<<ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ & ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ>>

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ - ΣΧΟΛΗ ΝΟΠΕ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΥΠΕΥΘ.ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΝΔΡΕΑΣ Γ.ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ: ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΑΤΟΜΙΚΑ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ <<ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ & ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ>> ΑΝΤΩΝΗ ΝΤΟΡΙΝΑ ΑΜ: ΑΘΗΝΑ, ΜΑΙΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ- ΤΟ ΘΕΜΑ... 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ...5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4:ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ & ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ & ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΠΛΑΣΤΟΤΗΤΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ...14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5:ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΑΡΧΗ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ )ΑΡΧΗ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑΣ )ΑΡΧΗ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑΣ )ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΣΤΕΝΗ ΕΝΝΟΙΑ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΓΟΣΔ...21 Α) ΥΠΟΘΕΣΗ LÜTH...23 B)ΥΠΟΘΕΣΗ BLINKFÜR...24 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...25 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...25 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...32 SUMMARY AND GENERAL DEDUCTION...32 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΤΟ ΘΕΜΑ Η παρούσα εργασία θέτει ως στόχο τη διερεύνηση του πολύπλοκου και σκοτεινού θέµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων και της στάθµισης των συµφερόντων. Το εν λόγω ζήτηµα έχει απασχολήσει εντονότατα όχι µόνο τη θεωρία αλλά και την πρακτική λόγω των ιδιαίτερων συνεπειών που επιφέρει η αποδοχή µιας ή της άλλης από τις πολλές απόψεις που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς αναφορικά όχι τόσο µε το θέµα αυτό καθεαυτό αφού για τους περισσότερους θεωρείται δεδοµένη η σύγκρουση αλλά µε την επίλυση του σχετικού προβλήµατος µέσω της άρσης της σύγκρουσης και της επιλογής ενός εκ των συγκρουόµενων δικαιωµάτων. Ειδικότερα, η εργασία αυτή αποτελεί µια προσπάθεια προσέγγισης και ιδιαίτερης µελέτης του φαινοµένου της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως αυτό εµφανίζεται στο πλαίσιο της εφαρµογής και της άσκησής τους. Στις σελίδες που ακολουθούν, προκειµένου για την πληρότητα και την επιστηµονική κατάρτιση της εργασίας, επιχειρείται η ανάλυση των θεωριών που έχουν διατυπωθεί σχετικά µε την πηγή προέλευσης του προβλήµατος αυτού, δηλ. αναζητάται η αφετηρία και η κατάληξη του ζητήµατος αυτού µέσα από την συνταγµατοπολιτική εξέλιξη, ξεκινώντας από τη θεωρία της τριτενέργειας στην ατοµικιστική έννοµη τάξη και καταλήγοντας στη µεταβολή της σύγχρονης έννοµης τάξης σε ενιαία και αντικειµενική, όπως αυτή επηρέασε το υπό εξέταση πρόβληµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων. Ακόµη, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη διάκριση της νόµιµης και πραγµατικής σύγκρουσης και στη δικαιϊκή άρση της τελευταίας. Πάντως, µια τέτοια ανάλυση θασυνιστούσε έστω µια ανιαρή περιδιάβαση στο χώρο της θεωρίας, αν δεν εστιασθούν οι ερευνητικοί φακοί στην ίδια την πράξη και πιο συγκεκριµένα, στις νοµολογιακές αποφάσεις σταθµούς που καθόρισαν κατ ουσίαν τους όρους της σχετικής προβληµατικής, οιονεί επιβάλλοντας λύσεις στο πρόβληµα αυτό, οι οποίες εκκινούν από µία λογιστική καθαρά ατοµικιστική, κάτι που διεφάνη µε την πάροδο του χρόνου και ανέδειξε η δικαιοπολιτική µεταβολή. Αφετηρία για την επίλυση του φαινοµένου της σύγκρουσης υπήρξε η αρχή της στάθµισης των συµφερόντων που αναπτύχθηκε από το Γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο. Κριτική της αρχής αυτής καθίσταται απαραίτητη, καθώς έτσι αποκαλύπτεται η πλαστότητα της νοµικής σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων και προκρίνεται ως λύση η θεσµική προσαρµογή αυτών, το γεγονός δηλαδή, ότι πλέον το πρόβληµα της σύγκρουσης, ως φαινόµενο αναγόµενο στη µεταβολή της έννοµης τάξης, είναι ζήτηµα διακρίβωσης του αµυνοµένου από τον επιτιθέµενο και πάνω σ αυτή τη βάση θα πρέπει να αντιµετωπίζεται. 3

4 2.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Στο σηµείο αυτό της εργασίας προς χάριν της πληρότητας και αρτιότητας της, κρίνεται σκόπιµο να παρατεθεί µια σύντοµη ιστορική ανασκόπηση της εξέλιξης και µεταβολής των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα αποτελούν προστατευόµενες από το δίκαιο, βασικές εκφάνσεις της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας. Τα πρώτα ίχνη των ατοµικών ελευθεριών αναζητώνται και ανιχνεύονται στην αρχαία Αθήνα, όπου γεννήθηκε και ευδοκίµησε το δηµοκρατικό πολίτευµα. Χαρακτηριστικό των δικαιωµάτων των αρχαίων Ελλήνων, είναι ο έντονος αντικρατικός χαρακτήρας, ως συνέπεια του αυταρχικού κράτους ελευθερία και ισότητα όµως που αποτελούν «µητρικά δικαιώµατα», δεν παύουν να θέτουν περιορισµούς στην ιδιωτική εξουσία. Από τις απαρχές του 13 αιώνα εως και τις µέρες µας, η ιστορία και εξέλιξη των ατοµικών ελευθεριών βαδίζει παράλληλα µε την ιστορία του αγώνα της ανθρωπότητας για ελευθερία και δικαιοσύνη. Την πρώτη νοµική τους διαµόρφωση βρίσκουν οι ατοµικές ελευθερίες στη Magna Charta του Ακολουθεί η γαλλική διακήρυξη του 1789 µε επιστέγασµα το γαλλικό Σύνταγµα του Η κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων συνεχίστηκε και επεκτάθηκε στο πλαίσιο των Συνταγµάτων των διαφόρων κρατών της Ευρώπης κατα τον 19ο και 20ο αιώνα¹. Μετά τον Α Παγκόσµιο πόλεµο έγιναν τα πρώτα βήµατα για διεθνή κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη εποχή παρατηρείται καθολική νοµική αναγνώριση και συνταγµατοποίηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η συνταγµατικοπολιτική εξέλιξη, οδήγησε προς την πλήρη διαµόρφωση µίας ποιοτικά νέας έννοµης τάξεως, της έννοµης τάξεως του «κοινωνικού ανθρωπισµού». Η µεταβολή της ποιότητας της έννοµης τάξης, η µετατροπή της από ατοµικιστική σε ανθρωπιστική, πραγµατοποιήθηκε από τα κάτω προς τα πάνω, µε τη συνεχή συσσώρευση των µερικών ποσοτικών αλλαγών που προκαλούσε η προστατευτική επέµβαση του κοινού νοµοθέτη.² Βασικότερο χαρακτηριστικό γνώρισµα της έννοµης τάξεως του κοινωνικού ανθρωπισµού είναι η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων, η οποία αποτελεί στοιχείο της δοµής και αποτέλεσµα της λειτουργίας της. Η έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού είναι αντικειµενική και διακρίνεται στον ατοµικισµό, τον στατισµό και τον κοινωνικό ανθρωπισµό, προπύργιο του οποίου αποτελεί η αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας. Η µετάβαση από τον ατοµικισµό στον κοινωνικό ανθρωπισµό πέρασε από τρία στάδια που χαρακτηρίζονται από την εξέλιξη των σχέσεων του δηµόσιου και του ιδιωτικού δικαίπου. Η χρονική περίοδος µεταξύ 19ου αι. και αρχές του 20ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από την ανυπαρξία θεµελιωδών δικαιωµάτων ¹ Πρβλ. ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ Ι. ΜΑΝΕΣΗΣ, «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», α ατοµικές ελευθερίες, ΕΚ ΟΣΗ. ² Π.ρ.β.λ Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ, «ΤΑ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ», σελ.123 επ. 4

