Μεταμορφώσεις και παραμορφώσεις στον Εύξεινο Πόντο

Transcript

1 Μεταμορφώσεις και παραμορφώσεις στον Εύξεινο Πόντο Δημήτριος Γ. Μαυρίδης Καθηγητής ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας «Αρχόμενος σέο Φοίβε παλαιγενέων κλέα φωτών μυήσομαι οι Πόντοιο κατά στόμα και δια πέτρας Κυανέας βασιληός εφημοσύνης Πελίαο χρύσειον μετά κώας εύζυγον ήλασαν Αργώ» 1. Ιστορικές μεταμορφώσεις (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, α, στ. 1-4) 1. Επειδή η περιρρέουσα «ατμόσφαιρα» και η εν γένει πολιτική και οικονομική κατάσταση είναι αυτή, που όλοι λίγο-πολύ γνωρίζουμε, θεωρούμε, ότι μια εκ δευτέρου ανάγνωση των «Αργοναυτικών», ήτοι τα περί «Ρωμανίας», δεν θα ήταν πλεονασμός, αλλά μάλλον επανεκτίμηση και επαναξιολόγηση των μέχρι τώρα διαδραματισμένων στο πρόσφατο ιστορικό παρελθόν του Ελληνισμού γενικά και του Ελληνισμού της καθ ημάς Ανατολής ειδικότερα. «Μνημόνια» και μνημονιακές καταστάσεις δεν είναι μόνο οι φαινομενικά οικονομικές δυσκολίες, αλλά πάσης φύσεως «στρίμωγμα» εναντίον λαών, πολιτισμών και γενικά εναντίον οργανωμένων κοινωνιών, όπως πόλεμοι, σταυροφορίες, γενοκτονίες, εκτοπίσεις, πολιτικές, φυλετικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές διακρίσεις. Τελευταίως δε μάλιστα όλα αυτά και άλλα πολλά γίνονται στο όνομα της «δημοκρατίας», της «ειρήνης», της «διάσωσης» του πλανήτη και ότι άλλο ψευδεπίγραφο μπορεί να φανταστεί κανείς. Hannibal ante portas. Αλλά ας έρθουμε τώρα στην καθ ημάς Ανατολή, στον καθ ημάς Πόντο, την Ρωμανία. Ο Πόντος, η περιοχή απ' όπου προέρχονται οι Πόντιοι, βρίσκεται στα βορειοανατολικά παράλια της Τουρκίας και πήρε τ' όνομά του απ' τον Εύξεινο Πόντο. Η λέξη «Πόντος» σημαίνει θάλασσα και «Εύξεινος» 2 σημαίνει φιλόξενος. Ο μυθικός κόσμος του Πόντου 1 «Από σε αρχίζοντας, Φοίβε, θα μνημονεύσω τα δοξασμένα έργα των παλαιών ηρώων, που φέραν την καλοκτισμένη την Αργώ, στην είσοδο του Πόντου, μέσα από τις Κυανές τις Πέτρες, στο χρυσόμαλλο το δέρμα, κατά πως τους πρόσταξε ο βασιλιάς Πελίας.» 2 Ο «Εύξεινος» ήταν για τους Έλληνες στην αρχή της αποικήσεως «Άξενος», απολίτιστος Πόντος. Γενικά οι αρχαίοι έλεγαν τον Εύξεινο Πόντο «Πόντο», όπως λέμε «Πόλη» την Κωνσταντινούπολη. Οι δε αναφορές των αρχαίων στον Πόντο και την ευρύτερη περιοχή του είναι πολυπληθείς. 1

2 ξεκινά με τον Προμηθέα, τον Φρίξο και την Έλλη 3, τούς Αργοναύτες, τον Ιάσωνα 4, το Χρυσόμαλλο Δέρας 5 και τις Αμαζόνες. Μυστηριωδώς δένονται οι μυθολογικές διαστάσεις με τις χριστιανικές αλήθειες στην ευρύτερη περιοχή της γης του Πόντου. Στο ταξίδι για την γη της επαγγελίας των Αργοναυτών, την Κολχίδα, το περιστέρι του Μάντη Φινέα 6 στέλνει το μήνυμα της ασφαλούς διάπλευσης, της σωτηρίας του πληρώματος της «Αργούς» και στον Καύκασο, στο Όρος Αραράτ, ένα άλλο περιστέρι, αυτό της «Κιβωτού» του Νώε, σηματοδοτεί το τέλος του κατακλυσμού 7. Οι αρχετυπικοί συμβολισμοί του «Προμηθέα», του δοτή του πυρός και του φωτός είναι χαρακτηριστικό σημείο της αντίληψης των Ελλήνων για την γέννηση του κόσμου, εξ ανατολής το φως (ex oriente lux, ex occidente έρεβος). Η ιστορία όμως του Ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου 8, αρχίζει με το πέρασμα από το μύθο στην αλήθεια, με την Αργοναυτική εκστρατεία και τις πρώτες εγκαταστάσεις των Ελλήνων αμέσως μετά τον Τρωικό πόλεμο (1200 π. Χ.). Η σημασία του Εύξεινου Πόντου διαφαίνεται από τις αρχές του Η π. Χ. αιώνα με την ίδρυση της Σινώπης (758 3 Τα παιδιά του Αθάμαντα και της Νεφέλης, από τον Ορχομενό, τα οποία, η δεύτερη γυναίκα του Αθάμαντα, η Ινώ, ήθελε να τα θυσιάσει στον Λαφύστιο Δια. Αυτά διέφυγαν με τον χρυσόμαλλο κριό, άλλα η Έλλη, όπως και η γυναίκα του Λώτ, υπέκυψε στον πειρασμό και κοίταξε κάτω και έτσι καταποντίσθηκε, στο Σίγειον Άκρον του Ελλησπόντου. 4 Ο Ιάσωνας (σημαίνει ο θεραπεύων, ο σώζων) έφτασε με τους συντρόφους του στο αποκαλούμενο μέχρι σήμερα Ιασώνιον Άκρον. Εκεί χτίσθηκε η μονή της Παναγίας («τη Γιάσονος η Παναΐα») και όχι όπως λέγουν μερικοί του Αγίου Νικολάου («και της Παναγίας εν τω Ιασωνείω Ακρωτηρίω προς Α. της Βαδησάνης» <Φάτσας, σημείωσις ημετέρα>), βλ. πατήρ Γραμματικόπουλος Ευστάθιος, στο: Πελαγίδης, Στ. (2001), «Ο Κώδικας της Ιερής Μονής Αγίου Γεωργίου Περιστερώτα Από το αρχείο της οικογενείας Γραμματικοπούλου», Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, σ Δέρας είναι η προβιά (βλέπε και κωάς, κώδιον και «kursu, «κώδιον σκύλον, ἢ δέρμα προβάτου. χωρὶς σώματος, κώδιξ βιβλίον νόμιμον», μέσκος κώδιον, δέρμα. Νίκανδρος (Ther. 549), πέσκον πικρόν. ἢ κώδιον, ἢ δέρμα», Ησύχιος Αλεξανδρεύς), με την οποία και τότε και σήμερα ακόμη μαζεύουν τα ψήγματα του χρυσού. «Κουρούσο» (ku-ru-so) στη μινωική διάλεκτο (Γραμμική Β ) σημαίνει χρυσός και το σχετικό ιδεόγραμμα για χρυσό είναι μια προβιά. Ακόμη και τα (σιδερένια) τάλαντα απεικονίζονται σε μορφή προβιών (βλέπε και Ντούμας, Χρ. Γ., «Καθημερινή», , σ. 15). Πολλές δε λέξεις της Ελληνικής είναι συνθέσεις φωνό- ή συλλαβογραμμάτων, όπως π.χ. ma-ri, μα-ρι (μάλλος, μαλλί) της Γραμμικής Β. 6 Μάντης ετυμολογείται από την ελληνοπελασγική ρίζα «Μίν», εξ ου και μήνδις = βουλή, μηνδιεύς = βουλευτής, μήνις, μήνυμα, Μάντης, Μέντωρ, mens, meaning, Meinung, mental, mentality κ.π.α. (βλέπε Ησύχιος και Θωμόπουλος). 7 Γνωστή είναι η ανάμνηση από τον κατακλυσμό του Δαρδάνου. 8 Οι Έλληνες του Πόντου ανάγουν την καταγωγή τους στον Δάρδανο και την Αρμονία, παιδιά του Διός, ή στους Ίωνες του Αιγαίου που εξαπλωθέντες επεκταθήκαν βορειότερα. Από την αρχαιότητα οι Πόντιοι ονομάζονταν Ελλήνοι ή Ελλένοι που ισοδυναμούσαν με ήρωες. 2

3 π. Χ., Sinop) από Μιλησίους και αργότερα των άλλων πόλεων τους, όπως η Σήσαμος, η Κρώμνα 9, η Κίτωρος, η Αμισός (600 π. Χ., Samsun), τα Κοτύωρα (Ordu), η Κερασούς (700 π. Χ., Giresun), η Τραπεζούς (756 π. Χ., Trabzon) 10, ο Βαθύς Λιμήν (Batum), ο «ναυσιπόρος» Φάσις (Poti), η Διοσκουριάς (Σεβαστούπολις, Σοχούμι) και η Πιτυούς (Pitsunka, Βιτζίνη, Διτζίνη). Η αποίκιση όμως δεν περιορίστηκε στο νότιο τμήμα του Ευξείνου Πόντου, αλλά χτίσθηκαν και άλλες πόλεις σε όλες τις όχθες της μεγάλης «Λίμνης». Χτίσθηκαν ιωνικές πόλεις στα βόρεια, στην Αζοφική Θάλασσα (Μαιώτις Λίμνη) όπως: Μήδεια (Kiyikoy), Αγαθούπολις (Ahtopol), Απολλωνία (Sozopolis), Αγχίαλος (Pomorie), Αρισταίον (Aimonion Cap - Emona), Ορδυσσός (Varna), Κρουνοί, Βιζώνη (Kavarna, Kalliakra cap), Τόμοι / Τόμις (Constantia-Constanza-Custendej) 11, Ίστρος / Ίστρια (650 π. Χ.), Οργάμη, Αιγισσός, Αχίλλεια (Killia), Γαλάζιον (Galatz), Τύρας (Ασπρόκαστρον Akkerman, Cetatea-Alba) 12, Νικώνιον, Όλβια, Κερκίνη, Κερκινήτις, Θεοδοσία (Feodosia, Καφα), Παντικάπαιον (Kertsch), Νυμφαίον, Τάναϊς, Φαναγόρεια, Ερμώνασσα, Καλός Λιμήν. Δεν έλειψαν βέβαια ούτε οι δωρικές πόλεις των Μεγαρέων: Μεσημβρία 13 (Mesembar), Ναύλοχος (Objor), Κάλλατις (Mangalia) 14, Ηράκλεια, Χερσόνησος (Sevastopol), Θεοδώρα (Θόρυ). Αργότερα ο Πόντος κατακτήθηκε απ' τους Πέρσες και ελευθερώθηκε απ' τον Μέγα Αλέξανδρο. Εδώ βρέθηκε και ο Ξενοφών με τους μύριους ( στρατιώτες) του, όταν μετά από την ατυχή μάχη στα Κούναξα (401 π. Χ.), πήρε τον δρόμο της επιστροφής. Εκεί κάπου στα μέρη της Τραπεζούντας (Όρος Θήχης) ξεφώνησαν το γνωστό «θάλαττα, θάλαττα» ([4.7.21] «καὶ ἀφικνοῦνται ἐπὶ τὸ ὄρος τῇ πέμπτῃ ἡμέρᾳ ὄνομα δὲ τῷ ὄρει ἦν Θήχης. ἐπεὶ δὲ οἱ πρῶτοι ἐγένοντο ἐπὶ τοῦ ὄρους καὶ κατεῖδον τὴν θάλατταν, κραυγὴ πολλὴ ἐγένετο». Εκεί δε μάλιστα έστησαν μνημείο για τις 9 Μάλλον η Κρώμνη της Χαλδίας είναι αποικία αυτής της παραλιακής Κρώμνης (Αμάστριδος). 10 «Πόλεις ελληνίδας οικουμένας εν τω Ευξείνω Πόντω», αναφέρει ο Ξενοφών περιγράφοντας την πορεία των Μυρίων από την περιοχή στο βιβλίο του «Κύρου Ανάβασις». 11 Είναι η πόλις όπου ξορίσθηκε ο Οβίδιος, από την οποία δεν ήταν και τόσο ενθουσιασμένος ( Inde Tomis dictus locus hic, quia fertur in illo Membra soror fratris dissecuisse sui ). 12 Εδώ μαρτύρησε ο άγιος Ιωάννης ο Τραπεζούντιος ο παντοπώλης έμπορος στις Ετυμολογείται από τον ιδρυτή της τον Μέση ή Μένη και από το Βρία = πόλις, περιοχή, όπως και Σηλυβρία, Καλαβρία. 14 «Αί πέντε αύται είς την παραλίαν του Ευξείνου Ελληνικαί αποικίαι, Τόμοι, Ίστρος Κάλλατις, Διονυσούπολις και Οδησσός, εσχημάτισαν κατά την Ελληνικήν εποχήν την καλουμέν ην Πεντάπολιν ή <<Συμμαχίαν των Ελλήνων>>. Όταν δε αργότερον προσετέθη εις αυτάς και η προς νότον τούτων Μεσημβρία, ωνομάσθη Εξάπολις.» (Κουρτίδης, Κ. Γ, Ιστορία της Θράκης, 1932). 3

