότερη, διότι μέσα στην κοινοτική περιοχή του χω ριού Μ εγάλο Κεφαλόβρυσο εντοπίστηκε και δεύτερη νεολιθική θέση, στην τοποθεσία «Α μπέλια», πρώ ην αμπέλι Νεστοράκου, περίπου 1500 μέτρα δυτικά του χω ριού και 1200 μέτρα ΝΑ της πρώ της μαγούλας, η οποία έδωσε κεραμεική της Αρχαιότερης Ν εολιθικής βλ. Ζ ιάκας Γ., 1980, 482 κ.ε. Επίσης επικρατεί σύγχυση και για την ακριβή θέση του Κ εφαλόβρυσου I. Βλ. Halstead Ρ., ό.π. σημ. 26 του καταλόγου. Με το όνομα Κεφαλόβρυσο υ π ά ρ χο υ ν δύο σύγχρονα τοπω νύμια στην επαρχία Τρικάλων. Το Κεφαλόβρυσο (μικρό Μέρτσι κ α τά τη ν πα λα ιότερη ονομ ατοθεσ ία) κ α ι το Μ εγάλο Κ εφαλόβρυσο (τρανό Μ έρτσι), όπου βρίσκονται και οι θέσεις Κ εφαλόβρυσο I και II, αριστερά της εθνικής οδού Τρικάλω ν - Καλαμπάκας.

5 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 281 δ ώ λ ια β ρ έ θ η κ α ν α π ό τ ο ν Γ. Ζ ι ά κ α 1. Τ ο έ ν α ε ί ν α ι α ν δ ρ ι κ ό ( π ίν. 5 α ) κ α ι τ ο ά λ λ ο γ υ ν α ικ ε ίο ( π ίν. 5 β ). Τ ο α ν δ ρ ικ ό α ν ή κ ε ι σ τ ο ν τ ύ π ο I, ο μ ά δ α Φ (Τ.Ι.Φ.), σ ε ιρ ά α ' 23, π ο υ α π ο δ ί δ ε ι σ χ η μ α τ ο π ο ιη μ έ ν ε ς φ α λ λ ικ έ ς μ ο ρ φ έ ς. Π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι ό λ α τ α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά τ ο υ τ ύ π ο υ τ ο υ 1. Σ ω ζ ό μ ε ν ο ύ ψ ο ς 0,0 4 0 μ. Ε ίν α ι σ τ α τ ικ ό, μ ε ά τ ε χ ν η κ α τ α σ κ ε υ ή κ α ι π η λ ό μ έ τ ρ ια ς π ο ιό τ η τ α ς. Δ ια κ ρ ίν ε τ α ι γ ια τ ι ς δ υ σ α ν α λ ο γ ίε ς τ ω ν ό γ κ ω ν τ ο υ. Τ ο μ έ γ ε θ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ ιο ύ ε ίν α ι σ χ ε δ ό ν ίσ ο μ ε τ ο υ π ό λ ο ι π ο σ ώ μ α. Σ τ ο π ρ ό σ ω π ο τ α μ ά τ ια δ η λ ώ ν ο ν τ α ι ε γ χ ά ρ α κ τ α ε ν ώ η μ ύ τ η ε ί ν α ι σ υ μ π α γ ή ς κ α ι υ π ε ρ φ υ σ ικ ή, σ α ν α π ρ ό σ θ ε σ ε ο κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ή ς τ ο υ μ ια ε λ ά χ ισ τ α δ ο υ λ ε μ έ ν η μ ά ζ α π η λ ο ύ α ν ά μ ε σ α σ τ α μ ά τ ια. Τ α χ έ ρ ια α π ο δ ί δ ο ν τ α ι ω ς φ τ ε ρ ο ε ιδ ε ίς ε ξ ο χ έ ς μ ε έ ν τ ο ν η, α ν τ ίθ ε τ η κ λ ίσ η μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς. Ο κ ο ρ μ ό ς ε ίν α ι κ υ λ ιν δ ρ ικ ό ς χ ω ρ ί ς κ α μ ιά δ ή λ ω σ η α ν α τ ο μ ικ ώ ν λ ε π τ ο μ ε ρ ε ιώ ν. Δ ε ν δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ι π ό δ ι α, α λ λ ά α π ό τ ο κ έ ν τ ρ ο τ η ς β ά σ η ς φ ύ ε τ α ι μ ία φ α λ λ ο ε ιδ ή ς α π ό λ η ξ η, ό π ω ς ε ρ μ η ν ε ύ ε τ α ι γ ια τ α ε ιδ ώ λ ια α υ τ ο ύ τ ο υ τ ύ π ο υ α π ό τ ο ν Γ. Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ιά δ η, η ο π ο ί α ε ίν α ι κ α ι τ ο μ ο ν α δ ικ ό σ τ ο ιχ ε ίο π ο υ δ η λ ώ ν ε ι τ ο φ ύ λ ο τ ο υ. Τ ο γ υ ν α ικ ε ίο ε ιδ ώ λ ιο α ν ή κ ε ι σ τ η ν ο μ ά δ α Τ.Ι Ι Ι.α., σ ε ιρ ά γ ', η ο π ο ί α π α ρ ισ τ ά ν ε ι κ υ ο φ ο ρ ο ύ σ ε ς γ υ ν α ίκ ε ς μ ε μ α σ τ ο ύ ς α λ λ ά χ ω ρ ί ς χ έ ρ ια 4. Π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τ ά σ η γ ι α α φ α ίρ ε σ η α λ λ ά τ ο γ ε ν ικ ό σ χ ή μ α τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ ε ί ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς ε υ δ ιά κ ρ ιτ ο. Σ ω ζ ό μ ε ν ο ύ ψ ο ς 0,0 3 9 μ. Ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σ ε ό ρ θ ια σ τ ά σ η. Λ ε ίπ ε ι τ ο κ ε φ ά λ ι. Έ χ ε ι κ ιο ν ό σ χ η μ ο ψ η λ ό λ α ιμ ό κ α ι κ ο ρ μ ό σ υ μ π α γ ή μ ε τ α κ ά τ ω ά κ ρ α χ ω ρ ί ς ν α δ ια χ ω ρ ίζ ε τ α ι η μ έσ η. Ο π η λ ό ς ε ίν α ι κ α λ ή ς π ο ι ό τ η τ α ς. Ο ι μ α σ τ ο ί ε ίν α ι υ π ε ρ μ ε γ έ θ ε ις κ α ι α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι μ ε τ η ν π λ α σ τ ικ ή δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ ο υ σ τ έ ρ ν ο υ, έ χ ο ν τ α ς φ υ σ ιο κ ρ α τ ικ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α. Μ ικ ρ ή σ φ α ιρ ικ ή δ ιό γ κ ω σ η π α ρ α τ η ρ ε ίτ α ι σ τ η ν κ ο ιλ ια κ ή χ ώ ρ α κ α ι σ τ ο υ π ο γ ά σ τ ρ ιο. Δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν χ έ ρ ια. Τ α π ό δ ι α ε ίν α ι κ ά θ ε τ α, σ χ η μ α τ ο π ο ιη μ έ ν α, χ ω ρ ί ς α ν α τ ο μ ικ έ ς λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς, σ ε σ ω σ τ έ ς ό μ ω ς α ν α λ ο γ ίε ς μ ε τ ο ν κ ο ρ μ ό. Η μ ό ν η υ π ε ρ β ο λ ή τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ θ α ε ν τ ο π ιζ ό τ α ν ίσ ω ς σ τ ο κ ε φ ά λ ι π ο υ, υ π ο λ ο γ ί ζ ο ν τ α ς α π ό τ η ν α π ό δ ο σ η τ ο υ λ α ιμ ο ύ, π ρ έ π ε ι ν α ή τ α ν α ρ κ ε τ ά μ ε γ ά λ ο κ α ι δ υ σ α ν ά λ ο γ ο σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ο σ ώ μ α. Τ ο ό λ ο σ χ ή μ α, π ά ν τ ω ς, ε ίν α ι ε μ φ α ν ώ ς α ν θ ρ ώ π ι ν ο α λ λ ά μ ε έ ν τ ο ν η σ τ ε α τ ο π υ γ ία. 1. Ζ ιάκας Γ., Α ρχαιολογικός και τουριστικός οδηγός Τρικάλω ν, Τρίκαλα 1976, 4α εικ. β Για πρώ τη φορά φω τογραφ ία τους δημοσιεύτηκε το 1967 σε τοπική εφημερίδα τω ν Τρικάλων. Τα ειδώ λια παραδόθηκαν στο Μ ουσείο Βόλου, επειδή όμω ς στάθηκε αδύνατο να ταυτιστούν η π ε ριγραφή και η σχεδιαστική τους απόδοση βασίστηκε στο παραπάνω άσχημης ποιότητας εποπτικό υλικό. 2. Χ ουρμουζιάδης Γ. 1973, 63 κ.ε. 3. ό.π., μοιάζει ιδιαίτερα με το εικονιζόμενο ειδώ λιο στον πίν. 4α, που χρονολογείται στην Α ρχαιότερη Νεολιθική. 4. ό.π., 99 κ.ε.