5 ενώ η κρατική εξουσία είναι αδέσµευτη (princes legibus solutus est). Στην απολυταρχική αυτή έννοµη τάξη δεν υπάρχουν όρια στην επέµβαση πρόκειται για το στάδιο υπεροχής του δηµόσιου πάνω στο ιδιωτικό. Το δεύτερο στάδιο που εντάσσεται χρονικά µέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940, είναι εκείνο της σχετικής αναγνωρίσεως των ατοµικών δικαιωµάτων στρεφόµενων µόνο κατά της κρατικής εξουσίας και αποκτώντας µόνο αρνητικό περιεχόµενο (status negativus) είναι το στάδιο της υπεροχής του ιδιωτικού απέναντι στο δηµόσιο. Η ιστορική πορεία διακοσίων περίπου ετών οδήγησε στη µετάβαση σε ένα νέο στάδιο, βασιζόµενο στη συνύπαρξη του κοινωνικού ανθρωπισµού και του κοινωνικού κράτους δικαίου³, το στάδιο της «απόλυτης αναγνωρίσεως» των θεµελιωδών δικαιωµάτων τόσο το δηµόσιο όσο και το ιδιωτικό δίκαιο αποτελούν ταυτόχρονα τάξη καταναγκασµού και τάξη ελευθερίας. Η παρέµβαση του δηµοκρατικού κράτους έχει προστατευτικό και όχι καταπιεστικό χαρακτήρα, ενώ η έννοµη τάξη είναι ενιαία και αντικειµενική. Επιπλέον τα θεµελιώδη δικαιώµατα αποτελούν ισχύον δίκαιο και η αξία του ανθρώπου είναι απαραβίαστη (άρθρο 2 παρ. 1 Σ.)⁴. Η παραπάνω σύντοµη ιστορική αναδροµή ήταν απαραίτητη για την κατανόηση του περιεχοµένου και της λειτουργίας των ατοµικών δικαιωµάτων, προκειµένου να µπορούµε να προβούµε στο κύριο θέµα της εργασίας που εντοπίζεται στη συρροή και σύγκρουση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Από τις απαρχές του 13 ου αιώνα έως και τις μέρες μας η ιστορία και εξέλιξη των ατομικών ελευθεριών βαδίζει παράλληλα με την ιστορία του αγώνα της ανθρωπότητας για ελευθερία και δικαιοσύνη. 3.ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ- ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ Το δικαίωµα αποτελεί θεµελιώδη έννοια όλων των κλάδων δικαίου. Όπως συµβαίνει συνήθως µε τις θεµελιώδεις έννοιες, δεν είναι εύκολο να διατυπωθεί ένας ορισµός για την έννοια του δικαιώµατος. Επί αιώνες προσπαθεί η νοµική επιστήµη να προσδιορίσει την έννοια αυτή και να διαµορφώσει ένα γενικώς αποδεκτό ορισµό. Με βάση ένα συγκερασµό των διαφόρων θεωριών που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί σχετικώς, µπορεί να διατυπωθεί ο εξής γενικός ορισµός: ικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο στο πρόσωπο για την ικανοποίηση εννόµων συµφερόντων του⁵. ³ Πρβλ. άρθρο 25Σ. «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου υπό την εγγύηση του κράτους. Επίσης, Βλ. Κ.Γ.ΜΑΥΡΙΑΣ, «Συνταγµατικό ίκαιο», σελ ⁴ Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ, «ΤΑ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ», σελ.123 επ. ⁵ Πρβλ. Ο ορισµός αυτός που διατυπώθηκε από τον Regelsberger αποτελεί συγκερασµό της διδασκαλίας του Windscheid, κατά τον οποίο δικαίωµα είναι η εξουσία βούλησης που απονέµει το δίκαιο και της θεωρίας του Jhering κατά τον οποίο δικαίωµα είναι το εννόµως προστατευόµενο συµφέρον. 5

6 Από αυτόν τον ορισµό προκύπτει ότι τα στοιχεία της έννοιας του δικαιώµατος είναι τα ακόλουθα: α) η εξουσία, δηλαδή η δύναµη που παρέχεται στο πρόσωπο για να ικανοποιήσει τα συµφέροντά του ακόµα και αναγκαστικώς, δηλαδή µε τη βοήθεια της δηµόσιας αρχής, β) η απονοµή της εξουσίας αυτής από το δίκαιο και όχι από άλλο ρυθµιστικό σύστηµα (π.χ. την ηθική), γ) η απονοµή σε ορισµένο πρόσωπο, το οποίο αποτελεί τον φορέα του δικαιώµατος και είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένο µε αυτό, δεδοµένου ότι δικαίωµα χωρίς δικαιούχο δεν νοείται και δ) η χρήση της εξουσίας για την ικανοποίηση εννόµου συµφέροντος, όπως αυτό προσδιορίζεται από το περιεχόµενο του δικαιώµατος. Κεντρική θέση καταλαµβάνουν στο πλαίσιο του συνταγµατικού δικαίου, όπου συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το εξασφαλιστικό δε, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος⁶. Από οντολογική άποψη, το συνταγµατικό δικαίωµα συνιστά εξουσία, δηλαδή δύναµη αναγνωριζόµενη και ρυθµιζόµενη από το δίκαιο. Η συνταγµατική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος. Η έννοια του συνταγµατικού δικαιώµατος είναι κατά βάση απλή. Συνταγµατικό δικαίωµα είναι το δικαίωµα που παρέχεται στους πολίτες απευθείας από το Σύνταγµα. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα ενσωµατούµενα στις συνταγµατικές διατάξεις δεν µπορούν να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν µε τη συνήθη διαδικασία και παρέχουν επιπλέον εγγυήσεις στους πολίτες. Το κριτήριο, εποµένως, για τον χαρακτηρισµό ενός δικαιώµατος ως συνταγµατικού, είναι ακριβώς αν το δικαίωµα αυτό παρέχεται ή όχι στο συνταγµατικό κείµενο. Είναι, εποµένως, ο όρος «συνταγµατικά δικαιώµατα» ορθότερος και ακριβέστερος εφόσον µε αυτόν επιδιώκεται γενική αναφορά στα παρεχόµενα από το Σύνταγµα δικαιώµατα. Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής. Από την άποψη αυτή τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι βασικά ή θεµελιώδη δικαιώµατα. ⁶ ηµητρόπουλο Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, 2005, σελ. 10 6

7 Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, αποτελούν δηλαδή, µερικότερες πλευρές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας, τις οποίες ο συντακτικός νοµοθέτης έκρινε ότι έπρεπε ιδιαίτερα να προστατεύσει. Με τη συνταγµατική κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων παρέχονται καταρχήν εξουσίες σ αυτά τα ίδια τα άτοµα. Πρόκειται κυρίως για εξουσίες του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του, για ικανότητα αντεξουσιασµού του ανθρώπου, για κατοχύρωση της ικανότητας δράσης στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συµµετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονοµική ζωή. Επίσης, τα συνταγµατικά δικαιώµατα διακρίνονται από την άποψη του ουσιαστικού περιεχοµένου τους, της «ύλης» την οποία ρυθµίζουν, σε τρεις µεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν τα δικαιώµατα του κοινωνικού χώρου, στη δεύτερη τα πολιτικά δικαιώµατα και στην τρίτη τα οικονοµικά δικαιώµατα. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα παρέχονται µε το Σύνταγµα στα άτοµα. Έχουν, εποµένως, ατοµικό χαρακτήρα και είναι µε την έννοια αυτή ατοµικά δικαιώµατα. Αυτό, όµως, δε σηµαίνει ότι αναγνωρίζεται ατοµικιστικός χαρακτήρας στα θεµελιώδη δικαιώµατα, τα οποία διασφαλίζονται για την πραγµάτωση της κοινωνικής προόδου µε ελευθερία και δικαιοσύνη. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν έχουν µόνο ατοµικό αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα, αναγνωρίζονται υπέρ του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου. Στα χαρακτηριστικά της εξέλιξης των συνταγµατικών δικαιωµάτων στη σύγχρονη εποχή ανήκει ηκοινωνικοποίησή τους. Ενώ ξεκίνησαν ως ατοµικιστικά δικαιώµατα στην πορεία προσέλαβαν ευρύτερο κοινωνικό χαρακτήρα. Το περιεχόµενο όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων διακρίνεται σε αµυντικό, προστατευτικό και εξασφαλιστικό. Το αµυντικό και προστατευτικό αναγνωρίζονται κατά γενικό κανόνα από το Σύνταγµα, ενώ το εξασφαλιστικό µόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Το αµυντικό στρέφεται ενάντια σε κάθε απειλή ανεξάρτητα από την προέλευσή της, στρέφεται δηλαδή, κατά της κρατικής αλλά και ιδιωτικής εξουσίας⁷. Το προστατευτικό στρέφεται προς το κράτος, όχι όµως και προς τους συνανθρώπους και αξιώνει την παροχή βοήθειας για την απόκρουση απειλών προερχοµένων από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Το εξασφαλιστικό περιεχόµενο στρέφεται, επίσης, αποκλειστικά προς το κράτος και αξιώνει την παροχή των υλικών εκείνων µέσων και υπηρεσιών που είναι απαραίτητα για την άσκηση του δικαιώµατος. Αποστολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Στο περιεχόµενο των συνταγµατικών κανόνων δεν ανήκει µόνον η οργάνωση της κρατικής εξουσίας. Ήδη, τα πρώτα συνταγµατικά κείµενα περιείχαν κανόνες «δύο ειδών»: αφενός οργάνωναν την κρατική εξουσία, αφετέρου παρείχαν δικαιώµατα στους πολίτες. Οι συνταγµατικοί κανόνες αφενός προσδιορίζουν το πρότυπο ενός κράτους, αφετέρου καθορίζουν το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη. ⁷ Βλ. παρ. 3.4.β. 7

