«ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ»

Transcript

1 YΠOYPΓEIO ΠAΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΣΠΑ ΔΡΑΣΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ «Αναπτυξιακές προτάσεις ερευνητικών φορέων- ΚΡΗΠΙΣ» ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Ανάπτυξη συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης λεκάνης απορροής και της συνδεόμενης παράκτιας και θαλάσσιας ζώνης ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ Π2.3 «ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ» 2015

2 Οι βιβλιογραφικές αναφορές στις εργασίες της παρούσας έκθεσης παρακαλούμε να γίνονται σύμφωνα με τον ακόλουθο τρόπο: Μεντζαφού Α., Μαρκογιάννη Β. και Δημητρίου Η., Τεχνική έκθεση με τις χωροχρονικές μεταβολές των περιβαλλοντικών παραμέτρων. ΚΡΗΠΙΣ-ΙΘΑΒΙΠΕΥ, 147 σελ. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. ii

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο και σκοπός της τεχνικής έκθεσης ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΚΑΝΗ Π. ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ Γενικά Ιστορικά στοιχεία Διοικητική διαίρεση Τοπογραφία της περιοχής μελέτης Μορφολογία Κλίσεις εδαφών Μετεωρολογικά δεδομένα της περιοχής μελέτης Βροχόπτωση Θερμοκρασία Σχετική υγρασία Άνεμοι Δυνητική εξατμισοδιαπνοή Κλιματική κατάταξη Επιφανειακά υδάτινα σώματα Υδρογραφικό δίκτυο Τυπολογία των ποτάμιων υδατικών σωμάτων Τυπολογία παράκτιων υδάτινων σωμάτων Τυπολογία μεταβατικών υδάτινων σωμάτων Δέλτα π. Σπερχειού Γεωλογική και τεκτονική δομή της περιοχής μελέτης Γεωλογική δομή της περιοχής μελέτης Τεκτονική δομή - νεοτεκτονική εξέλιξη Σεισμοτεκτονικό πλαίσιο Θερμομεταλλικές πηγές - Γεωθερμία Υδρογεωλογικό καθεστώς Υπόγεια υδατικά συστήματα Πλημμυρικά φαινόμενα Ιστορική αναδρομή Επεμβάσεις στο υδρογραφικό δίκτυο - αντιπλημμυρική προστασία Υδατικοί πόροι Παροχή του π. Σπερχειού και των βασικών παραποτάμων του Πηγαία νερά Πιεζομετρία υπόγειων νερών Χρήσεις γης στην περιοχή μελέτης ΜΑΛΙΑΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ Γενικά Φυσιογραφικά χαρακτηριστικά του Μαλιακού κόλπου Σύσταση πυθμένα Μαλιακού κόλπου Δυναμική των θαλάσσιων μαζών του Μαλιακού κόλπου - παλιρροιακά φαινόμενα ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΡΥΠΑΝΤΙΚΕΣ ΦΟΡΤΙΣΕΙΣ Γενικά Αστικά λύματα Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων - ΧΥΤΑ ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. iii

4 5.4. Χώροι Ανεξέλεγκτοι Διάθεσης Απορριμμάτων - ΧΑΔΑ Απογραφή βιομηχανικών μονάδων Αγροτικές δραστηριότητες Κτηνοτροφία Λατομεία - Μεταλλεία Ιχθυοκαλλιέργειες ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ Χωροχρονική μεταβολή του κανονικοποιημένου δείκτη βλάστησης (NDVI) Εισαγωγή Εκτίμηση του κανονικοποιημένου δείκτη βλάστησης (NDVI) από δορυφορικές εικόνες Μεθοδολογία Αποτελέσματα κανονικοποιημένου δείκτη βλάστησης (NDVI) Μεταβολή κανονικοποιημένου δείκτη βλάστησης (NDVI) Αποτύπωση χρήσεων γης χρησιμοποιώντας αλγόριθμους ταξινόμησης δορυφορικών εικόνων Ταξινόμηση χρήσεων γης και προβλήματα Αποτελέσματα αποτύπωσης χρήσεων γης μέσω δορυφορικών εικόνων στην υδρολογική λεκάνη του ποταμού Σπερχειού ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Προϋπάρχουσες μελέτες Διαχρονική μεταβολή ποιότητας νερού π. Σπερχειού Διαχρονική μεταβολή ποιότητας υπόγειου νερού λεκάνης απορροής π. Σπερχειού Διαχρονική μεταβολή ποιότητας νερού Μαλιακού κόλπου ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ελληνική έντυπη βιβλιογραφία Διεθνής έντυπη βιβλιογραφία Πηγές στο διαδίκτυο ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. iv

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Αντικείμενο και σκοπός της τεχνικής έκθεσης Η παρούσα τεχνική έκθεση συμπεριλαμβάνεται στην ενότητα εργασίας 2 με τίτλο «Ανασκόπηση για τις διαχρονικές τάσεις σε περιβαλλοντικές παραμέτρους» και αποτελεί το παραδοτέο Π2.3 με τίτλο «Τεχνική έκθεση με τις χωροχρονικές μεταβολές των περιβαλλοντικών παραμέτρων». Στη συγκεκριμένη μελέτη γίνεται μια εκτενής περιγραφή και παρουσίαση της περιοχής ενδιαφέροντος (υδρολογική λεκάνη π. Σπερχειού- Μαλιακός Κόλπος), των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων αλλά και των φυσικών μεταβολών (κλίμα, γεωλογική εξέλιξη) που έχουν σημειωθεί σε αυτές. Πιο συγκεκριμένα, μελετώνται οι χωροχρονικές μεταβολές της φυτοκάλυψης και των χρήσεων γης στην υδρολογική λεκάνη του ποταμού Σπερχειού ενώ επιπρόσθετα παράγονται οι διαχρονικές τάσεις συγκεκριμένων περιβαλλοντικών παραμέτρων ποιότητας (διαλυμένο οξυγόνο, θρεπτικά άλατα) χρησιμοποιώντας διαθέσιμα δεδομένα της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας αλλά και τα αποτελέσματα που έχουν προκύψει στα πλαίσια του έργου ΚΡΗΠΙΣ. Η παρούσα έκθεση αποτελεί θεμέλιο στη μελέτη των περιοχών ενδιαφέροντος του έργου καθώς συμβάλλει στην κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρωπογενών και φυσικών παραγόντων με το υδάτινο οικοσύστημα, απαραίτητο για την ολοκληρωμένη διαχείριση και αποκατάσταση του συστήματος Σπερχειού- Μαλιακού. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 5

6 2. ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΚΑΝΗ Π. ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ 2.1. Γενικά Ο Σπερχειός ποταμός εντοπίζεται στον νομό Φθιώτιδας, Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας. Πηγάζει στο βουνό Τυμφρηστός Ευρυτανίας και με γενική διεύθυνση δυτική - ανατολική εκβάλει στον Μαλιακό κόλπο (Εικόνα 1). Η συνολική έκταση της υδρολογικής λεκάνης είναι 1,660.9 km 2 και ανήκει στο υδατικό διαμέρισμα Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (ΥΔ07). Εικόνα 1 Περιοχή μελέτης - Λεκάνη απορροής π. Σπερχειού / Μαλιακός κόλπος 2.2. Ιστορικά στοιχεία Η κοιλάδα του Σπερχειού στο κέντρο της Ελλάδας, με τα εύφορα εδάφη στην ευρεία παραποτάμια ζώνη, αφθονία σε πηγαίο νερό, τον Μαλιακό κόλπο ανατολικά και τα όρη περιμετρικά αυτής (τα ρέματα των οποίων αποτελούσαν φυσικά περάσματα που επέτρεπαν την εύκολη επικοινωνία με άλλες περιοχές της Ελλάδας), αποτέλεσε ήδη από την νεολιθική εποχή σημαντικό πόλο έλξης και περιοχή οικιστικής ανάπτυξης. Ως συνέπεια, στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται πλήθος ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 6

