Μισός αιώνας Σπουδών Χαρτογραφίας στην Ελληνική Ανώτατη Εκπαίδευση

Transcript

1 Συλλογικός Τόμος «Ταν γάν δαίειν και απεικονίζειν», ΑΠΘ ΑΤΜ, Ιανουάριος 2016, Θεσσαλονίκη Μισός αιώνας Σπουδών Χαρτογραφίας στην Ελληνική Ανώτατη Εκπαίδευση Λαφαζάνη Πέρυ 2, Μυρίδης Μύρων 3, Χριστοδούλου Αναστασία 1 (1) Υπ. Διδάκτωρ Α.Π.Θ., (2) Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Α.Π.Θ., (3) Καθηγητής Α.Π.Θ. Πολυτεχνική σχολή Α.Π.Θ. Τμήμα Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών, Α.Π.Θ. Περίληψη Ο ρόλος της χαρτογραφικής εκπαίδευσης ήταν και είναι καθοριστικός, ιδιαίτερα στην εποχή μας, αφού η ενασχόληση πολλών επιστημών με το χώρο είναι ιδιαίτερα αυξημένη και υπάρχει ανάγκη χαρτογράφησης και μελέτης έπειτα των φυσικών και ανθρώπινων φαινομένων. Η Χαρτογραφία και κατ επέκταση ο Χάρτης έχει αναδειχθεί ως το κυριότερο μέσο επικοινωνίας και μετάδοσης της γεωγραφικής πληροφορίας, με αποτέλεσμα να αποτελεί χρήσιμο εργαλείο σε πολλούς τομείς, τόσο για τους επιστήμονες, τους ερευνητές και τους επαγγελματίες, όσο και για τους απλούς χρήστες. Το φάσμα των επιστημονικών πεδίων με το οποίο μπορεί να συσχετιστεί η Χαρτογραφία είναι αρκετά ευρύ. Έτσι πέρα των παραδοσιακών σχολών (Τοπογράφων και Γεωγράφων) που περιλαμβάνουν στο πρόγραμμα σπουδών τους μαθήματα σχετικά με τη Χαρτογραφία, υπάρχει πλέον μια πληθώρα άλλων σχολών στις οποίες διδάσκονται μαθήματα Χαρτογραφίας ή μαθήματα που εμπεριέχουν βασικές αρχές της Χαρτογραφίας (π.χ. τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, Γεωγραφία, Τοπογραφία κ.λ.π.). Τέτοια τμήματα είναι για παράδειγμα οι σχολές των Αρχιτεκτόνων, των Πολεοδόμων Χωροτακτών, των Γεωλόγων, των Δασολόγων, των Γεωπόνων, ακόμη και οι Παιδαγωγικές, καθώς και κάποιες Στρατιωτικές. Η λίστα αυτή μπορεί να γίνει ακόμα μεγαλύτερη, αν προστεθούν και τα τμήματα που ασχολούνται και σε μεταπτυχιακό επίπεδο με τη Χαρτογραφία. Στην παρούσα εργασία θα γίνει μια καταγραφή της διδασκαλίας σχετικών με τη χαρτογραφία μαθημάτων, σε όλες τις βαθμίδες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως και σήμερα και στη συνέχεια θα γίνει μια προσπάθεια χαρτογράφησης της. Abstract The role of cartographic education is crucial, especially nowadays, since the engagement of many sciences with the cartography is significantly increased and there is a need for mapping and thereafter studying natural and human phenomena. Cartography and hence the map has emerged as the main mean of communication and transmission of geographic information, resulting in making the map a useful tool in many fields, both for scientists, researchers and professionals, as well as for ordinary users. The range of scientific fields which may be associated to Cartography is quite large. Therefore, beyond traditional schools (Surveying and Geographers) include cartography in their curriculum courses; there is now a plethora of other schools in which Cartography is being taught, or courses including the basic principles of cartography are being taught (eg. Geographical Information Systems, Geography, Topography, etc.). Such schools are for example the faculties of Architecture, Urban Planning and Development, Geology, Forestry, Agriculture, and even pedagogical, and some military schools. This list can be even longer if the branches dealing with cartography in a postgraduate level are added. This paper aims to make a record of teaching related to the cartography courses, at all levels of higher education, from the foundation of the Greek state until today, followed by an effort of mapping the above mentioned record.