8 Τα δύο αυτά συνταγµατικά πρότυπα βαίνουν παράλληλα. Οι κανόνες µε τους οποίους προσδιορίζεται το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη είναι κανόνες που απονέµουν δικαιώµατα και υποχρεώσεις Το δικαίωµα, όπως είδαµε παραπάνω, είναι εξουσία που αναγνωρίζεται στο δίκαιο υπέρ ορισµένου προσώπου για την εξυπηρέτηση κάποιου νοµικά σηµαντικού συµφέροντος. Η εξυπηρέτηση αυτού του συµφέροντος είναι, θα µπορούσε να ειπωθεί, η αιτία που δικαιολογεί την εξουσία που παρέχεται στο δικαιούχο µε το αναγνωριζόµενο υπέρ αυτού δικαίωµα. Το εξυπηρετούµενο συµφέρον µπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο ουσιαστικός λόγος ύπαρξης του δικαιώµατος. Υπό το πρίσµα αυτό γίνεται αντιληπτό ότι το συµφέρον είναι αναγκαίο στοιχείο του δικαιώµατος, που του δίνει την απαιτούµενη τελολογική χροιά, µια χροιά που χαρακτηρίζει κάθε νοµικό µόρφωµα. Είναι φανερό, όµως, ότι δεν ταυτίζεται µε το δικαίωµα. Το δικαίωµα δεν είναι απλώς ένα νοµικά προστατευµένο συµφέρον, αλλά µέσο για την εξυπηρέτησή του. Είναι η τελολογικά συνδεόµενη µε το εξυπηρετούµενο συµφέρον εξουσία, την οποία αναγνωρίζει το δίκαιο ως ανήκουσα σε ορισµένο πρόσωπο και της οποίας η επίκληση και η άσκηση αφήνεται κατ αρχήν στην ελευθερία στην πρωτοβουλία του δικαιούχου. Το έννοµο συµφέρον µπορεί ειδικότερα να υφίσταται και να προστατεύεται από το δίκαιο, χωρίς να υφίσταται εξ αρχής και αντίστοιχο δικαίωµα. Η προσβολή αυτού του εννόµου συµφέροντοςµπορεί να οδηγήσει επιγενοµένως στη δηµιουργία δικαιώµατος. Το δικαίωµα, λοιπόν, διαφοροποιείται από το συµφέρον κατά το γεγονός, ότι το δικαίωµα είναι εξοπλισµένο µε την εξουσία ικανοποίησης του περιεχοµένου αυτού του αντίστοιχου συµφέροντος. Αντίθετα, το (έννοµο) συµφέρον, αν και παρέχει προστασία σε ένα πρόσωπο δεν του παρέχει συγχρόνως την εξουσία να ικανοποιήσει µόνο του το συµφέρον αυτό. 4.ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η συγκεκριµένη ανθρώπινη δραστηριότητα δεν ανταποκρίνεται ούτε πάντα αλλά ούτε κατά κανόνα στους τύπους της δραστηριότητας που προβλέπουν οι αφηρηµένοι κανόνες του δικαίου, καθότι προσδιοριζόµενη από την ποικιλία των συνθηκών της κοινωνικής ιδιωτικής ζωής αναπτύσσει κάθε φορά τη δική της µοναδικότητα. Γι αυτό και η πραγµάτωση του περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως αντανακλάται στην ατοµική και συλλογική δραστηριότητα παρουσιάζει το στοιχείο του ιδιαίτερου και του µοναδικού, ήτοι του εξατοµικευµένου. οθέντος ότι τα συνταγµατικά δικαιώµατα αφορούν διάφορες περιοχές της ανθρώπινης ζωής, καθίσταται αναπόφευκτο γεγονός, αφενός το φαινόµενο της επικάλυψης και αλληλεπίδρασης αυτών των περιοχών, αφετέρου η αντιµετώπιση ενός «πραγµατικού» περιστατικού (Sachverhalt) µέσω της υπαγωγής σε κανόνες δικαίου, που κατοχυρώνουν διάφορα συνταγµατικά δικαιώµατα. 8

9 Σ αυτή τη βάση ερείδεται η καθ όλα αποδεκτή άποψη ότι ο σπουδαιότερος ίσως περιορισµός των ατοµικών αλλά και κοινωνικών δικαιωµάτων προέρχεται από την ανάγκη αµοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων που ρυθµίζουν, καθώς και ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγµατικής τάξης κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η συστηµατική και τελολογική ενότητα του Συντάγµατος⁸. Έτσι, πολλές φορές, καθίσταται ανέφικτη η υλοποίηση κοινωνικού δικαιώµατος χωρίς αντίστοιχο περιορισµό ενός ατοµικού, όπως όταν το κράτος πρέπει νααπαλλοτριώσει ιδιωτική έκταση για να ανεγερθούν εκεί εργατικέςκατοικίες (άρθρο 17 2 και 21 4, Σ). Ή ακόµη, η άσκηση ενός και του αυτού δικαιώµατος από πολλούς φορείς του ταυτόχρονα µπορεί να καθίσταται ανέφικτη. Έτσι, είναι αδύνατη η ταυτόχρονη ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων σε πολυσύχναστη διασταύρωση. Με µια πολύ γενική έννοια θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια «σύγκρουση» ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες και τις αρµοδιότητες του δηµοκρατικά νοµιµοποιούµενου νοµοθέτη, παρόλο που ορισµένες φορές η άσκηση της αρµοδιότητας είναι απαραίτητη για την κατοχύρωση της ελευθερίας⁹. Το φαινόµενο της σύγκρουσης των δικαιωµάτων ανάγεται, λοιπόν, στο γενικότερο ζήτηµα της σχέσης των δικαιωµάτων µεταξύ τους. ύναται κανείς να πει ότι υφίσταται απειρία δικαιωµάτων, συνιστώντων εκβλαστήσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων, λαµβανοµένου υπόψη ότι το δίκαιο δηµιουργεί διάφορα είδη δικαιωµάτων και επιτρέπει κατ αρχήν το µερισµό τούτων σε αυτοτελή δικαιώµατα. Κατά τους θεωρητικούς του αστικού δικαίου, ο πολλαπλασιασµός των δικαιωµάτων, θεωρητικώς απεριόριστος, εξαρτάται αφενός µεν εκ της αυξήσεως του αντικειµένου των δικαιωµάτων, αφετέρου δε εκ της δυνατότητας διαίρεσης των δικαιωµάτων είτε δια της φυσικής διαίρεσης του αντικειµένου τούτου, είτε δια της νοµικής διαίρεσης των δικαιωµάτων σε ιδανικά µερίδια και τέλος, δια της αποσπάσεως ορισµένων εξουσιών και αναγωγής τους σε ιδιαίτερα δικαιώµατα¹⁰. Ιδοµένης, λοιπόν, της σύγκρουσης των δικαιωµάτων όπως λαµβάνει χώρο ενδεικτικά στο πεδίο του αστικού δικαίου, διαφαίνεται ότι τα δικαιώµατα, ανεξάρτητα αλλήλων και χωρίς καµιά µεταξύ τους υφιστάµενη σχέση δεν παρουσιάζουν νοµικό ενδιαφέρον από άποψη συγκρούσεως, η οποία διεγείρει τη νοµική σκέψη υπό το πρίσµα της αλληλεξάρτησης σχέσεων και δικαιωµάτων στο πολυεπίπεδο πλέγµα της ανθρώπινης δράσης. ιερευνώντας το εννοιολογικό περιβάλλον του εν θέµατι όρου, αυτός συµπυκνώνεται υπό µίας γενικής και ίσως εκ πρώτης όψεως ενατένισης του ζητήµατος, αποδυοµένης οποιασδήποτε απόπειρας διάκρισης της έννοιας, στον ακόλουθο ορισµό: ⁸ Βλ. Ehmke H., Prinzipien der Verfassungsinterpretation, VVDStRL 20, 1963, σελ. 77 επ. ⁹ Χρυσόγονο Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σελ ¹⁰ Λ. χ. δια της συστάεως εµπραγµάτου δικαιώµατος επί αλλοτρίου πράγµατος, βλ. Γαζή Α., Η σύγκρουσις των δικαιωµάτων, 1959, σελ. 44 επ. 9