4 επερχόμενες γενιές, το οποίο ακόμη και στις μέρες αποκαλούνταν από τους παππούδες μας ο «Αϊ Σωρέν», δηλαδή «Άγιος Σωρός 15» («ἐπεὶ δὲ ἀφίκοντο πάντες ἐπὶ τὸ ἄκρον, ἐνταῦθα δὴ περιέβαλλον ἀλλήλους καὶ στρατηγοὺς καὶ λοχαγοὺς δακρύοντες. καὶ ἐξαπίνης ὅτου δὴ παρεγγυήσαντος οἱ στρατιῶται φέρουσι λίθους καὶ ποιοῦσι κολωνὸν μέγαν», [4.7.25]). Από τον Ξενοφώντα έχουμε και τις πρώτες ιστορικές μαρτυρίες για τον πλούτο, την ευημερία και την ελληνικότητα («πόλις Ελληνίς») των αποικιών αυτών. Εκεί ιδρύθηκε και το ελληνιστικό βασίλειο του Πόντου από τούς Μιθριδάτες Βασιλείς 16 του Πόντου (Μιθριδάτης Κτίστης, 301 π. Χ.), με σπουδαιότερο βασιλιά τον Μιθριδάτη τον Ευπάτορα. Το 65 π. Χ. οι Ρωμαίοι κατέκτησαν το κράτος του Πόντου και το χώρισαν στα δυο. Το 35 μ. Χ. ο Απόστολος Ανδρέας, αλλά και ο Απόστολος Πέτρος, περιόδευσαν στον Πόντο και έτσι ιδρύθηκε στα μέρη εκείνα και η Εκκλησία του Χριστού. Ο Άγιος Ανδρέας μάλιστα τοποθέτησε ως πρώτο επίσκοπο τον Φιλόλογο 17, έναν από τους «εβδομήκοντα» μαθητές του Χριστού. Ο δεσμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τον Εύξεινο Πόντο διατηρείται μέχρι και την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους Σταυροφόρους το O Πόντος ενσωματώνεται στο Ρωμαϊκό Κράτος με πρωτεύουσα την Νέα Ρώμη (Nova Roma Constantinopolitanis) από τον Μέγα Κωνσταντίνο αρχικά ως επαρχία, ενώ αργότερα ο Ιουστινιανός ορίζει την Τραπεζούντα ως πρωτεύουσα της Επαρχίας Πόντου. Επί Θεοδοσίου του Μεγάλου ιδρύεται και η πασίγνωστος μόνη της Παναγίας Σουμελάς, στο Όρος Μελά, στα νότια της Τραπεζούντας, ενώ η μονή του αγίου Ιωάννη Βαζελώνος, Βαζελά ή Ζαβουλώνος είναι αρχαιότερη (270 μ. Χ.) της μονής Παναγίας Σουμελά (386 μ. Χ.). Έκτοτε είναι προσκύνημα για χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ιδρύονται πολλά μοναστήρια, διεσπαρμένα σε όλη τη γη του Πόντου, τοποθετημένα σαν μαργαριτάρια στο υψηλόκορφο στέμμα της ποντιακής γης. Στο άκουσμα και μόνο των ονομάτων τους η καρδιά κάθε ευλαβούς ανθρώπου, ιδίως δε ποντίου, σκιρτά, σαλεύει, θρηνεί και ονειρεύεται: Ραχία μουν, παρχάρε μουν, η ψή μ, αλλό τιδέν κ εχάρε, αμόν κουβάρ εχάθαμεν, σή στράτας τά ποδάρε. Ραχία μουν, 15 Αξιοσημείωτο είναι και το σχετικό χωρίο της Αγίας Γραφής (Π. Δ.), όπου ο Ιακώβ «ἔστησεν αὐτὸν στήλην καὶ ἐπέχεεν ἔλαιον ἐπὶ τὸ ἄκρον αὐτῆς Οὐλαμλοὺζ ἦν ὄνομα τῇ πόλει τὸ πρότερον», επίσης δε και το χωρίο «λαβὼν δὲ Ἰακὼβ λίθον ἔστησεν αὐτὸν στήλην. εἶπε δὲ Ἰακὼβ τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ συλλέγετε λίθους. καὶ συνέλεξαν λίθους καὶ ἐποίησαν βουνόν, καὶ ἔφαγον ἐκεῖ ἐπὶ τοῦ βουνοῦ διὰ τοῦτο ἐκλήθη τὸ ὄνομα αὐτοῦ, Βουνὸς μαρτυρεῖ. καὶ ἡ Όρασις». 16 Βασιλείς του Πόντου: Μιθριδάτης ( π. Χ.), Αριοβαρζάνης ( ), Μιθριδάτης ( ), Μιθριδάτης Α ο Κτίστης ( ), Αριοβαρζάνης ( ), Μιθριδάτης Β ( ), Μιθριδάτης Γ ( ), Φαρνάκης Α ( ), Μιθριδάτης Δ Φιλοπάτωρ ( ), Μιθριδάτης Ε Ευεργέτης ( ), Μιθριδάτης ΣΤ Ευπάτωρ (120-63), Φαρνάκης Β (63-47). 17 Ο Απόστολος Παύλος λέει για τον αποστολικό Φιλόλογο, τον επίσκοπο Σινώπης, τον χειροτονημένο από τον απόστολο Ανδρέα, τα εξής: ασπάσασθε Φιλόλογον και Ιουλίαν... (Ρωμ. ΙΣΤ, 15). 4

5 καστρία μουν, γιάμ πάρθεν η Ρωμανία; γιάμ πάρθεν η Αια Σοφία μουν; γιάμ τή Κερασούντας τά ταφία; Ραχία μουν, πουλόπα μουν, ακεί σή Ρωμανίας τά μερέας, ζεί η ξαμ απόθανεν, ο Κομνηνόν, ο Βασιλέας. Ποιος δεν άκουσε για τη μονή αρχαιότερη Μονή στον Πόντο, αυτήν του αγίου Γεωργίου Περιστερώτα ή Περιστερά (752 μ. Χ.), για τη μονή της Παναγίας Γουμεράς 18 (Τσίτα, Χαλδίας), για τον άγιο Γεώργιο Χουτουρά 19 (Αργυρούπολη, Χαλδίας), για τον άγιο Γεώργιο Χαλιναρά 20 (Αργυρούπολη, Χαλδίας), για τη μονή του αγίου Γεωργίου Χεριάνας ή Δεβρεντζή 21, για την γυναίκεια μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Χουτουρά, για την Παναγία την Σταυροπηγιανή 22 της Νικόπολης και για τις τόσες άλλες μονές, αλλά και τις αναρίθμητες εκκλησιές; Μετά την προδομένη και χαμένη μάχη του Μάντζικερτ (Malazgirt) 23, στις του 1071, στην Ανατολή και την επίσης χαμένη μάχη ενάντια στους Νορμανδούς του Γυισκάρδου (Guiscard) το ίδιο έτος, στο Μπάρι της Ιταλίας, οι Σελτζούκοι ιδρύουν στο Ικόνιο το «Σουλτανάτο του Ρουμ» (των Ρωμιών δηλαδή, όχι των Τούρκων). Η επέκταση των Σελτζούκων στην Ανατολία εδραιώνεται τελικά μετά την μάχη στο Μυριοκέφαλο, το 1176, μετά δηλαδή από περίπου 100 χρόνια. Στα τέλη του 11 ου αιώνα, οι αιμοσταγείς ορδές των Σταυροφόρων και των παπικών Ταγμάτων («Ναίτες», του ναού δηλαδή, «Οσπιταλίτες» 24, του νοσοκομείου δηλαδή), άρχισαν την υλοποίηση του σχεδίου τους για την κατάλυση της Ρωμανίας. Οι σιδηρόφρακτοι «μαχητές του πάπα» έσφαζαν τους πάντες χωρίς καμία διάκριση και με πρωτοφανή μανία. Εκατόμβες είναι τα θύματα των ορθόδοξων ρωμιών (Ελλήνων, 18 Με την συμβολή του μητροπολίτη Κολωνίας Ιερεμία (1870) και την ακάματη προσπάθεια του Θ. Θεοφυλάκτου χτίσθηκε στον χώρο της μονής το 1913 το «Λύκειον Γουμεράς», με καθηγητές ( ) τους Στέφανο Πουταχίδη, Παντελή Μελανοφρύδη και Ιωάννη Πουταχίδη και Κοσμά Προκοπίδη ( ). 19 Ιδρύθηκε επί Αλεξίου Γ Κομνηνού, καταστράφηκε το 1461 και επισκευάστηκε μετά δυο αιώνες. Εδώ λειτουργούσε σχολή, στην οποία φοίτησαν τα τέκνα των αρχιμεταλλουργών της Αργυρούπολης. Εδώ εκάρη μοναχός ο Άνθιμος Παπαδόπουλος ( ). 20 Ιδρύθηκε επί Αλεξίου Γ Κομνηνού, το 1365, με ειδικό χρυσόβουλο (Καλεντερίδης, Σάββας, 2006, σ. 297). 21 Ο κτήτωρ της μονής ο Γαβράς ο Χαίνος έκτισε τη μονή δίπλα στο φρούριο Λευκόπετρα, όπου λέγεται ότι ο Διγενής Ακρίτας είχε τα θερινά του ανάκτορα. Μετά την καταστροφή του 1848 από τους μουσουλμάνους, ο επίσκοπος Νικοπόλεως Χατζή-Ιερεμίας Γεωργιάδης από την Άδισσα, επανίδρυσε τη μονή και εγκατέστησε «Αστική Σχολή», όπου εδίδαξε και ο Ιωάννης Γρ. Ροδοκανάκης ο εκ του χωρίου Ταρσός (με τον ονομαστό «Πύργο της Κόρης») καταγόμενος. 22 Ιδρύθηκε από τον Ιωάννη τον Ησυχαστή ( ) μετά από όραμα, επάνω στον λόφο της Αναλήψεως. Είναι εκείνος που αργότερα (482) χειροτονήθηκε επίσκοπος Νικοπόλεως. 5