7 αρχαιολογικών ευρημάτων από την νεολιθική έως την πιο πρόσφατη ιστορία, Μονές και εκκλησίες οι οποίες συνδέονται με τα γεγονότα της Επανάστασης του '21, καθώς και άλλα σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος (Πίνακας 1, Εικόνα 1). Ετυμολογικά η ονομασία του π. Σπερχειού πιθανότατα προέρχεται από το ρήμα σπέρχω (-ομαι), που σημαίνει κινούμαι ορμητικά αλλά και κωπηλατώ μετά σπουδής, καθώς στην αρχαιότητα το ποτάμι ήταν πλωτό (Αδάμης κ.α., 2006). Επίσης παλιότερα ο ποταμός ήταν γνωστός και με την ονομασία Αλαμάνα. Η ονομασία του Μαλιακού κόλπου οφείλεται στους Μαλιείς, αρχαίους κατοίκους της Μάλιδος. Μυθολογικά η κοιλάδα του Σπερχειού συνδέεται, σύμφωνα με τα Ομηρικά έπη, με τον Αχιλλέα, καθώς αποτελούσε την πατρίδα των Μυρμιδόνων (αν και δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα να το υποστηρίζουν), ενώ το ποτάμι λατρεύονταν ως ομώνυμος θεός (Αδάμης κ.α., 2006). Οι πρώτοι λαοί που κατοικούσαν στην περιοχή την Αρχαϊκή εποχή ήταν Αχαιοί Φθιώται στο βόρειο τμήμα της κοιλάδας του Σπερχειού, οι Μαλιείς στο νότιο, οι Αινιάνες στο δυτικό και οι Οιταίοι που κατείχαν κατά κύριο λόγο το όρος Οίτη, αλλά και μέρος της κοιλάδας (Μπιζάκη, 2009). Ιστορικά η περιοχή μελέτης είναι συνδεδεμένη με την μάχη των Θερμοπυλών το 480 π.χ. μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών. Την εποχή της μάχης η περιοχή είχε μόνο ένα στενό πέρασμα κατά μήκος της ακτής του Μαλιακού Κόλπου και νότια αυτού βρίσκονταν βραχώδεις, απόκρημνες πλαγιές. Σήμερα, η ακτογραμμή έχει μεταβληθεί λόγω των προσχώσεων του π. Σπερχειού και η θάλασσα βρίσκεται μερικά χιλιόμετρα προς τα ανοιχτά, σε σχέση με την τότε ακτογραμμή. Το όνομα των στενών σύμφωνα με τον Ηρόδοτο οφείλεται στις θερμές πηγές που υπάρχουν στην περιοχή. Στην περιοχή μελέτης ακόμα πραγματοποιήθηκε το 997 μ.χ. η μάχη του Σπερχειού μεταξύ του στρατού του βυζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου Β' Βουλγαροκτόνου με στρατηγό τον Νικηφόρο Ουρανό και του βουλγαρικού στρατού του τσάρου Σαμουήλ. Στην μάχη αυτή ο στρατός του Σαμουήλ ηττήθηκε, καθώς αιφνιδιάστηκαν από τον στρατό του Ουρανού που βρήκε τρόπο να περάσει από τον πλημμυρισμένο Σπερχειό. Ιστορική μάχη είναι ακόμα αυτή που πραγματοποιήθηκε στην γέφυρα της Αλαμάνας το 1821 μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων, με την ήττα των Ελλήνων και την αιχμαλωσία και θανάτωση του Αθανάσιου Διάκου από τον Ομερ Βρυώνη. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο π. Σπερχειός ήταν το πρώτο σύνορο του Ελληνικού Βασιλείου. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 7

8 Το 1941 ο Σπερχειός αποτέλεσε τη δεύτερη διασυμμαχική αμυντική γραμμή στην κάθοδο των Γερμανών, ενώ στις Θερμοπύλες διεξήχθη και μάχη μεταξύ των Αυστραλών και των Γερμανών. Εικόνα 2 Σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος της περιοχής μελέτης Πίνακας 1 Σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος της περιοχής μελέτης a/a Ονομασία Περιγραφή 1 Θερμοπύλες, Λόφος Κολωνού Τόπος στρατηγικής σημασίας και πολεμικών συγκρούσεων, εφόσον αποτελούσε κατά την αρχαιότητα τη μοναδική από ξηρά βατή δίοδο επικοινωνίας μεταξύ της βόρειας και της νότιας ΕλλάδαςΑνασκαφές στον λόφο απέδωσε πλήθος σιδερένιων και χάλκινων λογχών και αιχμών βελών του 5 ου αι. π.χ., πολλές από τις οποίες ανήκουν σε ανατολικούς τύπους. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηρόδοτου εκεί τάφηκαν οι πεσόντες της μάχης των Θερμοπυλών (480 π.χ.). 2 Βαρκά Υπάτης Εδώ εντοπίστηκαν τα ερείπια μιας βασιλικής και ενός κοσμικού κτηρίου - λουτρό. 3 Αρχαία Ανθήλη Εδώ υπήρχε το ιερό της Δήμητρας Αμφικτιονίας ή Πυλαίας, που ήταν το κέντρο της αμφικτιονίας των Θερμοπυλών. 4 Κάστρο Λαμίας Η Λαμία είναι χτισμένη σε στρατηγική θέση, στις νότιες παρυφές του όρους Όθρυς. Πρόσφατες ανασκαφές απέδειξαν ότι η περιοχή κατοικούνταν τουλάχιστον από την εποχή του Χαλκού. Ήδη από τα τέλη του 5 ου αι. πρέπει να ήταν οχυρωμένη. Η οχύρωση αποσκοπούσε στην επιτήρηση της κοιλάδας του Σπερχειού, της παραλιακής οδού και του στενού περάσματος που οδηγεί στη Θεσσαλία. 5 Τείχη Ιουστινιανού, Τον 6 ο μ. Χ. αιώνα ο Ιουστινιανός έκλεισε τη χαράδρα του Ασωπού με μεγάλο φράγμα και την είσοδο Χανόρεμα των Θερμοπυλών με ψηλά τείχη, για να εμποδίσει την εισβολή των Σλάβων. 6 Η Υπάτη οχυρώθηκε για πρώτη φορά στους ελληνιστικούς χρόνους. Η οχύρωση ανανεώθηκε την Βυζαντινό Κάστρο παλαιοχριστιανική εποχή. Το 1204 καταλήφθηκε από τους Φράγκους σταυροφόρους και το 1218 πέρασε Υπάτης στην κυριαρχία των βυζαντινών δεσποτών της Ηπείρου. 7 Προϊστορικός Οικισμός Λειονοκλαδίου Από τις ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν στη θέση αυτή αποδείχθηκε ότι ο Φθιωτικός χώρος κατοικείται από την 6 η π.χ. χιλιετηρίδα. Κατά την Νεολιθική Εποχή ( π.χ.) τα ανθρωπολογικά δεδομένα των ανασκαφών μαρτυρούν την αξιόλογη ακμή του πολιτισμού. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 8