6 282 Κ ω νσταντίνος Γ. Ρακατσάνης-Αθανάσιος Β. Κούγκουλος Η κ υ ο φ ο ρ ία, π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι τ ο ν τ ύ π ο α υ τ ό, δ η λ ώ ν ε τ α ι κ υ ρ ίω ς μ ε τη δ ιό γ κ ω σ η τ ω ν μ α σ τ ώ ν κ α ι τ η ς κ ο ιλ ια κ ή ς χ ώ ρ α ς. Π ιθ α ν ώ ς ο ε ιδ ω λ ο π λ ά σ τ η ς χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ε τ ι ς β ιο λ ο γ ικ έ ς μ ε τ α β ο λ έ ς τ ο υ γ υ ν α ικ ε ίο υ σ ώ μ α τ ο ς γ ια ν α τ ο ν ίσ ε ι τ η ν ε γ κ υ μ ο σ ύ ν η, π ρ ο σ ε γ γ ίζ ο ν τ α ς τ ο θ έ μ α τ ο υ με β ά σ η τ η ν ε μ π ε ιρ ία τ η ς π α ρ α τ ή ρ η σ η ς μ ια ς ε γ γ ύ ο υ, δ η λ α δ ή ε ν ό ς σ η μ α ν τ ικ ο ύ β ιο λ ο γ ικ ο ύ φ α ιν ο μ έ ν ο υ μ ε κ ο ι ν ω ν ι κ ό α ν τ ίκ τ υ π ο σ τ η ν π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ή κ ο ιν ό τ η τ α. Η τ υ π ο λ ο γ ικ ή χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η τ ω ν ν ε ο λ ιθ ικ ώ ν ε ιδ ω λ ίω ν, τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν γ ια τ ι ς δ ύ ο π ρ ώ τ ε ς δ ια ιρ έ σ ε ις τ η ς Ν ε ο λ ιθ ικ ή ς, τ η ν Α ρ χ α ιό τ ε ρ η κ α ι τη Μ έσ η, ε ίν α ι ε π ισ φ α λ ή ς. Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ή μ ο ρ φ ικ ή ε ξ έ λ ιξ η, η ο π ο ία ν α ε π ι τ ρ έ π ε ι κ α τ ά τ α ξ η σ τ η ν Α ρ χ α ιό τ ε ρ η ή Μ έσ η φ ά σ η σ ε μη σ τ ρ ω μ α τ ο γ ρ α φ η μ έ ν α ε υ ρ ή μ α τ α, α φ ο ύ κ α ι η α ν α σ κ α φ ικ ή ε ικ ό ν α σ ε π ο λ λ έ ς π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις δ ε ν ε π α ρ κ ε ί. Ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ό ό τ ι η χ ρ ή σ η τ ω ν ν ε ο λ ιθ ικ ώ ν ε ιδ ω λ ίω ν τ η ς Θ ε σ σ α λ ία ς έ χ ε ι μ ε γ ά λ η δ ι ά ρ κ ε ι α ζ ω ή ς μ ε τ ά τ η ν κ α τ α σ κ ε υ ή τ ο υ ς 1. Έ ν α ε δ ώ λ ιο π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ν π ε ρ ι ό δ ω ν δ ε ν α ν τ ιμ ε τ ω π ιζ ό τ α ν ω ς ά χ ρ η σ τ ο α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο, α λ λ ά ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε ν α λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί σ τ ο ιδ ε ο λ ο γ ικ ό σ ύ σ τ η μ α τ η ς κ ο ιν ό τ η τ α ς. Α ν τ ίθ ε τ α, σ τ α θ ε ρ ό σ τ ο ι χ ε ί ο χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η ς α π ο τ ε λ ε ί η δ ια κ ό σ μ η σ η, γ ι ά ό σ α φ υ σ ικ ά δ ια θ έ τ ο υ ν, η ο π ο ί α α κ ο λ ο υ θ ε ί τ ο υ ς κ α θ ιε ρ ω μ έ ν ο υ ς ρ υ θ μ ο ύ ς τ η ς κ ε ρ α μ ε ικ ή ς. Τ α π α ρ ο υ σ ια ζ ό μ ε ν α ε ιδ ώ λ ια τ ο υ Κ ε φ α λ ό β ρ υ σ ο υ I Τ ρ ικ ά λ ω ν, π ο υ τ υ π ο λ ο γ ι κ ά ε ν τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τ α π α ρ α π ά ν ω ό ρ ια, χ ρ ο ν ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι μ ε β ε β α ιό τ η τ α σ τ η ν Α ρ χ α ιό τ ε ρ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή, δ ε δ ο μ έ ν ο υ ό τ ι η σ τ ρ ω μ α τ ο γ ρ α φ ικ ή τ ο μ ή σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή τ η ς μ α γ ο ύ λ α ς έ δ ω σ ε ο ικ ισ τ ικ έ ς φ ά σ ε ις, α ν τ ίσ τ ο ιχ ε ς τ ο υ Π ρ ο σ έ σ κ λ ο υ κ α ι Π ρ ω τ ο σ έ σ κ λ ο υ, χ ω ρ ί ς ν α φ τ ά σ ε ι σ ε σ τ έ ρ ε ο έ δ α φ ο ς 2. Ο Δ. Θ ε ο χ ά ρ η ς π ίσ τ ε υ ε π ω ς έ ν α μ έ ρ ο ς τ ω ν α δ η μ ο σ ίε υ τ ω ν α κ ό μ η ε ιδ ω λ ίω ν τ η ς α ν α σ κ α φ ή ς α ν ά γ ε τ α ι σ τ η ν π ρ ο κ ε ρ α μ ε ικ ή π ε ρ ί ο δ ο 3. Α π ό τ α ε ιδ ώ λ ια τ ο υ Κ ε φ α λ ό β ρ υ σ ο υ I π ο υ π ε - ρ ιγ ρ ά ψ α μ ε, τ ε χ ν ικ ά α τ ε λ έ σ τ ε ρ ο ε ίν α ι τ ο α ν δ ρ ικ ό. Ω σ τ ό σ ο δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ο σ τ η ρ ίξ ο υ μ ε ο π ο ια δ ή π ο τ ε σ χ έ σ η μ ε τη λ ε γ ό μ ε ν η π ρ ο κ ε ρ α μ ε ικ ή π α ρ ά δ ο σ η 4. Υ π ο θ έ τ ο υ μ ε ό τ ι η μ ε λ έ τ η τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ τ ω ν ε ιδ ω λ ίω ν τ ο υ Κ ε φ α λ ό β ρ υ σ ο υ I Τ ρ ικ ά λ ω ν θ α π ρ ο σ φ έ ρ ε ι π ο λ λ ά σ τ η ν α ν α ζ ή τ η σ η τ ω ν α ρ χ ώ ν τ η ς ε ιδ ω λ ο π λ α - σ τ ικ ή ς τ ε χ ν ικ ή ς κ α τ ά τ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή ε π ο χ ή. 1. ό.π., 201, 208 κ.ε. 2. ΑΔ 22, 1967, Χ ρονικά Β2, 300. Η επιφανειακή έρευνα του 1990, βλ. 278 σημ. 7, έδωσε κ α ι δύο όστρακα της Μ έσης Νεολιθικής* ένα με γραμμική διακόσμηση Α3β (linear style) και ένα με ζεστή (scraped ware). 3. Θ εοχάρης Δ., Η αυγή της Θ εσσαλικής Π ρ ο ϊσ το ρ ία ς, Αρχή και πρώ ιμη εξέλιξη της Νεολιθικ ή ς, Β όλος 1967, Ο ι κατασκευαστικές ατέλειες δεν αποτελούν χρονολογικό στοιχείο. Ο Γ. Χουρμουζιάδης εκφράζει ορισμένες αντιρρήσεις για την κατάταξη ειδω λίω ν στην προκεραμεική φάση λόγω της π ρ ω ιμ ό τη τά ς τους. Βλ. Χ ουρμουζιάδης Γ. 1973, 12 κ.ε.