10 Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων συντρέχει στην περίπτωση που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων δικαιωµάτων, οπότε η άσκηση του ενός δικαιώµατος αποκλείει αναγκαστικά, ολικώς ή µερικώς τη σύγχρονη άσκηση του άλλου δικαιώµατος¹¹. ηλαδή, το φαινόµενο της σύγκρουσης εντοπίζεται όπου η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος από ένα φορέα του συµβαίνει να εµποδίζει έναν άλλο φορέα του ιδίου δικαιώµατος ή ενός άλλου δικαιώµατος να το ασκήσει¹². Ωστόσο, ο ορισµός αυτός αναδεικνύεται ελλιπής, αν δεν αναδειχθούν οι πραγµατικές διαστάσεις της προκείµενης έννοιας, όπως αυτές αντικατοπτρίζονται στις θεωρητικώς αλλά κυρίως πρακτικώς επιβεβληµένες διακρίσεις αυτής. 4.1 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Κ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Οι συνταγµατικοί κανόνες είναι τυπικά ανώτεροι από τους κανόνες του κοινού δικαίου. Από αυτήν την ίδια την ιεραρχία των κανόνων της έννοµης τάξης, την τυπική ανωτερότητα του Συντάγµατος, προκύπτει ότι όλοι χωρίς διάκριση οι συνταγµατικοί κανόνες, εποµένως και τα θεµελιώδη δικαιώµατα, υπερτερούν όλων χωρίς διάκριση των κανόνων του κοινού δικαίου, εποµένως και του ιδιωτικού και εφαρµόζονται στις µικρότερες βιοτικές περιοχές. Το Σύνταγµα ως καθολικός ρυθµιστής της έννοµης τάξης ρυθµίζει και το κράτος και την κοινωνία, ρυθµίζει τις σχέσεις κράτους πολιτών αλλά και τις σχέσεις των πολιτών µεταξύ τους (25 1γ, Σ). Οι συνταγµατικοί κανόνες ipso jure όχι µόνο στρέφονται προς το κράτος αλλά αναπτύσσουν και διαπροσωπική ενέργεια. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, τα θεµελιώδη δικαιώµατα ως συνταγµατικοί κανόνες εφαρµόζονται όχι µόνο στο δηµόσιο αλλά και στο ιδιωτικό δίκαιο. Η νοµική αυτή λογική, βασισµένη στη σύγχρονη ενιαία ανθρωπιστική έννοµη τάξη και στην αντίληψη του Συντάγµατος ως καθολικού ρυθµιστή (lex universalis) ¹¹ Βλ. Σιούτη Γλ., ίκαιο Περιβάλλοντος, Γενικό µέρος Ι, ηµόσιο ίκαιο και Περιβάλλον, 1993, σελ. 69. Η εν λόγω συγγραφέας παραθέτοντας τον ορισµό της σύγκρουσης δικαιωµάτων τονίζει ότι η σύγκρουση αυτή είναι έµµεση, αποκλείοντας προφανώς την αποδοχή µιας άµεσης σύγκρουσης δικαιωµάτων (βλ. παρ. 3.3.β.) ¹² Ο ορισµός αυτός ήδη εµπεριέχει µια πρώτη διάκριση της σχετικής έννοιας, διότι κατά τοράικο Αθ. (Συνταγµατικό ίκαιο, Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2οςτόµος, 2002, σελ. 228),«πρέπει να διακριθεί η σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων του ίδιου προσώπου από τησύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφόρων προσώπων». Κατά το συγγραφέα ησύγκρουση δικαιωµάτων διακρίνεται σε σύγκρουση δικαιωµάτων stricto sensu, ο ορισµόςτης οποίας ανταποκρίνεται στον ως άνω αναφερόµενο γενικό ορισµό, και σε συρροή θεµελιωδών δικαωµάτων (βλ. παρ. 3.2.β.) 10

11 του συνολικού δικαιϊκού οικοδοµήµατος δεν είναι η ίδια µε εκείνη της παραδοσιακής νοµικής σκέψης και έννοµης τάξης¹³. Σύµφωνα µε την παραδοσιακή νοµική θεωρία και έννοµη τάξη, το Σύνταγµα, εποµένως και τα ατοµικά δικαιώµατα είναι «δηµόσιο δίκαιο». Οι συνταγµατικοί κανόνες και τα ατοµικά δικαιώµατα εφαρµόζονται µόνο στο δηµόσιο και όχι και στο ιδιωτικό δίκαιο. Εποµένως, η παραδοσιακή νοµική µεθοδολογία εφαρµόζει τα θεµελιώδη δικαιώµατα µόνο στις σχέσεις όπου το ένα µέρος (το άτοµο) είναι φορέας θεµελιωδών δικαιωµάτων, ενώ το άλλο µέρος (το κράτος) δεν είναι. Η εφαρµογή, όµως, των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις, δηλ. σε σχέσεις στις οποίες και τα δύο µέρη είναι φορείς συνταγµατικών δικαιωµάτων εµφανίζεται για την επηρεασµένη από την ατοµικιστική παράδοση νοµική σκέψη εξαιρετικά προβληµατική: Πώς είναι δυνατό να εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα στις σχέσεις, στις οποίες και τα δύο µέρη είναι φορείς θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων «δηµιουργεί» έτσι ένα µεγάλο πρόβληµα για την επηρεαζόµενη από την ατοµικιστική παράδοση σύγχρονη νοµική σκέψη, το πρόβληµα της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, πρόβληµα που συνδέεται µε τον τρόπο της εφαρµογής τους στις διαπροσωπικές σχέσεις¹⁴. Αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος αποτελεί απόδειξη για την ανεπάρκεια της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας, αλλά και για την επίδραση που ασκεί στη σύγχρονη νοµική σκέψη, απόδειξη για το ότι το ζήτηµα δεν µπορεί να λυθεί παρά µόνο στο πλαίσιο της µεταβολής της έννοµης τάξης. 4.2 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Κ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ Ως προς το ερώτηµα, αν το πρόβληµα της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποτελεί ζήτηµα αναγόµενο στην «τριτενέργεια», οι απαντήσεις που δίνονται απηχούν τη διχοστασία που έχει ενσκήψει στους κόλπους της θεωρίας. Οι υποστηρικτές της αντίληψης ότι τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεσµεύουν άµεσα µόνο τους φορείς της δηµόσιας εξουσίας, αντιλαµβάνονται τη σύγκρουση αυτών των δικαιωµάτων ως έµµεση και όχι άµεση. ¹³Για τη γενικότερη επίδραση του νέου ελληνικού Συντάγµατος στο κοινό δίκαιο δηµόσιο και ιδιωτικό, βλ. τον τόµο αριθ. 9 της σειράς «ηµοσιεύµατα ελληνικού ινστιτούτου διεθνώς και αλλοδαπού δικαίου» µ. τ. Η επίδρασις του Συντάγµατος του 1975 επί του διωτικού και επί του δηµοσίου δικαίου (Προλογικό σηµείωµα Αλ. Σακελλαρόπουλο, Προέδρου του ΣΑ και Εισαγωγή, Επίλογος Γ. Μαραγκοπούλου). ¹⁴ G. Müller, Die Drittwirkung der Grundrechte und des Sozialstaatsprinzip, 1965, σ. 369 και P. Schwacke, Grundrechtliche Sponnunglagen, 1975, σ. 27 επ., 85 επ. 11