6 Σύριων, Παλαιστίνιων, Αράβων), αλλά και των μωαμεθανών, εβραίων και αρμενίων. Τους έσφαζαν όλους χωρίς εξαίρεση μέσα σε ναούς, τεμένη και συναγωγές. Στην περίπτωση μιας σφαγής εβραίων αναφέρεται ότι η συναγωγή γέμισε με αίμα έως τα γόνατα των αλόγων (Runciman, S., 2001, Geschichte der Kreuzzüge). Ακόμη και ο πολύς και «πεφωτισμένος ουμανιστής» Πετράρχης (14 ος αιώνας) γράφει: «Οι Τούρκοι είναι εχθροί. Αυτοί εδώ όμως, οι Γραικοί, είναι σχισματικοί και χειρότεροι από τους εχθρούς, κι έτσι είναι προτιμότερο να κατέχουν τα Ιεροσόλυμα οι Τούρκοι παρά να τα πάρουν οι Γραικοί.. ανυπομονώ να δω αυτή την Αυτοκρατορία, αυτήν την πηγή των αιρέσεων, να καταστρέφεται με τα ίδια μας τα χέρια». Γνήσιο τέκνο και τούτος της ευρώ-ουμανιστικής «Γραικό-υστερίας». Όταν η Πόλη πέφτει στα χέρια των Λατίνων το 1204 μ. Χ., τότε οι αδελφοί Αλέξιος Α και Δαυίδ Α, οι εγγονοί του Ανδρόνικου Α Κομνηνού, ιδρύουν την Αυτοκρατορία των Κομνηνών («Πιστός Βασιλεύς και Αυτοκράτωρ πάσης Ανατολής, Ιβήρων και Περατείας») της Τραπεζούντας 25, με την βοήθεια της θειας τους, της αγίας Θάμαρ (η μνήμη της τιμάται στις 1. Μαΐου), βασίλισσας της Γεωργίας. Στην Νίκαια της Βιθυνίας ιδρύθηκε ένα άλλο διάδοχο κράτος υπό τον Θεόδωρο Λάσκαρη, ενώ στην Ήπειρο ιδρύθηκε από την οικογένεια των Αγγέλων / Κομνηνών / Δουκών το Δεσποτάτο της Ηπείρου με έδρα την Άρτα. 23 Ο τότε «στρατιωτικός» («μη αριστοκρατικός ) αυτοκράτωρ Ρωμανός Διογένης Δ προδόθηκε στις από τον αριστοκρατικό στρατηγό του, τον πρωτοβεστιάριο και πρωτοπρόεδρο Ανδρόνικο Δούκα, ενώ η νίκη ήταν σχεδόν σίγουρη. Μόνο οι Βαράγγοι (Βίκινγκς) έμειναν πιστοί, όπως πάντα, καθώς οι μεν μισθοφόροι Τούρκοι («Τουρκόπουλοι») αυτομόλησαν προς τους ομοεθνείς τους Σελτζούκους, οι δε Φράγκοι μισθοφόροι «έχασαν» την όρεξη για μάχη. Ο δε δόλιος Μιχαήλ Ψελλός «Ο Υπέρτιμος των Φιλοσόφων» ανέλαβε «υπό την προστασία του» τον μεγαλύτερο γιό της Ευδοκίας, Μιχαήλ Ζ Δούκα και τον έστεψε Αυτοκράτορα, κηρύσσοντας έκπτωτο τον Ρωμανό. Στις 26 Σεπτεμβρίου η Ευδοκία εκάρη μοναχή δια της βίας και εξορίστηκε σε μονή του Βοσπόρου. Μετά την απομάκρυνση της μητέρας του, ο χρόνος άβουλος βασιλιάς <Μιχαήλ Δούκας> θα γινόταν πειθήνιο όργανό του. Ο Καίσαρας Δούκας επέστρεψε αμέσως από την εξορία του στην Βιθυνία, αποστέλλοντας στην Μικρά Ασία στρατιωτικό σώμα για να συλλάβει τον έκπτωτο Αυτοκράτορα. Ο προδομένος αυτοκράτορας Ρωμανός Διογένης Δ τυφλώθηκε στις και πέθανε στις 4 Αυγούστου «εν μετανοία», από την μόλυνση της τύφλωσης του. Θάφτηκε από την σύζυγο του Ευδοκία στην νήσο Πρώτη (Πριγκιπόννησοι). «Είχε βασιλεύσει για 1030 τραγικές ημέρες και στους τελευταίους μαρτυρικούς μήνες της ζωής του είχε υποστεί όλα τα βασανιστήρια καρτερικά και αδιαμαρτύρητα, χωρίς ποτέ να κατηγορήσει οποιονδήποτε από τους ορκισμένους εχθρούς του». (Δαλασσηνός, Α., 2006, Η μάχη του Μάντζικερτ, ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ, 3ο τεύχος). Είναι η απαρχή της παράδοσης της καθ ημάς Ανατολής στην φράγκικη Δύση («ανήκομεν εις την Δύσιν») από την Κάστα των τότε (και νυν) δυτικότροπων «Δυνατών», τους οποίους, δυστυχώς, δεν πρόλαβε να εξουδετερώσει, μια για πάντα, ο Ανδρόνικος Κομνηνός Α ( ), τον οποίο βέβαια τα γνωστά «συμφέροντα» έχουν αναγάγει σε άλλον «Δράκουλα». 24 Η λέξη προέρχεται από το σπέος = σπήλαιο, στα ποντιακά το «σπελ», εξ ου και σπίτι και Hospital και όχι το αντίθετο. 6

7 Για την «καθ ημάς Ανατολή» όμως βρήκαν, μετά από μια περίοδο «ανταλλαγής αμοιβαίων κτυπημάτων», έναν ιδανικό σύμμαχο, κομμένο και ραμμένο στα μέτρα τους, ιδίως από απόψεως ψύχο-πνευματικής ιδιοσυγκρασίας, τους «Τούρκους». Και οι δυο αυτοκρατορίες είχαν έναν κοινό εχθρό την «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», την οποία οι «διαβασμένοι» και «δασκαλεμένοι» της Δύσης, το 1562 ο Ιερώνυμος Βόλφ (Hieronymus Wolf, δηλαδή «Λύκος», στο έργο του Corpus Historiae Byzantinae ) και το 1680 ο Δουκάγκιος (Du Cange, Historia Byzantina), την «ευτέλισαν» σε «Βυζάντιο» 26, δηλαδή ένα νεόκοπο όνομα χωρίς ιστορικό σώμα, δηλαδή μια «ακάλυπτη επιταγή», ένα πλαστό χαρτονόμισμα, γνήσιο προϊόν της διεστραμμένης φιλοσοφικής τους επίδοσης του «Νομιναλισμού», αλλά και της βιομηχανίας πλαστογράφησης της ιστορίας. Μετά την άλωση της Βασιλεύουσας το 1453 ήρθε και η σειρά της αυτοκρατορίας των Κομνηνών. Η πολιορκία της Τραπεζούντας άρχισε στις 15. Αυγούστου του 1461 και παραδόθηκε μετά από πολιορκία 28 ημερών, ενώ ο λαός της ήθελε να πολεμήσει μέχρι τέλους. Με τις δόλιες ενέργειες του αποστάτη Γεωργίου Αμηρούτζη 27, πείστηκε ο αυτοκράτορας Δαυίδ να παραδοθεί η Τραπεζούντα στον Μωάμεθ τον Β. Επακόλουθο της παραδόσεως της Τραπεζούντας ήταν οι σφαγές, οι λεηλασίες και ο βίαιος εξισλαμισμός. Οι δε υποσχέσεις του Μωάμεθ Β απέναντι στον Δαυίδ δεν τηρηθήκαν διόλου και έτσι ο τελευταίος αυτοκράτορας, ο Δαυίδ ο ΣΤ, εσφάγη το 1463 (26 Μαρτίου ή 1 Νοεμβρίου) μαζί με όλους τους επτά υιούς του και τον ανιψιό του, αφού προηγουμένως τους έγινε η πρόταση να «τουρκέψουν» και να σώσουν έτσι την ζωή τους. Παρόλο βέβαια που ο Μωάμεθ Β είχε αφαιμάξει τον Πόντο από το έμψυχο υλικό του, είτε εγκαθιστώντας 25 Τα ονόματα των αυτοκρατόρων είναι: Αλέξιος ( ), Ανδρόνικος Α Γίδος ( ), Ιωάννης Α Αξούχος ( ), Μανουήλ Α ( ), Ανδρόνικος Β ( ), Γεώργιος Α ( ), Ιωάννης Β ( ), Θεοδώρα (1285), Ιωάννης Β ( ), Αλέξιος Β ( ), Ανδρόνικος Γ ( ), Μανουήλ Β (1332), Βασίλειος Α ( ), Ειρήνη Παλαιολογίνα, χήρα Βασιλείου Α ( ), Άννα (Αναχουτλού) Κομνηνή, η αδελφή Βασιλείου Α ( ), Ιωάννης Γ ( ), Μιχαήλ Α ( ), Αλέξιος Γ ο Μέγας ( ), Μανουήλ Γ ( ), Αλέξιος Δ ( ), Ιωάννης Δ ο Καλογιάννης ( ), Δαυίδ ( ). 26 Βλέπε όμως και τις άκρως απαξιωτικές ιστορικές προσεγγίσεις των δασκαλεμένων» σοφών τους, όπως Γίββων, Λε Μπω, Φίνλεϊ, Φαλμεράγιερ, άλλα και των «ημετέρων», όπως π.χ. Κοραής («απέθανεν η πατρίς αφ ότου μας επάτησεν ο Φίλιππος έως το 1453 όστις με ονομάσει Ρωμαίον, θέλω τον στοχάζομ ως εχθρόν μου»), Ρίζος-Νερουλός (Nomen est Omen, υπουργός Εκκλησιαστικών, παρακαλώ, «εκείνης <εννοεί της νίκης στην Χαιρώνεια> ολοθριώτερον <έπραξεν>, εγέννησεν τον Αλέξανδρον <ο Φίλιππος, δηλαδή>»), Κουμανούδης, κ. α. π. 27 Ακόμη και σήμερα στην Τουρκία λένε για ένα απαίσιο άνθρωπο «Γεώργιος Αμηρούτζης είσαι;» Ο απαίσιος αυτός «Γραικύλος» προκειμένου να παντρευτεί παρανόμως την «Μουχλιώτισσα» του, την ωραία κόρη του Δημητρίου Ασάν, έκοψε τη «γενειάδα» του πατριάρχη Ιωάσαφ Κόκκα ( ) και την μύτη του εκκλησιάρχη Μιχαήλ, επειδή του εναντιωθήκαν στο θέμα του παρανόμου γάμου. Το τέλος ήταν τυπικό «γενιτσάρικο», έγινε μουσουλμάνος, όπως και ο γιός του Αλέξανδρος, ο οποίος μάλιστα έγινε «υπουργός οικονομικών» της οθωμανικής αυτοκρατορίας με το όνομα Ισκεντέρ μπέης (Δωρόθεος Μονεμβασίας, σ. 422, στο: Σαμουηλίδης, Χ., 2002, σ. 128). 7

