ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ, ΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ, ΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΠΣ ΘΕ.ΦΥΛ. ΙΣ. Αριθµός 1, 20/11/2004 Π.Π.Σ. ΘΕ.ΦΥΛ.ΙΣ., Παλαιών Πατρών Γερμανού 7, Πλατεία Κλαυθμώνος, Αθήνα, τηλ.:

2 Οργανισµοί, Δράσεις και Προγράµµατα για την Προώθηση της Ισότητας των Φύλων στο Επιστηµονικό Προσωπικό των Πανεπιστηµίων Ομάδα Εργασίας Λυδία Βαΐου και Στέλλα Βοσνιάδου Επιστημονικός Υπεύθυνος: Καθηγητής Χρήστος Κίττας Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων Υπεύθυνες Υλοποίησης: Καθηγήτρια Στέλλα Βοσνιάδου Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης Επιστημονική Συνεργάτης: Λυδία Βαΐου Καθηγήτρια Βασιλική Δενδρινού Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας - 1 -

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή Ι. Διεθνείς και Πανευρωπαϊκές Δράσεις Διεθνείς και Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί Ευρωπαϊκά Ερευνητικά Προγράμματα ΙΙ. Εθνικοί Οργανισμοί Οι Επιτροπές Γυναικών στα Σωματεία των Καθηγητών Πανεπιστήμιου Προγράμματα Ισότητας Στα Επαγγελματικά Σωματεία Οργανισμοί και Γραφεία για την Ισότητα των Φύλων στις Εκπαιδευτικές Οργανώσεις ΙΙΙ. Δράσεις και Προγράμματα των Πανεπιστημίων Τα Γραφεία και οι Επιτροπές Ισότητας Κέντρα Γυναικείων Σπουδών και Σπουδών Φύλου Προγράμματα Δράσης (Action Plans) Προγράμματα Καθοδήγησης (Mentor Programmes) Σύστημα Ποσοστώσεων και άλλα θετικά μέτρα Προγράμματα για την εξέλιξη του προσωπικού Ευέλικτες Μορφές Εργασίας Υπηρεσίες προστασίας της μητρότητας

4 Εισαγωγή Η γυναικεία επιστημονική εργασία στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα έχει αυξηθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες στο Δυτικό κόσμο. Οι γυναίκες κατάφεραν να εισχωρήσουν στο επάγγελμα του πανεπιστημιακού δασκάλου, το οποίο στην κλίμακα του επαγγελματικού διαχωρισμού των φύλων είναι πάντα και παντού «ανδροκρατούμενο». Η αλλαγή αυτής της πραγματικότητας στο ακαδημαϊκό επάγγελμα, οφείλεται αφ ενός στην ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό και αφ ετέρου στη θεαματική τους αύξηση στα αμφιθέατρα των πανεπιστημίων. Ωστόσο, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις πως οι γυναίκες πανεπιστημιακοί υφίστανται ακόμα διακρίσεις και άνιση μεταχείριση. Η είσοδος τους στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, δε σήμανε το τέλος των προκαταλήψεων και στερεοτύπων γύρω από τις ικανότητες των γυναικών να αντεπεξέλθουν σε ένα τόσο απαιτητικό εργασιακό περιβάλλον όπως το ακαδημαϊκό και δεν ενίσχυσε άμεσα ή έμμεσα την αναδιάρθρωση δομών που θα επέφεραν αλλαγές και ευνοϊκότερες συνθήκες για τις ίδιες. Οι έρευνες για την γυναικεία απασχόληση στα Πανεπιστήμια στην Ευρώπη, στις Η.Π.Α., τον Καναδά και την Αυστραλία, οδηγούν σε κοινά συμπεράσματα αναφορικά με τη δυσμενή θέση και αντιμετώπιση των γυναικών στον ακαδημαϊκό χώρο. Συγκεκριμένα, από τα αποτελέσματα ερευνών, φαίνεται πως υφίσταται κάθετη και οριζόντια διάκριση των φύλων στο ακαδημαϊκό επάγγελμα. Εξετάζοντας αποτελέσματα από συναφείς έρευνες σε διαφορετικά κράτη, παρά τις διαφορές σε ποσοστά που παρατηρούνται, είναι φανερό πως υπάρχουν κοινές τάσεις και φαινόμενα που παρατηρεί κανείς σχετικά με τη θέση και την καριέρα των γυναικών στα πανεπιστήμια. Συνοψίζοντας τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά, οι γυναίκες πανεπιστημιακοί: Αποτελούν τη μειοψηφία στους πανεπιστημιακούς τόσο στην Ευρώπη 1 όσο και στις Η.Π.Α 2. Όσο υψηλότερη η βαθμίδα του πανεπιστημιακού, τόσο χαμηλότερη η παρουσία τους. Ενδεικτικά αναφέρεται πως στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα, το ποσοστό των γυναικών στη βαθμίδα του Λέκτορα κυμαίνεται από 20% στην Ολλανδία έως 44% στην Πορτογαλία, ενώ στη βαθμίδα της Καθηγήτριας, κυμαίνεται από 5% στην Ολλανδία έως 18,4% στη Φιλανδία. Το γεγονός ότι το ποσοστό τους παραμένει ακόμα χαμηλό σε σχέση με αυτό των ανδρών συναδέλφων τους και η μεγάλη διαφορά των ποσοστών των γυναικών από τη χαμηλότερη έως την υψηλότερη βαθμίδα της Καθηγήτριας, μπορεί εν μέρει και μόνο- να εξηγηθεί από τα αντίστοιχα ποσοστά των γυναικών που πραγματοποίησαν διδακτορική διατριβή τις δεκαετίες 70 και 80, 1 Etan Report, 2001, European Commission 2 Allen H., 1998, Faculty Workload and Productivity: Gender Comparisons στο The Nea 1998 Almanac of Higher Education, σελ

5 εφόσον η πλειοψηφία των σημερινών μελών Δ.Ε.Π. ανακηρύχθηκαν διδάκτορες στο χρονικό αυτό διάστημα. Ωστόσο, έρευνες έχουν δείξει πως το φαινόμενο δεν οφείλεται μόνο στην παραπάνω διαφορά. Βέβαιο είναι πως το ποσοστό των γυναικών πανεπιστημιακών, δεν αυξάνεται αντίστοιχα με το ποσοστό των γυναικών που πραγματοποιούν διδακτορικό. Για παράδειγμα στις Η.Π.Α., το 1920 το 26% των μελών ΔΕΠ ήταν γυναίκες. Το 1993, το ποσοστό τους ήταν 31%. Επομένως δεν υπάρχει ουσιαστική αύξηση αντίστοιχη με εκείνη του ποσοστού γυναικών διδακτόρων. Το 1982 το ποσοστό των αμερικανίδων πανεπιστημιακών ήταν 27% και το ποσοστό των διδακτόρων γυναικών την ίδια χρονιά ήταν 35%. Επομένως υπάρχει μία απόσταση 8%. Την ακαδημαϊκή χρονιά , 31% των μελών ΔΕΠ ήταν γυναίκες αλλά το ποσοστό τους στους διδάκτορες ήταν 47%. Επομένως η διαφορά έχει εκτιναχτεί στο 16% 3. Επίσης και όταν ακόμα οι γυναίκες καταφέρουν να εισέλθουν στο ακαδημαϊκό επάγγελμα, έχει διαπιστωθεί πως ένα ποσοστό τους, αποχωρεί αργότερα, πιθανόν για να ακολουθήσει μία άλλη καριέρα έξω από το πανεπιστήμιο λόγω της άνισης μεταχείρισης που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες 4. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «διαρροή αγωγού» και έχει αποδειχθεί πως η αποχώρηση γυναικών από το ακαδημαϊκό επάγγελμα είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη ανδρική. 5 Κατέχουν, συγκριτικά με τα ποσοστά τους στο ακαδημαϊκό προσωπικό, λιγότερες ανώτερες διοικητικές και διευθυντικές θέσεις 6 Συγκεντρώνονται σε ορισμένους επιστημονικούς κλάδους με ποσοστό μεγαλύτερο από το γενικό μέσο όρο τους, ενώ σε άλλους, τα ποσοστά τους είναι πολύ χαμηλότερα 7. Επομένως οι γυναίκες πανεπιστημιακοί υπεραντιπροσωπεύονται σε ορισμένες επιστήμες, συγκριτικά με το γενικό μέσο όρο τους και υποαντιπροσωπεύονται σε άλλες. Στην Ελλάδα, ανά πανεπιστημιακό ίδρυμα, οι γυναίκες κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό τους στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με 37% και το μικρότερό τους στο Πολυτεχνείο Κρήτης με 4%. 3 Christman D, Women Faculty in Higher Education, Fall 2003) 4 Etan Report, 2001, European Commission Kulis S, Sicotte D and Collins S, 2002, More than a pipeline problem: Labor Supply Constraints and Gender Stratification Across Academic Science Disciplines, στο Research in Higher Education, vol.43, no.6, December 2002, Jacobs A. J. and Winslow S.E., 2004, The Academic Life Course, Time Pressures and Gender Inequality στο Community, Work and Family, vol7, no.2 August 2004, σελ , Ward M, 2001, Gender and Promotion in the Academic Profession, στο Scottish Journal of Political Economy, vol.48, no.3, August 2001, σελ , Krais B., 2002, Academia as a Profession and the Hierarchy of the Sexes: Paths out of Research in German Universities, στο Higher Education Quarterly, vol.56, no. 4, October Etan Report, 2001, European Commission 6 Gender Equity Committee, The Gender Equity Report: Executive Summary, Almanac Supplement, December 4, Kulis S, Sicotte D and Collins S, 2002, More than a pipeline problem: Labor Supply Constraints and Gender Stratification Across Academic Science Disciplines, στο Research in Higher Education, vol.43, no.6, December 2002, ΕΚΚΕ και Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, «Γυναίκες και Επιστήμη στην Ελλάδα» Ελληνική Έκθεση για την Ομάδα του Ελσίνκι για τις Γυναίκες και την Επιστήμη, Μάρτιος