2 Εισαγωγή Οι απαρχές της Σύγχρονης Χαρτογραφίας στα Ελληνικά Πανεπιστήμια και ιδιαίτερα στις σπουδές των Τοπογράφων συμπίπτουν με την καταλυτική παρουσία μερικών φωτισμένων και θεληματικών πανεπιστημιακών δασκάλων και ερευνητών, που εισήγαγαν και ανέλαβαν τη διδασκαλία σχετικών μαθημάτων, χωρίς άλλο αντίστοιχο στα άλλα Ελληνικά Πανεπιστήμια. Ωστόσο για αρκετά χρόνια η ελληνική Χαρτογραφία, των Πανεπιστημίων, έμενε στο περιθώριο των Διεθνών δραστηριοτήτων. Γρήγορα όμως καταφέρνει να ξεπεράσει την εσωστρέφειά της και να περάσει στο προσκήνιο για να φτάσουμε στη σημερινή κατάσταση, όπου σε περισσότερα από οκτώ πανεπιστημιακά τμήματα και σχολές υπάρχει χαρτογραφικό έργο και έρευνα, σε πολλά από αυτά σε κυρίαρχη θέση. (Πίνακας 1) Ε.Μ.Π. Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Α.Π.Θ. Τμήμα Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Γεωγραφίας Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας Τ.Ε.Ι. Αθηνών Τμήμα Τοπογραφίας Τ.Ε.Ι. Σερρών Τμήμα Γεωπληροφορικής & Τοπογραφίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης Πίνακας 1. Αποτύπωση των Χαρτογραφικών Σπουδών στην Ελλάδα [Βασικοί πυρήνες Χαρτογραφικής Εκπαίδευσης]. (Ιδια επεξεργασία) Δεν μπορεί να παραλειφθεί επιπλέον το γεγονός ότι παρόλο που οι Σχολές και τα Τμήματα εμφανίζουν διαφορετικά προγράμματα σπουδών, υπάρχουν μαθήματα, όπως αυτά της Γενικής Χαρτογραφίας, της Θεματικής Χαρτογραφίας, των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών καθώς και αρκετά άλλα, υποχρεωτικά και επιλογής, τα οποία εμφανίζονται σε όλα τα προγράμματα σπουδών των παραπάνω Σχολών και Τμημάτων. (Πίνακας 2)

3 Χαρτογραφία G.I.S. Γεωγραφία πολλά 3 4 πολλά Πίνακας 2. Πλήθος μαθημάτων σχετιζόμενων άμεσα ή έμμεσα με τη Χαρτογραφία. (Ιδια επεξεργασία) Όσο για τη διεθνή συμμετοχή και αναγνώρισή της, αρκεί να αναφέρουμε ότι από μηδενικές, σχεδόν, συμμετοχές έως τη δεκαετία του 70, έφτασαν να ξεπερνάνε σήμερα τις 15 οι συμμετοχές στα Συνέδρια της ICA, με πολυπληθή παρουσία επιστημόνων του χώρου, χωρίς να αναφέρουμε τις συμμετοχές και παρουσιάσεις σε ειδικά, θεματικά Συνέδρια, Επιτροπές και Ομάδες Εργασίας, πάντα με θέματα που βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων της Διεθνούς Κοινότητας. Η Ελληνική Χαρτογραφία είναι σήμερα επώνυμη και η συμμετοχή της στα Διεθνή Χαρτογραφικά δρώμενα είναι καταξιωμένη. Στο άρθρο επιχειρείται η αποτύπωση της ιστορίας [από την ίδρυση του ελληνικού Κράτους] και της [διαχρονικής] διασποράς της ελληνικής Πανεπιστημιακής Χαρτογραφίας, δηλαδή της Χαρτογραφίας που διδάσκεται και παράγεται στα ελληνικά Ιδρύματα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης [ΑΕΙ, ΤΕΙ ], η καταγραφή της διδασκαλίας των σχετικών με τη χαρτογραφία μαθημάτων όπως προκύπτει από τα σχετικά προγράμματα Σπουδών, ο σχετικός εξοπλισμός και οι δυνατότητες καθώς και μια πρώτη προσπάθεια αποτίμησης των δυνατοτήτων και προοπτικών της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Χαρτογραφίας. 1. Προβληματισμοί για τα θέματα Έρευνας και Διδασκαλίας της Χαρτογραφίας και η Διεθνής τους Εμπειρία Η φύση του χάρτη και ο ρόλος του ως μέσο παρατήρησης του χώρου και ως εργαλείο οπτικοποίησης διαδικασιών ανάλυσης και σύνθεσης χωρικών φαινομένων και εννοιών κάνουν τη χαρτογραφία μια γνωστική περιοχή που άπτεται περισσοτέρων της μιας ειδικότητας, αλλά με διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης της δημιουργίας ή χρήσης του χάρτη. Ίσως αυτός να ναι και ο λόγος που η Χαρτογραφία, παρόλη την ευρύτητα χρήσης του χάρτη, δεν έχει ποτέ αποτελέσει αυτόνομο εκπαιδευτικό αντικείμενο, σε καμιά βαθμίδα εκπαίδευσης, όμως περιέχεται και αναπτύσσεται σαν επιστημονικός τομέας σε διαφορετικού προσανατολισμού εκπαιδευτικά

4 προγράμματα. Στις επόμενες παραγράφους θα γίνει μια προσπάθεια ανάλυσης αυτής της διαπίστωσης, καθώς και σύνδεσής της με τη γενικότερη εξέλιξη της Χαρτογραφίας. Ο χάρτης ή μάλλον ακριβέστερα η γραφική αναπαράσταση του χώρου έχει προϋπάρξει της γραφής. Η χαρτογραφία όμως στηρίχτηκε σε επιστημονικές βάσεις μόλις τον 19ο αιώνα. Βέβαια, μια διάσταση του χάρτη, αυτή που έχει στόχο την απεικόνιση της γεωμετρίας της γήινης επιφάνειας αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής μελέτης και έρευνας από την αρχαιότητα σε κάποιους λαούς όπως οι Κινέζοι και οι Έλληνες. Στα ρωμαϊκά χρόνια και στο μεσαίωνα ο χάρτης με μικρές εξαιρέσεις αποτελούσε μια καλλιτεχνική