9 8 Αρχαίος Ναός Παύλιανης Ερείπια από αρχαίο ναό, που ήταν αφιερωμένος στο μυθικό ήρωα Ηρακλή. 9 Στήλες Ηρακλέους Δωρικός ναός του 3 ου αιώνα π.χ. 10 Καστρορράχη Τείχος της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής. Υπάρχουν και ευρήματα νεολιθικής εποχής. Τμήμα της οχύρωσης της Σπερχειάδας. 11 Ελληνικά Τείχος της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής. Τμήμα της οχύρωσης της Σπερχειάδας. 12 Διασέριανη Λόφος με ευρήματα από τη 2 η π.χ. χιλιετία έως και τη ρωμαϊκή εποχή. 13 Περιβόλι Αρχαίος οικισμός της 3 ης χιλιετίας π.χ. 14 Μάρμαρα Μικρό φρούριο ελληνιστικής μάλλον περιόδου. Υπομυκηναϊκά νεκροταφεία. 15 Αρχαία Μακρά Κώμη Ακρόπολη ελληνιστικής και κλασικής εποχής. 16 Μάρμαρα Μάκρης Ευρήματα αρχαίου ναού. 17 Νεκρόπολη Πλατύστομου Νεκροταφεία κλασσικής, ρωμαϊκής, υστεροκλασικής και βυζαντινής εποχής. 18 Κορυφές Τσούκα και Κουτσονίκα Ερείπια δύο κάστρων από τους Ελληνιστικούς χρόνους. 19 Γέφυρα Αλαμάνας Εδώ έγινε η μάχη της Αλαμάνας το 1822, με την ήττα του Αθανάσιου Διάκου από τον Ομερ Βρυώνη. 20 Γέφυρα Η γέφυρα ανατινάχτηκε το 1942 προκαλώντας μεγάλη καθυστέρηση στη διέλευση των Γερμανών. Γοργοποτάμου Ανακατασκευάστηκε το Μονή Αγάθωνος Η Μονή Αγάθωνος ιδρύθηκε πιθανότατα τον 15 ο αι. Η μονή υπήρξε καταφύγιο των αγωνιστών στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, γι' αυτό και πυρπολήθηκε από τους Τούρκους το Μονή Δαμάστας Η Μονή της Δαμάστας έχει ιστορική σημασία καθώς συνδέεται με τον αγωνιστή της Επανάστασης του 1821 Ιωάννη Δυοβουνιώτη. Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της μονής δεν είναι εξακριβωμένη. 23 Εκκλησία "Αρχοντική" Εκκλησία του 18 ου αιώνα. Ανοικοδομήθηκε σε παλαιότερη που καταστράφηκε από πυρκαγιά. 24 Μονή Αγίου Νικολάου Δίβρης Μονή με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Έχει διακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο. 25 Μονή Αντίνιτσας Καταστράφηκε το 1944 από τις κατοχικές δυνάμεις, για να ανοικοδομηθεί αρκετά χρόνια αργότερα. Ήταν αθωνικού τύπου, σταυροειδής με τρούλο. Διασώθηκε η εικόνα της Παναγίας. 26 Ναός Αγίου Ο ναός του Αγίου Νικολάου χρονολογείται τον ο αιώνα. Τμήμα όμως του ψηφιδωτού δαπέδου που Νικολάου Υπάτης έχουν χρησιμοποιηθεί ξανά στο Ναό, δηλώνουν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικής βασιλικής (4 ος -6 ος αι.). 27 Μοναστήρι της Στάγιας Βυζαντινό μοναστήρι του 828 με ιστορική σημασία. 28 Μοναστήρι της Παναγίας της Βυζαντινό μοναστήρι. Ρούστιανης 29 Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία Βυζαντινό μοναστήρι με ιστορική σημασία. Παλιοχωρίου 30 Ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου Μεταβυζαντινό μνημείο του Νερόμυλος Φραντζή Ο νερόμυλος στο Τ.Κ. Φραντζή είναι ένα κτίσμα ιδιαίτερης ιστορικής αξίας. Έχει αναστυλωθεί. 32 Υδρόμυλος και πηγές Αγίας Παρασκευής Στην περιοχή συναντώνται αρχαιολογικά ευρήματα νεολιθικού οικισμού, ο οποίος κάποτε ήταν παράκτιος, καθώς και ερείπια ενός υδρόμυλου, που αποδεικνύει την κατοίκηση από την Νεολιθική εποχή Πύργος και Πολυβολείο Σταυρού Σταυρού Η ιαματική πηγή των Λουτρών Υπάτης Ανδριάντας Λεωνίδα 2.3. Διοικητική διαίρεση Πύργος των Γερμανών στο Σταυρό. Εκεί στρατωνιζόταν γερμανική φρουρά για την ασφάλεια του σταθμού. Ήταν εξοπλισμένος και με ισχυρό πολυβόλο. Ο Πύργος με το Πολυβολείο επικοινωνούσαν με υπόγεια σήραγγα. Οι πηγές των λουτρών είναι γνωστές για τις ιαματικές τους ιδιότητες από τον 4ο αιώνα π.χ. Στα Λουτρά Υπάτης υπάρχουν πολλά ξενοδοχεία, κάποια από τα οποία κατασκευάστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα, με αρχές 20ού και κρίθηκαν διατηρητέα. Μνημείο που αναπαριστά πάνοπλο τον Λεωνίδα και στήθηκε απέναντι από τον ιστορικό λόφο του Κολωνού στη δεκαετία του Με βάση το σχέδιο Καποδίστρια, η υδρολογική λεκάνη του π. Σπερχειού υπαγόταν διοικητικά κυρίως στους δήμους Σπερχειάδας, Λαμιέων, Υπάτης, Μακρακώμης, Αγ. Γεωργίου Τυμφρηστού και ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 9

10 Γοργοποτάμου (Πίνακας 2, Εικόνα 3), ενώ εντός της λεκάνης εντοπίζονταν 124 δημοτικά διαμερίσματα. Με το πρόγραμμα Καλλικράτης, υπάγονται διοικητικά στην υδρολογική λεκάνη του π. Σπερχειού οι δήμοι Λαμιέων και Μακρακώμης, ενώ οι δημοτικές ενότητες μειώθηκαν σε 95 (Πίνακας 3, Εικόνα 4). Πίνακας 2 Δήμοι της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (σχέδιο Καποδίστριας) ΝΟΜΟΣ ΔΗΜΟΣ/ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΔΡΑ ΕΚΤΑΣΗ (km 2 ) ΕΚΤΑΣΗ (%) ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ ΦΩΚΙΔΟΣ ΔΗΜΟΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΟΣ Σπερχειάς % ΔΗΜΟΣ ΛΑΜΙΕΩΝ Λαμία % ΔΗΜΟΣ ΥΠΑΤΗΣ Υπάτη % ΔΗΜΟΣ ΜΑΚΡΑΚΩΜΗΣ Μακρακώμη % ΔΗΜΟΣ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ Άγιος Γεώργιος % ΔΗΜΟΣ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ Μοσχοχώριον % ΔΗΜΟΣ ΛΕΙΑΝΟΚΛΑΔΙΟΥ Λειανοκλάδιον % ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΥΛΙΑΝΗΣ Παύλιανη % ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΥ Τυμφρηστός % ΔΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙΔΟΣ Στυλίς % ΔΗΜΟΣ ΞΥΝΙΑΔΟΣ Ομβριακή % ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΕΩΝ Μαυρολιθάριον % ΔΗΜΟΣ ΓΡΑΒΙΑΣ Γραβιά % Έκταση 1,657.5* 100.0% * Η διαφορά με την πραγματική έκταση της υδρολογικής λεκάνης του ποταμού Σπερχειού (1,660.9 km 2 ) οφείλεται στη πολύ μικρή συμμετοχή (<0.2% της λεκάνης συνολικά) των δήμων Αποδοτίας, Καρπενησίου, Δομνίτσας, Κτημενίων, Φουρνά, Αμφίκλειας, Δομοκού, Βαρδουσίων και Ρεντίνας ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 10

11 Εικόνα 3 Διοικητική διαίρεση της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (σχέδιο Καποδίστριας) Πίνακας 3 Δήμοι της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (πρόγραμμα Καλλικράτης) ΕΚΤΑΣΗ ΕΚΤΑΣΗ ΝΟΜΟΣ ΔΗΜΟΣ ΕΔΡΑ (km 2 ) (%) ΔΗΜΟΣ ΛΑΜΙΕΩΝ Λαμία % ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ ΔΗΜΟΣ ΜΑΚΡΑΚΩΜΗΣ Σπερχειάδα % ΔΗΜΟΣ ΣΤΥΛΙΔΟΣ Στυλίδα % ΔΗΜΟΣ ΔΟΜΟΚΟΥ Δομοκός % ΦΩΚΙΔΟΣ ΔΗΜΟΣ ΔΕΛΦΩΝ Άμφισσα % Έκταση 1,657.5* 100.0% * Η διαφορά με την πραγματική έκταση της υδρολογικής λεκάνης του ποταμού Σπερχειού (1,660.9 km 2 ) οφείλεται στη πολύ μικρή συμμετοχή (<0.2% της λεκάνης συνολικά) των δήμων Καρπενησίου, Αμφίκλειας - Ελάτης, Σοφάδων, Δωρικός και Ναυπακτίας ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 11