6 Αμείβονται λιγότερο από τους άνδρες συναδέλφους τους στις χώρες όπου δεν υπάρχει θεσμοθετημένη μισθολογική κλίμακα ανά βαθμίδα καθηγητή 8 Εργάζονται περισσότερο από τους άνδρες με συμβάσεις ορισμένου χρόνου ή/και μερικής απασχόλησης 9 Δεν απολαμβάνουν τις ίδιες παροχές, οφέλη και υπηρεσίες με τους άνδρες συναδέλφους τους που είναι στην ίδια βαθμίδα καθηγητή με εκείνες 10 Εμφανίζουν, αναλογικά με τους άνδρες συναδέλφους τους, χαμηλότερη παραγωγικότητα, λιγότερες ευκαιρίες για χρηματοδότηση των προγραμμάτων που αναλαμβάνουν και εκπαιδευτικές άδειες και, ως εκ τούτου, λιγότερες δημοσιεύσεις 11. Ο Οδηγός για τις Γυναίκες Πανεπιστημιακούς, έχει ως στόχο να παρουσιάσει συνοπτικά, όχι το πρόβλημα, αλλά τις πολιτικές αντιμετώπισής του. Για ουσιαστικούς και πρακτικούς λόγους, επιλέχθησαν να παρουσιαστούν δράσεις και προγράμματα από χώρες, οι οποίες είναι πρωτοπόρες στη εφαρμογή πολιτικών για τις γυναίκες ακαδημαϊκούς και έχουν ιδιαίτερα εκτεταμένες δομές, εντός και εκτός πανεπιστημίου, για την ενίσχυση της θέσης και σταδιοδρομίας τους. Οι χώρες αυτές είναι η Σουηδία, η Φιλανδία, η Νορβηγία, η Μεγάλη Βρετανία και οι Η.Π.Α. Εκτός από τις πολιτικές των χωρών που προαναφέρθηκαν, στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί, προγράμματα και δράσεις που έχουν ως αντικείμενο τις γυναίκες πανεπιστημιακούς και ως στόχο την ενίσχυση της θέσης τους στην ακαδημία. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται εθνικοί οργανισμοί των παραπάνω κρατών που ασχολούνται με το θέμα της ανισότητας στο εκπαιδευτικό προσωπικό των πανεπιστημίων και με τις δραστηριότητές τους συμβάλλουν στην άμβλυνση των ανισοτήτων μεταξύ των φύλων στον ακαδημαϊκό χώρο. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται προγράμματα και πολιτικές των ιδίων των πανεπιστημίων για την αντιμετώπιση των δυσχερειών που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες πανεπιστημιακοί. Στόχος του Οδηγού είναι να προβάλει πτυχές των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες πανεπιστημιακοί και να συμβάλλει στην συζήτηση που θα οδηγήσει αφ ενός σε μια συστηματικότερη έρευνα και αφ ετέρου σε ευρύτερο προβληματισμό γύρω από τις συνθήκες των γυναικών 8 Etan Report, 2001, European Commission 9 Knights D. and Richards W., 2003, Sex Discrimination in Academia, στο Gender, Work and Organization, vol.10, no.2, March 2003, Bryson C., 2004, The Consequences for Women in the Academic Profession of the Widespread Use of Fixed Term Contracts στο Gender, Work and Organization, vol.11, no.2, March 2004, σελ Bailyn L., 2003, Academic Careers and Gender Equity : Lessons Learned from MIT, στο Gender, Work and Organization, vol.10, no.2, March Nakhaie R. M., 2002, Gender Differences in Publication among University Professors in Canada στο CRSA/RCSA, vol.39, no.2, σελ και Allen H., 1998, Faculty Workload and Productivity: Gender Comparisons στο The Nea 1998 Almanac of Higher Education, σελ

7 πανεπιστημιακών στον ακαδημαϊκό χώρο. Η καταγραφή και η συστηματική μελέτη γύρω από την ανισότητα των φύλων στο ακαδημαϊκό προσωπικό θα οδηγήσει στην ανάδειξη πολιτικών αντιμετώπισης της

8 Ι. Διεθνείς και Πανευρωπαϊκές Δράσεις Διεθνείς και Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί 1. International Federation of University Women 12. Πρόκειται για έναν μη κυβερνητικό οργανισμό που ιδρύθηκε το Η έδρα του βρίσκεται στη Γενεύη αλλά διατηρεί παραρτήματα σε πολλές χώρες του κόσμου. Συνεργάζεται με τον ΟΗΕ και άλλους διεθνείς οργανισμούς και έχει ως στόχο την ενίσχυση της θέσης των γυναικών αποφοίτων πανεπιστημίων, ώστε να έχουν ένα πιο ενεργό ρόλο στα παγκόσμια δρώμενα και την προώθηση της ισότητας των φύλων στην ανώτατη εκπαίδευση. Μέλη του οργανισμού είναι πολλά πανεπιστήμια από όλο τον κόσμο. Ο οργανισμός χρηματοδοτεί προγράμματα που σχετίζονται με τις γυναίκες και την εκπαίδευση τόσο σε ανεπτυγμένα όσο και σε αναπτυσσόμενα κράτη. Το πρόγραμμα Triennial Study and Action Programme (SAAP) που έχει τεθεί σε εφαρμογή για τα έτη , έχει τίτλο Humanizing Globalization: Empowering Women. Το πρόγραμμα έχει ως στόχο να προωθήσει την ανθρώπινη διάσταση στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, θέτοντας ζητήματα που σχετίζονται με την ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ανάγκη εξασφάλισης της πρόσβασης των γυναικών στην εκπαίδευση, κάτι που θα οδηγήσει στην ενδυνάμωση του ρόλου τους στην κοινωνία. 2. Helsinki Group on Women and Science 13. Το 1999, το Συμβούλιο Έρευνας ενέκρινε ψήφισμα όπου καλούσε τα κράτη μέλη να ξεκινήσουν διάλογο αναφορικά με τις πολιτικές τους για τη θέση των γυναικών στην επιστήμη, να καταρτίσουν δεδομένα σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων στο προσωπικό που απασχολείται στην έρευνα και να διερευνήσουν τις μεθόδους και τις διαδικασίες για τη συλλογή δεδομένων και την ανάπτυξη δεικτών, ούτως ώστε να είναι «μετρήσιμη» η συμμετοχή των γυναικών στην έρευνα στην Ευρώπη. Συνέπεια τους ψηφίσματος αλλά και της διαπίστωσης σχετικά με την υπό αντιπροσώπευση των γυναικών στην επιστήμη σε όλα τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ήταν η σύσταση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, της ομάδας του Ελσίνκι για να ασχοληθεί με το ζήτημα της θέσης των γυναικών στην επιστήμη. Η ομάδα του Ελσίνκι, δραστηριοποιήθηκε σε πολλές χώρες προκειμένου να συστήσει εθνικές επιτροπές και συνέβαλε στην προβολή του εν λόγω ζητήματος. Η ομάδα συστήθηκε από εμπειρογνώμονες και δημοσίους λειτουργούς από τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. αλλά και από τα 15 κράτη που ήταν συνδεδεμένα με το 5 ο Πρόγραμμα Πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη. Ουσιαστικά, συμμετείχαν τα 25 κράτη-μέλη της Ε.Ε. όπως σχηματίσθηκε το 2004, καθώς και οι Νορβηγία, Ισλανδία και Ισραήλ. Η ομάδα του Ελσίνκι είχε ως σκοπό να προωθήσει τη συζήτηση για τις γυναίκες στην επιστήμη και να εξετάσει μέτρα και πολιτικές που ασκούνται σε τοπικό, 12 ιστοσελίδα 13 ιστοσελίδα