μορφή έκφρασης και η ακρίβεια της γεωμετρίας αγνοήθηκε. Στις σημαντικές εξαιρέσεις περιλαμβάνεται η εξέλιξη της χαρτογραφίας από τους Άραβες. Από την αναγέννηση κι έπειτα, η χαρτογραφία τίθεται και πάλι σε πιο επιστημονική βάση και η ακρίβεια της γεωμετρίας αποκτά αυξανόμενο ενδιαφέρον που κορυφώνεται με την χρήση του ως πολεμικό εργαλείο. Έτσι, η έρευνα στο τομέα των χαρτογραφικών προβολών ανθεί για ενάμισι περίπου αιώνα για να ολοκληρωθεί επιτυγχάνοντας τους στόχους της στα μέσα του 20ού αιώνα. Αυτό αντικείμενο μελέτης απαιτεί γνώσεις μαθηματικών και γεωδαισίας, οι δε αναγνώστες των χαρτών που ενδιαφέρονται για ακρίβειες γεωμετρίας είναι κυρίως μηχανικοί, πλοηγοί και φυσικά στρατιωτικοί. Δεν είναι τυχαίο επομένως, που οι χαρτογραφικές προβολές αποτελούν γνωστικό αντικείμενο στις στρατιωτικές σχολές και στις σχολές τοπογράφων μηχανικών ή γεωδαιτικών επιστημών. Σε αυτή της τη διάσταση η χαρτογραφία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη γεωδαισία. (Δαλάκης κ.ά. 2010) Η άλλη διάσταση όμως που αφορά στη μορφή της αναπαράστασης, στους τρόπους επεξεργασίας και απεικόνισης των χωρικών δεδομένων, αντιμετωπιζόταν σαν μια ελεύθερη έκφραση του δημιουργού του χάρτη, χωρίς περιορισμούς κανόνων και αρχών, θεωρώντας τη διαδικασία αυτή μάλλον μια μορφή τέχνης. Με την ανάπτυξη όμως των επιστημών περιβάλλοντος, στα μέσα του εικοστού αιώνα, και τη χρήση του χάρτη ως μέσο παρατήρησης του χώρου και εργαλείο οπτικοποίησης διαδικασιών ανάλυσης και σύνθεσης χωρικών φαινομένων και εννοιών, η απεικόνιση θεματικών δεδομένων αποκτά ιδιαίτερη πλέον σημασία. Τότε τίθενται τα πρώτα ερωτήματα και ξεκινά ένας επιστημονικός διάλογος για τη μορφή της αναπαράστασης και τον τρόπο πρόσληψής της από τον αναγνώστη του χάρτη, ένας διάλογος που συνεχίζεται ως τις μέρες μας, κάτω από τον τίτλο της επιστημονικής οπτικοποίησης. Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στην απεικόνιση θεματικών δεδομένων η χαρτογραφία συνδέεται άμεσα με τη γεωγραφία και τις περιβαλλοντικές επιστήμες. Δεν είναι τυχαίο που εισάγονται μαθήματα θεματικής χαρτογραφίας σε τμήματα γεωγραφίας στα μέσα του 20ού αιώνα. Η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας είναι να μην έχει σχολές γεωγραφίας επομένως και η εισαγωγή αυτού του αντικειμένου καθυστερεί και εν τέλει γίνεται στις ΣΑΤΜ του ΕΜΠ και ΑΠΘ συγχρόνως με μαθήματα γεωγραφίας. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο και στο ίδιο πλαίσιο, αυτό της επικέντρωσης στη μορφή απεικόνισης, εισάγεται από τον Bertin (1967) μια επιστημονική προσέγγιση στο συμβολισμό, με θεωρητική βάση τη σημειολογία. Ο ερευνητικός αυτός στόχος παραμένει ανοιχτός και σήμερα εντάσσεται στο περιεχόμενο της επιστημονικής οπτικοποίησης με έντονη διερευνητική δραστηριότητα. (Δαλάκης κ.ά. 2010) Από μιαν άλλη σκοπιά, η μέθοδος κατασκευής του χάρτη και ο τρόπος αναπαραγωγής του, άμεσα συνδεδεμένος με τις εξελίξεις των τεχνολογιών έχει επηρεάσει και την ίδια τη φύση της χαρτογραφίας και σαν περιεχόμενο και σαν ερευνητικό πεδίο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Robinson (1995), κάθε μια τεχνολογική ανακάλυψη που εφαρμοζόταν στη χαρτογραφική διαδικασία δημιουργούσε και μια τομή στην εξέλιξη της χαρτογραφίας με την ψηφιακή τεχνολογία τον 20ό αιώνα να προκαλεί μιαν επανάσταση. Πραγματικά οι υπολογιστές εισέβαλαν με ιδιαίτερα ταχύ ρυθμό σε όλα τα στάδια δημιουργίας χαρτών από τη συλλογή των δεδομένων έως την αναπαραγωγή. Κυρίως όμως έδωσαν τη δυνατότητα σε όποιον θέλει να δημιουργεί το χάρτη που χρειάζεται. Η επίδραση αυτής της επανάστασης στην εκπαίδευση της χαρτογραφίας ήταν άμεση. Εισήχθησαν μαθήματα χαρτογραφίας με τη βοήθεια υπολογιστών ή αυτοματοποιημένης

5 χαρτογραφίας (στο ΑΠΘ) και ψηφιακής χαρτογραφίας στο ΕΜΠ. Αυτά τα μαθήματα τις τελευταίες δυο δεκαετίες διδάσκονται σε όλες τις σχολές που περιέχουν τη χαρτογραφία σαν γνωστικό αντικείμενο είτε είναι τμήματα γεωγραφίας, είτε μηχανικών. Η ψηφιακή τεχνολογία ανοίγει νέα πεδία έρευνας στη χαρτογραφία και νέες επιστημονικές συνδέσεις με την επιστήμη της πληροφορικής. Στο πλαίσιο αυτό, αναπτύσσεται η αναλυτική χαρτογραφία το 1960, με στόχο να ενοποιήσει όλες τις θεωρητικές αρχές δηλαδή τις μαθηματικές έννοιες και μεθόδους που στηρίζουν την παραγωγή χαρτών και την επίλυση γεωγραφικών προβλημάτων. Πολύ γρήγορα, αρχές της δεκαετίας 80 αναπτύσσεται η τεχνολογία των συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών, η οποία 10 χρόνια μετά, στις αρχές του 1990, εξελίσσεται σε επιστήμη της γεωγραφικής πληροφορίας. Στο νέο αυτό πλαίσιο εντάσσεται και η χαρτογραφία μαζί με ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών ειδικοτήτων. Αναπτύσσονται νέα αντικείμενα έρευνας αλλά και εκπαίδευσης, η θεωρητική χαρτογραφία, η γνωσιακή χαρτογραφία και η επιστημονική οπτικοποίηση. Στα νέα αυτά πεδία η χαρτογραφία ξεφεύγει από το παραδοσιακό αντικείμενό της, τη δημιουργία του χάρτη σαν μέσου απεικόνισης του χώρου και εισχωρεί σε όλες τις πτυχές της επιστήμης της πληροφορίας, αντιμετωπίζοντας το χάρτη σαν μέσο κατανόησης της πληροφορίας. (Δαλάκης κ.ά. 2010) Επομένως, προσεγγίζοντας τη μακρόχρονη εξέλιξη της χαρτογραφίας με επιστημονικά κριτήρια μπορούν κατά χρονική σειρά να διακριθούν οι τομείς: της μαθηματικής χαρτογραφίας, με αντικείμενο μελέτης την απεικόνιση της γεωμετρίας της γήινης επιφάνειας στο επίπεδο και τη δημιουργία χαρτογραφικών προβολών της θεματικής χαρτογραφίας, με αντικείμενο μελέτης την απεικόνιση χωρικών φαινομένων της αναλυτικής χαρτογραφίας με αντικείμενο τις θεωρητικές αρχές επίλυσης γεωγραφικών προβλημάτων και παραγωγής χαρτών της ψηφιακής χαρτογραφίας με αντικείμενο την οργάνωση χαρτογραφικών βάσεων και την ψηφιακή προετοιμασία δεδομένων προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην δημιουργία και παραγωγή χαρτών της θεωρητικής χαρτογραφίας των 2. Οι απαρχές στην Ελλάδα [Σύσταση του Νεοελληνικού Κράτους] Η πρώτη διδασκαλία σχετικού με τη χαρτογραφία μαθήματος, στο νέο ελληνικό κράτος, γίνεται επί Kαποδίστρια (1829) στους ευέλπιδες στο Nαύπλιο. Στη συνέχεια διδάσκονται ανάλογα μαθήματα πάντα στη σχολή ευελπίδων και ουσιαστικά μέχρι το 1887 μόνο εκεί γίνεται συστηματική προετοιμασία στελεχών για την εφαρμογή των χαρτογραφήσεων στη χώρα, που θα συμβάλουν στις εργασίες για την πρώτη μεγάλη χαρτογράφησή της ( ). H εξέγερση κατά του Όθωνα το 1843, μαζί με το Σύνταγμα, έφερε μερικές θεσμικές αλλαγές στη λειτουργία της τεχνικής εκπαίδευσης που σχετίζεται με τις χαρτογραφήσεις. Όμως, μέχρι την έξωσή του, 20 χρόνια μετά, τα ανάλογα αντικείμενα όχι μόνο δεν διδάχτηκαν ποτέ, αλλά αποσιωπώνται σε κάθε εκπαιδευτική λειτουργία και δραστηριότητα. (Λιβιεράτος Ε ). Tην έξωση του Όθωνα το 1863, ακολουθεί η αναδιοργάνωση της τεχνικής εκπαίδευσης και η ίδρυση μιας περίπου συναφούς με τις χαρτογραφήσεις ειδικότητας. Tο 1867 γίνεται νέα αναδιάρθρωση στην οποία περιλαμβάνεται και ο κλάδος της χωρομετρίας, ενώ 20 χρόνια μετά, με μια τρίτη μεταρρύθμιση της τεχνικής μη-στρατιωτικής εκπαίδευσης, ενώ αναβαθμίζονται οι άλλες τεχνικές ειδικότητες, υποβαθμίζεται η εκπαίδευση που θα προετοίμαζε τη χαρτογράφηση της χώρας από πολιτικό προσωπικό!

6 Πρέπει να περιμένουμε μέχρι το 1917, οπότε νέοι θεσμοί θα εμφανισθούν για το θέμα των Χαρτογραφήσεων, όπως η ίδρυση στο ΕΜΠ της Ανωτάτης Σχολής των Τοπογράφων Μηχανικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1890, μαθήματα σχετικά με τη Χαρτογραφία διδάσκονταν στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ. (Λαζαρίμος Ι., 1893). 3. Οι δύο σημαντικές Πανεπιστημιακές Εστίες Χαρτογραφικής Παιδείας και Έρευνας. Πρέπει να περιμένουμε ακόμα περισσότερο, τη δεκαετία του 1960, για να δούμε τη γένεση της διδασκαλίας της σύγχρονης Χαρτογραφίας στα Ελληνικά ΑΕΙ. Η ίδρυση του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών στην Πολυτεχνική Σχολή του ΑΠΘ, ενισχύει σημαντικά το έργο που έχει ξεκινήσει όπως είπαμε στο ΕΜΠ. Στην περίοδο που ξεκινάει από αυτή τη δεκαετία οι δύο βασικές ακαδημαϊκές εστίες διδασκαλίας της Χαρτογραφίας διαμορφώνοντας και αναμορφώνοντας συνεχώς και συστηματικά τα Προγράμματα Σπουδών τους, θεσμοποιούν πλέον τη διδασκαλία και την έρευνα της Επιστήμης σε όλους σχεδόν τους τομείς ανάπτυξής της. Από τη Γενική και Εφαρμοσμένη Χαρτογραφία, τη Μαθηματική και Θεματική Χαρτογραφία μέχρι την Ψηφιακή ή Αυτοματοποιημένη και την Αναλυτική Χαρτογραφία, αλλά και τη μη Συμβατική Χαρτογραφία, την Ιστορία της Χαρτογραφίας και τη Χαρτογραφική Οπτικοποίηση, την Παραγωγή και Χρήση Χαρτών αλλά και τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών πρόσφατα, το αντικείμενο αυτής της Επιστήμης, γνωρίζει ιδιαίτερη και έντονη παρουσία στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο, κυρίως μέσα από την Ίδρυση του Τομέα Κτηματολογίου, Φωτογραμμετρίας και Χαρτογραφίας στο ΑΠΘ (1982) και του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας στο ΕΜΠ (1990). Τα ερευνητικά πεδία και οι αντίστοιχες δραστηριότητες που αναπτύσσονται στους δύο αυτούς ακαδημαϊκούς θεσμούς είναι πολλά και ανταγωνίζονται επάξια τη διεθνή πρακτική μέσα από τα Διεθνή και Ελληνικά Συνέδρια καταξιώνοντας τους Έλληνες Επιστήμονες που δραστηριοποιούνται στο αντικείμενο. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε περιοχές ερευνητικής δραστηριότητας που εστιάζουν κυρίως σε θέματα Ποιότητας Χαρτογραφικών Δεδομένων, Συλλογής και Επεξεργασίας Χαρτογραφικών Δεδομένων, Ψηφιακών Μοντέλων Εδάφους, Γενίκευσης, Οπτικοποίησης, Επιστήμης της Γεωγραφικής Πληροφορίας, Γνωσιακής Χαρτογραφίας και πολλών άλλων. Στον χώρο της ακαδημαϊκής χαρτογραφικής έρευνας, υπάρχουν 21 τομείς θεσμοθετημένοι από την ICA. Από Χαρτογραφία & Παιδιά στους Χάρτες & Διαδίκτυο μέχρι την Οπτικοποίηση & Εικονικά Περιβάλλοντα και την Πανταχού Παρούσα Χαρτογραφία. Στην Ελλάδα, το χαρτογραφικό ακαδημαϊκό ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως στους εξής τομείς: Χαρτογραφία & Παιδιά Εκπαίδευση & Κατάρτιση Γενίκευση Χαρτογραφικές Προβολές Χαρτογραφία για άτομα με προβλήματα όρασης Χάρτες & Διαδίκτυο Εθνικοί & Περιφερειακοί Άτλαντες Θεματική Χαρτογραφία Θεωρητική Χαρτογραφία Οπτικοποίηση και Animation Ψηφιακές Τεχνολογίες στην Χαρτογραφική Κληρονομιά Αβεβαιότητα των Χωρικών Δεδομένων & Χαρτογραφική Ποιότητα

7 Χαρτογραφική Σύνθεση & Παραγωγή Τουριστική Χαρτογραφία Χάρτες & Μ.Μ.Ε. Τοπωνύμια Με οργανωμένες Μεταπτυχιακές Σπουδές από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και εκπόνηση Διδακτορικών Διατριβών από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, συμμετοχές σε Διεθνή και Εθνικά Ερευνητικά Προγράμματα, πραγματοποίηση Συνεδρίων, οι δύο σημαντικότερες ακαδημαϊκές εστίες διδασκαλίας και έρευνας της Χαρτογραφίας, έχουν καταφέρει έως σήμερα να αποδείξουν και να κατοχυρώσουν την ύπαρξη της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Χαρτογραφίας. 4. Η όψιμη ελληνική Πανεπιστημιακή Γεωγραφική Εκπαίδευση και οι «δυσλειτουργίες» της χαρτογραφικής της «ολοκλήρωσης». Στην αρχή αυτής της παρουσίασης επισημάνθηκε το γεγονός ότι η Ελληνική Πανεπιστημιακή Χαρτογραφία δεν ακολούθησε το μοντέλο λειτουργίας που η Χαρτογραφία είχε σε άλλες χώρες. Η Χαρτογραφία παραδοσιακά θεραπεύεται, σε γενικές γραμμές, σε πανεπιστημιακά τμήματα Γεωγραφίας, εξασφαλίζοντας την αλληλοσυσχέτιση που έχουν αυτές οι δύο Επιστήμες από την εποχή της γέννησής τους στον Ελληνικό χώρο. Στην Ελλάδα, για λόγους που δεν είναι σκόπιμο ούτε να αναφέρουμε ούτε να αναλύσουμε εδώ, η ίδρυση τέτοιων Πανεπιστημιακών Τμημάτων καθυστέρησε υπερβολικά πολύ. Τα δύο αυτά Τμήματα, του Πανεπιστημίου του Αιγαίου και του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, ιδρύθηκαν πολύ πρόσφατα, το 1994 και το 1999 αντίστοιχα. Ήδη από την ίδρυσή τους τα δύο αυτά Τμήματα έδειξαν ένα σαφή προσανατολισμό προς τον Σχεδιασμό του Χώρου και λιγότερο προς την ανάπτυξη των μεθόδων, τεχνικών και θεωριών για την παρακολούθηση, καταγραφή, ανάλυση και απεικόνισή του. Το γεγονός ότι η βασική πρώτη στελέχωσή τους έγινε από σχετικούς με το Σχεδιασμό του Χώρου Επιστήμονες δεν είναι τυχαίο. Έτσι αυτή η ούτως ή άλλως όψιμη εμφάνιση των Γεωγραφικών Σπουδών στην Ελλάδα μοιάζει αρκετές φορές να αντιμετωπίζει σχεδόν αμήχανα την ολοκλήρωση της Χαρτογραφικής διάστασης, περιορισμένη, τουλάχιστον ποσοτικά, σε τρία (3) μαθήματα, και στις δύο περιπτώσεις, Χαρτογραφίας και δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών και τις Εφαρμογές τους, ενισχύοντας κατά κάποιο τρόπο την προηγούμενη επισήμανση, τον σχεδιαστικό και προγραμματικό δηλαδή προσανατολισμό τους και όχι τον καταγραφικό και αναλυτικό. Για να μη θεωρηθεί εντελώς αρνητική αυτή η διαπίστωση, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε το μέγεθος των προσπαθειών των δύο Τμημάτων για την ανάπτυξη Γεωγραφικής παιδείας και σκέψης αλλά και την τοποθέτηση προβληματισμών σχετικών με τα σύγχρονα ρεύματα για την άνιση ανάπτυξη, την αναγνώριση διαφορετικοτήτων στο χώρο και την πολεμική σε θέματα οργάνωσης και παραγωγής του χώρου, φυσικών καταστροφών, κλπ. 5. Η γεωγραφική «Διασπορά» και το puzzle της ελληνικής Πανεπιστημιακής Χαρτογραφίας. Όμως η Χαρτογραφία, ακαδημαϊκά, φιλοξενείται και θεραπεύεται και από άλλους πανεπιστημιακούς χώρους.