7 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 283 Τ ο τ έ τ α ρ τ ο π ή λ ιν ο α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ ο ε ιδ ώ λ ιο ( Π ίν. 6, 7, 8 ) β ρ ίσ κ ε τ α ι α π ό τ ο 1945 σ τ η ν κ α τ ο χ ή τ η ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς Γ. Κ. Ρ α κ α τ σ ά ν η α π ό τ ο Σ υ κ ο ύ ρ ιο τ ο υ ν ο μ ο ύ Λ ά ρ ισ α ς (Α ρ ιθ. 2 9 κ α τ α λ ό γ ο υ α ρ χ α ίω ν α ν τ ικ ε ιμ έ ν ω ν Κ. Γ. Ρ α κ α τ σ ά ν η, κ α τ α χ ω ρ η μ έ ν ω ν σ τ η ν Ε φ ο ρ ε ία Α ρ χ α ιο π ο λ ε ίω ν κ α ι Α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ώ ν Σ υ λ λ ο γ ώ ν Α θ ή ν α ς ). Δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς γ ια τ ο ν α κ ρ ιβ ή τ ό π ο ε ύ ρ ε σ ή ς τ ο υ α λ λ ά π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τ α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά τ η ς ο μ ά δ α ς τ ω ν ν ε ο λ ιθ ικ ώ ν Θ ε σ σ α λ ικ ώ ν ε ι δ ω λ ί ω ν κ α ι ε ίν α ι π ι θ α ν ό ν α π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η π ε ρ ιο χ ή τ ο υ Σ υ - κ ο υ ρ ίο υ ή τ η ς Β Α Θ ε σ σ α λ ικ ή ς π ε δ ιά δ α ς. Π α ρ ισ τ ά ν ε ι μ ια κ α θ ισ τ ή γ υ ν α ίκ α κ α ι α ν ή κ ε ι σ τ η ν ο μ ά δ α Τ.Ι Ι Ι.γ. σ ε ιρ ά β ', ό π ω ς κ α ι τ ο ε ιδ ώ λ ιο α π ό τη μ α γ ο ύ λ α Π λ ά κ ε ς. Λ ε ίπ ε ι τ ο κ ε φ ά λ ι κ α ι τ ο κ ά τ ω μ έ ρ ο ς τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς. Χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ίτ α ι σ τ η ν Α ρ χ α ιό τ ε ρ η ή Μ έ σ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή. Ο π η λ ό ς ε ίν α ι α ρ κ ε τ ά κ α λ ό ς, χ ρ ώ μ α τ ο ς α ν ο ιχ τ ο ύ κ ε ρ α μ ό χ ρ ω ο υ, μ ε ε λ ά χ ισ τ ε ς π ρ ο σ μ ίξ ε ις. Ε ξ ω τ ε ρ ικ ά έ χ ε ι δ ε χ τ ε ί μ η χ α ν ικ ή σ τ ίλ β ω σ η κ α ι σ ώ ζ ε ι ίχ ν η υ π ό λ ε υ κ ο υ ε π ιχ ρ ίσ μ α τ ο ς. Τ ο δ ια τ η ρ ο ύ μ ε ν ο ύ ψ ο ς ε ίν α ι 0,0 5 3 μ. Ο ι ό γ κ ο ι δ ε ν τ ο ν ί ζ ο ν τ α ι υ π ε ρ β ο λ ικ ά, ο ι α ν α λ ο γ ίε ς κ α ι τ ο π λ ά σ ιμ ο ε ί ν α ι π ρ ο σ ε γ μ έ ν ο, ε ν ώ η ό λ η τ ο υ σ τ ά σ η α π ο π ν έ ε ι κ ίν η σ η. Τ α ά ν ω ά κ ρ α φ ύ ο ν τ α ι α π ό τ ο ύ ψ ο ς τ ω ν ώ μ ω ν κ α ι λ α μ β ά ν ο υ ν τ ο σ χ ή μ α χ ε ρ ιο ύ, χ ω ρ ίς τ ι ς κ α ν ο ν ικ έ ς α ν α λ ο γ ίε ς. Ε ί ν α ι π ι ο π α χ ι ά α π ' ό σ ο π ρ έ π ε ι κ α ι π ο λ ύ κ ο ν τ ά, ω σ τ ό σ ο μ ο ιά ζ ο υ ν μ ε α ν θ ρ ώ π ι ν α ζ ω ν τ α ν ά μ έλ η. Σ ε α υ τ ό σ υ μ β ά λ λ ε ι κ α ι ο τ ρ ό π ο ς π ο υ α π ο δ ί δ ο ν τ α ι. Ε ί ν α ι α ν ο ι χ τ ά ω ς φ υ σ ικ ή π ρ ο έ κ τ α σ η τ ο υ ώ μ ο υ κ α ι τ η ς π λ ά τ η ς. Τ ο δ ε ξ ί γ έ ρ ν ε ι ε λ α φ ρ ώ ς χ α μ η λ ά, ε ν ώ τ ο α ρ ισ τ ε ρ ό π ά ν ω κ α ι κ ά μ π τ ε τ α ι π ρ ο ς τ α μ έ σ α. Ο κ ο ρ μ ό ς κ λ ίν ε ι ε π ίσ η ς ε λ α φ ρ ώ ς ε μ π ρ ό ς κ α ι δ ε ξ ιά. Ο ι α ν α τ ο μ ικ έ ς λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς δ η λ ώ ν ο ν τ α ι π λ α σ τ ικ ά κ α ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ ι ς π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς α ν α δ ι π λ ώ σ ε ι ς ε ν ό ς κ α θ ισ μ έ ν ο υ σ ώ μ α τ ο ς. Π α ρ ά τ η ν π ρ ό θ ε σ η τ ο υ ε ιδ ω λ ο π λ ά σ τ η ν ' α π ε ι κ ο ν ίσ ε ι μ ια π α χ ύ σ α ρ κ η μ ο ρ φ ή, δ ε ν κ α τ α φ ε ύ γ ε ι σ ε σ τ ε α τ ο π υ γ ί α κ α ι α φ α ίρ ε σ η, α λ λ ά π λ ά θ ε ι α ρ μ ο ν ικ ά τ ι ς κ α μ π ύ λ ε ς κ α ι τη μ έσ η. Ο ι μ α σ τ ο ί ε ίν α ι ε υ δ ιά κ ρ ιτ ο ι, χ ω ρ ί ς π ε ρ ιτ τ ό ό γ κ ο, κ α ι π έ φ τ ο υ ν α π α λ ά σ τ η ν κ ο ιλ ιά. Η κ ο ιλ ια κ ή χ ώ ρ α ε ίν α ι σ φ α ιρ ικ ή, δ ιο γ κ ω μ έ ν η μ ε φ υ σ ικ ό τ η τ α ό π ω ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ κ ά θ ε τ α ι. Α π ο δ ίδ ε τ α ι ο ο μ φ α λ ό ς ε μ π ίε σ τ α, μ ε α ιχ μ η ρ ό α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο. Α π ό τ η ν κ λ ίσ η τ ο υ κ ο ρ μ ο ύ υ π ο θ έ τ ο υ μ ε π ω ς τ α π ό δ ι α α ν α δ ι π λ ώ ν ο ν τ α ν μ ε π λ ά γ ι α κ α τ ε ύ θ υ ν σ η, ίσ ω ς π ρ ο ς τ α δ ε ξ ιά ( π ίν. 8 δ ). Δ ε ν γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε α ν α υ τ ά ή τ α ν π α ρ ά λ λ η λ α ή δ ια σ τ α υ ρ ώ ν ο ν τ α ν σ τ ο γ ό ν α τ ο, δ η λ ώ ν ο ν τ α ς σ υ γ χ ρ ό ν ω ς κ α ι τ ο η β ικ ό τ ρ ίγ α τ ν ο. Π ά ν τ ω ς α π ό τ η ν ό λ η σ τ ά σ η κ α ι σ υ γ κ ρ ιν ό μ ε ν ο μ ε ά λ λ α π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τ η ς ο μ ά δ α ς Τ.Ι Ι Ι.γ., σ ε ιρ ά β, ο ι π ι θ α ν ό τ ε ρ ο ι τ ρ ό π ο ι α ν α δ ίπ λ ω σ η ς τ ω ν π ο δ ι ώ ν ε ίν α ι ο ι π α ρ α π ά ν ω δ ύ ο 1. Ό λ ε ς ο ι α ν α τ ο μ ικ έ ς λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ η σ υ σ τ ρ ο φ ή τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς. Σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α ο ι ω μ ο π λ ά τ ε ς κ α ι η γ ρ α μ μ ή π ο υ α π ο δ ί δ ε ι τ η σ π ο ν δ υ λ ικ ή σ τ ή λ η 1. ό.π. 120, εικ. 17, σειρά πρώ τη σχέδιο πρώ το, σειρά τρ ίτη σχέδιο π ρ ώ το