9 εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα μέλη της ομάδας, πραγματοποίησαν δύο συνεδριάσεις (Ιανουάριο και Δεκέμβριο του 2000). Στην πρώτη, συζήτησαν τις πολιτικές ενθάρρυνσης των γυναικών προκειμένου να ακολουθήσουν επιστημονική σταδιοδρομία, ενώ στη δεύτερη, παρουσίασαν εθνικές εκθέσεις που παρουσίαζαν μια εικόνα της παρούσας κατάστασης και τις πολιτικές που ακολουθούνται σε έκαστο κράτος. Αποτέλεσμα της όλης προσπάθειάς ήταν η Έκθεση που δημοσιεύθηκε το Μάρτιο του 2002 με τίτλο National Policies on Women and Science in Europe από την Καθηγήτρια Teresa Rees του Πανεπιστημίου του Cardiff. Από τα αποτελέσματα, παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των κρατών αναφορικά με τις πολιτικές που ακολουθούν, την επιστημονική υποδομή, τα μέτρα για την ισότητα αλλά και το κλίμα που επικρατεί για τις γυναίκες που επιδιώκουν να ακολουθήσουν επιστημονική σταδιοδρομία. Αρκετά κράτη, έχουν εφαρμόσει θετικές δράσεις, ενώ ορισμένα έχουν εντάξει gender mainstreaming μεθόδους που πρακτικά σημαίνει την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στις πολιτικές (κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές κλπ) που αναπτύσσονται είτε σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, είτε σε εθνικό επίπεδο. Κοινό χαρακτηριστικό σε όλα τα κράτη, ήταν η έλλειψη γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων για την επιστημονική πολιτική αλλά και μεταξύ εκείνων που καθορίζουν την αξία ορισμένων επιστήμων έναντι άλλων. Σύμφωνα με την έκθεση, ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους για να ενσωματωθεί η διάσταση της ισότητας των φύλων είναι μέσω της νομοθεσίας. Ωστόσο, λίγα είναι τα κράτη που έχουν εισάγει νομοθεσία που προβλέπει την ισότητα των φύλων σε δημόσιες θέσεις. Οι στατιστικές με μεταβλητή το φύλο αποτελούν ένα άλλο εργαλείο για την ενσωμάτωση της διάστασης της ισότητας των φύλων. Οι χώρες- μέλη της Ε.Ε. καθώς και εκείνες που είναι υποψήφιες για προσχώρηση, δημιουργούν στατιστικές βάσεις δεδομένων, σύμφωνα με το εγχειρίδιο Frascati και τις συμβάσεις του Eurostat. Τα εθνικά στατιστικά που προκύπτουν, αποτελούν πλούσιες πηγές δεδομένων για τα μέλη της ομάδας του Ελσίνκι για τις θέση των γυναικών στην επιστήμη. Άλλα μέτρα που προτείνει η ομάδα του Ελσίνκι για την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου σε πολιτικές και προγράμματα, είναι ο εκσυγχρονισμός της διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων στην επιστήμη. Τούτο πραγματοποιείται μέσω της διαφάνειας στις διαδικασίες προσλήψεων και προαγωγών και της επιμόρφωσης σε θέματα ισότητας, που οδηγεί σε μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση. Τέλος, σημαντική είναι η επίτευξη, μέσω πολιτικών, της ισορροπίας μεταξύ εργασιακής και προσωπικής ζωής, ένα ζήτημα που έχει αναγνωρισθεί ευρέως ως βασικός ανασταλτικός παράγοντας στην επαγγελματική σταδιοδρομία των γυναικών. Με εξαίρεση τις Σκανδιναβικές χώρες και ορισμένα άλλα κεντροευρωπαϊκά κράτη που έχουν θεσπίσει διατάξεις και έχουν εφαρμόσει πολιτικές αντιμετώπισης του ζητήματος, σε γενικές γραμμές τα προβλήματα που προκύπτουν για τις γυναίκες λόγω της κατανομής του χρόνου μεταξύ οικογένειας και εργασίας παραμένουν άλυτα. Η ομάδα του Ελσίνκι προτείνει μια σειρά από καλές πρακτικές σε θέματα απασχόλησης με σκοπό την επίτευξη μιας λογικής - 8 -

10 ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής και προγράμματα επανένταξης στην εργασία με στόχο τις γυναίκες που πραγματοποίησαν διακοπή στην καριέρα τους λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων. Από τη μελέτη που πραγματοποίησε η ομάδα του Ελσίνκι, παρατηρήθηκε πως οι θετικές δράσεις για τις γυναίκες που αναπτύσσουν τα κράτη, είναι κυρίως οι εξής: α. Δημιουργία επιστημονικών δικτύων για γυναίκες. Κοινή διαπίστωση αποτελεί ο ανδροκρατούμενους χαρακτήρας των επιστημονικών δικτύων, που δυσχεραίνει την είσοδο των γυναικών σε αυτά. Η δημιουργία γυναικείων δικτύων, έχει ένα υποστηρικτικό χαρακτήρα για την καριέρα τους. Επιπλέον, μπορεί να συμβάλλει στην άμβλυνση ανδροκρατικών αντιλήψεων και στερεοτύπων για τον «χαρακτήρα» της επιστήμης, β. Ποσοστώσεις και παρεμφερή θετικά μέτρα. Οι ποσοστώσεις έχουν την έννοια της προτίμησης γυναικών επιστημόνων από άνδρες προκειμένου να αυξηθεί ο αριθμός των γυναικών σε επιστημονικές θέσεις και να επέλθει μία ίση κατανομή των θέσεων μεταξύ των δύο φύλων. Άλλα θετικά μέτρα είναι η εφαρμογή μέτρων που θα ενθαρρύνουν τις γυναίκες να υποβάλλουν αιτήσεις για εργασία στον επιστημονικό τομέα., γ. Προγράμματα με Μοντέλα Ρόλων και Προγράμματα Καθοδήγησης. Πρόκειται κυρίως για τα λεγόμενα Mentor Programmes, που πραγματοποιούνται σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Στα πλαίσια των προγραμμάτων καθοδήγησης, γυναίκες και άνδρες επιστήμονες με επαγγελματική πείρα στο χώρο τους, αναλαμβάνουν ρόλο «συμβούλου» νεότερων συναδέλφων τους. Μέσα από τις δικές τους εμπειρίες και γνώσεις, συμβουλεύουν τις γυναίκες συναδέλφους τους σχετικά με την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και την ανέλιξή τους σε ανώτερες θέσεις. δ. Δημιουργία θέσεων που προορίζονται για τις γυναίκες, χρηματοδότηση ερευνών και βραβεία. Τέλος, η ομάδα του Ελσίνκι εξέφρασε την επιθυμία να ενσωματωθούν τα θέματα που αφορούν τα δύο φύλα στο έκτο πρόγραμμα πλαίσιο ( ) της Ε.Ε., ώστε να διασφαλιστούν οι ίσες ευκαιρίες στη διαμόρφωση, στη συμμετοχή, στην παρακολούθηση και αξιολόγηση των επιστημονικών έργων και προγραμμάτων που θα λάβουν μελλοντικά υποστήριξη από την ΕΕ. 3. European University Equality (EQ-UNI). Το EQ-UNI, είναι ένα ευρωπαϊκό δίκτυο για την Ισότητα των Φύλων στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Το δίκτυο δημιουργήθηκε με απόφαση που έλαβαν οι συμμετέχουσες στο πρώτο European Conference on Gender Equality in Higher Education, που πραγματοποιήθηκε στο Ελσίνκι από την 30η Αυγούστου έως την 1 η Οκτωβρίου το Η βάση του δικτύου βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και υπεύθυνες είναι οι Liisa Husu, Teija Mankkinen και Marja Nykδnen. Σκοπός είναι να αποτελέσει το δίκτυο, ένα μέσο για διάλογο και μια πηγή πληροφοριών για την ισότητα των φύλων στην ανώτατη εκπαίδευση. Έμφαση δίδεται στη μελέτη στρατηγικών και πρακτικών που συντελούν στην ενδυνάμωση της ισότητας. Στο δίκτυο δύναται να συμμετέχουν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη στο ακαδημαϊκό χώρο (καθηγήτριες/τες, ερευνήτριες/τες, διοικητικοί υπάλληλοι και φοιτήτριες/τες τωνιδρυμάτων)