12 Εικόνα 4 Διοικητική διαίρεση της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (πρόγραμμα Καλλικράτης) 2.4. Τοπογραφία της περιοχής μελέτης Μορφολογία Η λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού έχει έκταση 1,660.9 km 2 (Πίνακας 4), έχει διεύθυνση ανατολική - δυτική και ανατολικά είναι ανοικτή προς τη θάλασσα και τον Μαλιακό κόλπο. Πρόκειται για ένα ταφροειδές νεοτεκτονικό βύθισμα με διαμήκη άξονα που συμπίπτει με τη διαδρομή της κοίτης του ποταμού και το οποίο οριοθετείται περιμετρικά από ορεινούς όγκους. Τα περιθώρια της λεκάνης οριοθετούνται βορειοανατολικά από την οροσειρά της Όθρυος (υψόμετρο 1,144 m), δυτικά από τα όρη Τυμφρηστός ή Βελούχι (υψόμετρο 2,315 m) και Οξυά (υψόμετρο 1,922 m), νότια από τα όρη Βαρδουσίων (υψόμετρο 2,285 m) και Οίτη (υψόμετρο 2,141 m) και νοτιοανατολικά από το όρος Καλλίδρομο (υψόμετρο 1,419 m) (Εικόνα 5). Το υψόμετρο της λεκάνης κυμαίνεται από 0 έως 2,285 m (Βαρδούσια), με μέση τιμή 641 m. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 12

13 Πίνακας 4 Γεωμορφολογικά στοιχεία περιοχής μελέτης ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΛΕΚΑΝΗ Π. ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ Έκταση (km 2 ) 1,660.9 Περίμετρος (km) Μέγιστος άξονας (km) 65.2 Ελάχιστος άξονας (km) 34.4 Μέγιστο υψόμετρο (m) 0 Ελάχιστο υψόμετρο (m) 2,285 Μέσο υψόμετρο (m) 641 Μέγιστη κλίση ( ο ) 66 Ελάχιστη κλίση ( ο ) 0 Μέση κλίση ( ο ) 13.5 Εικόνα 5 Τοπογραφικός χάρτης της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού Η ταξινόμηση του μορφολογικού αναγλύφου της λεκάνης απορροής μπορεί να πραγματοποιηθεί με βάση το σύστημα του Dikau (1989). Σύμφωνα με αυτό, η περιοχή μελέτη διαχωρίζεται στα παρακάτω τμήματα: - < 150 m: πεδινές περιοχές ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 13

14 m: λοφώδεις περιοχές m: ημιορεινές περιοχές, με βουνά και ψηλούς λόφους. - > 900 m: ορεινές περιοχές. Παρακάτω παρατίθενται οι εκτάσεις της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού που αντιστοιχούν σε κάθε κλάση του μορφολογικού αναγλύφου (Πίνακας 5). Παρατηρούμε ότι υπάρχει μία σχετική ισοκατανομή των εκτάσεων ανάμεσα στο πεδινό, λοφώδες, ημιορεινό και ορεινό μορφολογικό ανάγλυφο, με το λοφώδες και το ορεινό να υπερισχύουν ελαφρά (Εικόνα 6). Πίνακας 5 Έκταση των κλάσεων του μορφολογικού αναγλύφου Υψόμετρο (m) Χαρακτηρισμός Έκταση (km2) Έκταση (%) < 150 Πεδινό % Λοφώδες % Ημιορεινό % > 900 Ορεινό % Σύνολο 1, % Εικόνα 6 Μορφολογικός χάρτης της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 14

15 2.4.2 Κλίσεις εδαφών Οι κλίσεις του εδάφους κυμαίνονται από 0 ο έως 66 ο, με μέση κλίση 13,6 ο (Πίνακας 4, Εικόνα 7). Αναφορικά με το μορφολογικό ανάγλυφο της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού, αυτό μπορεί να ταξινομηθεί με βάση το σύστημα της Διεθνούς Γεωγραφικής Εταιρίας (International Geographical Union/IGU) (Demek, 1972): - Κλίση εδάφους < 2 ο : Επίπεδο έως ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο (πλημμυρικά πεδία, επιφάνειες επιπέδωσης, αναβαθμίδες). Έναρξη διάβρωσης τύπου καλύμματος. - Κλίση εδάφους 2-5 ο : Ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο (πρόποδες κοιλάδων, περιοχές τελικών μοραίνων, κλιτύες θινών). Διάβρωση καλύμματος και έναρξη αυλακωτής διάβρωσης. Μέτρα προστασίας του εδάφους στις καλλιεργούμενες περιοχές. Προτεινόμενη η καλλιέργεια κατά ισοϋψείς. - Κλίση εδάφους 5-15 ο : Ισχυρώς κεκλιμένο ανάγλυφο (κλιτύες κοιλάδων, τεκτονικές αναβαθμίδες). Κινήσεις μαζών, ισχυρή διάβρωση τύπου καλύμματος και αυλακωτή, με έντονες διαβρωτικές διεργασίες. Πιθανές ολισθήσεις εδάφους και ερπυσμός. Στις 15 βρίσκεται η κρίσιμη γωνία για το σχηματισμό πλήρους εδαφικού ορίζοντα. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες συναντούν ιδιαίτερες δυσκολίες, ενώ η καλλιέργεια είναι αδύνατη χωρίς την χρήση αναβαθμίδων. - Κλίση εδάφους ο : Απότομο έως εξαιρετικά απότομο ανάγλυφο (κλιτύες κοιλάδων μεσαίων ορέων). Έντονες διεργασίες απογύμνωσης, ερπυσμοί εδαφών, λασπορροές, έντονη αυλακωτή και γραμμική διάβρωση. διάβρωση τόσο σε γυμνές όσο και σε δασικές περιοχές. Αδύνατη η καλλιέργεια, δύσκολη η υλοτομία. Στις κλίσεις αυτές ανήκουν οι περιοχές των δασών. - Κλίση : Απόκρημνο ανάγλυφο. Πολύ λεπτό ασυνεχές στρώμα εδάφους, έντονη απογύμνωση του μητρικού πετρώματος, ισχυρότατη έκθεση στους παράγοντες της διάβρωσης και της βαρύτητας. Αδύνατη προσπέλαση, περιοχή δασών και οριακή εκμετάλλευση της υλοτομίας. - Κλίση > 55 : Κάθετο ανάγλυφο. Απουσία εδάφους. Απογύμνωση πετρωμάτων και κατάρρευση βράχων. Αδυναμία οικονομικής εκμετάλλευσης. Παρακάτω παρατίθενται οι εκτάσεις της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού που αντιστοιχούν σε κάθε κλάση των μορφολογικών κλίσεων (Εικόνα 7, Πίνακας 6). Παρατηρούμε ότι κατά κύριο λόγο επικρατεί το ισχυρώς κεκλιμένο ανάγλυφο (ποσοστό 29%) και το απότομο έως εξαιρετικά απότομο μορφολογικό ανάγλυφο (ποσοστό 41%) και σε μικρότερο βαθμό το επίπεδο έως ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο (ποσοστό 19%). Ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο συναντάται σε ποσοστό 9%, ενώ το απόκρημνο ανάγλυφο συναντάται σε ποσοστό μόνο 3%. Κάθετο ανάγλυφο δεν συναντάται καθόλου. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 15

16 Εικόνα 7 Χάρτης κλίσεων της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού Πίνακας 6 Έκταση των κλάσεων των μορφολογικών κλίσεων Κλίση ( ο ) Χαρακτηρισμός Έκταση (km 2 ) Έκταση (%) 0-2 Επίπεδο έως ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο % 2-5 Ελαφρώς κεκλιμένο ανάγλυφο 156 9% 5-15 Ισχυρώς κεκλιμένο ανάγλυφο % Απότομο έως εξαιρετικά απότομο ανάγλυφο % Απόκρημνο ανάγλυφο 42 3% >55 Κάθετο ανάγλυφο 0.4 0% Σύνολο 1, % 2.5. Μετεωρολογικά δεδομένα της περιοχής μελέτης Καθοριστικός παράγοντας της διαμόρφωσης του κλίματος της λεκάνης του π. Σπερχειού αποτελεί η θάλασσα ανατολικά (Μαλιακός κόλπος), καθώς και οι ορεινοί όγκοι που την περιβάλλουν. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 16