8 τους στο Φανάρι («Φαναριώτες»), είτε εξορίζοντας τους εδώ και εκεί σε όλη την επικράτεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ιδίως σε «αποψιλωμένα» νησιά του αιγαίου πελάγους, ο Πόντος 28 δεν αφελληνίστηκε. Αυτό το επέτυχαν οι Χάζαρο-Γερμανό-Νέο-Τούρκοι μόλις το Ακόμη όμως και μετά από αυτήν την ανεπανάληπτη επίθεση της «Φραγκωσύνης» ενάντια στο απομεινάρι αυτό της «Ρωμιοσύνης», αντιλαλούν μέσα από τα ερείπια ρωμιότροπες φωνές, όπως «Σο χαμαιλέτε χα πάγω χ αλέθω», «τα χτήνε τσαΐζνε», «ατέσσα εν η κουτσή μ», «ξύλα σκίζω για τον πέσκον 29» η «πως ακούς, πως εν τ όνομα σ;» 30. Δικαιοσύνης ένεκεν, πρέπει να πούμε, ότι και ο τουρκικός λαός και οι απλοί ηγέτες του έκτος από την κλίκα των «Γερμανό-Νεοτούρκων» βέβαια - ήταν αντίθετοι με τις «εθνοκαθάρσεις» και δεν είναι λίγοι εκείνοι οι «παλαιότουρκοι» πατριώτες, που αντιστάθηκαν και σφαγιάστηκαν από τους ομοεθνείς τους «Νεότουρκους». Αυτό σαν μνημόσυνο στην μνήμη αυτών των συνανθρώπων μας, καθώς ακόμη και σήμερα συναντάς ανθρώπους στην Τουρκία, οι οποίοι με νόημα σου λένε «αιώνια κατάρα σε αυτούς που μας χώρισαν», δηλαδή τους Έλληνες από τους Τούρκους. 2. Γεωανθρωπογραφικές μεταμορφώσεις Επί χιλιετίες ὁ Πόντος ήταν οικονομικό και εμπορικό κέντρο αλλά και κέντρο πολιτισμού. Σε αυτό συνέβαλε και η ιδιαίτερη γεωφυσιολογία του, καθώς είναι η μοναδική «λίμνη» στον κόσμο, οπού καταλήγουν τα ύδατα των μεγαλύτερων ποταμών της Ευρασίας. Είναι τα νερά των τεσσάρων «Δαν»: Δανούβιος (Ίστρος, Danube, Donau, Duna), Δάναστρις (Τύρας, Dnejstr), Δάναπρις (Βορυσθένης, Dnjepr) και Δάναϊς (Τάναϊς, Δον, Don). Ο μεν Δανούβιος (Danube, Donau, Duna) ήταν η δυτική πύλη και η οδός προς την κεντρική Ευρώπη, ο βορειοδυτικά κείμενος Δάναστρις (Dnejstr) οδηγούσε τους εμπόρους προς το εσωτερικό της Ευρώπης και την Βαλτική, ο κατά βορρά κείμενος Δάναπρις (Dnjepr) 31 λειτουργούσε ως δίαυλος επικοινωνίας από την Πόλη προς το Κίεβο και τις βόρειες και σκανδιναβικές περιοχές («οδός Βαράγγων Βίκινγκς ή 28 Ο Πόντος ανέκαθεν ήταν ο «άνθρωπο-σιτοβολώνας» για ερημωμένες περιοχές, έτσι έγινε π.χ. επί Νικηφόρου Φωκά (961), επί Κωνσταντίνου Μονομάχου (1045), επί Μανουήλ Γ, το 1414, όταν περίπου 900 οικογένειες Ποντίων από την Τραπεζούντα εγκαταστάθηκαν κοντά στην Σητεία, σε μια περιοχή με το όνομα «Τραπεζούντα». Από αυτούς τους Ποντίους της Σητείας κατάγεται και ο γεννημένος στον Χάνδακα, το 1396, μεγάλος θεολόγος, φιλόσοφος και αναγεννησιακός λόγιος και διδάσκαλος πολλών «λογίων» της Δύσης ο Γεώργιος Τραπεζούντιος. 29 Βλέπε και το ομηρικό πέσσω, ψήνω δηλαδή («χόλον θυμαλγέα πέσσει», «θεῶν ἐκ κήδεα πέσσει», «αἰεὶ στενάχω καὶ κήδεα μυρία πέσσω»), αλλά και ο Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς μας λέγει σχετικά (πέσσω > ὀπτήσω, ἄρτον πέσσεται > ὀπτᾶται, Ἀρκάδες ὀπτήσει, ἀρτοπόπος (a-to-po-qo = ἀρτοπόπος, Γραμμική Β) > ὁ πέσσων ἐν ἐργαστηρίῳ, δημιουργός > ὁ ἥλιος, ὅτι πάντα πέσσει καὶ τελειοῖ. Τέλος σύγκρινε και τις λέξεις pesce, Fisch, fish. 30 Ετυμολογικές παρατηρήσεις: χαμαιλέτε = χάμω αλέθω, χτήνε = κτήνος, πέσκον = πέσσω, ψήνω, κουτσή = κοττάνα, κόρη 8

9 Ελλήνων»), ο δε Δάναϊς (Don) στα ανατολικά ήταν η πύλη προς την Ευρασία («δρόμος μεταξιού»), δηλαδή την Περσία, Βακτρία, Κίνα και την Άπω Ανατολή. Όλοι οι άνω δρόμοι είχαν ως φυσική τους συνέχεια (προς νότο) η απαρχή τους (προς βορρά) το επόμενο «Δαν», τα Δαρδανέλλια (Δα + Δάνος = Γη του Δάνου, δηλαδή του δυνατού), μέσω του οποίου ολοκληρώνονταν το εμπορικό σύμπλεγμα δραστηριοτήτων από την Προποντίδα και τον Βόσπορο (βους + πόρος = πέρασμα βοδιού) έως τις εσχατιές της Αρμενίας, Ταυρίδας, Εκβατάνων, Περσίας, Συρίας, Αιγύπτου και Κίνας 32. Η περιοχή του Πόντου πέρα από την παραθαλάσσια ζώνη της χαρακτηρίζεται και από την μεσογειακή της ζώνη, η οποία διασχίζεται οριζόντια και κυρίως κάθετα προς την θάλασσα από πολλούς ποταμούς και ποταμίσκους. Μερικοί από αυτούς είναι ο Άλυς (Κιζίλ-Ιρμάκ), ο Ίρις (Γεσίλ-Ιρμάκ), ο Λύκος (Κελκίτ), ο Θερμώδων (Τέρμε-τσάι, λόγω των θερμών υδάτων στις εκβολές του), ο Μελάνθιος (Μελέτ-Ιρμάκ), ο Κάνις 33 η Χαρσιώτης (Χαρσίτ) από την Χαλδία 34, ο Πυξίτης 35 (Ντεγιρμέν-Ντερέ, Μυλοπόταμος ή 31 Η Όλβια ήταν διοικητικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο, μέσω της οποίας γίνονταν η διακίνηση δημητριακών, αλόγων, σκλάβων, μετάλλων, αμφορέων, ειδών πολυτελείας, ξυλείας και άλλων πρώτων υλών προς την μητροπολιτική Ελλάδα, κυρίως δε προς την Αθήνα. 32 Λέγεται ότι οι Μιλήσιοι ιδρύσαν 90 (κατ' άλλους 120) πόλεις και όχι μόνο εντός της «Λίμνης» του Ευξείνου, αλλα εκτός και πέραν αυτού, όπως στην Σκυθία, Καρπαθία, Ουκρανία, Μοσχοβία, Κασπία (Κορομηλά, 2001, σ. 84). Πόλεις ιδρυθήκαν επίσης και στους παραποτάμους του Δανουβίου και Ίστρου (έτσι ονομάζεται ο ποταμός Δανούβιος στο νότιο μέρος του), όπως στους ποταμούς Σερέτη ( Seretis- Siretul), Πυρετό (Pruth - Prutul), δυτικό Ύπανι (Bug), ανατολικό Ύπανι (Kumban), Φάσι (Rioni), Άλυ (Kizil-Irmak), Ίρι (Yezil-Irmak) και Σαγγάριο (Sangit). 33 Έλληνο-Πελασγικής προέλευσης, καθότι όπως λέγει ο Ησύχιος «κάνναθρα. καὶ εἶδος γῆς χρυσολίθου», κάτι πολύ χαρακτηριστικό για την γη της Χαλδίας. Εξ άλλου οι ελληνικές λέξεις «κάνδαρος» («κανδαροφόρους μελανειμονοῦντας», Ησύχιος) και «ξανθός» έχουν την ίδια ρίζα και σημαίνουν τον πυρρόχρουν ή ξανθό, ενώ στα χετιτικά «κάνι» (κυ-βα-νο, κυfανος, κυανός της Γραμμικής Β, «κυάνεος μέλας, σκοτεινός», Ησύχιος) είναι ο κυανούς ο γαλάζιος δηλαδή (βλέπε Θωμόπουλος, Πελασγικά, σελ. 644, 831). 34 Το όνομα Χαλδία, Χαλδοί, Αλδίνοι, Χαλδαίοι παραπέμπει στην έλληνο-πελασγική ρίζα hάλδω, άλδω, δηλαδή βλαστάνω, μεγαλώνω, καθότι ο Άλδιος ήταν θεός της αυξήσεως. Ίσως και οι λέξεις άλσος, Αλσατία και η γερμανική λέξη Wald (δάσος), αλλά και οι «Άλπεις» να έχουν ίδια ετυμολογία (βλέπε Θωμόπουλος, Πελασγικά, σελ. 639, 644, 798). 35 Πυξός είναι η οξιά, λέγεται δε και Μύσος κατά τους Λυδούς, εξ ου και Μύσοι, Μυσία, αλλα και «Μοσύνοικοι». Από δω προέρχονται κι οι λέξεις buxus (λατινικά), busso (ιταλικά), bus (σερβικά), Buche (γερμανικά), Muski (ασσυριακά), με την πιο αρχαία γραφή στην μορφή μbυσκος και μbυκσος, αλλα και στον Όμηρο (Ιλιάδα, Ε, 693 ) έχουμε κάτι παρόμοιο «εἷσαν ὑπ αἰγιόχοιο Διὸς περικαλλέιι φηγῷ» (βλέπε Θωμόπουλος, Πελασγικά, σελ. 418, 820). 9