11 4. Central European Centre for Women and Youth in Science 14, Πρόκειται για ένα νέο κέντρο με στόχο την προώθηση της ισότητας φύλων στην έρευνα αλλά και τη στήριξη νέων επιστημόνων. Τέθηκε σε λειτουργία το Σεπτέμβριο του 2004 και αποτελεί το πρώτο περιφερειακό κέντρο για τη βελτίωση της θέσης των γυναικών επιστημόνων και των νέων επιστημόνων στην Κεντρική Ευρώπη. Το πρόγραμμα του CEC-WYS χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Framework Programme 6) και υλοποιείται από 7 ακαδημαϊκούς και μη κερδοσκοπικούς συνεργάτες από τα νέα κράτη μέλη της Ε.Ε.(Δημοκρατία της Τσεχίας, Ουγγαρία, Σλοβενία και Σλοβακία), μία συνεργαζόμενη χώρα (Ρουμανία) και δύο παλαιότερα κράτη μέλη της Ε.Ε. (Γαλλία, Ιταλία). Η ανάπτυξη προτάσεων για πολιτικές ίσων ευκαιριών στην έρευνα και την ανάπτυξη στην Κεντρική Ευρώπη θα αποτελέσει βασικό στόχο του προγράμματος, μαζί με την άμεση και έμμεση στήριξη των γυναικών στον επιστημονικό χώρο και των νέων ερευνητών. 5. ATHENA: Advanced Thematic Network in European Women s Studies 15. Το ATHENA είναι ένα δίκτυο επικοινωνίας, στο οποίο συμμετέχουν πάνω από 100 ευρωπαϊκά ινστιτούτα και επικεντρώνεται κυρίως στις γυναικείες σπουδές και στην έρευνα σχετικά με το φύλο. Αποτελεί ένα χώρο για διάλογο, μια πηγή πληροφοριών γύρω από την εκπαίδευση σε θέματα φύλου στην Ευρώπη. Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Βάση του δικτύου είναι το Πανεπιστήμιο του Utrecht. Μέρος των δραστηριοτήτων του αποτελούν οι συναντήσεις που πραγματοποιούνται σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και οι δημοσιεύσεις μελετών. Στο δίκτυο μπορεί να συμμετέχει οιοδήποτε Τμήμα ή Σχολή Εκπαιδευτικού Ιδρύματος που ασχολείται με θέματα ισότητας ή γυναικείες σπουδές. Το βασικό του πλάνο δράσης που υιοθετήθηκε το Μάρτιο του 2003, προβλέπει τρεις ομάδες εργασίας, των οποίων οι θεματικές είναι οι εξής: α. Working from a core curriculum to a core European degree, β. Strengthening the link between education and research, including the development of joint European training at PhD level και γ. Bridging the gap between Women and Gender Studies in the academia and women s organizations, formation and training for women in the field. 14 ιστοσελίδα 15 ιστοσελίδα

12 Ευρωπαϊκά Ερευνητικά Προγράμματα 1. Ευρωπαϊκό Δίκτυο Τεχνολογικής Αξιολόγησης (European Technology Assessment Network, ΕΤΑΝ). 16 To 1999, η Γενική Διεύθυνση Έρευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ανέθεσε στο ΕΤΑΝ, του οποίου προεδρεύει η Mary Osborn, την εκπόνηση έκθεσης για τη θέση των γυναικών στην επιστήμη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επικεφαλής της ομάδας γυναικών από το χώρο της επιστήμης ήταν η καθηγήτρια Teresa Rees του Πανεπιστημίου του Cardiff. Οι συντάκτριες της έκθεσης, που προέρχονται από δέκα κράτη μέλη, είναι επιστήμονες σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους και έχουν ενεργή παρουσία στον ακαδημαϊκό χώρο. Κίνητρο αποτέλεσε η προφανής υπο αντιπροσώπευση των γυναικών στην επιστήμη στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Η υπό αντιπροσώπευση οφείλεται κυρίως στο φαινόμενο της «διαρροής αγωγού», σύμφωνα με το οποίο οι γυναίκες εγκαταλείπουν την επιστημονική σταδιοδρομία σε δυσανάλογους αριθμούς και σε κάθε επίπεδο. Το φαινόμενο προκαλεί προβληματισμό διότι αποτελεί σημαντική σπατάλη δεξιοτήτων. H έκθεση μελετά τη θέση των γυναικών στον τομέα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Εξετάζει τα συστήματα πρόσληψης και προαγωγής και το σύστημα αξιολόγησης των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Πραγματεύεται τρία μοντέλα για την ισότητα των φύλων (ίση μεταχείριση θετικά μέτρα mainstreaming), παρουσιάζει τα ποσοστά των γυναικών αποφοίτων πανεπιστημίου, καθηγητριών σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και επιστημόνων σε τεχνολογικές επιστήμες. Διατυπώνονται συστάσεις προς την Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα κράτη μέλη και όλους τους οργανισμούς που εκπαιδεύουν, χρηματοδοτούν και απασχολούν επιστήμονες. Προτείνονται μέτρα για την ανάπτυξη πολιτικών καλής πρακτικής για την πρόσληψη και την απασχόληση γυναικών επιστημόνων, την ενσωμάτωση της διάστασης της ισότητας των ευκαιριών στα πανεπιστήμια και τη διασφάλιση βέλτιστων προτύπων για το σύστημα αξιολόγησης από ομολόγους και τις διαδικασίες επιλογής. Υπογραμμίζεται η ανάγκη ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου στο Έκτο Πρόγραμμα Πλαίσιο και στα εθνικά προγράμματα που χρηματοδοτούν τους τομείς της επιστήμης και της τεχνολογίας. Διατυπώνονται προτάσεις όπως η υποστήριξη επιστημόνων αμφοτέρων φύλων που δημιουργούν ανεξάρτητες ομάδες (eurogroups), η χορήγηση υποτροφιών σε γυναίκες και η χρηματοδότηση δικτύων που προορίζονται για την μεγαλύτερη και αποτελεσματικότερη επικοινωνία στο εσωτερικό της επιστημονικής κοινότητας. Τέλος, τονίζεται η ανάγκη να υπάρξει συναίνεση για την ανάληψη περαιτέρω δράσης υπέρ των γυναικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 16 ιστοσελίδα Etan Report, 2001, European Commission

13 2. Women in European Universities - The European Research Training Network. Το πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή Πανεπιστημίων από την Ευρώπη. Η χρηματοδότηση προήλθε από το 5 ο Πρόγραμμα Πλαίσιο μετά από απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Την οργάνωση του προγράμματος είχε αναλάβει το Πανεπιστήμιο του Münster. Καθηγήτριες/τες των πανεπιστημίων και διδακτορικοί φοιτητές/τριες, πραγματοποίησαν σειρά ερευνών για τη θέση των γυναικών καθηγητριών στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Συγκεκριμένα, οι καθηγητές και καθηγήτριες που οργάνωσαν το πρόγραμμα ήταν η Erna Appelt του Universität Innsbruck, οι Annette Zimmer και Klaus Schubert του Westfälische Wilhelms-Universität, η Renata Siemienska του Warsaw University, η Paloma De Villota του Universidad Complutense, η Antoinette Hetzler του Lund Universitet, η Mary Ann Elston του University of London και η Nicky Le Feuvre του Université de Toulouse. Οι έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στηριζόντουσαν σε διαφορετικές μεθόδους (secondary statistical analysis, ερωτηματολόγια, case studies, contextual analysis). Πραγματοποιήθηκαν 8 συναντήσεις από τον Ιούνιο του 2000 έως τον Ιανουάριο του 2003, όπου κυρίως συζητήθηκαν θέματα γύρω από την πορεία των ερευνών. Αποτέλεσμα του όλου προγράμματος ήταν να πραγματοποιηθεί την άνοιξη του 2003 συνέδριο στις Βρυξέλλες όπου παρουσιάσθηκαν τα ευρήματα και τα συμπεράσματα από την έρευνα. Στο συνέδριο παρουσιάσθηκαν επίσης εισηγήσεις με βασικό επίκεντρο την επαγγελματική σταδιοδρομία των γυναικών στα πανεπιστήμια και την κάθετη και οριζόντια διάκριση των φύλων στον ακαδημαϊκό χώρο