12 Μια άµεση σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφόρων προσώπων είναι δυνατή µόνο στην περίπτωση της άµεσης δέσµευσης και των ιδιωτών από τα θεµελιώδη δικαιώµατα (άρθρο 25 1γ, Σ) και γενικά υπό τη θεωρία που δέχεται µια τέτοια δέσµευση των τρίτων, δηλαδή την «άµεση τριτενέργεια» των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Συγκρούσεις θεµελιωδών δικαιωµάτων δηµιουργούνται ιδίως στις περιπτώσεις της «τριτενέργειας» θεµελιωδών δικαιωµάτων, κατά την άποψη αυτή. Έτσι, για παράδειγµα, στην περίπτωση του επιχειρηµατία που προσλαµβάνει µόνο άνδρες, χριστιανούς ορθόδοξους, η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας( ιδιωτική αυτονοµία) του εργοδότη συγκρούεται µε θεµελιώδη δικαιώµατα των εργαζοµένων (αρχή της ισότητας των φύλων θρησκευτική ελευθερία) έτσι και τα δικαιώµατα του πατέρα να ανατρέφει τα παιδιά του ή να διαθέτει την περιουσία του µε διαθήκη συγκρούονται µε την αρχή της ισότητας των φύλων. Η αντίπαλη θεωρητική πλευρά¹⁵, αναλύοντας τα παραδείγµατα που αναφέρει η προεκτεθείσα ερµηνευτική άποψη, καταλήγει στα ακόλουθα: Ένας επιχειρηµατίας προσλαµβάνει µόνο πρόσωπα που ανήκουν σε ορισµένη φυλή ή θρησκεία. Εδώ συγκρούονται το δικαίωµα του επιχειρηµατία κατά το άρθρο 5 1 µε το δικαίωµα του εργαζοµένου κατά το άρθρο 4. Στην περίπτωση αυτή πραγµατικά η διαπίστωση της σύγκρουσης των δύο δικαιωµάτων προϋποθέτει αποδοχή της «τριτενέργειάς» τους. Αυτό, όµως, δεν συµβαίνει ούτε πάντοτε, ούτε κατά κανόνα. Ας αναλύσουµε το προαναφερθέν παράδειγµα : έξω από ένα ναό έχουν τοποθετηθεί τόσο ισχυρά µεγάφωνα που εµποδίζουν κατά τις ώρες της θείας λειτουργίας, ακόµη και τη λεκτική επικοινωνία µεταξύ των περιοίκων. Οι µεν κάτοικοι αξιώνουν από την πολιτεία να παρέµβει εναντίον της πηγής της ηχορύπανσης ενώ οι εκκλησιαζόµενοι ζητούν από την πολιτεία να απόσχει από την παρέµβαση εις βάρος τους και χάριν των διαµαρτυροµένων περιοίκων. έκτης και των δύο θεµελιωδών δικαιωµάτων που επικαλούνται τα δύο µέρη είναι η κρατική εξουσία. Σε αυτή την περίπτωση έχουµε σύγκρουση δικαιωµάτων χωρίς ούτε καν να τίθεται το θέµα της «τριτενέργειας». Μια πιο συµβιβαστική γραµµή ακολουθεί µία τρίτη άποψη¹⁶, η οποία δέχεται ότι η σύγκρουση είναι συχνή αν γίνει δεκτή η«τριτενέργεια» των θεµελιωδών δικαιωµάτων (α άποψη) π.χ.: στην περίπτωση τοιχοκολλήσεων σε ξένο τοίχο συγκρούεται η ελευθερία έκφρασης γνώµης µε το δικαίωµα της ιδιοκτησίας. Και αν ακόµη η άµεση «τριτενέργεια» δεν γίνει γενικά δεκτή (β άποψη), ισχύει, βέβαια, όπου την προβλέπει ρητώς το Σύνταγµα, όπως όταν κατοχυρώνει την ισότητα αµοιβής γενικά, χωρίς να την περιορίζει στους εργαζόµενους στο δηµόσιο τοµέα. Εκεί, εκ πρώτης όψεως το δικαίωµα της ίσης αµοιβής µπορεί να συγκρουσθεί µε την ελευθερία συµβάσεων που απορρέει από την ελευθερία συµµετοχής στην οικονοµική ζωή της χώρας. ¹⁵ Βλ. Τσάτσος., Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ, Θεµελιώδη ικαιώµατα Ι, Γενικό Μέρος, 1988, σελ. 295επ. ¹⁶ αγτόγλου Π., ό.π. σελ. 131 επ. 12

13 Η σύγκρουση αυτή λύεται, όµως, από το ίδιο το Σύνταγµα υπέρ του δικαιώµατος ίσης αµοιβής, αφού η ελευθερία συµβάσεων, όπως όλα τα δικαιώµατα που επικεντρώνονται στο άρθρο 5 1, κατοχυρώνεται από το Σύνταγµα µόνο εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων (οριοθετική τριάδα). Τα δικαιώµατα αυτά είναι όσα προστατεύονται από το ίδιο το Σύνταγµα ή βάσει του Συντάγµατος στα πρώτα ανήκει και το δικαίωµα της ίσης αµοιβής. Ωστόσο, ακόµα και αυτή η συµβιβαστική άποψη απορρίπτεται διαρρήδην, καθώς θα µπορούσε να γίνει δεκτή µόνο πριν την αναθεώρηση του 2001 και την εισαγωγή της διάταξης του άρθρου 25 1.γ ¹⁷. Σύµφωνα µε τα ως άνω, αντιλαµβάνεται κανείς εύκολα ότι το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων τίθεται στη νοµική άποψη αφενός ανεξάρτητα, αφετέρου σχετικά προς το ζήτηµα της «τριτενέργειας». Οι θεωρίες της «τριτενέργειας», δεν παρέχουν µια συγκεκριµένη λύση στο δηµιουργούµενο πρόβληµα, το οποίο από θεωρητική άποψη εµφανίζεται πάντοτε, αλλά από πρακτική κυρίως άποψη, απασχολεί ιδιαίτερα όχι τόσο στις «φανερές» και εύκολες περιπτώσεις της διαπροσωπικής εφαρµογής. Το σίγουρο είναι πως το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, δεν εξαρτάται από την τριτενέργεια. Πολύ περισσότερο, δεν εξαρτάται από τη θεωρητική αποδοχή της «τριτενέργειας». Αν πραγµατικά υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, η άρνηση της «τριτενέργειας» οδηγεί στη συγκάλυψή του. εν πρόκειται, δηλαδή, να εµποδισθεί η σύγκρουση των δικαιωµάτων µε το να αρνηθούµε την «τριτενέργεια». Αντίθετα, η αποδοχή της «τριτενέργειας» οδηγεί στην αποκάλυψη του προβλήµατος, εφόσον εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα στις σχέσεις περισσοτέρων φορέων θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αν πάλι δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, τότε δεν πρέπει να τίθεται τέτοιο πρόβληµα. Συνεπώς, αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων είτε σχετικά είτε ανεξάρτητα προς το ζήτηµα της «τριτενέργειας», κάνει σαφές, ότι δεν πρόκειται για ένα πρόβληµα που δηµιουργείται µόνο εφόσον γίνει δεκτή η «τριτενέργεια», αλλά πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτηµα που απασχολεί τη νοµική επιστήµη. ¹⁷ Ενδεικτική της παρατιθέµενης διχοστασίας αποτελεί η νοµολογιακή απόφαση υπ αριθµόν 4050/1992 του τριµελούς Εφετείου Αθηνών, όπου εξετάζεται η σύγκρουση του δικαιώµατος της προσωπικότητας του κατηγορουµένου µε το δικαίωµα πληροφόρησης της κοινότητας, στο στάδιο της προδικασίας, που διέπεται από το τεκµήριο αθωότητας του κατηγορουµένου. Σύµφωνα µε την απόφαση «µε τη διάταξη της 1 τους άρθρου 5 του Συντάγµατος προβλέπεται ότι ο καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του Επίσης, µε τη διάταξη του άρθρου 2 1 του ισχύοντος Συντάγµατος, η οποία είναι βασική και για το λόγο αυτό δεν υπόκειται σε αναθεώρηση (άρθρο 110) ορίζεται ότι ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας. Η συνταγµατική αυτή διάταξη, η οποία αναφέρεται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια καθιερώνει γενική συνταγµατική προστασία της προσωπικότητας και δεσµεύει κάθε πολιτειακό όργανο που ασκεί κρατική λειτουργία. Μετά τη συνταγµατική καθιέρωση της αρχής αυτής οι διατάξεις ιδιωτικού δικαίου που προστατεύουν την προσωπικότητα πρέπει να αντιµετωπίζονται ως ειδικές συνταγµατικές επιταγές [οι οποίες ] ισχύουν όχι µόνο έναντι του κράτους αλλά και έναντι των ιδιωτών σύµφωνα µε τη γνωστή θεωρία «Drittwitkung» των ατοµικών δικαιωµάτων». 13

14 4.3 ΠΛΑΣΤΟΤΗΤΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ Η διάκριση του αµυνόµενου από τον επιτιθέµενο, όπως επίσης και η διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και στην δικαιική άρση της, συµβάλλουν στον παραµερισµό ενός «νοµικοτεχνικού εµποδίου», που παρεµβάλλει η επίδραση της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας και παραδοσιακής νοµικής σκέψης, δηλαδή της πλαστής εικόνας της λεγοµένης «νοµικής σύγκρουσης των δικαιωµάτων». Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων εξαφανίζεται, όπως και το ίδιο το πρόβληµα δηµιουργείται, µόνο όταν εξετάζεται στο πλαίσιο της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Από την άποψη αυτή το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, είναι ζήτηµα που ανάγεται στη µεταβολή της έννοµης τάξης. Το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, ως ζήτηµα νοµικοπολιτικής πραγµατικότητας, το δηµιουργεί η ατοµικιστική έννοµη τάξη και το καλλιεργεί η ατοµικιστική νοµική παράδοση, η οποία βασιζόµενη στη «θεµελιώδη νοµική έννοια» του δικαιώµατος και στα παλιά ατοµικιστικά νοµικά πρότυπα, δε θέτει πάντα σαφή όρια της άσκησης των δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που την εξειδικεύουν, αφενός οριοθετούν το δικαίωµα κάθε φορέα, αφετέρου οριοθετούν τα δικαιώµατα των άλλων φορέων. Όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή, στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού, αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτοµό του (αυτεξουσία, αυτοπροσδιορισµός) όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης η εξουσία πάνω σε πράγµατα, δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. εν υπάρχει εποµένως στη σύγχρονη έννοµη τάξη, από νοµική άποψη, «σύγκρουση δικαιωµάτων», µε την έννοια ότι δύο δικαιώµατα συγκρούονται ασκούµενα κατά νόµιµο τρόπο. Η νόµιµη άσκηση δικαιωµάτων δεν οδηγεί στη σύγκρουση. Στην πραγµατικότητα ο ένας από τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώµατα του άλλου. Εφόσον προσβάλλεται θεµελιώδες δικαίωµα, δεν πρόκειται για σύγκρουση δικαιωµάτων, αλλά για προσβολή δικαιώµατος. Σύγκρουση δικαιωµάτων σηµαίνει την ταυτόχρονη ύπαρξη και νόµιµη άσκηση δύο ή περισσότερων δικαιωµάτων, τα οποία επειδή ακριβώς αναγνωρίζεται από το δίκαιο ότι υπάρχουν και ασκούνται κατά νόµιµο τρόπο, για αυτό και εµφανίζονται ότι συγκρούονται. Τίθεται όµως το ερώτηµα: στο πλαίσιο τηςσύγχρονης έννοµης τάξης πώς είναι δυνατόν το δίκαιο να επιδοκιµάζει και να αποδοκιµάζει, να επιτρέπει και να απαγορεύει ταυτόχρονα την ίδια συµπεριφορά; Και ποια είναι τότε η αποστολή του δικαίου σχετικά µε την άρση αυτών των συγκρούσεων; Το δίκαιο δεν είναι δυνατό να επιτρέπει και να απαγορεύει ταυτόχρονα την ίδια συµπεριφορά. Η σύγχρονη έννοµη τάξη ρυθµίζει τα δικαιώµατα, όχι ως αλληλοσυγκρουόµενα, αλλά ως αρµονικά ασκούµενα δικαιώµατα. Οι ποικιλόµορφες διαφορές, που ανακύπτουν ανάµεσα στους φορείς των θεµελιωδών δικαιωµάτων, οφείλονται στις πραγµατικές συγκρούσεις ανάµεσα στα άτοµα. Αποστολή όµως του δικαίου είναι ακριβώς η δικαιική άρση των 14