8 284 Κ ωνσταντίνας Γ. Ρακατσάνης-Αθανάσιος Β. Κούγκουλος κ υ ρ τ ώ ν ο ν τ α ι έ ν τ ο ν α κ α ι χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ο υ ν τ η ν κ α θ ισ τ ή σ τ ά σ η τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ ( Π ίν. 7 α ). Δ ια κ ρ ί ν ο ν τ α ι ελ α φ ρ ο ύ ς τ α η μ ισ φ α ίρ ια τ ω ν γ ο φ ώ ν. Τ ο α ρ ισ τ ε ρ ό ε ί ν α ι π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο α ν α σ η κ ω μ έ ν ο α π ό τ ο δ ε ξ ιό. Ο ε ιδ ω λ ο π λ ά σ τ η ς δ ίν ε ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο β ά θ ο ς σ τ η δ ε ξ ιά π λ ε υ ρ ά, π ο υ ο ρ ίζ ε τ α ι α π ό τ η μ α σ χ ά λ η, τ ο γ ο φ ό κ α ι τ ο μ α σ τ ό. Α ν τ ιθ έ τ α η α ρ ισ τ ε ρ ή π λ ε υ ρ ά ε ίν α ι π ι ο ε π ίπ ε δ η. Ο δ ε ξ ιό ς μ α σ τ ό ς, π α ρ ά τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι φ έ ρ ε ι μ ε γ ά λ ο α π ό κ ρ ο υ σ μ α, φ α ίν ε τ α ι ν α δ η λ ο τν ετα ι κ ά π ω ς π ι ο π ά ν ω κ α ι λ ίγ ο π ρ ο ς τ α έ ξ ω σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ο ν α ρ ισ τ ε ρ ό, τ ο ν ίζ ο ν τ α ς τη ν κ ίν η σ η τ ο υ σ ο ψ α τ ο ς. Ί σ ιο ς τ α π α ρ α π ά ν ω σ τ ο ιχ ε ία δ ια γ ρ ά φ ο υ ν μ ια π ρ ο σ π ά θ ε ια α ν α σ ή κ ω σ η ς τ η ς γ υ ν α ίκ α ς. Π ά ν τ ω ς ο κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ή ς τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ, τ α λ α ν τ ο ύ χ ο ς κ α ι μ ά λ λ ο ν π ε π ε ιρ α μ έ ν ο ς, ξ ε π έ ρ α σ ε κ α τ ά π ο λ ύ τ ο ν τ ύ π ο τ η ς κ α - θ ισ τ ή ς μ ο ρ φ ή ς σ τ ο έ δ α φ ο ς, ε π ιμ έ ν ο ν τ α ς σ τ ις λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς τ η ς κ ίν η σ η ς. Τ ο ε ιδ ώ λ ιο ε ίν α ι α κ έ φ α λ ο ό π ω ς τ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α π ή λ ιν α ε ιδ ώ λ ια. Α υ τ ό σ υ μ β α ίν ε ι δ ι ό τ ι τ ο κ ε φ ά λ ι δ ο υ λ ε υ ό τ α ν χ ω ρ ισ τ ά γ ύ ρ ω α π ό έ ν α κ υ λ ιν δ ρ ικ ό ε π ιμ ή κ η π υ ρ ή ν α κ α ι έ π ε ιτ α σ υ γ κ ο λ λ ο ύ ν τ α ν σ τ ο υ π ό λ ο ι π ο σ ώ μ α 1. Δ ε δ ο μ έ ν ο υ ό τ ι έ ν α ε ι δ ώ λ ιο κ α τ α σ κ ε υ α ζ ό τ α ν σ ε δ ύ ο μ έ ρ η, ε ίν α ι π ιθ α ν ό, μ ε τ η ν π ά ρ ο δ ο τ ο υ χ ρ ό ν ο υ κ α ι τ η χ ρ ή σ η ν α α π ο κ ο λ λ ο ύ ν τ α ν. Σ τ ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο ε ιδ ώ λ ιο, σ τη β ά σ η τ ο υ λ α ι μ ο ύ σ ώ ζ ε τ α ι η γ ρ α μ μ ή σ υ ν α ρ μ ο γ ή ς, η ο π ο ί α μ α ς δ ίν ε ι κ α ι τη δ ιά μ ε τ ρ ο τ ο υ λ α ιμ ο ύ, π ε ρ ί π ο υ 0,0 2 3 μ. Φ α ίν ε τ α ι α κ ό μ η κ α ι η ο π ή, ό π ο υ π ρ ο σ α ρ μ ο ζ ό τ α ν έ ν α τ μ ή μ α τ ο υ κ υ λ ιν δ ρ ικ ο ύ π υ ρ ή ν α, α ό ρ α τ ο μ ε τ ά τη σ υ γ κ ό λ λ η σ η, ώ σ τ ε ν α π ε τ υ χ α ί ν ε τ α ι κ α λ ύ τ ε ρ η σ τ ε ρ έ ω σ η τ η ς κ ε φ α λ ή ς ( Π ιν. 7β). Σ τ ο σ π ά σ ιμ ο κ ά τ ω α π ό τ ο ν ο μ φ α λ ό ε ίν α ι ε μ φ α ν ή ς κ α ι η τ ε χ ν ικ ή κ α τ α σ κ ε υ ή ς τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ. Δ ια κ ρ ίν ε τ α ι έ ν α ς ε σ ω τ ε ρ ικ ό ς τ ε φ ρ ό χ ρ ω ο ς π υ ρ ή ν α ς γ ύ ρο) α π ό τ ο ν ο π ο ί ο ο ε ιδ ω λ ο π λ ά σ τ η ς π ρ ό σ θ ε σ ε σ τ α δ ια κ ά τ α δ ιά φ ο ρ α μ έρ η 2. Τ α ε ιδ ώ λ ια α υ τ ο ύ τ ο υ ε ίδ ο υ ς, τ ω ν μ η ε γ κ ύ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν, έ χ ο υ ν ε ρ μ η ν ε υ τ ε ί ω ς π α ρ α σ τ ά σ ε ις η λ ικ ιω μ έ ν ω ν κ α τ ο ίκ ω ν τ η ς κ ο ιν ό τ η τ α ς 3. Π ιθ α ν ώ ς τ ο κ ά π ω ς χ α λ α ρ ό σ τ ή θ ο ς τ ο υ π ε ρ ιγ ρ α φ ο μ έ ν ο υ ε ιδ ω λ ίο υ θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ' α ν α γ ν ω ρ ισ τ ε ί ω ς σ τ ο ιχ ε ίο η λ ικ ιω μ έ ν η ς μ ο ρ φ ή ς. Ό μ ω ς τ α υ π ό λ ο ι π α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά κ α ι η ε λ λ ιπ ή ς τ ο υ κ α τ ά σ τ α σ η δ ε ν ε ίν α ι α ρ κ ε τ ά γ ι α ν α π ρ ο σ δ ιο ρ ίσ ο υ ν τ η ν η λ ικ ία. Ί σ ω ς η χ α λ α ρ ό τ η τ α τ ο υ σ τ ή θ ο υ ς δ ε ν δ ή λ ιο ν ε σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η η λ ικ ία, α λ λ ά ή τ α ν τ υ χ α ί α ή α π λ ώ ς α ν α φ ε ρ ό τ α ν σ ε μ ια μ η έ γ γ υ ο γ υ ν α ίκ α, ό χ ι α ν α γ κ α σ τ ικ ά η λ ι κ ιω μ έ ν η. Α π ό κ ά θ ε ά π ο ψ η π ά ν τ ω ς α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι μ ε φ υ σ ισ κ ρ α τ ικ ό τ ρ ό π ο μ ια γ υ ν α ίκ α π ο υ κ ά θ ε τ α ι χ ω ρ ί ς μ ε γ α λ ο π ρ έ π ε ια, η ο π ο ί α θ α έ δ ιν ε α φ ο ρ μ ή ν α τη χ α ρ α κ τ η ρ ίσ ο υ μ ε ω ς θ ε ό τ η τ α. 1. Γαλλής Κ. - Ο ρφανίδη Λ., Π ορτρέτα από τη Νεολιθική Θεσσαλία, Α ρχαιολογία 38, 1991, Ό π ω ς για παράδειγμα και σ ένα γυναικείο ειδώ λιο της Α ρχαιότερης ή Μέσης Νεολιθικής α π ό τη θέση Α γιος Γεώ ργιος Α άρισας 3. ΑΤΑΕ 65, βλ. Γαλλής Κ. 1992, 89, εικ Μ αραγκού X., Ε ικονογραφ ία της Ν εολιθικής Ε ποχής και της πρώ ιμης Χαλκογραφίας, η (φαινομενική) σπανιότητα της ανδρικής παρουσίας. Α ρχαιολογία 41, 1991, 19

9 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 285 II. Ό π ω ς α ν α φ έ ρ α μ ε σ τ η ν α ρ χ ή τ η ς μ ε λ έ τ η ς μ α ς, η έ ν τ α ξ η τ ω ν ν ε ο λ ιθ ικ ώ ν ε ιδ ω λ ίω ν σ τ ο σ ύ σ τ η μ α τ η ς ιδ ε ο λ ο γ ικ ή ς σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά ς κ α ι τ η ς κ α θ η μ ε ρ ιν ή ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς τ η ς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ή ς κ ο ιν ό τ η τ α ς α π ο τ ε λ ε ί έ ν α ε ρ μ η ν ε υ τ ικ ό π ρ ό β λ η μ α. Α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ α ε ιμ ν ή σ τ ο υ Χ ρ. Τ σ ο ύ ν τ α 1ω ς τη δ ε κ α ε τ ία τ ο υ '8 0 2 δ ε ν έ χ ε ι σ η μ ε ιω θ ε ί σ η μ α ν τ ικ ή ε ξ έ λ ιξ η, κ α θ ώ ς η π ι ο δ ια δ ε δ ο μ έ ν η υ π ό θ ε σ η δ έ χ ε τ α ι ό τ ι τ α ν ε ο λ ιθ ικ ά ε ιδ ώ λ ια λ ε ιτ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν μ έ σ α σ τ α π λ α ί σ ι α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν ε κ δ η λ ώ σ ε ω ν κ α ι σ χ ε τ ίζ ο ν τ α ι μ ε θ ε ό τ η τ ε ς κ α ι δ α ι μ ο ν ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς. Μ ε α φ ο ρ μ ή τ ο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ λ ικ ό θ α α ν α φ έ ρ ο υ μ ε ο ρ ισ μ έ ν ε ς σ κ έ ψ ε ις κ α ι π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις, π ο υ ισ χ ύ ο υ ν κ υ ρ ίω ς γ ι α τ α ν ε ο λ ιθ ικ ά ε ιδ ώ λ ια τ η ς Θ ε σ σ α λ ία ς. Έ ν