14 ΙΙ. Εθνικοί Οργανισμοί Οι Επιτροπές Γυναικών στα Σωματεία των Καθηγητών Πανεπιστήμιου. Στα πλαίσια των σωματείων των Καθηγητών Πανεπιστημίου στα κράτη που εξετάζονται, υπάρχουν συνήθως επιτροπές που ασχολούνται αποκλειστικά με τις γυναίκες εργαζόμενες στο εκπαιδευτικό προσωπικό των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Τα ονόματα των επιτροπών αυτών, τόσο στις ευρωπαϊκές υπό εξέταση χώρες όσο και στις Η.Π.Α., επικεντρώνονται στον όρο «γυναίκα» και όχι «ισότητα» ή «φύλο» και πως οι πολιτικές τους εστιάζονται στην προώθηση της ισότητας και την εξομοίωση των γυναικών πανεπιστημιακών με τους άνδρες συναδέλφους τους. Για παράδειγμα, στα πλαίσια του Association of University Teachers (AUT) 17, που είναι το κυριότερο συνδικάτο των καθηγητών/τριων Πανεπιστημίων στη Μ. Βρετανία και τα μέλη του φθάνουν τα , λειτουργεί το Women s Committee, στο American Association of University Professors (AAUP) υπάρχει το Committee on the Status of Women in the Academic Professions 18, στο American Association for Higher Education 19 λειτουργεί το Women's Caucus κοκ. Αυτές οι επιτροπές, ασχολούνται αποκλειστικά με τις γυναίκες πανεπιστημιακούς. Ωστόσο, στις Η.Π.Α., υπάρχει και ξεχωριστό σωματείο για τις γυναίκες πανεπιστημιακούς, το American Association of University Women (AAUW) 20. Εντυπωσιακό είναι πως το σωματείο αυτό δεν είναι μία πρόσφατη κατάκτηση των αμερικανίδων πανεπιστημιακών αλλά λειτουργεί από το Το σωματείο, ιδρύθηκε από γυναίκες αποφοίτους Πανεπιστημίων για να στηρίξει ιδεολογικά και πρακτικά την πρόσβαση των γυναικών στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στις Η.Π.Α. όλες οι οργανώσεις που αναφέρθηκαν, έχουν την κεντρική διοίκησή τους σε κάποια Πολιτεία της χώρας και ταυτόχρονα λειτουργεί πληθώρα γραφείων τους στις λοιπές πολιτείες. Σε κάθε πολιτεία λειτουργεί μία διοίκηση ξεχωριστή από την κεντρική και παράλληλα λειτουργούν παραρτήματα σε κάθε αστικό κέντρο της. Κάθε παράρτημα έχει τη δική του διοίκηση και τη δική του ιστοσελίδα με πληροφορίες για τις δραστηριότητες του τοπικού φορέα. Επομένως ο αριθμός των γραφείων του εκάστοτε οργανισμού στις Η.Π.Α., κυμαίνεται μεταξύ 1000 και 1500, αριθμοί που δικαιολογούνται λόγω της έκτασης, του πληθυσμού και των πολυάριθμων πόλεων της χώρας. Ωστόσο δεν είναι μόνο αυτοί οι παράγοντες που έχουν οδηγήσει τους οργανισμούς αυτούς να λειτουργούν έναν τόσο μεγάλο αριθμό γραφείων σε κάθε πολιτεία των Η.Π.Α. Η λειτουργία πληθώρας παραρτημάτων και γραφείων των οργανισμών, τους δίνει τη δυνατότητα να αναπτύσσουν ξεχωριστές πολιτικές ανάλογα με τις ανάγκες σε κάθε πολιτεία. Επομένως υπάρχει μία αυτοτέλεια στις δραστηριότητες κάθε παραρτήματος που συμβάλλει στη λειτουργικότητα και αποτελεσματικότητά τους. Κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο στις Η.Π.Α., όπου το δίκαιο 17 ιστοσελίδα 18 ιστοσελίδα 19 ιστοσελίδα 20 ιστοσελίδα

15 της χώρας διακρίνεται σε ομοσπονδιακό και πολιτειακό και όπου τα θέματα παιδείας υπάγονται στο τελευταίο. Θεωρείται πως η εκπαίδευση των πανεπιστημίων πρέπει να εξυπηρετεί τις ανάγκες της πολιτείας στην οποία εδρεύουν. Στα θέματα παιδείας υπάγονται και οι κανονισμοί λειτουργίας και οργάνωσης των πανεπιστημίων, και κατ επέκταση οι πολιτικές αναφορικά με το επιστημονικό προσωπικό τους. Επομένως είναι απαραίτητο να υπάρχουν ξεχωριστά γραφεία σε κάθε πολιτεία που να γνωρίζουν το δίκαιο της πολιτείας στην οποία δραστηριοποιούνται. Τα προγράμματα δράσης των πανεπιστημίων για την ισότητα των φύλων, οφείλουν να εναρμονίζονται με το δίκαιο της Πολιτείας. Τέλος, σχετικά με τα σωματεία των Η.Π.Α., θα πρέπει να αναφερθεί η πολύ μεγάλη συμμετοχή των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και κολεγίων της χώρας σε αυτούς. Ενδεικτικά αναφέρεται, πως το American Association of University Women (AAUW) έχει περί τα 1300 παραρτήματα και 600 Πανεπιστήμια και Κολέγια ως μέλη του. Οι δραστηριότητες των σωματείων, τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Η.Π.Α., συνοψίζονται στις εξής: Οργανώνουν καμπάνιες για την ισότητα και εκπροσωπούν στα συνδικάτα τις γυναίκες μέλη τους. Δημοσιεύουν ετήσιες εκθέσεις για τις συνθήκες ανισότητας στο προσωπικό των πανεπιστημίων, όπου αναφέρουν κυρίως αποτελέσματα των στατιστικών μελετών που πραγματοποιούν και τους στόχους που θέτουν κάθε χρόνο. Στην ετήσια έκθεση για τη χρονιά 2004 του Women s Committee του Association of University Teachers (AUT) της Μεγάλης Βρετανίας, προτεραιότητες της επιτροπής είναι τα ζητήματα της μισθολογικής ανισότητας, των συνθηκών εργασίας για τις γυναίκες στον πανεπιστημιακό χώρο και της σεξουαλικής παρενόχλησης. Πραγματοποιούν έρευνες αναφορικά με την ισότητα των φύλων στο ακαδημαϊκό προσωπικό, οι οποίες είναι διαθέσιμες μέσω των ιστοσελίδων των επιτροπών. Το American Association of University Women πραγματοποιεί δεκάδες έρευνες, οι οποίες είναι διαθέσιμες στα μέλη του μέσω του διαδικτύου. Ενδεικτικά, το Women s Committee του AUT, έχει δημοσιεύσει τα τελευταία χρόνια τις εξής: α. Equal opportunities - A framework for partnership, β. Pay gaps and casual jobs - gender, pay and employment of UK academic staff, γ. Discrimination in discretionary salary points, και Academic staff gender pay gap widens ( ). Ορισμένοι οργανισμοί δημοσιεύουν Οδηγούς για τα Πανεπιστήμια που θέλουν να θεσπίσουν προγράμματα δράσης υπέρ των γυναικών. Για παράδειγμα, το Committee on the Status of Women in the Academic Professions του AAUP, δημοσιεύει εγκυκλίους ή οδηγούς για την ισότητα των φύλων στο προσωπικό των πανεπιστημίων όπως οι Statement of Principles on Family Responsibilities and Academic Work, Affirmative Action in Education: A Current Legal Overview και A Guide to Conducting Salary Equity Studies for Higher Education Faculty. Οι οδηγοί αυτοί έχουν κυρίως σαν αποδέκτες τις διοικήσεις των Πανεπιστημίων