8 Η παρουσία της χαρτογραφικής διδασκαλίας και έρευνας στα ΤΕΙ, ειδικά στα δύο Τμήματα Τοπογραφίας (Αθηνών και Σερρών) είναι σήμερα ζωντανή, δυναμική και αδιαμφισβήτητη. Τα δύο αυτά Τμήματα στελεχωμένα στην πλειοψηφία τους, κυρίως βέβαια σε θέματα Γεωεπιστημών, από αποφοίτους των δύο Σχολών Τοπογράφων Μηχανικών, έχουν αναπτύξει σήμερα μια σχεδόν παράλληλη και όμοια, στο περιεχόμενο, διδακτική και ερευνητική δραστηριότητα με τα δύο πολυτεχνικά Τμήματα. Με συμμετοχή σε Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών και Ερευνητικά Προγράμματα, η Χαρτογραφία μοιάζει να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τα δύο Τμήματα της Τεχνολογικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Η μεγάλη γεωγραφική διασπορά, που διαπιστώθηκε από τη σχετική έρευνα που επιχειρήσαμε, αναδεικνύει ένα πανελλήνιο puzzle της διδασκαλίας και έρευνας στα Ελληνικά Πανεπιστήμια. (Χάρτης 1) Ιδιαίτερα κομμάτια αυτού του puzzle αποτελούν τα Παιδαγωγικά Τμήματα Δημοτικής Εκπαίδευσης, στα οποία αναπτύσσεται μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα δραστηριότητα, τόσο στη διδασκαλία όσο και στην έρευνα γεωγραφικών και χαρτογραφικών θεμάτων, με πρωτοβουλία και καθοδήγηση διδασκόντων με μεράκι για τη δουλειά που κάνουν. Συμπερασματικά παρατηρούμε ότι τα Παιδαγωγικά Τμήματα των ελληνικών ΑΕΙ, παρουσιάζουν μια άνιση μεταξύ τους ενασχόληση με τη Χαρτογραφία και τους Χάρτες, μεταφέροντας πιθανόν, μέσα από την εκπαίδευση των μελλοντικών Δασκάλων, ένα μοντέλο, στο ποσοστό που τους αναλογεί κάθε φορά, μη γεωμετρικής προσέγγισης του Χώρου. Αξίζει ωστόσο να επισημανθούν οι μεμονωμένες περιπτώσεις του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και του ΑΠΘ, αλλά και αυτές των Πανεπιστημίων Θεσσαλίας και Θράκης, όπου η Χαρτο-γεωγραφική προσπάθεια έχει αναπτύξει όχι μόνο τον Τομέα της Διδασκαλίας και της Εκπαίδευσης αλλά και της έρευνας με εξαιρετικά κατά καιρούς αποτελέσματα, θεμελιώνοντας πλέον μια ιδιαίτερη Σχολή Χαρτογραφίας και Γεωγραφίας, στο πλαίσιο των Παιδαγωγικών Τμημάτων. Η περίπτωση των Γεωλογικών Τμημάτων των Ελληνικών ΑΕΙ δεν μπορεί να μην αναφερθεί, αφού ένα μεγάλο κομμάτι της χαρτογραφικής παραγωγής αποτελούν οι γεωλογικοί χάρτες. Τα Τμήματα αυτά γεννιούνται στη δεκαετία του 1970 από τον διαχωρισμό των έως τότε Φυσιογνωστικών Τμημάτων σε Τμήματα Βιολογίας και Γεωλογίας. (Δαλάκης κ.ά. 2010)

9 Χάρτης 1: Η Διασπορά της Πανεπιστημιακής Χαρτογραφίας ( ίδια επεξεργασία) Αν σκεφτούμε ότι η διεθνής εκπροσώπηση πολλών Χαρτογραφικών Ενώσεων γίνεται σε ενδιαφέροντα βαθμό από Γεωλόγους στην προέλευση, συμπεραίνουμε εύκολα ότι η ακαδημαϊκή Χαρτογραφία στα ελληνικά Τμήματα Γεωλογίας είναι σημαντικά περιορισμένη σε σχέση με τη σημασία της σε αυτήν την επιστημονική περιοχή. Με τρόπους ακόμα λιγότερο εμφανείς και δυναμικούς η Χαρτογραφία και τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών διδάσκονται σήμερα σε ένα μεγάλο αριθμό Πανεπιστημιακών Τμημάτων: Μηχανικών Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Δασολογίας /Διαχείρισης Φυσικών Πόρων, Περιβάλλοντος, Βιολογίας κ.α. Όσο για τις Στρατιωτικές Ανώτατες Σχολές (Ευελπίδων κ.α.) συνεχίζουν πάντα, την περιορισμένη ωστόσο, διδασκαλία της Χαρτογραφίας, αφού κάποιοι από τους αποφοίτους τους στελεχώνουν τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Αν θέλαμε να συνοψίσουμε, θα έπρεπε να σταθούμε στα 2-3 παρακάτω σημεία: 6. Το σύμπλεγμα Χαρτογραφία Γεωγραφία Τι γίνεται ωστόσο με το Σύμπλεγμα Χαρτογραφία Γεωγραφία; Μάλλον δεν είναι τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών που επιχείρησαν το πάντρεμα Γεωγραφίας και Χαρτογραφίας. Από τη γέννησή τους αυτές οι επιστήμες προχωρούσαν μαζί. Ας μην ξεχνάμε ότι διάσημοι Χαρτογράφοι ήταν και Γεωγράφοι, και τούμπαλιν. Χωρίς να αφήνουμε απ έξω τους Αστρονόμους.