17 Για τον προσδιορισμό της επιφανειακής βροχόπτωσης και των ημερών βροχής της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος άμεσης ολοκλήρωσης Thiessen για το σύνολο των μετεωρολογικών σταθμών της ευρύτερης περιοχής μελέτης, για τους οποίους εντοπίστηκαν αξιόπιστες χρονοσειρές ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων (Πίνακας 7, Εικόνα 8). Τα στατιστικά στοιχεία προέκυψαν από την επεξεργασία των χρονοσειρών για την κοινή περίοδο λειτουργίας των μετεωρολογικών σταθμών (1980/ /10). Μετεωρολογικά δεδομένα (θερμοκρασία, σχετική υγρασία, διεύθυνση ανέμων) παρέχει μόνο ο σταθμός Λαμίας (WMO 16675) της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας (Ε.Μ.Υ.) Βροχόπτωση Με βάση την επεξεργασία των δεδομένων βροχόπτωσης των μετεωρολογικών σταθμών της ευρύτερης περιοχής της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού προκύπτει ότι διαχρονικά επικρατεί μια μικρή πτωτική τάση της μέσης ετήσιας επιφανειακής βροχόπτωση (Εικόνα 9). Η μέση επιφανειακή βροχόπτωση για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 υπολογίστηκε ίση με 788 mm και μπορεί να θεωρηθεί ότι υφίσταται μια αυξητική τάση καθώς για την περίοδο , η μέση βροχόπτωση φτάνει τα 558,2 mm (Γεωργίου 1996). Πίνακας 7 Βροχομετρικοί σταθμοί ευρύτερης περιοχής της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού α/α 1 Όνομα σταθμού Άνω Μπράλος Γεωγραφικό μήκος λ ( ο ) Γεωγραφικό πλάτος φ ( ο ) ΕΓΣΑ (x) ΕΓΣΑ (y) Υψόμετρο (m) Ιδιοκτήτης , ,287, ΥΠΕΚΑ Λεκάνη απορροής Βοιωτικός Κηφισός Έκταση επιρροής (km 2 ) Έκταση (%) % 2 Άνω Υπάτη , ,303, ΥΠΕΚΑ Σπερχειός % 3 Ζηλευτό , ,310, ΥΠΕΚΑ Σπερχειός % 4 Λαμία , ,303, ΕΜΥ Σπερχειός % 5 Πυρά , ,289, ,137.1 ΥΠΕΚΑ Μόρνος % 6 Ρεντίνα , ,325, ΥΠΕΚΑ Πηνειός % 7 Τρίλοφο , ,317, ΥΠΕΚΑ Σπερχειός % 8 Τυμφρηστός , ,308, ΥΠΕΚΑ Σπερχειός % Σύνολο 1, % ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 17

18 Εικόνα 8 Μετεωρολογικοί σταθμοί και πολύγωνα Thiessen για τον υπολογισμό της επιφανειακής βροχόπτωσης Το μέσο μηνιαίο ύψος βροχής παίρνει τις μεγαλύτερες τιμές του τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο με mm και mm αντίστοιχα, ενώ τις μικρότερες τιμές του τις παίρνει τον Ιούνιο, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο με 22.3 mm, 22.3 mm και 21.0 mm αντίστοιχα. Αντίστοιχα, ο μεγαλύτερος μέσος μηνιαίος αριθμός ημερών βροχής σημειώνεται τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο με 8.3 και 8.4 ημέρες βροχής αντίστοιχα, ενώ ο μικρότερος αριθμός σημειώνεται τον Ιούλιο και τον Αύγουστο με 2.2 και 2.4 ημέρες βροχής αντίστοιχα (Εικόνα 10). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 18

19 Εικόνα 9 Διακύμανση του μέσου ετήσιου ύψους επιφανειακής βροχόπτωσης για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 Εικόνα 10 Διακύμανση της μέσης μηνιαίας βροχόπτωσης και του μέσου μηνιαίου αριθμού ημερών βροχής για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 19

20 2.5.2 Θερμοκρασία Η ευρύτερη περιοχή μελέτης χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες και ζεστά καλοκαίρια. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες σημειώνονται τον Ιούλιο - Αύγουστο και οι χαμηλότερες τον Ιανουάριο - Φεβρουάριο. Παρακάτω παρατίθενται οι μέσες, μέγιστες και ελάχιστες μηνιαίες θερμοκρασίες του Μ.Σ. Λαμίας για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Πίνακας 8, Εικόνα 11). Από αυτά προκύπτει ότι οι υψηλότερες μέγιστες μηνιαίες θερμοκρασίες σημειώνονται κατά τον Ιούνιο, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο (33.0 o C, 35.0 o C και 34.3 o C αντίστοιχα), ενώ οι χαμηλότερες σημειώνονται κατά τον Φεβρουάριο μήνα (-0.2 o C). Αναφέρεται ότι γενικά η μέση μηνιαία θερμοκρασία διαχρονικά από το 1970 παρουσιάζει μία μικρή ανοδική τάση (Εικόνα 12). Πίνακας 8 Μέση, μέγιστη και ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασίας για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας) Μήνας Μέση ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασία ( o C) Μέση μηνιαία θερμοκρασία ( o C) Μέση μέγιστη μηνιαία θερμοκρασία ( o C) mean max min mean max min mean max min Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 20

21 Εικόνα 11 Διακύμανση της μέσης, μέγιστης και ελάχιστης μηνιαίας θερμοκρασίας για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας) Εικόνα 12 Διακύμανση της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 21

22 2.5.3 Σχετική υγρασία Η μέση σχετική υγρασία, στη περιοχή μελέτης παίρνει σχετικά υψηλές τιμές και επηρεάζεται από την παρουσία της θάλασσας σε πολύ κοντινή απόσταση (μέση τιμή 65.4% για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10) και παρουσιάζει σταθερότητα έναντι της περιόδου (μέση 64,9%) (Γεωργίου 1996). Οι πιο υγροί μήνες του έτους είναι ο Δεκέμβριος και ο Ιανουάριος με 79.5% και 74.8% σχετική υγρασία αντίστοιχα. Ο πιο ξηρός μήνας του έτους είναι ο Ιούλιος με 50.6% σχετική υγρασία (Εικόνα 13). Εικόνα 13 Μέση μηνιαία σχετική υγρασία του Μ.Σ. Λαμίας για τα υδρολογικά έτη 1980/ / Άνεμοι Η μέση τιμή της έντασης του ανέμου διαχρονικά από το 1980 έως το 2010 δεν παρουσιάζει κάποια σημαντική τάση, ενώ οι ημερήσιες και μηνιαίες μέσες τιμές εμφανίζουν σημαντικές διακυμάνσεις (Εικόνα 14). Στην περιοχή επικρατούν άνεμοι ΒΔ (20%), Α (18%), ΝΑ (17%) και Δ (13%) (Γεωργίου 1996). Οι μήνες με τις μεγαλύτερες εντάσεις ανέμου είναι ο Ιούνιος και ο Ιούλιος με 6.7 και 6.8 κόμβους αντίστοιχα. Ο μήνας με την μικρότερη ένταση ανέμου είναι ο Νοέμβριος (4.1 κόμβοι) (Εικόνα 15). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 22

23 Εικόνα 14 Διακύμανση της μηνιαίας έντασης ανέμου για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας) Εικόνα 15 Διακύμανση της μέσης μηνιαίας έντασης ανέμου για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 23