10 Δαφνοπόταμος), ο Ασκάνιος (Ακ-Σου-Ντερε) στην περιοχή της Κερασούντας, ο Γημώρας, ο Ύσσος, ο Όφις, ο Ψυχρός ποταμός, ο Καλός ποταμός, ο Ρίζιος και ο χρυσοφόρος Πρύτανις. Τα εμπορευόμενα και διακινούμενα αγαθά κάλυπταν συνήθως τις καθημερινές ανάγκες για δημητριακά, άλογα, σκλάβους, μέταλλα, σίδηρο, χαλκό, αλάτι, λινάρι, μαλλί, κερί, μέλι, αμφορείς, αλλά και είδη πολυτελείας, είδη ξυλείας, είδη κεραμικών και άλλων πρώτων υλών, προπαντός όμως το πιο πολύτιμο μέταλλο, το χρυσάφι, προς την μητροπολιτική Ελλάδα, κυρίως δε προς την Αθήνα. Όλα αυτά απαιτούσαν βέβαια και μια σχετική υποδομή σε έμψυχο δυναμικό, αλλά και εμπορικές νομικές διατάξεις και ρυθμίσεις. Από επιγραφές στη πόλη Χερσόνησο φαίνεται ότι η επίβλεψη των «κανόνων της αγοράς» ήταν βασικό μέλημα της πόλης. Αυτό ήταν το έργο των «αγορανόμων» 36, όπως μας λέει και η κάτω επιγραφή: [ Αγ]αθι τύχηι [Θεαγέ]νης Διογένους [ αγορα]νομήσας κ των [Æδίων τ] ν Oψόπωλιν επατεύοντος Διο[...Φι]λαδέλφος 37 Δηλαδή, ότι «ο Θεαγένης, ο υιός του Διογένη, <στο αξίωμα> αγορανόμος, οικοδόμησε εξ ιδίων 38 αναλωμάτων μιαν Οψώπολιν (πιθανώς «εμπορικό κέντρο», αλλά ίσως και «ιχθυοπωλείο»), όταν ιερέας ήταν ο Διο υιός του Φιλαδέλφου». Παρόμοιες επιγραφές, ενδεικτικές του εν γένει πολισμού και των ποικίλλων διαστάσεων του, έχουμε σε όλη την περιοχή της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Καλύπτουν δε χρονικά όλες τις περιόδους, δηλαδή από τα πρώιμα χρόνια της αποικίσεως (8 ος αιώνας) μέχρι την εποχή της Ρωμανίας (Βυζάντιο). 36 Εκτός των αγορανόμων έχουμε τους μετρονόμους, ως υπευθύνους των μέτρων και των σταθμών και τους σιτόφυλακες ως ελεγκτές τρόπον τινά των όρων διακίνησης και διαφύλαξης των σιτηρών. 37 Bekker-Nielsen, 1947, The One That Got Away: A Reassessment of the Agoranomos Inscription from Chersonesos (VDI 1947, 245), (IOSPE, I2 359): Theagenes, son of Diogenes, served as archon in the polis of Chersonesos in the year 129/130 AD, when his name was included among the city officials dedicating an honorary decree in favour of Dia..., a citizen of Heraclea Pontica, 38 Εξ αυτής της λέξεως «ιδίων» πρόεκυψαν αργότερα οι λειτουργίες των Aedilis, που κατά την ρωμαϊκή εποχή ήταν υπεύθυνοι για την επιτήρηση των κανόνων της αγοράς («sub meo magisterio mali debeant coherciri», δηλαδή «κατά την δική μου θητεία, οι κακώς πράττοντες θα τιμωρούνται»), των δημοσίων έργων και κτισμάτων, αλλά και την ανάληψη ευεργετικών δράσεων εξ ιδίων πάντοτε αναλωμάτων, ένα είδος «χορηγικής» λειτουργίας. Σύμφωνα με το ρωμαϊκό cursus honorum η επόμενη τιμητική θέση ήταν ο quaestor (παστός, «πάστωρ», ταμίας, Quästur) και τέλος ο υπατικός τίτλος του praetor (consul). Οι λεξεις αυτές εχουν ετυμολογικα συγγένεια με την λέξη της Γραμμικής Β qe-to, δηλαδή με το τέλθω, τελώ, τέλος, που τελικά σημαίνει καταβάλλω, πληρώνω. Ίσως δε και η τουρκική λέξη «κεσέ», αλλά και οι συγγενικές της λεξεις Kasse, cash, cashier, cestarina, κ.α.π. να εχουν την απαρχή τους στη ρίζα τέλθω / τελώ ή qe-to, quaestor, Qaestur (βλέπε επίσης Τελωνείο, toll, Zoll, Taler, Dollar). 10

11 Από άλλες επιγραφές «ακούμε» κυριολεκτικά τους νεκρούς να μας μιλούν μέσα από τα βάθη των περασμένων αιώνων. Οι επιγραφές δεν αφορούν αποκλειστικά τον χώρο του Πόντου, πλην όμως εχουν άμεση ή έμμεση σχέση με αυτόν. Τα αναφερόμενα πρόσωπα αλλά και οι λοιπές αναφορές, είτε σε τοπωνύμια, είτε σε επαγγέλματα και αξιώματα ανταποκρίνονται πλήρως στην ιστορική αλήθεια. Η αναφερόμενη στις επιγραφές Δύναμις είναι η βασίλισσα της Ταυρικής και κόρη του Φαρνάκη Β, την οποία νυμφεύθηκε ο Άσανδρος και αφού πέθανε αυτός το 18 π. Χ. σε μια μάχη, παρέμεινε η Δύναμις ως μόνη βασίλισσα έως το 15 π. Χ.. Αργότερα την νυμφεύθηκαν πρώτα ο Σκριβώνιος και μετά ο επίσης αναφερόμενος στις επιγραφές Ασπούργος, ο βασιλεύς του Βοσπόρου, από τον οποίο η Δύναμις απέκτησε τον μετέπειτα Μιθριδάτη τον Ζ. Εντύπωση προκαλεί και η αναφορά στο όνομα «Ρωμανία» (πύλαξον {φύλαξον} ὴ<ν> Ῥωμανίαν) ήδη από τον έκτο αιώνα μετά Χριστών. Μερικά από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά παραδείγματα καταδεικνύουν μέσα από τον ρουν της ιστορίας τις διαχρονικές μεταμορφωτικές επιδράσεις στον τότε γνωστό κόσμο, από τον Νείλο μέχρι τον Ίστρο (Δούναβη), από το Carnuntum (Αυστρία) μέχρι τη Βακτριανή Bactria Aï-Khanoum (Αφγανιστάν, Πακιστάν) και την Σογδιανή (Sogdiana Maracanda, Samarkand, Afrasiab). Paphl. Amastris (Amasra): Tekkeo+nu+ JO+AI , Beibl.60,6 «Ὅμηρος Κρομνεύς.» Paphl. Sinope (Sinop) AJA ,2 «[ἀστυνόμου] Πασιχάρου τοῦ Δημητρί[ου]. [Ἡ]ρακλε[ίδ]ης.» Paphl. Sinope AJA , 35 «[Δι]ογένηη [τὸν] [τὸν] [φι]λλ όσοφο[ όσοφο[ν ὁ δῆμ][ος] Σκυρεί[ων τὸν αὑ][τῶν] εὐὐ ερ γ έ ερρ γ έ [τ γγ έ [την έέ [την]» [την]» Paphl. Sinope (Sinop), 5th-4th bc, KHPhS par ,6 AJA ,56 SEG ,1 «Χαῖρις Ἀθεε ναῖος Pναῖος Φαλερές {²⁶Φαλερεύς}²⁶.» Pont. Amisos «Εὔλογος Ἀμισηνῶν σημειογράφος ζήσας ἔτεσιν κβʹ ἔνθαδε κεῖμαι. χαίρετε παροδεῖται.», «οὔνομα Θρέπτος ἐμοὶ Ἀμι[σ]ῷ ἰητήρ τέχνης πολλοὶ μάρτυρές ἰσιν μῆς. χαίρετε.» Paphl. Sinope, 2nd ac, RA 1916:1.354,10, Belleten /171,12, IAG 69; SEG , «Μ. Εἰούτιος Μαρκιανὸς Ῥοῦφος παράδοξος Σινωπεὺς πύκτης, νεικήσας ἱεροὺς εἰσελαστικοὺς ἀγῶνας Ῥώμην Καπετώλεια γʹ κατὰ τὸ ἑξῆς Νέαν πόλιν βʹ Ἄκτια βʹ πρῶτος καὶ μόνος Σινωπέων Νέμεια βʹ Ἴσθμια βʹ Πύθια Ὀλύμπια Παναθήνεα πρῶτος Σινωπέων Ἀντιόχειαν γʹ πρῶτος καὶ μόνος τῶν ἀπὸ αἰῶνος ἀγενείων καὶ ἀνδρῶν ἡμέρᾳ μιᾷ ἀνδρῶν Πύθια ἐν Ἀντιοχείᾳ Νεικομήδειαν γʹ πρῶτος καὶ μόνος τῶν ἀπ αἰῶνος παίδων ἀγενείων ἀνδρῶν Κοινὰ Ἀσίας Σμύρναν Πέργαμον Ἔφεσον τὴν ἐξ Ἄργους ἀσ[πί]δα βʹ Κοινὰ Ἀσίας Σάρδις βʹ Φιλαδέλφειαν βʹ Τράλλεις βʹ Ἱερὰν πόλιν βʹ Λαδίκεαν βʹ Θυάτειρα βʹ Μιτυλήνην βʹ Κοινὸν Πόντου βʹ Κοινὸν Γαλατίας βʹ Κοινὸν Μακεδονίας Κοινὸν Βειθυνίας Νείκεαν βʹ Κοινὸν Καππαδοκίας καὶ ἄλλ[ου]ς ἡμιταλαντιαίους ριʹ. ρνʹ. ἐκ δόγματος βουλῆς.» 11