10 Στις μέρες μας όμως διαπιστώνουμε την ύπαρξη διαφορετικών προσεγγίσεων: Από τη μια μεριά οι καινούργιες Χωρικές Σπουδές στη Χώρα μας που παραπαίουν, αρκετές φορές μεταξύ Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Σχεδιασμού, πολλές φορές με αρκετή δόση Αρχιτεκτονικής, και από την άλλη η Χαρτογραφία των Σχολών και Τμημάτων Τοπογραφίας, που προσπαθούν, μερικές φορές, να προσπεράσουν αβασάνιστα τη γεωγραφική διάσταση των χαρτογραφικών απεικονίσεων, περιορίζοντας συχνά την έρευνα της απεικόνισης σε έναν vector ή raster μετασχηματισμό, μετατρέποντάς την σε μια τοπογραφίζουσα Χαρτογραφία. Πηγαίνοντας προς τα πίσω, δε μπορούμε παρά να διαπιστώσουμε μια καταρχήν απόσταση, που διατηρήθηκε για αρκετά χρόνια, μεταξύ των δύο Επιστημών. Βέβαια υπάρχουν περιπτώσεις που μπορούν να διαψεύσουν τις παραπάνω θέσεις. Οι προσπάθειες που γίνονται είναι πολλές σ αυτή την κατεύθυνση, ιδιαίτερα μέσα από την ανάπτυξη νέων αντικειμένων όπως η Θεματική Χαρτογραφία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, που η Θεματική Χαρτογραφία θεωρείται βασικό συστατικό όλων των προγραμμάτων σπουδών των σχετικών Τμημάτων και Σχολών. Είναι αντίστοιχα ευτυχές που όλα τα Τμήματα και Σχολές Τοπογράφων θεώρησαν απαραίτητη τη θεραπεία της Γεωγραφικής Επιστήμης. (Μυρίδης κ.ά. 2008) Σήμερα δίνεται μεγάλη προσοχή και σημασία στις επιλογές των Χαρτογράφων σε ό,τι αφορά τη σχέση των δύο Επιστημών. Ειδικότερα στη Θεματική Χαρτογραφία το μεγαλύτερο μέρος της ερευνητικής και διδακτικής δραστηριότητας αφιερώνεται σ αυτή τη γεωγραφική διάσταση των φαινομένων, με κίνδυνο πολλοί από τους ασχολούμενους με αυτό, να κατηγορούνται για τη γεωγραφίζουσα Χαρτογραφία που προωθούν. 7. Χαρτογραφία vs Σ.Γ.Π.? Η πληθωρική εμφάνιση των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών, ήδη από τη δεκαετία του 1970, αλλά κυρίως στις επόμενες, δημιούργησε νέα δεδομένα τόσο στο χώρο της γεωγραφικής ανάλυσης όσο και σ αυτόν της χαρτογραφικής απεικόνισης. Και αν στην πρώτη περίπτωση η τολμηρή άποψη ότι γίνεται γεωγραφική ανάλυση μέσω Σ.Γ.Π., αντιμετωπίζεται σε επιστημολογικό επίπεδο με έντονο διάλογο και επιστημονικούς διαξιφισμούς, στη δεύτερη περίπτωση τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Ο βαθμός ασάφειας στο διαχωρισμό ορίων μοιάζει να είναι ιδιαίτερα μεγάλος, τόσο μάλιστα που η ίδια η ICA έβαλε σε ψηφοφορία σε μία τελευταία της συνέλευση το θέμα αλλαγής του ονόματος της με την προσθήκη του όρου Σ.Γ.Π. Η πρόταση καταψηφίστηκε με άνετη πλειοψηφία, το ερώτημα όμως παρέμεινε. [Στην αμέσως επόμενη Γενική Συνέλευση όμως επαναθεώρησε τις θέσεις της] Κατά πόσο, δηλαδή, είναι δυνατό η αναλυτική προσέγγιση στη σύνθεση και τη μορφοποίηση του χάρτη, να αντικατασταθεί από τις διαδικασίες παραγωγής της εικόνας που έχει η επεξεργασία χωρικών δεδομένων. Το πρόβλημα προφανώς δεν είναι συντεχνιακό αλλά κυρίως οντολογικό. Σε ποιο βαθμό δηλαδή ένα τεχνολογικό εργαλείο μπορεί να αντικαταστήσει μια δομημένη Επιστήμη. Λόγοι και Αντίλογοι υπάρχουν πολλοί 8. Επιστημολογικά Διλήμματα & Συσχετισμοί Δυνάμεων Ποια Χαρτογραφία για ποιους; Όπως και σε άλλους τομείς, η ανάπτυξη δημιουργεί παρελκόμενα και όταν ακόμα δεν διαπιστώνονται παράπλευρες απώλειες, η ύπαρξη διαφοροποιήσεων είναι προφανής. Όσο η Χαρτογραφία αποτελούσε στην Ελλάδα επτασφράγιστο μυστικό ειδικών Υπηρεσιών, η συζήτηση γύρω από αυτήν περιοριζόταν μεταξύ ελαχίστων και μη διαφωνούντων.