15 πραγµατικών συγκρούσεων, δηλαδή η απονοµή της δικαιοσύνης, εποµένως κατά δίκαιο δεν υπάρχουν συγκρούσεις θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ο προορισµός, η αποστολή και η αξία του δικαίου είναι να επιβάλει την αρµονική συµβίωση, δηλαδή να αίρει τις πραγµατικές συγκρούσεις µε νοµικούς κανόνες. Προκύπτει έτσι η θεµελιώδης διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και στη δικαιική άρση της, ανάµεσα στην πραγµατική αντίθεση και στη νοµική σύνθεση της αντίθεσης. Εφόσον πράγµατι υπάρχει σύγκρουση ανάµεσα στους φορείς των θεµελιωδών δικαιωµάτων, αυτό σηµαίνει ότι κάποιος από τους φορείς «υπερέβη» τα όρια της άσκησης των δικαιωµάτων του ή µε άλλη έκφραση «παρέβη» τις υποχρεώσεις, που του επιβάλλει το δίκαιο, δηλαδή ενήργησε χωρίς δικαίωµα. Η παράβαση των υποχρεώσεων, οδηγεί στην παραβίαση των δικαιωµάτων του άλλου. Άλλοτε πάλι η «σύγκρουση δικαιωµάτων» εµφανίζεται από την αντιπαράθεση δικαιώµατος προς δικαίωµα (υποκειµενικού προς υποκειµενικό), αντί της επιβαλλόµενης αντιπαράθεσης δικαιώµατος προς θεσµό (υποκειµενικό προς αντικειµενικό). Η τοποθέτηση αυτή εξαφανίζει τη «σύγκρουση» και οδηγεί σε ορθές αντικειµενικές λύσεις. Συµπερασµατικά, η εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων είναι πλαστή. Προέρχεται από τον ατοµικισµό και ενισχύει τις ατοµικιστικές δοξασίες. Ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων στη σύγχρονη έννοµη τάξη δεν υπάρχει. 5.ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ 5.1 ΑΡΧΗ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ Η καταγωγή της αρχής της αναλογικότητας, ανάγεται στο Γερµανικό και στο Γαλλικό Αστυνοµικό ίκαιο.κατά το ΓΟΣ, ο νοµοθετικός περιορισµός του συνταγµατικού δικαιώµατος θα πρέπει να ανταποκρίνεται στη φύση του πράγµατος, ενώ στο νοµοθέτη δεν επιτρέπεται να εισάγει περιορισµούς ξένους προς αυτήν. Την ίδια αρχή δέχεται και η ν.µ.λ του.ε.κ., τονίζοντας την ανάγκη της ύπαρξης σχέσης αναλογικότητας µεταξύ των πράξεων των κοινοτικών οργάνων και του σκοπού που αυτά επιδιώκουν, καθώς και της µη υπέρβασης του επιβεβληµένου µέτρου για την πραγµάτωση του σκοπού. Στον ελληνικό χώρο η «αρχή της αναλογικότητας», κατοχυρώνεται πλέον και ρητώς από το άρθρο 25 παρ.1 εδ δ Σ., όπου ορίζεται ότι κάθε είδους περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων πρέπει να σέβονται την αρχη της αναλογικότητας.¹⁸ ¹⁹ ¹⁸ Πριν την ρητή καθιερωσή της, η αρχή της αναλογικότητας, συνήγετο από το άρθρο 5 παρ.1 και 25 παρ.1 Σ. Βλ. ΑΓΤΟΓΛΟΥ «ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» Α (1991),σελ.179¹ ⁹ Άρθρο 25 παρ.1, εδ. α Σ.: «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχη του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. 15

16 Η αρχή της αναλογικότητας(grundsatz der Verhaltnismassigkeit,principle of proportionality,principe de proportionalite), επιτάσσει την ύπαρξη εύλογης σχέσηςαναλογίας µεταξύ του περιοριστικού µέσου και του επιδιωκόµενου σκοπού.²⁰ Τονίζεται λοιπόν η σχέση που απαιτείται ανάµεσα στο σκοπό του κοινού νοµοθέτη και του περιοριστικού τουσυνταγµατικού δικαιωµατος µέσου, που λαµβάνει για την πραγµάτωση του σκοπού του. Θα µπορούσε να λεχθεί πως η αρχή της αναλογικότητας εντάσσεται στους «περιορισµούς των περιορισµών» των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Πρέπει εποµένως να τίθεται ζήτηµα περιορισµού του συνταγµατικού δικαιώµατος καθως επίσης να υπάρχει επιφύλαξη νόµου(επιφύλαξη στην ουσία, υπέρ τοτ συνταγµατικού νόµου).εάν αντιθέτως δεν υφίσταται ζήτηµα περιορισµού ενός θεµελιώδους δικαιώµατος, διότι η κρινόµενη ενέργεια βρίσκεται εκτός προστατευόµενου πεδίου του θεµελιώδους δικαιώµατος,σε αυτή την περίπτωση δεν γίνεται δεκτή η εφαρµογή της εν λόγω αρχής²¹.η αρχή της αναλογικότητας αναλύεται σε τρεις επιµέρους αρχές:1) την αρχή της αναγκαιότητας(erforderlichkeit), 2)την αρχή της καταλληλότητας(geeignetheit) και 3) την αρχή της αναλογικότητας µε στενή έννοια(verhaltnismassgigkeit im engeren Sinn). 1)Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑΣ Σύµφωνα µε την παραπάνω αρχή, όταν λαµβάνεται ένας νοµοθετικός περιορισµός, αυτός θα πρέπει να είναι αναγκαίος, δηλαδή να αποκλείεται η επιλογή άλλου περιορισµού, εξίσου αποτελεσµατικού λιγότερο όµως περιοριστικού.όταν το ίδιο το αποτέλεσµα είναι δυνατό να επιτευχθεί µε µικρότερο περιορισµό, αυτό σηµαίνει ότι ο περιορισµός που έχει ληφθεί δεν είναι αναγκαίος είται κατ ένσταση, είται κατ έκταση και εποµένως δεν συνάδει µε την Αρχή της Αναλογικότητας.Εποµένως η σχέση δεν είναι εύλογη εφόσον ο περιορισµός είναι επαχθέστερος από τον αναγκαίο²². 2)Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑΣ Σύµφωνα µε την αρχή της καταλληλότητας, θα πρέπει το περιοριστικό της ελευθερίας µέτρο, να είναι πρόσφορο και κατάλληλο κατ είδος και κατ έκταση για την επίτευξη του σκοπού. Υπό τις δύο προαναφερθείσες πτυχές της, η αρχή της αναλογικότητας είναι η κατεξοχήν κατάλληλη αρχή για τη διασάφηση και οριοθέτηση των αγαθών και των αξιών ²⁰ Βλ. Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ. «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ, ΤΟΜΟΣ Γ ΗΜΙΤΟΜΟΣ 1(2005), σελ ²¹Ανάλυση Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ. «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», ΓΕΝΙΚΟΜΕΡΟΣ, ΤΟΜΟΣ Γ ΗΜΙΤΟΜΟΣ 1(2005), σελ.169 επ. ²² Π.Χ: Η διάλυση παράνοµης συναθροίσεως από την Αστυνοµία µε χρήση πυροβόλων όπλων, ενώ αρκούσαν ηπιότερα µέσα.βλ.π.. ΑΧΤΟΓΛΟΥ «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ- ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» Α (2005),σελ.211 επ. 16