24 2.5.5 Δυνητική εξατμισοδιαπνοή Ο προσδιορισμός της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής, δηλαδή του συνόλου των απωλειών νερού από την εξάτμιση εδαφών και από την διαπνοή της χλωρίδας, μπορεί να επιτευχθεί έμμεσα με βάση άλλες μετεωρολογικές μεταβλητές, από τις οποίες εξαρτάται. Από αυτές σημαντικότερες είναι η θερμοκρασία, η ηλιακή και γήινη ακτινοβολία, η ηλιοφάνεια, η σχετική υγρασία και η ταχύτητα του ανέμου. Η δυνητική εξατμισοδιαπνοή είναι συνήθως μεγαλύτερη από την πραγματική, η οποία εξαρτάται εκτός των ανωτέρω και από την διαθεσιμότητα του νερού σε κάθε περιοχή (υγρασία του εδάφους). Η πιο ευρέως χρησιμοποιούμενη και αξιόπιστη μέθοδος προσδιορισμού της εξατμισοδιαπνοής θεωρείται η Penman - Monteith, η οποία λαμβάνει υπόψη όλες τις παραπάνω μεταβλητές. Η μέθοδος αυτή είναι συχνά αδύνατο να εφαρμοστεί, λόγω της απουσίας των σχετικών δεδομένων εισόδου. Ο προσδιορισμός της εξατμισοδιαπνοής στην λεκάνη απορροής, λόγω της απουσίας δεδομένων ηλιοφάνειας, επιλέχθηκε να πραγματοποιηθεί με την εμπειρική μέθοδο Hargreaves, η οποία απαιτεί μόνο δεδομένα θερμοκρασίας σε μηνιαίο ή ημερήσιο βήμα: S 0 T 0. 5 E= ( Tm )( Tmax min), λ όπου So η εξωγήινη ακτινοβολία σε kj/(m 2 d), λ η λανθάνουσα θερμότητα εξάτμισης σε kj/kg, Tm η μέση μηνιαία ή ημερήσια θερμοκρασία, Tmax η μηνιαία ή ημερήσια μέγιστη θερμοκρασία και Tmin η μηνιαία ή ημερήσια ελάχιστη θερμοκρασία σε o C. Η μέθοδος αυτή θεωρείται ότι δίνει ικανοποιητικά αποτελέσματα με σφάλμα της τάξης του 10-15% ή του 1 mm/d (Κουτσογιάννης, 1999). Με βάση το διάγραμμα της διακύμανσης του ετήσιου ύψους της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10, όπως υπολογίστηκε με τη μέθοδο Hargreaves και τα δεδομένα του Μ.Σ. Λαμίας, προκύπτει ότι το ύψος της ετήσιας δυνητικής εξατμισοδιαπνοής στην περιοχή κυμαίνεται από έως mm (Εικόνα 16). Παρατηρείται επίσης, μία σταδιακή μείωση της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής διαχρονικά, ενώ η μέγιστη μηνιαία δυνητική εξατμισοδιαπνοή παρατηρείται τον Ιούλιο (193.9 mm) και η ελάχιστη τον Δεκέμβριο (31.3 mm) (Εικόνα 17). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 24

25 Εικόνα 16 Διακύμανση του ετήσιου ύψους δυνητικής εξατμισοδιαπνοής για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας), όπως υπολογίστηκε με τη μέθοδο Hargreaves Εικόνα 17 Διακύμανση του μέσης μηνιαίας δυνητικής εξατμισοδιαπνοής για τα υδρολογικά έτη 1980/ /10 (Μ.Σ. Λαμίας), όπως υπολογίστηκε με τη μέθοδο Hargreaves ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 25

26 2.5.6 Κλιματική κατάταξη Για την κλιματική κατάταξη της περιοχής μελέτης χρησιμοποιήθηκαν τα μέσα μηνιαία δεδομένα του μετεωρολογικού σταθμού Λαμίας της Ε.Μ.Υ. για την περίοδο 1980/ /10. Με βάση την κατάταξη κατά Koppen, η περιοχή μελέτη κατατάσσεται στον κλιματικό τύπο C, καθώς ισχύουν τα κριτήρια: Τθ > 10 ο C και -3 ο C < Tψ < 18 ο C, όπου Τθ η μέση μηνιαία θερμοκρασία του θερμότερου μήνα σε ο C και Tψ η μέση μηνιαία θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα σε ο C. Ισχύει: Τθ = 27.6 ο C (Ιούλιος) > 10 ο C και -3 ο C < Tψ = 7.1 ο C (Ιανουάριος) < 18 ο C. Στη συνέχεια, η περιοχή μελέτης κατατάσσεται στην υποκατηγορία s: Ξηρό καλοκαίρι με κριτήρια Ρξθ < 40 mm και Ρξθ < Ρυψ / 3, όπου Ρξθ η κατακρήμνιση του ξηρότερου μήνα του θερμού εξαμήνου σε mm και Ρυψ η κατακρήμνιση του υγρότερου μήνα του ψυχρού εξαμήνου σε mm, καθώς ισχύει: Ρξθ = 19.2 mm (Αύγουστος) < 40 mm και Ρξθ = 19.2 mm < Ρυψ / 3 = (Οκτώβριος) mm / 3 = 33.4 mm. Τέλος με βάση το κριτήριο Τθ > 22 ο C και Τμ > 10 ο C για 4 τουλάχιστον μήνες, η ευρύτερη περιοχή μελέτης κατατάσσεται στην κατηγορία α: Μεγάλο και θερμό καλοκαίρι, καθώς ισχύει: Τθ = 27.6 ο C (Ιούλιος) > 22 ο C και Τμ > 10 ο C για 10 μήνες. Συνεπώς η ευρύτερη περιοχή μελέτης κατατάσσεται στον κλιματικό τύπο Csa, ο οποίος αντιπροσωπεύει το Μεσογειακό κλίμα (ήπιοι, υγροί χειμώνες και ήπια ξηρά καλοκαίρια λόγω της επιρροής των υποτροπικών αντικυκλώνων) και με ετήσια βροχή που κυμαίνεται από 300 έως 900 m και μόνο τοπικά περισσότερο Επιφανειακά υδάτινα σώματα Τα συστήματα επιφανειακών υδάτινων σωμάτων κατατάσσονται σε ποτάμια, λιμναία, μεταβατικά και παράκτια ύδατα. Στην περιοχή μελέτης δεν εντοπίζονται καθόλου λίμνες Υδρογραφικό δίκτυο Το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού είναι πολύ εκτεταμένο και δενδριτικού τύπου. Η γενική διεύθυνση του κύριου κλάδου του υδρογραφικού δικτύου είναι δυτική - ανατολική, ενώ οι παραπόταμοι στο βόρειο τμήμα της λεκάνης έχουν γενική διεύθυνση ροής ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 26

27 βορειοδυτική - νοτιοανατολική, ενώ στο νότιο τμήμα της λεκάνης έχουν νοτιοδυτική - βορειοανατολική. Οι σημαντικότεροι παραπόταμοι του Σπερχειού είναι οι παραπόταμοι του Ίναχου, Βίστριζα (έκταση υπολεκάνης km 2 και μήκος 23,878 m) και Κρανιόρρεμα (έκταση υπολεκάνης km 2 και μήκος 11,543 m) νότια, ο Ασωπός νοτιοανατολικά (έκταση υπολεκάνης km 2 και μήκος 18,817 m), ο Ξεριάς βορειοανατολικά (έκταση υπολεκάνης 90.0 km 2 και μήκος 12,545 m) και ο Γοργοπόταμος νοτιοανατολικά (έκταση υπολεκάνης 60.2 km 2 και μήκος 13,002 m) (Πίνακας 9, Εικόνα 18). Σημειώνεται ότι το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής μελέτης έχει υποστεί σημαντικές επεμβάσεις στα πλαίσια της αντιπλημμυρικής προστασίας της λεκάνης. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο κεφάλαιο Πίνακας 9 Υπολεκάνες της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού Υπολεκάνη Κωδικός Μήκος ρέματος / Έκταση Έκταση υπολεκάνης ποταμού υπολεκάνης (km 2 ) υπολεκάνης (%) Αρχανιόρρεμα GR1804 9, % Ασωπός GR , % Βίστριζα GR , % Βιτολιώτης GR1802 7, % Γοργοπόταμος GR , % Ίναχος GR , % Κρανιόρρεμα GR , % Κριθαρόρρεμα GR , % Μαραθόρρεμα GR1805 9, % Ξεριάς GR , % Ρουστανίτης GR1829 9, % Σπερχειός (εκτροπή) GR , % GR1815 Τάφρος Λαμίας GR , % GR1830 Φυσίνας GR1803 8, % Υπόλοιπα GR , % GR1826 GR1828 GR1831 GR1832 GR1833 Σύνολο 1, % ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 27

28 Εικόνα 18 Βασικό υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού Τυπολογία των ποτάμιων υδατικών σωμάτων Η τυπολογία των ποτάμιων υδατικών σωμάτων που ακολουθήθηκε έχει προταθεί από το ΕΛΚΕΘΕ (2008) και έχει προκύψει με βάση συνοπτικές αναλύσεις διαθέσιμων στοιχείων παρακολούθησης μακροασπόνδυλων και ψαριών. Βασίζεται στη χρήση των κριτηρίων: βιογεωγραφική περιοχή, ενδεικτική μέση ετήσια απορροή, κλίση και υψόμετρο (ΥΠΕΚΑ, 2012β). Πιο συγκεκριμένα (Πίνακας 10): - Βιογεωγραφική περιοχή. Διακρίνονται τρεις βιογεωγραφικές περιοχές στην Ελλάδα: Βορείου Αιγαίο: υδατικά διαμερίσματα Θράκης (GR12), Α. Μακεδονίας (GR11), Κ. Μακεδονίας (GR10), Δ. Μακεδονίας (GR09) και Θεσσαλίας (GR08), εκτός από την περιοχή του Παγασητικού. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 28