α ε ν δ ια φ έ ρ ο ν θ έ μ α γ ι α τ η ν κ α τ α ν ό η σ η τ η ς θ έ σ η ς τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ σ τ ο υ ς κ ο ιν ω ν ικ ο ύ ς κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ς μ η χ α ν ισ μ ο ύ ς τ η ς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ί α ς ε ίν α ι η π α ρ ο υ σ ία ή α ν τ ίθ ε τ α η α π ο υ σ ία ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ω ν ε ιδ ω λ ο π λ α σ τ ώ ν σ τ η ν κ ο ιν ό τ η τ α. Π ρ ο - σ φ ά τ ω ς έ χ ε ι υ π ο σ τ η ρ ιχ θ ε ί ό τ ι ο κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ή ς τ ο υ ε ιδ ω λ ίο υ ή τ α ν ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ο ς τ ε χ ν ίτ η ς, ο ο π ο ί ο ς ίσ ω ς α ν ή κ ε σ ε π ρ ο ν ο μ ι ο ύ χ α τ ά ξ η 3. Η π ι ο π ά ν ω ά π ο ψ η έ ρ χ ε τ α ι σ ε α ν τ ίθ ε σ η μ ε τ α μ έ χ ρ ι σ τ ιγ μ ή ς δ ε δ ο μ έ ν α γ ι α τ η ν ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς ο ικ ο ν ο μ ία ς. Η ε ιδ ίκ ε υ σ η σ τ η ν π α ρ α γ ω γ ικ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α π ρ ω - τ ο ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι, σ ε κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ικ ό ε π ίπ ε δ ο, σ τ ο χ ώ ρ ο τ η ς δ ια κ ο σ μ η μ έ ν η ς κ ε - ρ α μ ε ικ ή ς κ α τ ά τ η Ν ε ό τ ε ρ η Ν ε ο λ ιθ ικ ή 4. Β ε β α ίω ς κ α ι σ ' α υ τ ή τ η ν π ε ρ ίπ τ ω σ η δ ε ν ε ν ν ο ο ύ μ ε τ έ τ ο ιο υ ε ίδ ο υ ς κ α τ α ν ο μ ή, η ο π ο ί α θ α δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ σ ε κ ο ιν ω ν ικ ή δ ια σ τ ρ ω μ ά τ ω σ η 5 κ α ι θ α π ρ ο ϋ π ό θ ε τ ε ε μ π ο ρ ε υ μ α τ ικ ή ο ικ ο ν ο μ ία, α λ λ ά α π λ ώ ς κ α τ α μ ε ρ ισ μ ό ε ρ γ α σ ία ς γ ι α λ ε ιτ ο υ ρ γ ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς. Ε ξ ά λ λ ο υ ε ιδ ίκ ε υ σ η σ τ η ν ε ο λ ιθ ικ ή κ ο ιν ό τ η τ α τ η ς Θ ε σ σ α λ ία ς δ ε ν π α ρ α τ η ρ ε ίτ α ι ο ύ τ ε σ τ ι ς κ ύ ρ ιε ς τ ρ ο φ ο - π ρ ο μ η θ ε υ τ ικ έ ς π ρ α κ τ ικ έ ς τ η ς γ ε ω ρ γ ία ς κ α ι τ η ς κ τ η ν ο τ ρ ο φ ί α ς 6, π ο λ ύ π ε ρ ι σ κ.ε. 1. Τσούντας X., Αι π ρ ο ϊσ το ρ ικ ο ί ακροπόλεις Δ ιμηνίου και Σέσκλου, εν Α θήναις 1908, Gimbutas Μ., The Goddesses and Gods of Old Europe, B.C., Myths and Calt, London 1982, 67 κ.ε. της ίδιας. Mythical Imagery of the Sitagroi Society, στο Renfrew C. - Gimbutas - Elster E.S., Excavations at Sitagroi. A prehistoric Village in N ortheast Greece, τόμ. I, Los Angeles 1986, 225 κ.ε.' Gimbutas M. et al., Achilleion, A Neolithic Settlem ent in Thessaly, Greece, 6400*5600 B.C., Los Angeles 1989, 171 κ.ε.' βλ. και βιβλιοκρισία του Γραμμένου Δ. για τη Gimbutas Μ. 1986, Μ ακεδονικά 26, , 395 κ.ε. 3. Κ οντορλή-π απαδοπούλου Λ., Η εποχή του Λ ίθου στην Ελλάδα, Ερω τήματα κ α ι Π ροβληματισμοί, Δωδώνη ΙΖ, τεύχος , Χ ουρμουζιάδης Γ., Έ να ειδικευμένο εργαστήριο κεραμεικής στο Ν εολιθικό Διμήνι, ΑΑΑ 1977, 207 κ.ε. 5. ό.π., 223 κ.ε. 6. Χ ουρμουζιάδης Γ.. Εισαγωγή στο νεολιθικό τρόπο παραγω γής, Α νθρω πολογικά 1, 1980, α ' μέρος, 127' Halstead Ρ., The econom y has a normal surplus: econom ic stability and social change am ong early Farming com m unities of Thessaly. G reece, στο Bad Y ear Econom ics, εκδ. P.

10 286 Κωνσταντίνος Γ. Ρακατσάνης-Αθανάσιος Β. Κούγκουλος σ ό τ ε ρ ο δ ε ν ε ίν α ι δ υ ν α τ ό ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε α ν ά λ ο γ η ο ικ ο ν ο μ ικ ή ο ρ γ ά ν ω σ η γ ια μ η χ ρ η σ τ ικ ά α ν τ ικ ε ίμ ε ν α, ό π ω ς τ α ε ιδ ώ λ ια. Η μ ε λ έ τ η τ ω ν ε ιδ ω λ ίω ν τ ο υ Δ ι- μ η ν ίο υ α π ο δ ε ικ ν ύ ε ι τ η ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η θ ε ω ρ η τ ικ ή μ α ς α ν τ ίθ ε σ η, ε φ ό σ ο ν δ ε ν β ρ έ θ η κ α ν ο μ ο ιό μ ο ρ φ α σ τ ο υ ς δ ια φ ό ρ ο υ ς χ ώ ρ ο υ ς κ α ι κ α τ ά σ υ ν έ π ε ια δ ε ν δ ι α π ισ τ ώ θ η κ ε η ύ π α ρ ξ η ε ιδ ικ ε υ μ έ ν ω ν ε ιδ ω λ ο π λ α σ τ ώ ν σ τ ο ν ο ικ ισ μ ό 1. Η ε ιδ ω λ ο - π λ α σ τ ικ ή α π ο τ ε λ ο ύ σ ε π ρ ο ϊ ό ν ο ικ ο τ ε χ ν ικ ή ς κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ικ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς 2, σ τ η ν ο π ο ί α έ ν α μ ε ιω μ έ ν ο α ρ χ ι κ ά ρ ό λ ο, ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς,έ π α ιζ ε η ιδ ια ίτ ε ρ η κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή τ ά σ η ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ. Ο π α ρ ά γ ο ν τ α ς τ η ς π ρ ο τ ίμ η σ η ς κ α ι τ η ς δ ε- ξ ι ο τ ε χ ν ί α ς ο ρ ισ μ έ ν ο υ α τ ό μ ο υ σ ' έ ν α σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο ε ίδ ο ς τ έ χ ν η ς, α ρ γ ό τ ε ρ α σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς μ ε π ι ο σ ύ ν θ ε τ η δ ο μ ή, ίσ ω ς ή τ α ν κ α τ α λ υ τ ικ ό ς, σ ε σ χ έσ η μ ε τη ζ ή τ η σ η α π ό τ η ν ίδ ια τ η ν κ ο ιν ό τ η τ α, γ ι α τ η δ ια δ ο χ ή α π ό τ η ν ο ικ ο τ ε χ ν ικ ή α ν ε ι δ ίκ ε υ τ η π α ρ α γ ω γ ή έ ρ γ ω ν τ έ χ ν η ς σ τ η ν ε ιδ ικ ε υ μ έ ν η ε ρ γ α σ τ η ρ ια κ ή π α ρ α γ ω γ ή τ ο υ ς. Δ υ σ τ υ χ ώ ς ο ι σ υ ν θ ή κ ε ς α ν ε ύ ρ ε σ η ς δ ε ν α φ ή ν ο υ ν π ο λ λ ά π ε ρ ιθ ώ ρ ια α ν τ ικ ε ι μ ε ν ικ ή ς ε ρ μ η ν ε ία ς τ ω ν ε ξ ω π α ρ α γ ω γ ικ ώ ν α υ τ ώ ν τ ε χ ν ο σ κ ε υ α σ μ ά τ ω ν (a rtifa c ts )3. Τ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο π ο σ ο σ τ ό τ ω ν ν ε ο λ ιθ ικ ώ ν ε ιδ ω λ ίω ν π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ υ χ α ίε ς π ε ρ ισ υ λ λ ο γ έ ς ή ε π ιφ α ν ε ια κ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς. Έ τ σ ι, γ ι α τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ο υ υ λ ικ ο ύ λ ε ίπ ε ι η α ν α σ κ α φ ικ ή in s itu π α ρ α τ ή ρ η σ η, ώ σ τ ε ν α σ υ ν δ υ α σ τ ε ί τ ο α ν τ ικ ε ίμ ε ν ο μ ε τ η ν ε ν δ ο κ ο ιν ο τ ικ ή χ ω ρ ο ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ ο ικ ισ μ ο ύ π ρ ο έ λ ε υ σ η ς. Τ έ τ ο ιο υ ε ίδ ο υ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς θ α ε π έ τ ρ ε π α ν τ η σ τ α τ ισ τ ικ ή μ ε λ έ τ η τ η ς σ χ έ σ η ς ε ιδ ω λ ίο υ κ α ι σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ω ν χ ώ ρ ω ν τ ο υ ο ικ ισ μ ο ύ, η ο π ο ί α θ α π ρ ο ω θ ο ύ σ ε ε ν δ ια φ έ ρ ο υ σ ε ς π ρ ο ο π τ ι κ έ ς ε ρ μ η ν ε ία ς. Μ ια α ν ά λ ο γ η έ ρ ε υ ν α, σ ε ε π ίπ ε δ ο ο ικ ισ τ ικ ή ς μ ο ν ά δ α ς, έ δ ε ι- H alstead - J. Ο. 