12 Paphl. Sinope, fd. Kotyora (Ordu) [Pnt.] KHPhS par BE «Πυθοκλέους ἀστυνόμου, Μένωνος τοῦ Ἀριστέως κερα(μέως)» Pont. Therma Phazimoniton «Πρόκλος Σινωπ[εὺς θεραπευθεὶς τὰς] ῥεῖνας εὐχαρι[στεῖ τῷ Ἀσκληπιῷ καὶ ταῖς] Νύμφαις καὶ Γορ[δίανῷ(?) τῷ ἀρχιάτρῳ] τῷ πάντων φίλ[ῳ λέγοντι πάντοτε ὅτι "προ]κόπτιν πρέπι". [παντοῖα ἄλλα πά]θη δὲ καὶ τοὺς υ[ἱοὺς ὁ Γορδιανὸς(?) ἰάσατο] αὐτοῦ Σύμφορο[ν καὶ {²e.g.}² Προκλιανόν]. Χρῆσστος <Σ>ινω[πεὺς ὁ Πρόκλου {²e.g.}² ἀδελφὸς] λιθουργὸς ἐποίει.» Paphl. Sinope (Sinop) 4th-3rd bc Thrac. Pont. II (1985) «[ἔ]δδ [ο]ñ [ο]ξξ ε τωῖñ εε ναῖος Ñ τωῖ δήή μωι [Ñ μωι [οἱ στρατη]γοὶ εἶπον ἐπειδὴ Σάττ [υρος]ñ [υρος] Ἰασίεος Καλλαττ [υρος]ñ [ιανὸς] πρόθυμος ἐσσ τι π[εñ τι π[ερὶ τὸν Σι]νοπέων δῆμοο [ν], δñ [ν], δεδόχθαι [τ]ωῖ δήμωι δέέ δ ο [σñ δδ [ο]ñ οο [ν], δñ [σθαι Σατύ]ρρ ω ι πñ ωω ι π οñ ιι π ολ Ñ ππ ολ ι τñ ολλ ι τ ε Ñ ιι π ολ Ñ ττ [υρος]ñ εε ναῖος Ñ [ίαν ]» Pont. Herakleia (Eregli) «Μαρκιανῷ τῷ ἐκ τῆς ἐν Πόντῳ Ἡρακλείας παιδείας καὶ ἀρετῆς ἕνεκαν ὁ δῆμος ἀνέθηκεν.» Pont. Trapezous (Trabzon) 131 ac JRS ,1 AÉ «[Αὐτοκράτορι Καίσαρι, θεοῦ Τραϊανοῦ Παρθικοῦ υἱῷ, θεοῦ Νέρουα υἱωνῷ, Τραϊανῷ] Ἁδριανῷ Σεβαστῷ, δημαρχικῆς ἐξουσίας [τὸ ιεʹ, ὑπάτῳ τὸ γʹ, π(ατρὶ) π(ατρίδος), Τραπεζουντίων ἡ πόλις]» Pont. Herakleia (Eregli) late 2nd ac «ἀγαθῆῆ ι τ ιι τύχηι τύχηι. ἁ βουλὰ καὶ ὁ δᾶμος καὶ τὸ κοινὸντῶν ἐν Πόντῳ πολίων ἐτείμασαν τὸν αὐθαίρετον καὶ μεγαλόψυχον ἀρχιερέα τοῦ Πόντου, Αὐρήλιον Ἀλέξανδρον Τειμοθέου.» Arm.Min. Nikopolis 3rd ac «Μουσάων θεράπων καὶ ἰητὴρ Θεόκριτος / πρωθήβης τεε θ ν [ε θθ ν [ε]ὼ νν [ε]ὼς [ε]ὼς ἄλγος μέγα κεῖται τοκήων, / ὃν δὴ γαῖα έκε[υθ]ε ππ ά λαι άά λαι ξε λαι ξενίως [καὶ ἀνόλ]βως, / νῦν δέ γε τύμβος ἔχει πάτρῃ ἔνι Νεικοπόληι.» Pont. Trapezous (Trabzon) 546/7 ac? CIG 8636 BCH ,1 «ἐν ὀνόματι τοῦ δεσπότου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν Αὐτοκράτωρ Καῖσαρ Φλ(άβιος) Ἰουστινιανὸς Ἀλαμανικὸς Γοθικὸς Φρανγικὸς Γερμανικὸς Ἀντικὸς Ἀλανικὸς Οὐανδαλικὸς Ἀφρικὸς εὐσεβὴς εὐτυχὴς ἔνδοξος νικητὴς τροπεοῦχος ἀεισέβαστος Αὔγουστος ἀνενέωσεν φιλοτιμίᾳ τὰ δημόσια κτίσματα τῆς πόλεως σπουδῇ καὶ ἐπιμελίᾳ Οὐρανίου τοῦ θεοφιλεστ(άτου) ἐπισκόπου ἰνδ(ικτιῶνος) <ιʹ> ἔτους υπγʹ» Pont. Herakleia (Eregli) 1206 ac «ὁ πορφυρανθὴς Δα(υὶ)δ εὐθαλὴς κλάδος πάππου φυεὶς ἄνακτος ἐξ Ἀνδρονίκου ἐξ ὑποβάθρας ἐκδομεῖ πύργον νέον καὶ συνεγείρει καταβληθεῖσαν χρό[νῳ] τὴν Ποντοηράκλειαν ἐντέχνως ὅλην. ἔτ[ους] ϛψιεʹ, ἰνδ(ικτιῶνος) ιʹ.» Paphl. Sinope (Sinop) CIG 9261 {² In the quadrants of a cross, ll. 1-2:}² «Ἰ(ησοῦ)ς Χ(ριστὸ)ς ν(ι)κ(ᾷ). ἐνθάδε κεῖται τὸ σοο μα ἈναÆμα Ἀναστασίου τοῦ καὶ ἐπισκόπου Χερσονησίου.» 12

13 Arm. Koloneia Byz. LBW g «τῆς πατρικῆς οὐσίας ἄναρχε Λόγε, φύλλατε {²⁶φυλάττε}²⁶ ἀὴ {²⁶ἀεὶ}²⁶ τοο μα ἈναÆ σοο μα ἈναÆ δούλο Ἰωάνῃ βασ[ιλικῷ] στρ[άτορ]ι [καὶ] δρωνγαρήο {²⁶δρουγγαρίῳ}²⁶ Κωλονήας.» Paphl. Sinope (Sinop) 1215 ac BNJ Suppl «μηνὴ νωευρήο {²⁶νοε(μ)βρίῳ}²⁶ αʹ, ἡμέρᾳ ἑυδόμι {²⁶ἑβδόμῃ}²⁶ ἐπάρθη τὼ κάστρον ἡ Σινόπη παρὰ τοῦ μεγάλου σουλτάνου Ἀζατὴν Καηκαούση {²⁶Καϊκαούση(ς)}²⁶. κἐγὸ δοῦλος τοῦ μεγάλου σουλτάνου Πατρατήνης Ὄπου Πάκις ἔκτησα πήργον {²⁶πύργον}²⁶ κὲ κορτῆνα {²⁶κορτῖνα}²⁶ κὲ ἠρχεύθη Ἀπριλίου [ ] κὲ ἐπλιρόθι σεπτεβρίο ἰς τὴν αʹ ἔτους ϛψκδʹ {²⁸6724}²⁸, ἰν[δ(ικτιῶνος) δʹ].» N. Black Sea Pantikapaion (Kerch) 9 BC-7 AD «ὑπὲρ βασιλίσσης Δυνάμεως φιλορωμαίου, τῆς ἐκ βασιλέως μεγάλου Φαρνάκου, τοῦ ἐκ βασιλέως Μιθραδάτου Εὐπάτορος Διονύσου Ἀφροδίτῃ Οὐρανίᾳ Ἀπατούρου μεδεούσηι, Μύρων Μύρωνος καὶ γυνὴ Κυρίαινα.» N. Black Sea Pantikapaion (Kerch) 10-ca. 39 AD IosPE II 36 «βασιλέα μέγαν Ἀσποῦργον φιλορώμαιον, τὸν ἐκ βασιλέως Ἀσανδρόχου, φιλοκαίσαρα καὶ φιλορώμαιον, βασιλεύοντα παντὸς Βοοσπόρου, Θεοδοσίης καὶ Σίνδων καὶ Μαϊτῶν καὶ Ταρπείτων καὶ Τορετῶν, Ψησῶν τε καὶ Τανα[ε]ιτῶν, ὑποτάξαντα Σκύθας καὶ Ταύρους, Μενέστρατος β ὁ ἐπὶ τῆς νήσ{σ}ου {²⁶νήσου}²⁶ τὸν ἑαυτοῦ σωτῆρα καὶ εὐεργέτην.» N. Black Sea Pantikapaion (Kerch) 81 AD IosPE II 52 «βασιλεύοντος βασιλέως Τιβερίου Ἰουλίου Ῥησκουπόριδος φιλοκαίσαρος καὶ φιλορωμαίου, εὐσεβοῦς ἔτους ζοτʹ, μηνὸς Περει[τί]ου ιβʹ, Χρήστη γυνὴ πρότερον Δρούσου ἀφείημι ἐπὶ τῆς π[ρο]σευχῆς θρεπτόν μου Ἡρακλᾶν ἐλεύθερον καθάπαξ κατὰ εὐχή[ν] μου ἀνεπίληπτον καὶ ἀπαρενόχλητον ἀπὸ παντὸς κληρονόμο[υ] [τ]ρέπεσ<θ>αι αὐτὸν ὅπου ἂν βούλ[ητ]αι ἀνεπικωλύτως καθὼς η[ὐ]ξάμην, χωρὶς ἰς τ[ὴ]ν προσευχὴν θωπείας τε καὶ προσκα[ρτε] [ρ]ήσεω[ς], συνεπινευσάντων δὲ καὶ τῶν κληρ<ο>νόμων μου Ἡρακλείδου καὶ Ἑλικωνιάδος, συνε[πιτ]ροπευούσης δὲ καὶ τῆ[ς] συναγωγῆ[ς] τῶν Ἰουδαίων.» N. Black Sea, Pantikapaion (Kerch), 1st c. BC IosPE II 299 «Φαρνάκη Φαρνάκου, χαῖρε. Φαρνάκεω στάλαν δέρκευ, ξένε, τὸν βαρὺς <¹⁶δης>¹⁶ἔκλασεν, ἀγρεύσας δύσμορον ἡλικίην, τέχνῃ παιδοτρίβαν, ἔτεσιν νέον, ἐγ δὲ Σινώπας πατρίδος ἐξ ἀρετ<ᾶ>ς πρὸς δύσιν οἰχόμενον οὗ κάλπιν κρύ<π>τει γῆ Βοσπορὶς οὐδὲ λέληθεν γυμνάσιον κωφοῖς δάκρυσι μυρόμενον. αἱρετίσας δὲ πατὴρ στοργᾶι φύσιν ἐπροτέρησεν Χηματίων, τύμβωι σᾶμα λίθου θέμενος.» N. Black Sea Pantikapaion (Kerch) mid. 1st c. BC-beg. 1st c. AD IosPE II 298 «Μηνόδωρε Ἀπολλωνίου, χαῖρε. φράζε τεὴν πάτρην, τεὸν οὔνομα καὶ μόρον αὔδα, καὶ ποσέτης, λίπεις δ εἴ τι παρ ἁμερίοις; πατρὶς ἁλιστέφανός με γοναῖς ἔσπιρε {²⁶ἔσπειρε}²⁶ Σινώπη, οὔνομα δ οἰχομένου Μηνεόδωρος ἔφυ πολλὰ δὲ δυσμενέων ἔναρα βροτόεντα δαΐξας κεῖμαι δουριτυπὴς ἐν χθονὶ Βοσπορίδι ἓξ δεκάδας λυκάβας κεκορώνικ<ε>, τέκνα δὲ λίπω καὶ τὴν ἐν λέκτροις στεργομένην γαμέτιν. εὐσεβέων ναίοις ἱερὸν δόμον ἦσθα γὰρ ἀεὶ καὶ φθίμενος καὶ ζῶν πᾶσι ποθεινότατος.» 13