29 Ιονίων: υδατικά διαμερίσματα Ηπείρου (GR05), Δ. Στερεάς Ελλάδας (GR04), Β. Πελοποννήσου (GR02) και Δ. Πελοποννήσου (GR01). Αιγαίου και Νότιας Ελλάδας: υδατικά διαμερίσματα Α. Πελοποννήσου (GR03), Αττικής (GR06), Α. Στερεάς Ελλάδας (GR07), Κρήτης (GR13), Νήσων Αιγαίου (GR14) και η περιοχή του Παγασητικού του υδατικού διαμερίσματος Θεσσαλίας (GR08). - Ενδεικτική μέση ετήσια απορροή. Καθορίζονται τρεις κλάσεις: κλάση s (small): ενδεικτική μέση ετήσια απορροή από 5 έως 100 hm3, που αντιστοιχεί σε μικρή παροχή, κλάση m (medium): ενδεικτική μέση ετήσια απορροή από 100 hm3 έως hm3, που αντιστοιχεί σε μέση & μεγάλη παροχή, κλάση g (great): ενδεικτική μέση ετήσια απορροή μεγαλύτερη από hm3, που αντιστοιχεί σε πολύ μεγάλη παροχή. - Κλίση. Διακρίνονται δύο κλάσεις: Κλάση 0: με μέση κλίση μικρότερη από 1.2 (τμήματα με μικρές κλίσεις) Κλάση 1: με μέση κλίση μεγαλύτερη από 1.2 (τμήματα με μεγαλύτερες κλίσεις) - Υψόμετρο. Καθορίζονται δύο κλάσεις: Κλάση L (low): με μέσο υψόμετρο μικρότερο από 700 m (πεδινές περιοχές) Κλάση H (high): με μέσο υψόμετρο μεγαλύτερο από 700 M (ορεινές περιοχές) Πίνακας 10 Τυπολογία ποτάμιων υδάτινων σωμάτων Κριτήριο Κλάσεις Κωδικοί κλάσεων Βορείου Αιγαίου N Ιονίων I Αιγαίου και Νότιας Ελλάδας S Βιογεωγραφική περιοχή Ενδεικτική μέση ετήσια απορροή Κλίση Υψόμετρο Μικρή (5-100 hm 3 ) Μέση (100-2,000 hm 3 ) Μεγάλη (>2,000 hm 3 ) Μικρή (<1.2 ) Μεγάλη (>1.2 ) Πεδινό (<700 m) Ορεινό (>700 m) s m g 0 1 L H Στην λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού εντοπίζονται οι παρακάτω τύποι ποτάμιων υδατικών σωμάτων (Πίνακας 11, Εικόνα 19): ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 29

30 - Τύπος ποταμού SmL0: Πεδινοί και ημιορεινοί ποταμοί (<700 m) μεγάλης ή μέτριας επιφανειακής απορροής, ήπιας κλίσης (<1.2 ). Τέτοιου τύπου ποτάμια τμήματα υπάρχουν στις εκβολές του π. Σπερχειού (Γερμανική τάφρος, αντιπλημμυρική τάφρος, φυσική κοίτη). - Τύπος ποταμού SmL1:Πεδινοί και ημιορεινοί μεγάλοι και μεσαίοι σε παροχές ποταμοί, με ταχεία ροή. Στην περιοχή μελέτης τέτοιοι τύποι ποταμών συναντώνται από το ύψος της Μακρακώμης μέχρι πριν τις εκβολές. - Τύπος ποταμού SsL1: Μικροί πεδινοί και ημιορεινοί ποταμοί με σχετικά έντονη κλίση (>1,2 ). - Τύπος ποταμού SsH1: Μικροί ορεινοί ποταμοί με έντονη κλίση. Στην περιοχή μελέτης τέτοιοι τύποι ποταμών συναντώνται στα ανάντη τμήματα του π. Σπερχειού. Πίνακας 11 Ποτάμια υδάτινα σώματα λεκάνης απορροής π. Σπερχειού α/α Όνομα υδάτινου σώματος Κωδικός Τύπος Μήκος (km) 1 ΑΡΧΑΝΙΟΡΡΕΜΑ GR0718R N SsL ΑΣΩΠΟΣ Π. 1 GR0718R N SsL ΒΙΣΤΡΙΤΣΑ Ρ. 1 GR0718R N SsL ΒΙΣΤΡΙΤΣΑ Ρ. 2 GR0718R N SsH ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ 1 GR0718R N SsL ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ 2 GR0718R N SsH ΙΝΑΧΟΣ Π. GR0718R N SsL ΚΡΑΝΙΟΡΡΕΜΑ 1 GR0718R N SsL ΚΡΑΝΙΟΡΡΕΜΑ 2 GR0718R N SsH ΚΡΙΘΑΡΟΡΡΕΜΑ 1 GR0718R N SsL ΚΡΙΘΑΡΟΡΡΕΜΑ 2 GR0718R N SsH ΜΑΡΑΘΟΡΡΕΜΑ GR0718R N SsL ΞΕΡΙΑΣ Ρ. GR0718R N SsL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 1 GR0718R N SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 10 GR0718R N SsL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 2 GR0718R N SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 3 GR0718R A SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 4 GR0718R A SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 5 GR0718R N SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 6 GR0718R N SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 7 GR0718R N SmL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 8 GR0718R N SsL ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ Π. (ΑΛΑΜΑΝΑ) 9 GR0718R N SsL ΤΑΦΡΟΣ ΛΑΜΙΑΣ 1 GR0718R A SmL ΤΑΦΡΟΣ ΛΑΜΙΑΣ 2 GR0718R A SmL ΦΥΣΙΝΑΣ Ρ. GR0718R N SsL1 8.9 ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 30

31 Εικόνα 19 Τυπολογία επιφανειακών υδάτινων σωμάτων λεκάνης απορροής π. Σπερχειού Τυπολογία παράκτιων υδάτινων σωμάτων Οι παράκτιες υδατικές μάζες της Ελλάδας διαιρούνται σε τέσσερις ωκεανογραφικές ενότητες, τρεις στο Αιγαίο (Βόρειο, Κεντρικό και Νότιο) και μία στις εξωτερικές ακτές του Δειναροταυρικού τόξου (από τις Ελληνικές ακτές του Ιονίου Πελάγους μέχρι τη Λεβαντινή Θάλασσα), και συνολικά με βάση τον τύπο, τα υδρολογικά χαρακτηριστικά και το οικολογικό καθεστώς αναγνωρίζουμε 69 παράκτια υδάτινα σώματα (ΕΛΚΕΘΕ, 2008). Στη συνέχεια, με βάση τη διαίρεση της χώρας σε υδατικά διαμερίσματα (που καθορίζουν το διοικητικό πλαίσιο της διαχείρισης των υδάτων) και τις πιέσεις, γίνεται περαιτέρω διακριτοποίηση 233 υδάτινων σωμάτων (ΥΠΕΚΑ, 2012β). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 31