'Shea, Cambridge 1989, 70 κ.ε. Νεότερες έρευνες αναγνω ρίζουν επίσης και σε άλλες περιοχές, εκτός της Θ εσσαλίας, μεικτή προϊστορική οικονομία, όπω ς για παράδειγμα στην Π ίνδο, π ο υ παραδοσιακά θεω ρούνταν κτηνοτροφική ζώνη: βλ. Halstead Ρ., Present to past in the Pindos: Diversification and specialisation in mountain economies, στο Rivista di Studi Liguri, (υπό δημοσίευση), ή στα Δωδεκάνησα: βλ. Σάμψων Α., Η Νεολιθική Π ερίοδος στα Δωδεκάνησα, Α θήνα 1987, Skafida Ε., Analisi form ale e contestuale degli Idoli Neolitici del Sito Dimini in Tessaglia, Thesis, University of Pisa, 1984/85, (αδημοσίευτη), 262 κ.ε. Της ίδιας, Ν εολιθικά ανθρω πόμορφα ειδώ λια του Διμηνίου, Π ρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Α ρχαία Θεσσαλία στη μνήμη Δ. Θ εοχάρη (Β όλος 1987), Α θήνα Χ ουρμουζιάδης Γ., Εισαγωγή στο νεολιθικό τρόπο παραγωγής, Α νθρωπολογικά 2, 1981, β ' μέρος, 41, Χ ρησιμοποιούμε το νεολογισμό "Τεχνοσχενάσματα που αποτελεί μετάφραση του πολύ κ οινού για τη νέα α ρ χα ιο λογία όρου: artifacts, ο οποίος ανταποκρίνεται καλύτερα στην έννοια του αρχαιολογικού αντικειμένου. Την απόδοση οφείλουμε στο Κ. Κωστάκη που μετέφρασε το σημαντικό θεωρητικό άρθρο του Binford L., Archaeology as Anthropology (1962), Ανθρωπολογικά 2, 1981, 24 κ.ε. Ο ίδιος ο Binford για τα τεχνοσκευάσματα που μεταφέρουν ιδεολογικά στοιχεία του κοινω νικού συστήματος, όπω ς τα ειδώλια, στο παραπάνω άρθρο του έδωσε τον όρο Ideotechnic artifacts.

11 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 287 ξ ε ό τ ι τ α ν ε ο λ ιθ ικ ά ε ιδ ώ λ ια τ ο υ Δ ιμ η ν ίο υ δ ε ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι σ ε ιδ ια ίτ ε ρ ε ς π ε ρ ιο χ έ ς τ ο υ ο ικ ισ μ ο ύ, α λ λ ά β ρ ίσ κ ο ν τ α ι χ ω ρ ί ς ε ξ α ίρ ε σ η σ ' ό λ α τ α σ η μ ε ία τ η ς ο ικ ο τ ε χ ν ικ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς, α π ό τ α σ π ί τ ι α κ α ι τ ι ς ε σ τ ίε ς τ ο υ ς α π ο θ η κ ε υ τ ικ ο ύ ς χ ώ ρ ο υ ς κ α ι τ ο υ ς δ ι α δ ρ ό μ ο υ ς 1. Έ ν α ά λ λ ο π α ρ ά δ ε ιγ μ α ε ί ν α ι τ ο π ρ ό π λ α σ μ α ο ι κ ία ς α π ό τ η ν Π λ α τ ιά Μ α γ ο ύ λ α Ζ ά ρ κ ο υ, τ ο ο π ο ί ο α π ο κ α λ ύ φ θ η κ ε κ ά τ ω α π ό τ ο δ ά π ε δ ο ε ν ό ς σ π ιτ ιο ύ τ ω ν α ρ χ ώ ν τ η ς Ν ε ό τ ε ρ η ς Ν ε ο λ ιθ ικ ή ς 2. Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι ο κ τ ώ ε ιδ ώ λ ια κ α ι υ π ο δ ε ικ ν ύ ε ι μ ια κ α ιν ο ύ ρ γ ια χ ρ ή σ η, μ α γ ικ ο ύ ίσ ω ς π ε ρ ιε χ ο μ έ ν ο υ, α υ τ ή τ η ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς θ ε μ ε λ ίω σ η ς. Η π ρ ώ τ η ε ρ μ η ν ε ία η ο π ο ία έ γ ιν ε α π ο δ ε κ τ ή θ ε ω ρ ε ί ό λ α τ α γ υ ν α ικ ε ία σ τ ε - α τ ο π υ γ ικ ά ε ιδ ώ λ ια ω ς α π ε ικ ο ν ίσ ε ις τ η ς Μ ε γ ά λ η ς Μ η τ έ ρ α ς, σ υ ν ε χ ίζ ο ν τ α ς έ τ σ ι τ η ν π α ρ ά δ ο σ η τ ω ν π α λ α ιο λ ιθ ικ ώ ν Α φ ρ ο δ ι τ ώ ν, ε ν ώ σ τ α α ν δ ρ ι κ ά α ν α γ ν ω ρ ίζ ε ι μ ια μ ικ ρ ό τ ε ρ η σε τ ά ξ η θ ε ό τ η τ α, τ ο γ ι ο ή τ ο ν ε ρ α σ τ ή τ η ς Μ ε γ ά λ η ς Μ η τ έ ρ α ς 3. Α π ό τ η ν π λ ε υ ρ ά τ η ς θ ε ω ρ η τ ικ ή ς τ ε κ μ η ρ ίω σ η ς η ε ρ μ η ν ε ία τ ω ν ε ι δ ω λ ίω ν ω ς α π ε ικ ο ν ίσ ε ις θ ε ώ ν δ ε ν λ α μ β ά ν ε ι υ π ό ψ η τ η ς τ η ν π ιθ α ν ή α δ υ ν α μ ία τ ο υ ν ε ο λ ιθ ικ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α σ υ λ λ ά β ε ι μ ε α φ α ιρ ε τ ικ ή σ κ έ ψ η τ η ν έ ν ν ο ια τ ο υ θ ε ο ύ. Η σ υ σ τ η μ α τ ικ ή θ ρ η σ κ ε ία, π ο υ π ρ ο ω θ ε ί τ ο μ ύ θ ο κ α ι τ η λ α τ ρ ε ία σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ω ν θ ε ώ ν, ε ίν α ι α π ο τ έ λ ε σ μ α μ ια ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς κ α ι ε ξ ο υ σ ια σ τ ικ ή ς δ ο μ ή ς π ο υ δ ε ν υ π ή ρ χ ε σ τη ν ε ο λ ιθ ικ ή ε π ο χ ή. Η θ ε ό τ η τ α ω ς ιδ ε ο λ ο γ ικ ό σ χ ή μ α π ρ ο β ά λ λ ε ι τ η ν ε ξ ο υ σ ία τ η ς κ υ ρ ία ρ χ η ς ο μ ά δ α ς, υ π α γ ο ρ ε ύ ε ι μ ια θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή - ιδ ε - ο λ ο γ ικ ή σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά μ ε υ λ ικ ό π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο 4, δ η λ α δ ή μ ια π ο λ ι τ ι κ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά α π έ ν α ν τ ι σ τ ις κ ο ιν ω ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις. Π α ρ ό μ ο ιε ς ό μ ω ς μ ο ρ φ έ ς κ ρ α τ ι κ ώ ν μ η χ α ν ισ μ ώ ν δ ε σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ τη ν ε ο λ ιθ ικ ή κ ο ιν ό τ η τ α. Η π ο λ υ τ υ π ί α τ ω ν ε ιδ ω λ ίω ν δ ε ν μ α ς ε π ιτ ρ έ π ε ι ν α δ ε χ τ ο ύ μ ε ό τ ι α π ε ι κ ο ν ί ζ ο υ ν μ ια θ ε ϊκ ή δ υ ά δ α ή α κ ό μ η κ ά π ο ια σ ε ιρ ά θ ε ώ ν. Δ ια φ ο ρ ε τ ικ ά θ α έ π ρ ε π ε 1. Skafida Ε. 1984/85 ό.π. 2. Gallis Κ., A late neolithic foundation offering from Thessaly, Antiquity 59, 1985, 20 κ.