14 N. Black Sea Pantikapaion (Kerch) 1st c. AD «A.1 Ἡλιόδωρος Ἡλίου ἐτῶν λβʹ. B.1 τὸν πιστὸν ἔργοις πᾶσι καὶ ἄμεμπτον φίλοις πατρὶς μὲν ἐξέθρεψεν ἡ ποθουμένη Ἀμαστρὶς Ἡλιόδωρον, ἀποθανόντα δὲ Βοόσπορος ἔθαψεν ἀρτίχνουν νεανίαν ἔχω δὲ πατρίδας νῦν δύω τὴν μὲν πάλαι ἐν ᾗ τέθραμμαι τὴν δὲ νῦν ἐν ᾗ μένω. στήλην δὲ ἀδελφοὶ τήνδε ἔθηκαν εὐσεβῶς μνήμην ἔχοντες εἰς ἀδελφὸν ἄξιον.» Scythia Minor Istros-Histria 3rd c. BC SEG «καὶ ε[ὐνοίας τῆς εἰς τὸν] [δ]ῆμον [ἀναγράψαι δὲ τόδε τὸ] ψήφισμα [εἰς στήλην τοὺς] ἡγεμόνας κκ [αὶ ἀν [αὶ ἀναθεῖναι] ἐν τῶι Σαμο[θρᾳκίωι] [τ]ὸ ἐσόμενον [ἀνάλωμα δο][ῦν]αι δὲ τοὺ[ς οἰκονόμους πέμ][ψαι] δὲ αὐττ [ῶι κα [ῶι καὶ ξένια τοὺς] [οἰκονόμους ]» Scythia Minor Istros-Histria 4th c. BC SEG «Μι[λησίων]. ἔδοξε τῆι βουλῆι καὶ [τῶι δήμωι γνώμη ἐ]ππ ά λαι ιστατῶ[ν ὁ δεῖνα] Ἀναξιθέμιος εἶπεν ἐπε[ιδὴ Ἰστριανοί, φίλ]οι καὶ συγγ[ενεῖς ὄντες] τοῦ δήμου, διαφυλάσ[σοντες τὴν προυπ]άρχουσαν [αὐτοῖς πρὸς] τὴν πόλιν οἰκειότητα [καὶ φιλίαν, ἔν τε] τοῖς πρότερο[ν χρόνοις] διετέλουνν [ε]ὼς εὔ[νου]ς ὑ[πάρχοντες κοινῆι] τε τῶι δήμ[ωι τῶν Μιλη][σίων καὶ ἰδίαι» Pannonia Sup. Carnuntum 3rd c. AD CIL (10g) WS 79 (1966) 603, 8 «Σμυρναῖος [νικ]ήσας τὴν πεν[ταθλίαν(?)] {²⁷πεν[τετηρίδα(?)]}²⁷[ἐσ]τεφανώθη [ ]Φ ΟΘ» Pannonia Inf., Aquincum (Budapest), 2nd c. AD, Specimina 1 (1987) 128, 83, SEG , cf. SEG (p. 423); «Ἀσκληπιῷ Ἀντώνιος εἰατρός.» Pannonia Inf. Aquincum (Budapest) late 2nd/early 3rd c. AD SEG SEG «D(is) M(anibus) C(aio) Val(erio) Papirian[o] trib(uno) leg(ionis) II Ad(iutricis). tabula ansata.2 urbe Palestina genitum [m]e militiae res transtulit huc SPERR [ ] [ ]Æ tamd [i]uq( [i]uq(ue) Æ tribunus Æ insont[i] mu[lieri(?) s]olvi duo pignor[a cara amoris(?) an]tiqui sume ac be[ne] vive [ ] C(aii) Valeri(i) Turbo et L[ ]us fil(ii) eius eq(uites) R(omani). πατρὶς ἐμοὶ Συρίης δάπεδον, πόλεως Καπετωλιάδαο #⁵⁶ κεῖμε δ ἐν Πα[ί]οσι #⁵⁶ κενὸν ὄργανον ἀνθρώποισι #⁵⁶ λεγεῶνος ἀρχηγὸς γεγονὼς #⁵⁶ ᾧ τοὔνομα Παπειριανὸς ὑπάρχει υἱοὶ #⁵⁶ ἱππικοὶ #⁵⁶ βʹ #⁵⁶ πατρὶ χρηστῷ.» Pannonia Inf. Sirmium (Sremska Mitrovica) 4th c. AD Sirmium I (1971) 89, 107 «[ π]όλιν Θεσσαλονείκεν [ ]ξας ἐμαυτῶν VI(?) {²⁷Ω(?) = Θεσσαλονεικέ ω ν(?)}²⁷ [ ]θον ἀνελθὼν καὶ φα[ ἐν]θάδε κεῖμε εἰς τὸ [ ]σας μοχθοῦσε» Pannonia Inf., Sirmium (Sremska Mitrovica), AD, Eranos Vindobonensis (1893) , SEG «Κ(ύρι)ε. βο ή τι {²⁶βοήθει}²⁶ τῆς πόλεος κὲ ῥύξον τὸν Ἄβαριν κὲ πύλαξον {²⁶φύλαξον}²⁶ ὴ<¹⁶ν>¹⁶ Ῥωμανίαν κὲ τὸν γράψαντα. ἀμήν.» Susiana, Susa (Shush), Achemenid?, Cumont, Mëm. miss. arch. Perse XX (1928) 79,1, SEG 7.27 «Νικοκλῆς Νικοκλέ[ο]ς [Σ]ινωπεύς.» Πηγή: epigraphy.packhum.org 14

15 Εκτός των άνω αδιασείστων επιγραμμάτων έχουμε και τις κλασσικές ποιητικές αναφορές σχετικά με τον ευρύτερο χώρο του Πόντου, όπως π.χ. αυτή του Ιαμβογράφου Σιμωνίδη και του Ευριπίδη. «Σῶμα μὲν ἀλλοδαπὴ κεύθει κόνις, ἐν δέ σε πόντῳ, Κλείσθενες, Εὐξείνῳ μοῖρ' ἔκιχεν θανάτου πλαζόμενον γλυκεροῦ δὲ μελίφρονος οἴκαδε νόστου ἤμπλακες οὐδ' ἵκευ Χῖον ἐπ' ἀμφιρύτην.» (Σιμωνίδης) «Ἠερίη Γεράνεια, κακὸν λέπας, ὤφελεν Ἴστρον τῆλε καὶ ἐκ Σκυθέων μακρὸν ὁρᾶν Τάναϊν μηδὲ πέλας ναίειν Σκειρωνικὸν οἶδμα θαλάσσης ἄγκεα νειφομένης ἀμφὶ Μεθουριάδος. νῦν δ' ὁ μὲν ἐν πόντῳ κρυερὸς νέκυς, οἱ δὲ βαρεῖαν ναυτιλίην κενεοὶ τῇδε βοῶσι τάφοι.» (Σιμωνίδης) «τὰν πολυόρνιθον ἐπ αἶαν, λευκὰν ἀκτάν, Ἀχιλῆος δρόμους καλλισταδίους, ἄξεινον κατὰ πόντον;» (Ευριπιδης, Ιφιγενεια εν Ταυροις, 435) «Σῆμα Θεόγνιδός εἰμι Σινωπέος, ᾧ μ' ἐπέθηκεν Γλαῦκος ἑταιρείης ἀντὶ πολυχρονίου.» (Σιμωνίδης) Παρόμοιες γραπτές αναφορές και εν πολλοίς με την ίδια «στάση ζωής» και με το γνωστό ποντιακό γλωσσικό ιδίωμα, μάλιστα δε και εύκολα κατανοητό από όλους μας, έχουμε και από την εποχή της Ρωμανίας (Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας), δηλαδή από το 1260, επί της βασιλείας Μανουήλ Α ( ). «Εγώ Ιωάννης ο Καμάχης επώλησα εσέν παπά Θεόδωρον τον Σαπούαν την τοποθεσίαν της Σατανένιξας συν το κομάτιν..» (βλ. Uspenkij, Benesevic, Τα Acta της Μονής Βαζελώνος, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, 2007, σ. 193, με χρονολογία 1260 μ. Χ.) «Ημείς οι άνωθεν σιγνογραφήσαντες επωλήσαμεν εσέν καλογρέαν την Γιαγούπεναν του Αγίου Θεοδώρου το χωράφιν τοπικόν σιτάριν ψωμιαρών η οίος δε οχλήσοι, οφείλει δώσειν άσπρα ρ.» (βλ. Uspenkij, Benesevic, Τα Acta της Μονής Βαζελώνος, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, 2007, σ. 200 ε., με χρονολογία 1260 μ. Χ.) 3. Πολιτισμικές μεταμορφώσεις από τον άξενο στον Εύξεινο Ενώ μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι Έλληνες βρισκόταν στην παραλιακή περιοχή του Πόντου, στην ελληνιστική περίοδο άρχισε η εξάπλωση τους προς νότο και συνάμα ο εξελληνισμός των γηγενών φυλών. Η διαδικασία του εξελληνισμού προχωρεί όλο και βαθύτερα κατά το μεσοδιάστημα των Αλεξανδρινών χρόνων και της Ρωμαϊκής κατακτήσεως, ιδίως δε στην περίοδο των εξελληνισμένων Μιθριδατών βασιλέων του Πόντου. Η τάση αυτή ενισχύεται ακόμη περισσότερο με την 15

16 διάδοση του Χριστιανισμού, εκ μέρους κυρίως των αποστόλων Ανδρέα 39 και Πέτρου 40, όπως ήδη αναφέρθηκε πιο πάνω. Η ευρύτερη περιοχή του Πόντου ήταν γενέτειρα πολλών αξιόλογων ανθρώπων. Από εδώ κατάγεται ο κυνικός φιλόσοφος του 4 ου π. Χ. αιώνα Διογένης ο Κύων ο Σινωπεύς, αυτός που έψαχνε με το φαναράκι του να βρει άνθρωπο («άνθρωπον ζητώ») στο καταμεσήμερο, στην πόλη της Αθήνας, ο γεωγράφος και ιστορικός Στράβων από την Αμάσεια, ο φιλόσοφος Βίων ο Βορυσθενίτης. Εκτός των άνω γνωστών προσωπικοτήτων από τον Πόντο κατάγονται πολλοί άγνωστοι Έλληνες, όπως ο κωμικός ποιητής Διϊφιλος ο Σινωπεύς (4 ος αιών π. Χ.), ο ιστοριογράφος και ρήτωρ Βάττων ο Σινωπεύς (2 ος αιών π. Χ.), ο ποιητής Βάττων ο Σινωπεύς (3 ος αιών π. Χ.), ο ποιητής Διόδωρος ο Σινωπεύς (4 ος π. Χ.), ο κυνικός φιλόσοφος Ηγησίας ο Σινωπεύς (3 ος αιών π. Χ.), οι εξ Αμισού Διονυσιόδωρος μαθηματικός (2 ος π. Χ. αιών) και ο λόγιος και γραμματικός Τυραννίων ο Φιλαριστοτέλης (1 ος π. Χ. αιών) και ο Ηρακλείδης ο Πολιτικός. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν οι εξ Ηρακλείας του Πόντου καταγόμενοι, όπως ο Κλέαρχος ο Ποντικός ( π. Χ.), Τύραννος και ιδρυτής της πρώτης βιβλιοθήκης στην Ποντοηράκλεια, ο Απέλλας ο Ποντικός ( π. Χ.) από την Ποντοηράκλεια, ο περίφημος ζωγράφος Ζεύξις ο Ηρακλεώτης (5 ος αιών π. Χ.), ο Ηρόδωρος ο Μυθολόγος ο Ποντοηρακλεώτης ( π. Χ.), ο Βρύσων ο Ηρακλεώτης ο Σοφιστικός ( π. Χ.), ο μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ο φιλόσοφος Ηρακλείδης ο Ποντικός ( π. Χ.), ο μαθητής του Σωκράτη Χίων ο Ηρακλεώτης ( π. Χ.). Επίσης ο περιπατητικός Χαμαιλέων ο Ηρακλεώτης ( π. Χ.), ο Διονύσιος ο Μεταθεμένος από την Ηράκλεια ( π. Χ.), ο λόγιος Νυμφίος ο Ηρακλεώτης (280 π. Χ.), ο γλύπτης Βάττων ο Ηρακλεώτης (3 ος αιώνας π. Χ.), ο ιστορικός Προμαθίδας ο Ηρακλεώτης (120 π. Χ.), ο λόγιος Δομίτιος Καλλίστρατος ο Ηρακλεώτης (120 π. Χ.), ο φιλόλογος και ποιητής Ηρακλείδης Ποντικός ο Νεώτερος (1 ος αιών μ. Χ.), ο χρονικογράφος Μέμνων ο Ηρακλεώτης (1 ος 2 ος αιών μ. Χ.), ο περίφημος γεωγράφος Μαρκιανός ο Ηρακλεώτης (5 ος αιών μ. Χ.), ο συγγραφεύς και λόγιος Φίλων ο Ηρακλεώτης και ο επικός ποιητής Νικήρατος ο Ηρακλεώτης συμπληρώνουν την χορεία. 39 Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία και τα συναξάρια της Εκκλησίας τον λόγο του Θεού στον Πόντο εκήρυξαν οι Απόστολοι Πέτρος και Ανδρέας. Ο μεν Πέτρος στο εσωτερικό, ο δε Ανδρέας στα παράλια του Πόντου. Η Εκκλησία της Αμάσειας ιδρύθηκε από τον Πέτρο, όπου ο ίδιος χειροτόνησε και εγκατέστησε επίσκοπο τον Νικήτα. Ο δε απόστολος Ανδρέας κήρυξε στη Σινώπη, στην Τραπεζούντα και στην Αμισό. Μάλιστα ο απόστολος Πέτρος απευθύνει την πρώτη του καθολική επιστολή προς τους «εκλεκτοίς παρεπιδήμοις διασποράς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίας και Βιθυνίας». (Α Πετρ. Α, 1). 40 Αναφορά για τη διάδοση του Χριστιανισμού στον Πόντο κάνει και ο Ευαγγελιστής Λουκάς στις Πράξεις των Αποστόλων, όπου αναφέρεται, ότι Εβραίοι κατά την ημέρα της Πεντηκοστής μετεστράφησαν στην πίστη του Χριστού, όταν ο απόστολος Πέτρος μίλησε στα συγκεντρωμένα πλήθη «Πάρθοι και Μήδοι και Ελαμίται, και οι κατοικούντες την Μεσοποταμίαν, Ιουδαίαν τε και Καππαδοκίαν, Πόντον και την Ασίαν» (Πραξ. Β, 9). 16