16 Διοργανώνουν συνέδρια, ημερίδες και διαλέξεις για την καλύτερη ενημέρωση των μελών τους. Το Women s Committee του AUT, πραγματοποιεί ετησίως συνάντηση των γυναικών μελών του σωματείου. Η συνάντηση, αποτελεί μια ευκαιρία για τις γυναίκες πανεπιστημιακούς να βρεθούν στον ίδιο χώρο και να συζητήσουν τα θέματα που τις απασχολούν. Ακόμα, στις συναντήσεις αυτές, πραγματοποιούνται οι εκλογές για τα μέλη του Women s Committee καθώς και διαλέξεις προσώπων από τον επιστημονικό ή διοικητικό ακαδημαϊκό χώρο που ειδικεύονται στα θέματα ισότητας των φύλων στο προσωπικό των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Στις Η.Π.Α., οι περισσότερες οργανώσεις πραγματοποιούν συνέδρια και διαλέξεις, στα κεντρικά γραφεία τους αλλά και στα παραρτήματά τους. Κάποιες από αυτές, οργανώνουν και σεμινάρια. Για παράδειγμα, το Women s Caucus του American Association for Higher Education, πραγματοποιεί ειδικά σεμινάρια με συμβουλευτικό περιεχόμενο. Παρουσιάζονται μοντέλα προώθησης της καριέρας, πρακτικές συμβουλές για τη βελτίωση της θέσης των γυναικών και της συνεργασίας τους με τα υπόλοιπα μέλη του πανεπιστημίου κλπ. Συνολικά, ο αριθμός των Συνεδρίων που πραγματοποιείται ετησίως στις Η.Π.Α. σχετικά με την ανισότητα των φύλων στο ακαδημαϊκό προσωπικό, κυμαίνεται γύρω στα 10. Όλες οι παραπάνω οργανώσεις, προσφέρουν δίκτυα επικοινωνίας, τα οποία αποτελούν το έδαφος για συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων μεταξύ του φορέα και των γυναικών στις οποίες αναφέρονται. Μέσω των δικτύων, προσπαθούν να ενισχύσουν τη συνοχή μεταξύ των γυναικών μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας, που αποτελεί ένα βασικό βήμα για την ανάπτυξη αλληλεγγύης μεταξύ τους. Η αλληλεγγύη και η συνεργασία των γυναικών στα πανεπιστήμια, είναι μία από τις προϋποθέσεις για τη βελτίωση της θέσης τους. Όπως ήδη ειπώθηκε, οι περισσότεροι φορείς δραστηριοποιούνται σε πολλές πολιτείες αλλά και σε επιμέρους πόλεις των Η.Π.Α.. Το γεγονός αυτό κάνει τα τοπικά δίκτυα επικοινωνίας πιο αποτελεσματικά αφού έκαστο ασχολείται με τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες πανεπιστημιακοί στο συγκεκριμένο τόπο. Κοινή συνιστώσα όλων των συνδικάτων, είναι οι οργανωμένες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο με πληθώρα πληροφοριών για τις δραστηριότητές τους αλλά και γενικότερα για γυναικεία θέματα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η νομική υποστήριξη που παρέχει το American Association of University Women (AAUW) σε γυναίκες πανεπιστημιακούς. Το Legal Advocacy Fund (LAF) 21 του American Association of University Women, παρέχει νομική κάλυψη στις γυναίκες πανεπιστημιακούς σε δικαστικές διαμάχες που έχουν με ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα των Η.Π.Α., σχετικά με ζητήματα άνισης μεταχείρισής τους. Η νομική κάλυψη περιλαμβάνει και την οικονομική 21 ιστοσελίδα

17 βοήθεια για τα έξοδα που προκύπτουν από την προδικασία και την κύρια διαδικασία στα αμερικανικά δικαστήρια. To LAF, λειτουργεί 25 χρόνια και έχει αναλάβει πάνω από 65 υποθέσεις γυναικών ενάντια στα πανεπιστήμια που εργαζόντουσαν ή φοιτούσαν και έχει διαθέσει περισσότερα από δολάρια για τη οικονομική υποστήριξη της διαδικασίας. Μόνο έναντι του Stanford University, το LAF έχει υποστηρίξει τρεις υποθέσεις γυναικών. Σε όλες τις υποθέσεις το Stanford έχασε την υπόθεση. Εκτός από τη νομική υποστήριξη, το LAF δραστηριοποιείται και με τους εξής τρόπους: α. Οργανώνει προγράμματα σε πανεπιστήμια που βελτιώνουν τις συνθήκες για τις γυναίκες. Πλην τούτου, τα προγράμματα αυτά, αποτελούν και ένα τρόπο «εκπαίδευσης» των υπευθύνων του ιδρύματος για θέματα ισότητας, β. Οργανώνουν ένα δίκτυο από εθελοντές νομικούς και κοινωνικούς επιστήμονες που ασχολούνται με τις νομικές υποθέσεις που στηρίζει το LAF, και γ. Βραβεύει κάθε χρόνο με το Progress in Equity Award, τα πανεπιστήμια που σημείωσαν εντυπωσιακή πρόοδο στην εφαρμογή της ισότητας των φύλων. Το έπαθλο, αν και από οικονομικής απόψεως δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό ( δολάρια το 2004), προσφέρει δημοσιότητα και γόητρο για το Ίδρυμα που το κερδίζει, διότι ταυτόχρονα σημαίνει και αναγνώριση από μεγάλο σωματείο του ακαδημαϊκού κλάδου, όπως το American Association of University Women. Προγράμματα Ισότητας Στα Επαγγελματικά Σωματεία Εκτός από τα σωματεία των καθηγητών πανεπιστημίων, τα σωματεία ορισμένων επιστημονικών επαγγελματικών ομάδων δραστηριοποιούνται στην εφαρμογή της ισότητας των φύλων στο εκπαιδευτκικό προσωπικό των τμημάτων του κλάδου τους στα πανεπιστήμια. Μία από τις πιο σημαντικές συμβολές είναι αυτή του Engineering and Technology Board (ETB) της Βρετανίας. Το ETB πραγματοποιεί ένα πρόγραμμα με την ονομασία Athena Project 22. Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 1999 με σκοπό να βελτιώσει τις συνθήκες των γυναικών που απασχολούνται στα Πανεπιστήμια στον κλάδο της τεχνολογίας. Σκοπός είναι να ενισχύσει τη θέση των γυναικών στο χώρο αυτό και να αυξηθεί τους σε συναφή επαγγέλματα. Το Athena Project χρηματοδοτείται καταρχήν από κρατικούς φορείς όπως Υπουργεία, Μορφωτικά Ιδρύματα, Σωματεία εργαζομένων σε τεχνολογικούς και επιστημονικούς κλάδους όπως τα Association for Women in Science and Engineering και Association for Science Education), από Ινστιτούτα Έρευνας και από τα Βρετανικά Πανεπιστήμια. Ένα μέρος των χρηματοδοτήσεων, έρχεται από ευαγή ιδρύματα, τα αποκαλούμενα charities της Βρετανίας, όπως το Women's Engineering Society και το Women in Technology and Science. Τέλος, οικονομική υποστήριξη υπάρχει και από 22 ιστοσελίδα