ε. Gallis K. - Orphanidou-Georgiadou L., Vingt visages nouveaux de la societ6 neolithique Thessalienne, Π ρόγραμμα και περιλήψ εις ανακοινώ σεω ν του συνεδρίου «La Thessalie, Quinze ann6es de recherches », Lyon Α πριλίου 1990, 40. Σ το δεύτερο παρουσιάζονται κι άλλα νεολιθικά ειδώ λια, με βάση τα οποία δίδονται ορισμένες νέες όψ εις της νεολιθικής κ ο ινω νία ς της Θεσσαλίας. 3. Ucko Ρ., A nthropom orpic Figurines of Predynastic Egypt and Neolithic C rete, with com parative m aterial from the prehistoric Near East and M ainland Greece. London 1968, 409 κ.ε. Ταμβάκη A., Καταγωγή, εξέλιξη και ερμηνεία τω ν ανθρω πόμορφ ω ν ειδω λίω ν της π ρ οϊσ τορικής εποχής στο Α ιγαίο, Α νθρ ω π ος 4, 1977, 282 κ.ε/ Gim butas Μ. 1982, 152 κ.ε. 4. Althusser L., Θ έσεις , Ιδεολογία κ α ι ιδεολογικ οί μ ηχανισμ οί το υ κράτους: ελληνική μετάφραση Ξ. Γιαταγάνας, Αθήνα 1990\ 102 κ.ε. Ο M aurice G odelier σημειώ νει:...ο π ο ι αδήποτε ιδέα γίνεται ιδεολογική από τη στιγμή που λειτουργεί στην υπηρεσία μ ια ς κυρίαρχης ομάδας και παρουσιάζει αυτήν την κυριαρχία ω ς τάξη π ραγμάτω ν βλ. Υ ποδομές, Ιστορία, Κ οινω νίες (1977), ελληνική μετάφραση Μ. Μ ουλά - Ν. Σκουτέρη-Διδασκάλου, Ο Π ολίτης 34, 1981, 67

12 288 Κ ω νσταντίνος Γ. Ρακατσάνης-Αθανάσιος Β. Κούγκουλος ν ' α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν έ ν α γ ε ν ικ ό τ ύ π ο, π ο υ θ α ε π ιβ α λ λ ό τ α ν α π ό τ η ν ή δ η δ ια μ ο ρ φ ω μ έ ν η α ν τ ίλ η ψ η γ ια τη μ ο ρ φ ή τ ω ν θ ε ώ ν. Ε π ιπ λ έ ο ν θ α π ε ρ ίμ ε ν ε κ α ν ε ίς ν α β ρ ε θ ο ύ ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ω μ έ ν α σ ' έ ν α ε ιδ ικ ό χ ώ ρ ο, ο ο π ο ί ο ς θ α τ α υ τ ιζ ό τ α ν με ιε ρ ό 1. Α υ τ ό ό μ ω ς δ ε ν σ υ μ β α ίν ε ι. Α ν τ ίθ ε τ α, ο ρ ισ μ έ ν ε ς φ ο ρ έ ς β ρ ίσ κ ο ν τ α ι σε α π ο ρ - ρ ι μ α τ ι κ ο ύ ς λ ά κ κ ο υ ς, ό π ω ς τ α ν ε ο λ ιθ ικ ά ε ιδ ώ λ ια τ η ς Κ ρ ή τ η ς 2, γ ε γ ο ν ό ς π ο υ δ ε ν ε ξ η γ ε ίτ α ι α ν π ρ ά γ μ α τ ι ή τ α ν ιε ρ ά α ν τ ικ ε ίμ ε ν α, ε φ ό σ ο ν κ α ι σε π ε ρ ίπ τ ω σ η α ι φ ν ί δ ι ο υ κ ιν δ ύ ν ο υ θ α φ ρ ό ν τ ι ζ α ν ν α τ α μ ε τ α φ έ ρ ο υ ν μ α ζ ί τ ο υ ς. Ε ν δ ε ικ τ ικ ά α ν α φ έ ρ ο υ μ ε ό τ ι κ α ι σ τη Μ ιν ω ϊκ ή - Μ υ κ η ν α ϊκ ή π ε ρ ίο δ ο, σ' έ ν α ε ξ ε λ ιγ μ έ ν ο κ ο ι ν ω ν ι κ ά κ α ι π ο λ ι τ ι κ ά σ τ ά δ ιο, δ ε ν θ ε ω ρ ε ίτ α ι π ά ν τ α ε φ α ρ μ ό σ ιμ ο τ ο π ρ ό τ υ π ο τ η ς Μ ε γ ά λ η ς Μ η τ έ ρ α ς 3. Η ο π ο ια δ ή π ο τ ε λ ο ι π ό ν λ α τ ρ ε ία θ α ε ίχ ε έ ν α π ρ ο - θ ε ϊ σ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α κ α ι ίσ ω ς σ υ ν δ ε ό τ α ν μ ε φ α ιν ό μ ε ν α π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α γ ί ν ο υ ν α ν τ ιλ η π τ ά α π ό τ ι ς α ισ θ ή σ ε ις τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ, ό π ω ς ο ή λ ιο ς κ α ι τ α ά σ τ ρ α 4. Ο ρ ισ μ έ ν α π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α α π ο κ λ ε ίο υ ν α π ό μ ό ν α τ ο υ ς κ ά θ ε θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή ε ρ μ η ν ε ία. Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό ε ίν α ι τ ο π ή λ ιν ο κ ε φ ά λ ι μ ο γ γ ο λ ικ ο ύ π α ιδ ιο ύ α π ό τ ο ν Π ρ ό δ ρ ο μ ο Κ α ρ δ ίτ σ α ς 5. Ί σ ω ς π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ι α τη μ α ρ τ υ ρ ία γ έ ν ε σ η ς ε ν ό ς π ν ε υ μ α τ ι κ ά κ α ι σ ω μ α τ ικ ά α ν ά π η ρ ο υ π α ι δ ι ο ύ. Α ν η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τ ο υ δ ε ν ε ίχ ε α π ο τ ρ ο π α ϊ κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α, τ ό τ ε α π ο τ ε λ ε ί σ υ μ β ο λ ικ ή α ν α π α ρ ά σ τ α σ η ε ν ό ς κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς, κ α θ ώ ς η π ε ρ ίθ α λ ψ η μη π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν α τ ό μ ω ν θ α ε π ιβ ά ρ υ ν ε τ α ά λ λ α μ έλ η. Α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι έ ν α σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο, υ π α ρ κ τ ό π ρ ό σ ω π ο, π ο υ δ ε δ έ χ ε τ α ι θ ε ϊκ ο ύ ς σ υ μ β ο λ ισ μ ο ύ ς. Τ ο γ ε γ ο ν ό ς, π ι θ α ν ό τ α τ α, έ φ ε ρ ε α ν α σ τ ά τ ω σ η σ τη ζ ω ή τ η ς κ ο ιν ό τ η τ α ς, π ή ρ ε μ ο ρ φ ή κ α ι γ λ ώ σ σ α μ ε τ ο ν π η λ ό κ α ι έ γ ιν ε μ ή ν υ μ α κ ο ιν ω ν ικ ή ς ο δ ύ ν η ς 6. Κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ικ ό ε ίν α ι ε π ίσ η ς κ α ι έ ν α ε ν τ ε λ ώ ς π ρ ό σ φ α τ ο ε ύ ρ η μ α, α π ό τ η ν α ν α σ κ α φ ή τ η ς π ε ρ ιό δ ο υ σ τ ο σ π ή λ α ιο Σ κ ο τ ε ιν ή, σ τ α Θ α ρ ο ύ ν ια τ η ς 1. Ucko Ρ. 1968, 409 κ.ε.' Χ ουρμουζιάδης Γ. 1973, 199' Θεοχάρης Δ., Ν εολιθικός Πολιτισμός, Α θήνα 1981, 62 κ.ε. Για το λεγόμενο ιερό της Νέας Νικομήδειας, βλ. Rodden R., Recent Discoveries from Prehistoric M acedonia' An interim Report, Balkan Studies 5, 1964, 114' Θεοχάρης Δ. ό.π., 62, σημ. 48' Treuil R. 1983, 505' Κ οντορλή - Π α π α δο π ο ύλο υ Λ. 1988, 17, σημ Ζ ώ η ς Α., Κρήτη - Εποχή του Λ ίθου, Α ρχαίες Ελληνικές Π όλεις 18, Α θήνα 1973, Nilsson Μ., The M inoan - M ycenaean Religion and its survival in Greek Religion, Lund 19502, 389 κ.ε. 4. Childe G., Man M akes Himself, London 19654, 103, κ.ε.' Ωστόσο οι αιματηρές θυσίες που παρατη ρούντα ι κατά την ΝΝ ίσω ς σηματοδοτούν ένα διαφορετικό, περισσότερο συγκροτημένο ιδεολογικό σύστημα βλ. Α ιανέρης Ν., Π ροβλήματα Θεωρητικής Α ρχαιολογίας, Αθήνα 1983, 132 σημ. 15, τη διαμόρφω ση δηλαδή μιας μεταβατικής οργάνωσης προς νέες σύνθετες κοινωνικές δομ ές, α υτές της εποχή ς χαλκού. 5. Χ ουρμ ουζιά δη ς Γ. 1973, 186, π ίν. 87α' Θ εοχάρης Δ. 1981, 64, εικ Χ ουρμ ουζιά δη ς Γ. 1973, ό.π.