11 Σήμερα όμως η Χαρτογραφία αποτελεί αντικείμενο της καθημερινότητας πολλών κοινωνικών ομάδων, πολύ διαφορετικών ως προς την επιστημονική γνώση, την κοινωνική διαστρωμάτωση, την ηλικιακή δομή, την επαγγελματική απασχόληση, την ιδεολογία, το φύλο και πολλά ακόμα. Μ αυτό τον τρόπο η Χαρτογραφία δεν μπορεί πλέον να στοχεύει μονοσήμαντα. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, να αφορά και να ενδιαφέρει μόνο ειδικούς και μυημένους. Αυτό είναι κατανοητό και έχει γίνει αποδεκτό σε μεγάλο βαθμό. Με ποιο τρόπο όμως μπορεί να γίνει η μετουσίωση μιας επιστήμης και μάλιστα θετικής, αντικείμενο διαπραγματεύσεων και προσαρμογών? Η πρόκληση είναι μεγάλη και οι κίνδυνοι ακόμα πιο πολλοί. Ωστόσο η αδιαφορία είναι ακόμα πιο επικίνδυνη. Καλούμεθα όλοι, εμπλεκόμενοι και μη, αλλά εν πάση περιπτώσει, οι σχέση έχοντες έστω και με την κατανάλωση του προϊόντος, να αντιμετωπίσουμε αυτό το υπαρξιακό ερώτημα με νηφαλιότητα, αυστηρότητα και υπευθυνότητα. Το μεγάλο βάρος πέφτει ίσως στους ακαδημαϊκούς επιστήμονες αλλά όχι μόνο σε αυτούς. (Μυρίδης κ.ά. 2008) Συμπεράσματα Αν θέλαμε να αναφέρουμε μερικά συμπεράσματα θα μπορούσαμε να πούμε ότι σήμερα η Ελληνική Χαρτογραφία καλλιεργείται πανεπιστημιακά σε πολύ υψηλό επίπεδο. Η εξέλιξη που γνώρισε, κυρίως σε ακαδημαϊκό επίπεδο, αυτόν τον μισό αιώνα σύγχρονης ζωής, την κάνουν σήμερα αναγνωρίσιμη διεθνώς. Πρόσωπα, έρευνες και ιδρύματα είναι ιδιαίτερα καταξιωμένα σε διεθνή fora και συναντήσεις. Όσο για τα ερευνητικά και εφαρμοσμένα ενδιαφέροντα των Ελλήνων Χαρτογράφων δεν υπολείπονται ουδόλως, των αντίστοιχων ξένων συναδέλφων τους. Η ελληνική ιδιομορφία, η θεραπεία δηλαδή της Επιστήμης αποκλειστικά μέχρι πρόσφατα σε τμήματα Τοπογράφων, ίσως να συνετέλεσε και στη γρήγορη και εκτατική αυτοματοποίηση της, προσφέροντάς της τις μεγάλες δυνατότητες εκμετάλλευσης της Νέας Τεχνολογίας. Από την άλλη βέβαια η αποκοπή της για χρόνια από ένα γεωγραφικό περιβάλλον, είναι πιθανό να έχει δημιουργήσει μερικά κενά, που ελπίζουμε σύντομα να καλυφθούν και από την ανάπτυξη των γεωγραφικών Σπουδών στην Ελλάδα. Η κατανόηση των παραπάνω, κυρίως ως προς τα ζητήματα του αναλυτικού προσδιορισμού, της περιγραφής, της μελέτης, της διαχείρισης, του ελέγχου και της απεικόνισης του γήινου χώρου και όσων σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα, με τη γεωμετρία του και την κοινωνική του χρήση, ελπίζεται ότι θα θέσει τις βάσεις για μια νέα Χαρτογραφία στη χώρα μας, τον 21ο αιώνα. Ωστόσο τώρα περισσότερο από ποτέ οι επιστήμες, που έχουν σχέση με την απεικόνιση και την αναπαράσταση του χώρου, έχουν πρόβλημα ταυτότητας όχι μόνο επιστημονικής, όσο επαγγελματικής ή καλύτερα ταυτότητας αντικειμένου και μονοπώλησης ή κατοχύρωσης του. Οι αλλαγές σε τίτλους και ονόματα προφανώς σηματοδοτούν και περιεχόμενα, παραμένει ωστόσο μεγάλης αν όχι μεγαλύτερης σημασίας και ο τρόπος αναπαραγωγής του γνωστικού αντικειμένου. Σήμερα που με παρεμβάσεις τύπου Bologna δεν είναι πολύ σίγουρο αν το πρόβλημα είναι μόνο τίτλου και ονόματος και όχι ύπαρξης, η συζήτηση παίρνει άλλες διαστάσεις και τα ερωτήματα γίνονται πολυσήμαντα. Η απάντηση τους μπορεί να χρειαστεί να είναι και μαχητική. Βιβλιογραφία Bertin J. (1967) «Semiology of Graphics:Diagrams, Networks,Maps.» University of Wisconsin Press, (French Edition).

12 Δαλάκης Ν., Κουρκουρίδης Δ., Λαφαζάνη Π., Μυρίδης Μ., Νικητόπουλος Ν., Τσαμπούρης Ι., Φιλιππακοπούλου Μπ., Χριστοδούλου Α. (2010) «Η Χαρτογραφία στην Ελληνική Ανώτατη Εκπαίδευση», Πρακτικά 11 ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας Νάυπλιο 8-10 Δεκεμβρίου Λαζαρίμος Ι. (1893) «Μαθήματα Τοπογραφίας» Μέρος Β. Λιβιεράτος Ε. (1999) 'Η Ελληνική Χαρτογραφία από την ίδρυση του Νέου Κράτους', 7 ημέρες, Καθημερινή, διαθέσιμο στο Μυρίδης Μ., Ράμναλης Δ. (2006) Χαρτογραφικές Σπουδές & Έρευνα στην Ελλάδα: Ιδρύματα, Φορείς & Οργανισμοί στην προσπάθεια μιας Χαρτογραφικής Ανασυγκρότησης. Robinson A. (2002) «Στοιχεία Χαρτογραφίας», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.