18 άλλους ιδιωτικούς οργανισμούς όπως εταιρείες που δραστηριοποιούνται στους παραπάνω τομείς κ.λ.π. Το Athena Project χρηματοδοτεί με τη σειρά του, Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα που θέλουν να εφαρμόσουν πολιτικές για την ισότητα των φύλων στο ακαδημαϊκό προσωπικό. Κάθε χρόνο βραβεύει τα Πανεπιστήμια εκείνα, που με την πολιτική που ακολούθησαν και με την χρηματοδότηση από το Athena, επέφεραν θετικά αποτελέσματα για τη μείωση της ανισότητας. Η συμμετοχή των Πανεπιστημίων στο πρόγραμμα είναι μεγάλη. Ενδεικτικά αναφέρεται πως το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης πραγματοποίησε σχέδιο δράσης με χορηγία από το Athena Project και τίτλο Encouraging Applications from Women Scientists. Σκοπός του προγράμματος ήταν η μελέτη των αιτιών που οδηγούν τις γυναίκες, με τα απαιτούμενα προσόντα, να κάνουν λιγότερες αιτήσεις συγκριτικά με τους άνδρες για θέσεις στα Πανεπιστήμια. Η ομάδα μελέτης προσπάθησε να καταγράψει αν η πλειονότητα των γυναικών που πληρούσαν τις προϋποθέσεις ήταν ενημερωμένες για τις θέσεις που είχαν προκηρυχθεί και ποια ήταν τα εμπόδια που τελικά οδήγησαν στο να μην υποβάλλουν αίτηση. Το Πανεπιστήμιο του Surrey, με τη βοήθεια και συμμετοχή του Athena Project, εφήρμοσε πρόγραμμα που είχε ως στόχο την βελτίωση των συνθηκών για τις γυναίκες που εργάζονται στο Πανεπιστήμιο, στους κλάδους των θετικών επιστημών και τεχνολογίας. Τα Πανεπιστήμια που κέρδισαν τα βραβεία για το 2004, είναι τα Loughborough University, Oxford Brookes University και London Metropolitan University. Οι υπεύθυνοι του Athena Project, δημοσιεύουν κάθε τρία περίπου χρόνια το Athena Guide to Good Practice, που δίνει οδηγίες για την εφαρμογή προγραμμάτων δράσης ισότητας των φύλων στον ακαδημαϊκό χώρο. Επίσης, στα πλαίσια του Athena Project, πραγματοποιήθηκε η έρευνα ASSET - Athena Survey of Science Engineering & Technology in Higher Education μέσω διαδικτύου για τις γυναίκες και άνδρες που εργάζονται ως πανεπιστημιακοί στους τομείς των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας. Η έρευνα στηρίχθηκε μεθοδολογικά στη συμπλήρωση ερωτηματολογίων που στάλθηκαν στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των καθηγητών. Η ολοκληρωμένη έκδοση δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του Η μορφή του ερωτηματολογίου είναι διαθέσιμη από την ιστοσελίδα του ETB. Στις Η.Π.Α., πραγματοποιούνται ανάλογες δραστηριότητες από συνδικάτα επιστημονικών ομάδων. Συνήθως τα σωματεία, πραγματοποιούν έρευνες σχετικά με την ισότητα των φύλων στο ακαδημαϊκό προσωπικό του κλάδου τους. Ενδεικτικά, αναφέρεται πως το American Psychological Association δημοσίευσε την εργασία 'Women in Academe: Two steps forward, one step back που ερευνά τις συνθήκες εργασίας των γυναικών ακαδημαϊκών στον τομέα της ψυχολογίας

19 Οργανισμοί και Γραφεία για την Ισότητα των Φύλων στις Εκπαιδευτικές Οργανώσεις. Στις Η.Π.Α. οι βασικοί εκπαιδευτικοί οργανισμοί και συμβούλια έχουν γραφεία και ερευνητικά προγράμματα για την ισότητα των φύλων στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Κύρια δραστηριότητά τους είναι η εκπόνηση μελετών σε θέματα φύλου και ισότητας. Το Program on the Status and Education of Women (PSEW) 23 του Association of American Colleges and Universities, το Association for the Study of Higher Education (ASHE) 24, το Scholars and Advocates for Gender Equity (SAGE) 25 και το Research on Women and Education (RWE) 26 του American Educational Research Association (AERA), πραγματοποιούν έρευνες για την ισότητα των φύλων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Παράλληλα το SAGE συλλέγει ερευνητικές εργασίες και από άλλους φορείς, ούτως ώστε να λειτουργεί το ίδιο ως μία πηγή βιβλιογραφίας σε θέματα ισότητας. Απώτερος στόχος τους, είναι να αυξηθεί ο αριθμός των επιστημόνων που ασχολούνται με ζητήματα φύλου στην εκπαίδευση. Το Office for Women in Higher Education 27 του American Council on Education, ασχολείται αποκλειστικά με τις γυναίκες ακαδημαϊκούς και έχει επικεντρώσει το ενδιαφέρον του κυρίως στην ανάπτυξη των ηγετικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων (leadership development) τους. Η πλειοψηφία των βιβλίων και οδηγών που εκδίδει κινούνται θεματικά γύρω από τις γυναίκες πανεπιστημιακούς και την ηγετική ικανότητά τους στα ανώτατα ιδρύματα. Ενδεικτικά αναφέρονται τα εξής βιβλία που διατίθενται από την ιστοσελίδα του Γραφείου: 1. Widening Gyre, The: Lessons from the Fourth Women Presidents Summit (2003) 2. Breaking the Barriers: A Guidebook of Strategies (2002) 3. Breaking the Barriers: Presidential Strategies for Enhancing Career Mobility (2002) 4. From Where We Sit: Women's Perspectives on the Presidency (2001) 5. Commitment to the Future: Higher Education and the United Nations 4th World Conference on Women (1997) 6. Blueprint for Leadership: How Women College and University Presidents Can Shape the Future (1994) 7. Women in Presidencies: A Descriptive Study of Women College and University Presidents (1993) 8. Sexual Harassment on Campus: A Policy and Program of Deterrence (1992) 23 ιστοσελίδα 24 ιστοσελίδα 25 ιστοσελίδα 26 ιστοσελίδα 27 ιστοσελίδα

20 Ορισμένοι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, είτε πραγματοποιούν διαγωνισμούς, είτε βραβεύουν ετησίως πρόσωπα που με τη στάση και δράση τους ενισχύουν την ισότητα των φύλων στην ανώτατη εκπαίδευση. Για παράδειγμα, στο SAGE (Scholars and Advocates for Gender Equity) του AERA (American Educational Research Association ), δίνουν το βραβείο Willystine Goodsell Award κάθε χρόνο από το 1981, σε πρόσωπα που ενίσχυσαν τις γυναίκες στο ακαδημαϊκό περιβάλλον. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η δράση του National Institute for Leadership Development 28. Ο συγκεκριμένος οργανισμός δεν ειδικεύεται στις γυναίκες ακαδημαϊκούς αλλά παρέχει υπηρεσίες στις γυναίκες που απασχολούνται γενικά στο χώρο του δημοσίου ή ακόμα και στις γυναίκες σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ενδιαφέρεται και προωθεί την ανάπτυξη των ηγετικών ικανοτήτων των γυναικών στους παραπάνω χώρους. Ο οργανισμός αυτός, σχεδιάζει και ατομικά προγράμματα δράσης εφόσον του ζητηθεί από γυναίκες εργαζόμενες. Στις ευρωπαϊκές υπό εξέταση χώρες, τα δίκτυα και οι οργανισμοί για την ισότητα των φύλων, κατά κανόνα, δεν αποτελούν κομμάτι ενός μεγαλύτερου οργανισμού αλλά είναι αυτοτελείς. Στη Μεγάλη Βρετανία, ο βασικός οργανισμός για την ισότητα των φύλων στα πανεπιστήμια είναι το Equality Challenge Unit 29. Ο οργανισμός δημιουργήθηκε από τα συνδικάτα των καθηγητών των Βρετανικών Πανεπιστημίων, το SCOP και το Department for Employment and Learning για να προωθήσει τις ίσες ευκαιρίες στο συγκεκριμένο κλάδο. Λειτουργεί από τον Αύγουστο του 2001 και είναι ο πρώτος οργανισμός στη Μ. Βρετανία που εργάζεται αποκλειστικά για την ισότητα στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Οι χρηματοδότες του ECU, είναι το Higher Education Funding Council for England, το Scottish Higher Education Funding Council, το Higher Education Funding Council for Wales, το Department for Employment and Learning Northern Ireland και τα Βρετανικά Πανεπιστήμια. Στόχος του είναι να επιφέρει την ισότητα στην ανώτατη εκπαίδευση, τόσο στο επίπεδο των καθηγητών όσο και στο επίπεδο των φοιτητών. Στηρίζει τις προσπάθειες των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην εφαρμογή της ισότητας και συμβάλλει στην περαιτέρω προώθηση της, μέσω συμβουλευτικών υπηρεσιών και εφαρμογής πολιτικών που προτείνει στο εκάστοτε ίδρυμα. Οι δραστηριότητές του μπορούν να συνοψισθούν στα εξής: Συνεργάζεται ξεχωριστά με κάθε εκπαιδευτικό ίδρυμα: Τα στελέχη του πραγματοποιούν επισκέψεις στα ιδρύματα, με αποτέλεσμα να διατηρούν συνεχή επικοινωνία με τη διοίκηση και το ακαδημαϊκό προσωπικό και δίνουν συμβουλές και λύσεις σε θέματα που προκύπτουν. Το ECU δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα και μέσω τηλεφώνου ή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ούτως ώστε να υπάρχει ταχύτητα στις διαδικασίες. Επίσης, μέσω σεμιναρίων και εκθέσεων, 28 ιστοσελίδα 29 ιστοσελίδα