13 Τέσσερα ανθρωπόμορφα ειδώλια από τη νεολιθική Θεσσαλία 289 Ε ύ β ο ια ς 1. Σ ε θ ρ α ύ σ μ α π ί θ ο υ τ ω ν α ρ χ ώ ν τ η ς Ν ε ό τ ε ρ η ς Ν ε ο λ ιθ ικ ή ς Ilex2 α π ο δ ίδ ε τ α ι π λ α σ τ ικ ά έ ν α γ υ μ ν ό ζ ε υ γ ά ρ ι μ ε τ ο ν ισ μ έ ν α τ α γ ε ν ε τ ικ ά ό ρ γ α ν α. Η α π ε ικ ό ν ισ ή τ ο υ σε χ ρ η σ τ ικ ό σ κ ε ύ ο ς δ ε ν ε π ιτ ρ έ π ε ι τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ισ μ ό τ ο υ ω ς θ ε ϊκ ό, ίσ ω ς ό μ ω ς ν α δ η λ ώ ν ε ι τ η ν ιδ έ α τ η ς γ ο ν ιμ ό τ η τ α ς τ η ς γ η ς μ ε τ η ν υ π ο β ο λ ή σ ε ξ ο υ α λ ικ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν. Η ε θ ν ο λ ο γ ικ ή έ ρ ε υ ν α έ χ ε ι ε ν τ ο π ίσ ε ι α π ό π ο λ ύ ν ω ρ ί ς π α ρ ά λ λ η λ α σ τ ις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς κ ο ιν ω ν ίε ς ό π ο υ η γ ο ν ιμ ό τ η τ α τ η ς γ η ς ε ξ α σ φ α λ ίζ ε τ α ι με τ η ν σ υ μ β ο λ ικ ή τέλ ε σ η τ η ς σ ε ξ ο υ α λ ικ ή ς π ρ ά ξ η ς μ έ σ α σ τ ο υ ς α γ ρ ο ύ ς 3. Α ν α λ ο γ ιζ ό μ ε ν ο ι ό τ ι τ ο γ υ μ ν ό ζ ε ύ γ ο ς π α ρ ισ τ ά ν ε τ α ι π ά ν ω σ ε α π ο θ η κ ε υ τ ικ ό σ κ ε ύ ο ς, ίσ ω ς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α σ υ ν δ ε θ ε ί μ ε π ρ ο σ τ α τ ε υ τ ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις τ η ς π α ρ α γ ω γ ή ς 4. Η γ ε ω ρ γ ο κ τ η ν ο τ ρ ο φ ικ ή ο ικ ο ν ο μ ία τ η ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς ε ξ α ρ τ ιό τ α ν ά μ ε σ α α π ό τ ι ς κ α ιρ ικ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς κ α ι τ ο φ υ σ ικ ό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν, γ ε γ ο ν ό ς τ ο ο π ο ίο ε υ ν ο ο ύ σ ε τ η ν ύ π α ρ ξ η ε ν ό ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς μ α γ ικ ώ ν ιδ ε ο λ ο γ ιώ ν, σ κ έ ψ ε ω ν κ α ι π ρ ά ξ ε ω ν 5. Π ω ς ό μ ω ς ο ρ ίζ ε τ α ι η μ α γ ε ία, έ σ τ ω κ α ι θ ε ω ρ η τ ικ ά, σ τ η ν ε ο λ ιθ ικ ή ε π ο χ ή κ α ι σ ε τ ι δ ια φ έ ρ ε ι α π ό τ η ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν η θ ρ η σ κ ε ία τ η ν ο π ο ί α κ α ι α π ο ρ - ρ ίψ α μ ε. Δ ια φ ω τ ισ τ ικ έ ς π ρ ο ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η, π ισ τ ε ύ ο υ μ ε ό τ ι ε ίν α ι ο ι π ρ ο δ ρ ο μ ικ έ ς α λ λ ά α ξ ε π έ ρ α σ τ ε ς μ ε λ έ τ ε ς τ ο υ M a rc e l M a u ss. Ο M a u s s ο ρ ιο θ ε τ ε ί τη μ α γ ε ία ω ς τ η ν τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ία μη ο ρ γ α ν ω μ έ ν η ς ι δ ιω τ ικ ή ς λ α τ ρ ε ία ς, π ο υ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι δ ρ ώ ν τ α π ρ ό σ ω π α, π ρ ά ξ ε ις κ α ι π α ρ α σ τ ά σ ε ις 6. Δ ια κ ρ ί ν ε ι κ α ι α ν α λ ύ ε ι τ ρ ί α α λ λ η λ ο ε π ιδ ρ ο ύ μ ε ν α ε π ίπ ε δ α, σ τ α ο π ο ί α σ τ η ρ ίζ ε τ α ι η μ α γ ικ ή τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ία : α ) ο ι ο μ ο ιο π α θ η τ ικ έ ς α ρ χ έ ς, β ) η α ν τ ίλ η ψ η τ η ς μ α γ ικ ή ς ι δ ιό τ η τ α ς 1. Sampson A., The Skotini Cave at Tharounia, Euboea Greece. A seasonal use of caves during the Late Neolithic, BSA 86, 1991 (υπό εκτύπωση). Ευχαριστούμε τον Α δ. Σάμψων για την ευγενή καλωσύνη του να μας επιτρέψει να παραπέμψουμε στο αδημοσίευτο ακόμη εύρημά του. 2. Ο όρος είναι νεότερος και αντικαθιστά τη λεγάμενη Τελική Νεολιθική ( /3300 π.χ.) βλ. Sampson A., Some chronological problems of the End of the Neolithic and the Early Bronze Age, Archaeometry, Proceedings of the 25th International Symposium, εκδ. Y. Maniatis 1989, 712 κ.ε. 3. Frazer J., The Golden Bouch, μέρος 1, The Magic Art and the Evolution of kings, τόμος II, New York 1966, 98' Freud S., Τοτέμ και Ταμπού, ελληνική μετάφραση Αντωνίου Χρ., Αθήνα 1978, Talalay L., Neolithic Figurines of Southern Greece: Their form and function, Intiana University 1983 (αδημοσίευτη Διδ. διατριβή), 226 κ.ε. Για δύο ειδώλια της 5ης χιλ. π.χ. από το Μάνδαλο του νομού Πέλλας έχει προταθεί μια ανάλογη υπόθεση βλ. Παπαευθυμίου - Παπανθίμου Κ., Τρία Νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίας, Ειλαπίνη, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ν. Πλάτωνα, Ηράκλειο 1987, Childe G. 1965/ Mauss Μ., Σχεδίασμα μιας γενικής θεωρίας για τη μαγεία (1903), ελληνική μετάφραση Βεληβαθάκη Μ., Αθήνα 1990, 81, κ.ε. Για την προσέγγιση αρχαιολογίας - ανθρωπολογίας βλ. Bryony Ο., Anthropology for Archaeologists, London Ειδικά το κεφ. 1 (εισαγωγή στη σχετική προβληματική), 1 κ.ε., για το θέμα μας το κεφ. 5 (Ritual and Religion), 218 κ.ε.