17 που συγκρούονται εκάστοτε µε το δηµόσιο συµφέρον. Συµπληρώνεται δε και ολοκληρώνεται από την αρχη της αναλογικότητας stricto sensu. 3) Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΣΤΕΝΗ ΕΝΝΟΙΑ(stricto sensu). Εδώ υπάγεται η «ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ», η οποία έχει πλέον ενταχθεί στην αρχή της αναλογικότητας εν ευρεία έννοια, χάνοντας την µεθοδολογική της αυτοτέλεια.κατά την ως άνω αρχή τα προσδοκώµενα οφέλη από την λήψη του περιοριστικού µέτρου δεν θα πρέπει να είναι δυσαναλογα µικρά σε σχέση µε τις προκαλούµενες ζηµίες.θα πρέπει συνεπώς να σταθµίεται η βαρύτητα του περιοριζόµενου δικαιώµατος µε την βαρύτητα του έννοµου αγαθου, που συνηγορεί υπερ της λήψης του περιοριστικού µέτρου.η στάθµιση θα πρέπει να γίνεται στα πλαίσια της εκάστοτε συγκεκριµένης περίπτωσης. Από τα παραπανω αντιλαµβανόµαστα ότι η αρχή της αναλογικότητας εύρυτερο περιεχόµενο και είναι ταυτόσηµος του όρου Αρχή της Αιτιωδους Συνάφειας²³. 5.2 ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ Η πρακτική εναρµόνιση (praktishe konkordanz) προβάλλεται ως µέθοδος για την άρση των αντιθέσεων στις περιπτώσεις που δεν προβλέπεται η επιφύλαξη υπερ του νόµου. Στόχος της µεθόδου αυτής (που εµφανίστηκε στη Γερµανική έννοµη τάξη), είναι η εξασφάλιση της εφαρµογής όλων των διατάξεων, ώστενα προκύψει δίκαιη εξισορρπηση,στο πλάισιο της εκάστοτε συγκεκριµένης περίπτωσης. Η παραπάνω θεωρία υποδεικνύει ότι οι περιορισµοί των συνταγµατικώνδικαιωµάτων προκύπτουν από τη συστηµατική ερµηνεία των συνταγµατικών διατάξεων.η αρχή της πρακτικής εναρµόνισης συνιστά παραπέρα ανάπτυξη της αρχής της αναλογικότητας και είναι θεµιτή η προσπάθεια για µεγαλύτερη δυνατή πραγµατοποίηση του καθενός από τα συγκρουόµενα δικαιώµατα κατά την επιδιωκόµενη άρση της σύγκρουσής τους²⁴.εποµένως δεν θα πρέπει να γινεται διάκριση µεταξύ αναλογικότητας και εναρµόνισης µε βάση την ύπαρξη ή µη επιφύλαξης υπέρ του νόµου. 5.3 ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Μία ακόµη µέθοδος άρσης της σύγκρουσης των συµφερόντων είναι και η εφαρµογή.οι βάσεις της παραπάνω µεθόδου είναι οι εξης παρακάτω: θεσµική ²³ Βλ. Εκτενής ανάλυση για την παραπάνω αρχή Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» -Γ ΗΜΙΤΌΜΟΣ 1, σελ και σελ 253 ²⁴ Βλ. Α.Γ.ΡΑΙΚΟΣ «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ», ΤΟΜΟΣ 2, Θεµελιωδη δικαιώµατα,(2002),σελ επίσης πρβλ. Π.. ΑΓΤΟΓΛΟΥ, «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ- ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» Α (2005), σελ

18 Α)Η τριµερής διάκριση του περιεχοµένου κάθε συνταγµατικού δικαιώµατος σε αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό. Β)Η αρχή της καθολικής εφαρµογής κατα την οποία τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται στη συνολική έννοµη τάξη. Γ) Η αρχή της βασικής ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων. )Η αρχή της εφαρµογής του αµυντικού περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ε) Η διάκριση των διαφόρων επιβαρύνσεων που υφίστανται τα συνταγµατικά δικαιώµατα σε απλές επιδράσεις, απλούς περιορισµούς και προσβολές. ΣΤ) Η διάκριση περιορισµού και οριοθέτησης. Ζ)Η αρχή της ταυτόχροννης προστασίας δικαιωµάτων και θεσµών. Η) Η διάκριση των δύο επιπέδων εφαρµογής. Θ) Η αρχή του αιτιώδους των περιορισµών. Ι) Η αρχή κατά την οποία τα συνταγµατικά δικαιώµατα, εφαρµοζόµενα στην γενική σχέση, δεν υπόκεινται σε περιορισµούς, παρά µόνο σε οριοθετήσεις. Κ)Η αρχή nulla restriction sine lege constitutonale certa. Λ)Η αντιπαράθεση υποκειµενικού δικαιώµατος προς αντικειµενικό θεσµό- έννοµη σχέση. Η θεσµική εφαρµογή, ως µέσο άρσης της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, είναι µία, ενιαία και ανεξάρτητη για το αν πρόκειται για αντιθέσεις µεταξύ κράτους και πολιτών ή πολιτών µεταξύ τους.βάση της θεσµικής εφαρµογής είναι η αιτιώδης συνάφεια που ενυπάρχει στα πράγµατα. Η ενδιαφέρουσα στη θεσµική εφαρµογή αιτιώδης συνάφεια είναι εκείνη που εντοπίζεται ανάµεσα στο προοριζόµενο δικαίωµα και στο θεσµό, µέσα στον οποίο ασκείται.τόσο το δικαίωµα όσο και ο θεσµός έχουν συνταγµατική θεµελίωση²⁵ ²⁶. Πρόκειται για συστηµατική ερµηνεία του Συντάγµατος, που βασίζεται στην ενότητα του και αφορά σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα ανεπιφύλακτα και µη. ²⁵ Βλ.Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ : «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ-ΤΟΜΟΣ Γ -ΗΜΙΤΟΜΟΣ 1-(2005), σελ ²⁶Αυτό αποτελεί και κοινό στοιχείο µε τη θεωρία της «ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΕΜΑΡΜΟΝΙΣΗΣ» 18

19 Οι περιορισµοί (ρητοί ή µη ρητοί) των συνταγµατικών δικαιωµάτων προκύπτουν σε κάθε περίπτωση από το Σύνταγµα.Μέσω της θεσµικής εφαρµογής το συνταγµατικό δικαίωµα υφίσταται θεσµική προσαρµογή, προσαρµόζεται δηλαδή στο θεσµό στον οποίο εφαρµόζεται.η προσαρµογή αυτή εξαρτάται αποκλειστικά από αντικειµενικά στοιχεία, καθώς κάτι τέτοιο υπαγορεύεται από την αιτιώδη συνάφεια. Η µέθοδος της θεσµικής εφαρµογής εκτυλίσσεται σε τρία στάδια.αρχικά εντοπίζεται εάν υπάρχει περιοριζόµενο δικαίωµα, ώστε να διαπιστωθεί αν υπάρχει περιορισµός ή απλή επίδραση. Από τη στιγµή που εντοπιστεί ποιο ακριβως δικαίωµα πλήττεται, γίνεται πλέον σαφές, πιο είναι το επιτιθέµενο και ποιο το αµυνόµενο µέρος. Στο δέυτερο στάδιο εντοπίζεται το θεσµικό περιβάλλον στο οποίο εφαρµόζεται το περιοριζόµενο δικαίωµα και συγκεκριµένα ερευνάται αν πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση. Το τρίτο στάδιο, το στάδιο της θεσµικής προσαρµογής, µεσολαβεί µόνο αν πρόκειται για ειδική σχέση θεσµό. Στο σηµείο αυτό εξετάζεται αν για το περιοριζόµενο δικαίωµα προβλέπονται από το Σύνταγµα ρητοί περιορισµοί. Αν όντως προβλέπονται, εφαρµόζονται. Αν δεν προβλέπονται ερευνάται η ύπαρξη µη ρητών περιορισµών, που προκύπτουν από άλλες διατάξεις του Συντάγµατος²⁷. 5.4 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ Σύµφωνα µε το άρθρο 25 1 εδ. β Συντ. τα κρατικά όργανα προκειµένου «να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση» των συνταγµατικών δικαιωµάτων, οφείλουν να αίρουν τις µεταξύ τους συγκρούσεις. Η αρχή αυτής της άρσης της σύγκρουσης επιτυγχάνεται µε τη στάθµιση εκ µέρους του κρατικού οργάνου των συγκρουόµενων συµφερόντων και την επιλογή του επικρατέστερου σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. Η επιλογή ασκείται κατά διακριτική ευχέρεια, η οποία ελέγχεται βεβαίως δικαστικώς. Όπως προέκυψε και από τη σχετική υπό 4.1. ανάλυση ιεράρχηση δικαιωµάτων σε γενικό επίπεδο δεν είναι νοητή, διότι όλα αποτελούν συγκεκριµενοποιήσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και οποιαδήποτε ιεράρχηση θα οδηγούσε σε υποκειµενικές κρίσεις και σε πλήρη ανασφάλεια και σχετικοποίηση των δικαιωµάτων. Ο καθορισµός της προτεραιότητας γίνεται µε αντικειµενικά κριτήρια, µε τα οποία γίνεται υπαγωγή του επικρατούντος συµφέροντος στο δηµόσιο συµφέρον, σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. Εν πάση περιπτώσει η άρση της σύγκρουσης πρέπει να γίνεται µετά από στάθµιση των συµφερόντων και κατά τρόπο που εξασφαλίζει τη µεγαλύτερη δυνατή άσκηση όλων των συγκρουόµενων δικαιωµάτων. ²⁷Εκτενής ανάλυση στο σύγγραµα του Α.Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ- ΤΟΜΟΣ Γ - ΗΜΙΤΟΜΟΣ 1- (2005),σελ