21 δίνουν συμβουλές στα κέντρα ισότητας που λειτουργούν σε κάθε πανεπιστήμιο. Υποστηρίζει τα προγράμματα του Athena Project που εφαρμόζονται στα Πανεπιστήμια: Σχεδιάζει το πρόγραμμα δράσης σε συνεργασία με τους ιθύνοντες του Πανεπιστημίου και δίδει εκτιμήσεις και συμβουλές κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του προγράμματος. Αντιπροσωπεύει τον κλάδο συνολικά : Το ECU, αντιπροσωπεύει τον κλάδο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, σε συνέδρια και συσκέψεις στη Βρετανία και στο εξωτερικό καθώς και σε συνελεύσεις με κρατικούς φορείς. Παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες στον κλάδο συνολικά: Πραγματοποιεί συχνά συνέδρια, διαλέξεις για τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας στη Βρετανία, συγκροτεί ομάδες αντιπροσώπων του ECU στη Σκοτία, στην Ιρλανδία και στην Ουαλία για ενημερωτικούς και συμβουλευτικούς σκοπούς και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στέλνει ομαδικά μηνύματα στα Γραφεία Ισότητας των Πανεπιστημίων προς ενημέρωση τους για θέματα που προκύπτουν. Εργάζεται στενά με άλλους κρατικούς φορείς : Συνεργάζεται και παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες με τα Υπουργεία Εργασίας και Παιδείας της Βρετανίας, με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, με Ιδρύματα που ασχολούνται με θέματα Ισότητας. Δημοσιεύσεις: Το ECU, δημοσιεύει ετήσιες εκθέσεις για την ισότητα στα πανεπιστήμια, εκδίδει δελτία ενημέρωσης και πληθώρα μελετών. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών και εκθέσεων είναι διαθέσιμες μέσω της ιστοσελίδας του οργανισμού. Ορισμένες από αυτές είναι αφιερωμένες στα προγράμματα δράσης για την ισότητα των φύλων στην ανώτατη εκπαίδευση, όπως οι οδηγοί How to set targets for Gender Equality και Equality Targets: Action Planning and Monitoring in Universites. Στη Βρετανία λειτουργεί επίσης το Equal Opportunities Higher Education Network 30 που είναι ένα ανεξάρτητο όργανο και υποστηρίζεται από όλα τα Βρετανικά Πανεπιστήμια. Στεγάζεται στο University College Worcester και έχει στενή συνεργασία με το Equality Challenge Unit. Η διαφορά του από το τελευταίο, είναι πως έχει περισσότερο υποστηρικτικό χαρακτήρα στις δράσεις που πραγματοποιούν άλλοι οργανισμοί παρά μια αυτοτέλεια στις ενέργειες του. Πραγματοποιεί ετήσια συνέδρια, καθώς και άλλες διαλέξεις και δημοσιεύει ένα δελτίο (newsletter). Στη Νορβηγία λειτουργεί το Network for Equality in the University and College Sector, το οποίο ιδρύθηκε το 1998, με πρωτοβουλία των Πανεπιστημίων στα πλαίσια του ετήσιου συνεδρίου που διοργανώνουν. Διοικείται από μια εκλεγμένη επιτροπή που έχει ως στόχο την προώθηση της 30 ιστοσελίδα

22 ισότητας των φύλων στα ανώτατα και ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Νορβηγίας. Στα πλαίσια αυτού, λειτουργεί η ομάδα των Network for Equal Opportunity Advisors at the Universities. Το Δίκτυο δημιουργήθηκε το 1994 ως μία επιστημονική ομάδα. Συγκροτείται από ειδικά στελέχη τα οποία απασχολούνται ως σύμβουλοι ισότητας στα Πανεπιστήμια της Νορβηγίας, καθώς και στο Εθνικό Ερευνητικό Κέντρο της χώρας. Οι στόχοι τους είναι: Η εμπέδωση και εφαρμογή της ισότητας των φύλων σε όλα τα επίπεδα διαχείρισης και λειτουργίας του πανεπιστημίου. Η ενθάρρυνση των Ιδρυμάτων για δεσμευτικές πολιτικές ισότητας με τη λειτουργία δικτύων και επιτροπών καθώς και με την εφαρμογή προγραμμάτων δράσης (action plans). Τα στελέχη προτείνουν πρακτικές και προγράμματα δράσης αλλά την ευθύνη για την υλοποίηση τους έχει το Πανεπιστήμιο στο οποίο εφαρμόζεται. Τα προγράμματά τους αναλύονται εκτενέστερα στο τέταρτο κεφάλαιο του Οδηγού. Τέλος, στο Νορβηγικό Ερευνητικό Συμβούλιο (Research Council of Norway 31 ) υπάγεται ο τομέας Section for Feminist Research Policy, που είναι υπεύθυνο για την ισότητα των φύλων στα ερευνητικά προγράμματα της χώρας. To Section for Feminist Research Policy είναι μέρος του Strategic Planning Division και υπεύθυνο για την παραγωγή πολιτικών για την ισότητα των φύλων στην έρευνα. Ο φορέας ήταν υπεύθυνος του Προγράμματος Δράσης για την Ισότητα των Φύλων στον τομέα της Έρευνας στη χώρα, που πραγματοποιήθηκε το χρονικό διάστημα και τα αποτελέσματα του παρουσιάσθηκαν στη Βουλή ως επίσημη έκθεση. 31 ιστοσελίδα

23 ΙΙΙ. Δράσεις και Προγράμματα των Πανεπιστημίων. 1. Τα Γραφεία και οι Επιτροπές Ισότητας Στα Πανεπιστήμια των υπό εξέταση χωρών, υπάρχει συνήθως ένα γραφείο που ειδικεύεται στις πολιτικές και δράσεις για την ισότητα των φύλων στον ακαδημαϊκό χώρο. Στα πλαίσια των γραφείων αυτών, υπάρχουν ομάδες που εργάζονται για την ισότητα στο επιστημονικό προσωπικό των ιδρυμάτων. Στα ευρωπαϊκά κράτη οι φορείς αυτοί, είναι συνήθως ανεξάρτητοι από άλλες υπηρεσίες των πανεπιστημίων, ενώ στις Η.Π.Α. συχνά εντάσσονται σε ένα ευρύτερο φορέα που ειδικεύεται στην ισότητα μεταξύ των μελών του πανεπιστημίου που περιλαμβάνει την ισότητα μεταξύ των φύλων, ισότητα μεταξύ μελών διαφορετικών εθνικοτήτων κοκ. Ως εκ τούτου, τα ονόματα αυτών των γραφείων στις ευρωπαϊκές υπό εξέταση χώρες έχουν συνήθως τα λήμματα «γυναίκα» ή «φύλο» (π.χ. University of Bristol - Gender Equality Group, University of Oxford- Oxford Women s Network κοκ), ενώ στις Η.Π.Α. τα ονόματα των γραφείων περιλαμβάνουν συνήθως τον όρο «ισότητα», υπονοώντας την καταπολέμηση πάσης φύσεως διακρίσεων (π.χ. το Oregon State University έχει το Office of Affirmative Action and Equal Opportunity, το Mississippi State University έχει το Office of Diversity and Equity Programs, ενώ το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια έχει ένα Γραφείο που ονομάζεται Faculty Equity Office). Στα Σκανδιναβικά κράτη, τα πανεπιστήμια έχουν συνήθως επιτροπές (Gender equality committees) που απαρτίζονται από συμβούλους ισότητας (Equal Opportunities Advisors) και οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για όλο το πανεπιστημιακό ίδρυμα. Ο θεσμός των Συμβούλων Ισότητας διαμορφώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 90. Με τη θεσμοθέτησή τους θεωρήθηκε ότι η εργασία για την ισότητα των φύλων, αποκτούσε χαρακτήρα «επαγγέλματος», μια ειδικότητα. Οι σύμβουλοι ισότητας, κατέχουν τις θέσεις των Γραμματέων στις επιτροπές που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στη Νορβηγία, τρία από τα τέσσερα πανεπιστήμια έχουν Επιτροπές για την ισότητα των φύλων που είναι υπεύθυνες για όλο το ίδρυμα, αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν αντίστοιχες επιτροπές σε κάθε Σχολή των Πανεπιστημίων αυτών, που λειτουργούν παράλληλα με την κεντρική επιτροπή. Σκοπός της ύπαρξης τους είναι να παρακολουθούν αν εφαρμόζονται οι πολιτικές ισότητας τόσο σε επίπεδο προσωπικού (επιστημονικού, διοικητικού και τεχνικού), όσο και σε επίπεδο φοιτητικού σώματος. Τα τελευταία χρόνια, στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, πολλές Σχολές αποφάσισαν να πάψουν τις Επιτροπές αυτές και να αναλάβουν την ευθύνη της πολιτικής ισότητας των φύλων οι Συνελεύσεις των Σχολών