17 Τα πνευματικά αναστήματα τα οποία ανεφύησαν ή και διακόνησαν στη γη του Πόντου είναι αναρίθμητα και ως αστέρες φωτεινοί και τηλαυγείς δείχνουν ως οδοδείκτες την πορεία του γένους. Ποιος δεν ευλαβείται τους αγίους Ακύλα και Πρίσκιλλα 41 (13.02), την αγία Θεοδότη την εν Νικαία μαρτυρήσασα (17.09.), τον άγιο Ευγένιο (292 μ. Χ.) τον Τραπεζούντιο και τους συναθλητές του Ουαλεριανό (από την Εδίσκη), Κανίδιο (από την Σωλόχενα) και Ακύλα από την Γόδαινα της Χαλδίας (21.01.), τους από Ευχαΐτων και Αμάσειας ορμωμένους στρατιωτικούς αγίους Θεοδώρους (08.02.), τις επτά αγίες της Αμισού Αλεξανδρία, Κλαυδία, Ευφρασία, Ματρωνία, Ιουλιανή, Ευφημία και Θεοδώρα, την αγία Γλαφύρα 42 την εν Αμασεία, τον άγιο Μάμμα (3 ος αιών μ. Χ.) από τη Γάγγρα (Çankiri σήμερα) της Παφλαγονίας (02.09.), τον άγιο ιερομάρτυρα Υπάτιο (4 ος αιών μ. Χ.) επίσης από την Γάγγρα της Παφλαγονίας, την αγία Χαριτίνη από την Αμισό, την εκ Μερζιφούντος ορμώμενη αγία Βαρβάρα 43 (04.12.), την αγία Κυριακή από τα Τρόχαλα και τον εν Γάγγρα αποβιώσαντα οικουμενικό πατριάρχη ( μ. Χ.) Μακεδόνιο Β (29.06.). Ποιος δεν είπε έστω και μια φορά στη ζωή του «Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία...», πλην όμως ο Μέγας Βασίλειος (1.1.), όπως και ο πατέρας του, γεννήθηκε στην Νεοκαισάρεια 44 του Πόντου, το 329 μ. Χ. Ο δε πατέρας του ονομαζόταν επίσης Βασίλειος (με την επωνυμία «παλαιός») και είναι επίσης Άγιος της εκκλησίας μας. Η μητέρα του Μεγάλου Βασιλείου η αγία Εμμέλεια ήταν Καπαδόκισσα, από την Καισάρεια, το Kayseri της σημερινής Τουρκίας και η μνήμη της εορτάζεται επίσης στις Η οικογένεια έχει και δυο Μακρίνες, η μια είναι η γιαγιά του Μεγάλου Βασιλείου, η αγία Μακρίνα η «παλαιά» (17.11.) και η άλλη η αδελφή του, η αγία «Μεγάλη» Μακρίνα η «φιλόσοφος» (19.07.). Η οικογένεια έχει όμως και άλλους αγίους, τα αδέλφια του Μ. Βασιλείου, τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης (10.01.), τον άγιο Ναυκράτιο και τον άγιο Πέτρο Σεβαστείας. 41 Για τον άγιο Ακύλα αναφέρεται στις Πράξεις το «ποντικόν τω γένει», (Πραξ.ΙΗ, 2). 42 Η όμορφη Γλαφύρα ήταν ακόλουθος της αυτοκράτειρας Κωνσταντίας και ετελειώθει κατόπιν ασθενείας και διωκομένη υπό του Λικινίου, το 317 μ. Χ. Η μνήμη της τιμάται, μαζί με τον άγιο Βασιλέα, στις Είναι προστάτης του πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού. 44 Ήταν τα αρχαία Κάβειρα (Αμέρια, Αμαίρα, Διόσπολι, Σεβαστή και τελικά Νέα Πόλις Καίσαρος ή Νεοκαισάρεια, Niksar σήμερα). 17

18 Από την περιοχή της Νεοκαισαρείας 45 καταγόταν ο Άγιος επίσκοπος Νεοκαισαρείας Γρηγόριος ο Θαυματουργός ( ) ο και «Μέγας» αποκαλούμενος (17.11.). Ο ορθόδοξος όμως λαός, ιδίως ο εκ Πόντου ορμώμενος, αγαπά και τιμά τον Άγιο Ευάγριο τον Ποντικό της «Φιλοκαλίας» από τα Ίβωρα 46, το σημερινό Çorum, (06.01.), τους παλαιούς ιδρυτές της μονής Σουμελά άγιο Βαρνάβα και άγιο Σωφρόνιο (18.08.), τον νέο ιδρυτή τον Άγιο Χριστόφορο (18.08.). Τιμά δε τους εκ Σινώπης 47 αγίους Φωκά 48 τον κηπουρό (22.09.) και Φωκά τον ιερομάρτυρα (22.09.), τον όσιο Πέτρο τον Ησυχαστή (25.11.), τον όσιο Νικώνα τον «Μετανοείτε» (26.11), τον όσιο Φλώρο (18.12), τον όσιο Παύλο Νεοκαισαρείας (23.12.), τον άγιο Μαυρίκιο, τον γιο του, τον άγιο Φωτεινό και τους άλλους 70 μάρτυρες (27.12.) και τον άγιο Σωφρόνιο επίσκοπο Αχταλείας Ιβηρίας (08.09.). οι εκ του Ριζαίου καταγόμενοι Μάρτυρες Ευστράτιος, Αυξέντιος και Ευγένιος, οι εκ Ζυγάνων επτά αδελφοί 49, οι εκ Νικοπόλεως 45 Μάρτυρες 50, 45 Η Νεοκαισάρεια ήταν πρωτεύουσα του Πολεμωνιακού Πόντου με περιοχές, όπως π.χ. το Πολεμώνιον, η αρχαία Σίδη = σίδηρος, (σήμερα Bolaman, δηλαδή Πολεμώνιον, το δε όνομα του, το οφείλει στον Έλληνα Πολέμωνα Α, από την Λαοδίκεια), Κοτύωρα, Βώνα, Φαδισάνη (Βαδισάνη, από το «Φάτισα», την κόρη του Φαρνάκη Β, Φάτσα), Κερασούντα, Ερμώνασσα και Οινόη. 46«Βασίλειος ο Μέγας, περί το 361 έτος, ίδρυσε Μονήν πλησίον της εν Πόντω πόλεως Ιβόρας ώστε ογδοήκοντα χιλιάδας Μοναχούς επέζησε να ίδει ο θειος Ανήρ Δείκνυνται δε τα ερείπια της Μονής εις το ύπερθεν της σημερινής κωμοπόλεως Πουλαντζάκη υψηλόν όρος», Πελαγίδης, Στ. (2001), «Ο Κώδικας της Ιερής Μονής Αγίου Γεωργίου Περιστερώτα Από το αρχείο της οικογενείας Γραμματικοπούλου», Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, σ Από την Σινώπη καταγόταν και ο αιρεσιάρχης Μαρκίων (2ος αιών μ. Χ.), του οποίου ο πατέρας ήταν επίσκοπος Σινώπης. Ήταν μαθητής του Σίμωνα του μάγου, οπαδός του δυϊσμού («καλό-κακό»), δεν αποδεχόταν την Παλαιά Διαθήκη, απαιτούσε από τους οπαδούς να μην παντρεύονται (πριν όμως ο ίδιος έκανε ακριβώς τα αντίθετα και για αυτό, αμετανόητος ων, εκδιώχτηκε από τον επίσκοπο πατέρα του) και να μην τρώνε κρέας («χορτοφάγοι»). Βλέπε επίσης και Δοσίθεο Ιεροσολύμων, «Δωδεκάβιβλος», σ Απολυτίκιο του αγίου σε ήχο τρίτο. «Μέγαν εύρατο»: «Θεῖον βλάστημα Σινώπης Πόντου*, ἐπεπόθησας ζωὴν ὁσίαν*, θεηγόρε Ἱερεὺς τοῦ Ὑψίστου γενόμενος*, τὴν σιτοδείαν τῆς ποίμνης σου ἔλυσας* καὶ Βασιλέαν Ἀλέξιον ἔσωσας*, Πάτερ ὅσιε Φωκὰ κηπουρὲ ἀξιάγαστε*, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε*, δωρήσασθαι ἠμὶν τὸ μέγα ἔλεος.» (22.09.) 49 Επτά άλλοι μάρτυρες και αδελφοί κατά σάρκα είναι και οι εκ Ροδοπόλεως, Τραπεζούντας καταγόμενοι Άγιοι Ορέντιος, Φαρνάκιος, Έρως, Φίρμος, Φιρμίνος, Κυριακός και Λογγίνος (25.06). 50 Έζησαν μεταξύ 300 και 320 μ. Χ. και κατάγονταν από την ευρύτερη περιοχή μεταξύ Κερασούντος και Νικοπόλεως, Μερικοί δε εξ αυτών (ίσως ο Λέοντιος, ο Μαυρίκιος και ο Μεναίας) κατάγονταν από τα χωριά του Γορούχ {όπως π.χ. το Κιρτίν (ετυμολογικά από το «Γόρτυν»), η Σίλλη (ετυμολογικά μάλλον από το Σι + λα, Σέλας, που σημαίνει Ανατολή ή Αυγή) και το Γάλαν. 18