20 Ειδικότερα, από τους θεωρητικούς της στάθµισης των συµφερόντων γίνεται δεκτό ότι η στάθµιση της εκάστοτε προτεραιότητας, δηλαδή η προστασία της µιας και ο περιορισµός της άλλης ατοµικής ελευθερίας, σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση είναι ζήτηµα πραγµατικό εξαρτώµενο από τις συντρέχουσες συγκύριες. Σύµφωνα µε τον Γ. Μιχαηλίδη Νουάρο, ο οποίος µελετώντας τη σύγκρουση του δικαιώµατος επί του ιδιωτικού βίου µε το δικαίωµα της ελευθερίας του τύπου²⁸ δέχεται τη θεωρία της «συγκεκριµένης στάθµισης των αγαθών», η στάθµιση αυτή συντελείται τόσο σε ένα επίπεδο αντικειµενικό µε βάση τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις όσο και σε ένα επίπεδο υποκειµενικό που προσδιορίζεται από τη βούληση του ενδιαφερόµενου ατόµου. Η στάθµιση αυτή οφείλει να αναζητήσει την όσο το δυνατό αποτελεσµατικότερη προστασία και των δύο συγκρουόµενων δικαιωµάτων. Αυτός ο κανόνας προκύπτει από την αρχή, ότι πριν φτάσει ο ερµηνευτής στη διαπίστωση της αντίφασης οφείλει να αναζητήσει τη νοηµατική ενότητα του Συντάγµατος, αφού το Σύνταγµα δεν είναι άθροισµα, αλλά σύστηµα κανόνων δικαίου. Η επιλογή του ενός δικαιώµατος σε βάρος του άλλου έχει θέση, αν η προηγούµενη ερµηνευτική προσπάθεια αποδειχθεί in concreto ατελέσφορη. Η αρχή, λοιπόν, της στάθµισης συµφερόντων αποσκοπεί στην ad hoc αξιολόγηση των πραγµατικών και νοµικών δεδοµένων προκειµένου να κριθεί το κατά περίπτωση επικρατέστερο συµφέρον ή στον ανάλογο περιορισµό των συγκρουόµενων συµφερόντων. Κλασική για τη διατύπωση της παραµένει η ΣτΕ 810/1977 στην οποία έγινε στάθµισηµεταξύ των άρθρων 24 1 αφενός και 22 1, και αφετέρου. Το σκεπτικό της απόφασης περιέχει τρία σηµεία τα οποία συνοψίζουν την ανωτέρω άποψη: i) «εν τυχόν δε ελλείψει οιασδήποτε φύσεως προστατευτικής νοµοθετικής διατάξεως γεννάται εκ των συνταγµατικών επιταγών (του 24 1) εν πάση περιπτώσει και διά την ιοίκησιν ευθεία υποχρέωσις όπως κατά την µόρφωσιν της κρίσεώς της επί ζητήµατος σχέσιν έχοντος προς τα περι ων αι συνταγµατικαί αυταί διατάξεις θέµατα, λαµβάνει υπόψιν και τας περί την ως άνω προστασίαν απόψεις, εν συνεκτιµήσει πάντων των συνθετόντων το Εθνικόν συµφέρον λύσεως». ii) «η ιοίκησις οφείλει, εν απουσία, νοµοθετικής διατάξεως, να σταθµίζει και να συνεκτιµά πάντας τους εις τας υπ αριθµ. 22 1, και συνταγµατικάς διατάξεις αναφερόµενους παράγοντες, οίτινες δεν αποκλείεται εις συγκεκριµένην περίπτωσιν να έχουν µάλλον βαρύνουσαν σηµασίαν, εν σχέσει προς την υπό του 24 1 του Συντάγµατος διαγορευµένην προστασίαν του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος». ²⁸ Βλ. Μιχαηλίδης Νουάρος Γ., Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του Τύπου, ΤοΣ, 1983, σελ. 369 επ. 20

21 iii) «όταν πρόκειται να εκδοθούν διοικητικαί πράξεις, οι οποίες αφορούν πλείονας τοµείς δραστηριότητας της ιοικήσεως πρέπει να λαµβάνονται υπόψιν όλοι οι συνθέτοντες το εθνικό συµφέρον παράγοντες και µετά την συνεκτίµησιν και στάθµισιν αυτών, ενόψει και της σπουδαιότητος του επιδιωκοµένου σκοπού και να προκρίνεται κατά την αληθή βούλησιν του νοµοθέτου η καλύτερον εξυπηρετούσα το γενικώτερον εθνικόν συµφέρον λύσις, αυτή η ευχέρεια µπορεί να ελεγχθεί από της απόψεως υπερβάσεως των άκρων ορίων της». Την ίδια γραµµή ακολουθεί παγίως πλέον η νοµολογία (ΣτΕ 3047/80, 262/82, 1069/84, 1615/88, 2281/92) Η ΜΕΘΟ ΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΟΜΟΣΠΟΝ ΙΑΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (Γ.Ο.Σ..) Ο τρόπος άρσης της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, όπωςπροκύπτει από τη θεωρία της στάθµισης των συµφερόντωνυποστηρίζεται ένθερµα από την κρατούσα στη γερµανική επιστήµηγνώµη και εφαρµόζεται από την πάγια νοµολογία του Γ.Ο.Σ..53. Απόπολύ νωρίς το Γ.Ο.Σ.. στράφηκε προς τη λύση του προβλήµατος τηςσύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµπάτων στο πεδίο των σχέσεωνµεταξύ των ιδιωτών, αντιµετωπίζοντας τις πιο δύσκολες περιπτώσειςδιαπροσωπικής εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αναπτύχθηκεέτσι στο πλαίσιο της νοµολογίας του Γ.Ο.Σ.. η θεωρία ή µέθοδος τηςστάθµισης των συµφερόντων, µέθοδος που συνδέεται στενά µε τηνιδεαλιστικού τύπου αντίληψη που επικρατεί στη Γερµανία για το«αξιολογικό σύστηµα» και την «αξιολογική φύση» της γερµανικήςέννοµης τάξης, αντίληψη που επίσης κυοφορήθηκε και αναπτύχθηκε όχι µόνο αλλά και στο πλαίσιο της νοµολογίας του Γ.Ο.Σ.. Το πόσοεπηρεασµένη είναι η σύγχρονη νοµική σκέψη από την ατοµικιστικήνοµική παράδοση γίνεται φανερό από τον τρόπο µε τον οποίοεπιδιώκεται η λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτωναπό την ίδια, δηλαδή τη χρησιµοποίηση της µεθόδου της στάθµισης τωνσυµφερόντων. Και είναι σηµαντικό στο σηµειό αυτό να σηµειωθεί ότι ηνοµολογία του Γ.Ο.Σ.., συνολικά αντιµετωπιζόµενη, κάθε άλλο παράθα µπορούσε εύκολα να καταταχθεί στους συνεχιστές της ατοµικιστικήςνοµικής παράδοσης του γερµανικού νοµικού χώρου. Κατά τη µέθοδο της στάθµισης το αρµόδιο κρατικό όργανο έχει βέβαια διακριτική ευχέρεια για την πρόκριση του δικαιώµατος που θα επικρατήσει στην κάθε περίπτωση. Η πρόκριση πρέπει, ωστόσο, να γίνεται µε κριτήρια αντικειµενικά κατά το Γ.Ο.Σ.. Και τούτο γιατί το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµία ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ωστόσο, αυτό το ζήτηµα είναι πολύ αµφίβολο στη γερµανική επιστήµη ακόµη και στο Γ.Ο.Σ.. υπάρχει διαφωνία µε την έννοια της έκδοσης άκρως συνθετικών ως προς το 21