32 Η τυπολογία των μεταβατικών υδάτινων σωμάτων (σύστημα Β) πραγματοποιείται με βάση κυρίως: το υπόστρωμα της ακτής (δύο κατηγορίες υποστρώματος), το βάθος (δύο κατηγορίες βάθους) και τον βαθμό έκθεσης στον κυματισμό (τρείς κατηγορίες: μετρίως εκτεθειμένες ακτές, προστατευμένες και πολύ προστατευμένοι κόλποι). Στα πλαίσια της άσκησης διαβαθμονόμησης στη Μεσόγειο το βάθος διακρίθηκε σε δύο κατηγορίες, στα ρηχά και βαθιά νερά. Ως ανώτερο όριο των βαθιών νερών ορίστηκαν τα 40 m. Στα πλαίσια της άσκησης διαβαθμονόμησης στη Μεσόγειο το υπόστρωμα χωρίστηκε σε δύο βασικούς τύπους, το βραχώδες και το ιζηματικό. Στο βραχώδες ταξινομήθηκε το σκληρό υπόστρωμα και στο ιζηματικό όλα τα χαλαρά ιζήματα προϊόντα διάβρωσης, αποσάθρωσης ή μεταφοράς (ΥΠΕΚΑ, 2012β; Πίνακας 12). Πίνακας 12 Τύποι παράκτιων υδατικών σωμάτων της Ελλάδας Τύπος Κυρίαρχο υπόστρωμα Βάθος Βραχώδεις ρηχές ακτές (C1) Σκληρό Ρηχό Βραχώδεις βαθιές ακτές (C2) Σκληρό Βαθύ Ιζηματικές ρηχές ακτές(c3) Μεικτά ιζήματα Ρηχό Ιζηματικές βαθιές ακτές(c4) Άμμος, Χαλίκι Βαθύ Πολύ προστατευόμενοι κόλποι (C5 ) Άμμος-Ιλύς Ρηχό Στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται το παράκτιο υδατικό σώμα του Μαλιακού κόλπου (GR0718C0007N). Ανήκει στην κατηγορία C5 (πολύ προστατευμένοι κόλποι, ρηχοί με άμμο-ιλύ) και έχει έκταση 82.8 km 2 (Εικόνα 19) Τυπολογία μεταβατικών υδάτινων σωμάτων Η τυπολογία των μεταβατικών υδάτινων σωμάτων πραγματοποιείται με βάση το σύστημα Β, όπου έχουμε τη διάκριση στους παρακάτω τύπους (Πίνακας 13): - λιμνοθάλασσες - εκβολές ποταμών ή Δέλτα Πίνακας 13 Τυπολογία και κύριοι αβιοτικοί παράγοντες στα μεταβατικά ύδατα της Ελλάδας Τύπος Όνομα Αλατότητα TW1 Λιμνοθάλασσα Ευρύαλα (5->30 PSU) Εύρος Παλίρροιας Μικροπαλίρροια (<1m) Βαθμός Έκθεσης Προστατευμένα έως πολύ προστατευμένα Χαρακτηριστικά ανάμειξης Μερικώς στρωματοποιημένα Βάθος Παραδείγματα Αβαθή (<30m) Λ/Θ Μεσολογγίου, Λ/Θ Αμβρακικού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 32

33 TW2 Δέλτα/ Εκβολή ποταμού Ευρύαλα ( PSU) Μικροπαλίρροια (<1m) Μετρίως εκτεθειμένα έως προστατευμένα έως πλήρως αναμεμειγμένα Μερικώς στρωματοποιημένα έως πλήρως αναμεμειγμένα Αβαθή (<30m) Κόλπου, Λ/Θ Δέλτα Νέστου Δέλτα Έβρου, Νέστου Στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται το μεταβατικό υδάτινο σώμα του Δέλτα Σπερχειού (GR0718Τ0001N). Ανήκει στην κατηγορία TW2 (ευρύαλο υδατικό σώμα, με μικροπαλίρροια, μετρίως εκτεθειμένο έως προστατευμένο, με μερικώς στρωματοποιημένα έως πλήρως αναμεμειγμένα και αβαθή νερά). Η έκτασή του είναι 12 km 2 (Εικόνα 19). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 33

34 2.7. Δέλτα π. Σπερχειού Το δέλτα του π. Σπερχειού αποτελεί ένα σύνθετο σύστημα και σχηματίζεται στις εκβολές του Σπερχειού στον κλειστό και αβαθή Μαλιακό κόλπο. Αποτελεί περιοχή NATURA 2000 (GR ). Το δέλτα βρίσκεται στην ανατολική ακτή του νομού Φθιώτιδας (22 32' '). Ο υγροβιότοπος περιλαμβάνει όλη την παράκτια περιοχή των εκβολών της παλιάς και νέας κοίτης του ποταμού και ειδικότερα τα τμήματα των εκτάσεων των κοινοτήτων Ανθήλης, Ροδιτσας, Μεγάλης Βρύσης, Αυλακιού, Μοσχοχωρίου, Δαμάστας, Ηράκλειας, Θερμοπυλών, Αγ Τριάδας και Αγ. Μαρίνας, την περιοχή που επεκτείνεται μέσα στη θάλασσα του Μαλιακού Κόλπου και τις φυσικές αβαθείς "παράκτιες" εκτάσεις μέχρι βάθους περίπου 6 μέτρων, συνολικής εκτάσεως περίπου στρεμμάτων. Η ποτάμια δράση, λόγω και της έλλειψης έντονης κυματικής δραστηριότητας, αποτελεί τον πρωταρχικό παράγοντα διαμόρφωσης του δέλτα (Πεχλιβανίδου, 2012). Από μορφολογική άποψη το δέλτα του π. Σπερχειού ανήκει στον τύπο πέλματος πτηνού (bird foot) και σχηματίζεται όταν το νερό του ποταμού που εισέρχεται στη θάλασσα έχει μικρότερη πυκνότητα από αυτή του θαλάσσιου νερού, με αποτέλεσμα το νερό του ποταμού να εκτείνεται στη θάλασσα σαν προεξέχουσα ροή που επιπλέει, με τα υλικά που μεταφέρει να σχηματίζουν φυσικά αναχώματα (Boggs, 1987; Πεχλιβανίδου, 2012). Ο ποταμός μεταφέρει τεράστιες ποσότητες φερτών που προέρχονται από τη διάβρωση των εδαφών της λεκάνης απορροής και αποτίθενται στις εκβολές. Έτσι κατά την περίοδο η συνολική έκταση του δέλτα αυξήθηκε κατά 6,62 km², δηλαδή 0,236 km²/έτος. Για την αποφυγή των πλημμυρών που παρουσιάζονται σε περιόδους μεγάλων βροχοπτώσεων κατασκευάστηκε ανακουφιστική τάφρος (νέα κοίτη) η οποία παροχετεύει μέρος του νερού του Σπερχειού. Έτσι στην εκβολή της νέας κοίτης η επιφάνεια του δέλτα έχει αυξηθεί κατά την χρονική περίοδο κατά 4,3 km², δηλαδή 0,35 km²/έτος (Στασινός 1990). Οι χαμηλότερες εκτάσεις του δέλτα κατακλύζονται περιοδικά από παλίρροιες γι' αυτό και τα εδάφη είναι αλατούχα και η βλάστηση αλοφυτική. Η φυσική βλάστηση στο δέλτα του Σπερχειού εντοπίζεται σε δύο περιοχές. Μία κατά μήκος της κοίτης του ποταμού που διέρχεται τις καλλιεργούμενες εκτάσεις και μία άλλη, στην περιοχή που διασχίζει ο ποταμός τα επίπεδα αλιπέδων. Τα επικρατέστερα είδη βλάστησης είναι: Νεροκάλαμο, Βάτα, Νερόβουρλα 1τιές ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 34

35 Αρμυρίθρες, Λεύκες, Αρμυρίθρες, Ποταμογείτονες, Αλμυρίκια, Λιγαριές. Το δέλτα του Σπερχειού είναι ο σημαντικότερος υγρότοπος που έχει απομείνει νοτίως της Μακεδονίας μετά την αποξήρανση της λίμνης Κάρλας και Κωπαϊδας. Μερικές από τις κυριότερες ομάδες πουλιών είναι: Ερωδιοί-Τσικνιάδες Πάπιες Αρπακτικά (Κίρκοι, Γερακίνα, Κιρκινέζι, Τσίφτης) Χαραδριόμορφα Η ιχθυοπανίδα της περιοχής αποτελείται κυρίως από: Κέφαλο Γοφάρι Γλώσσα Κοκκάλι Λαυράκι Μουρμούρα Μπακαλιάρο Κουτσομούρα Μυλοκόπι Σαφρίδα Τσιπούρα Φαγκρί Το δελταϊκό σύστημα του π. Σπερχειού αποτελείται από τρεις διακριτούς κλάδους (Εικόνα 20). Πρόκειται για την παλαιά δελταϊκή εκβολή του π. Σπερχειού που ήταν ενεργή έως τα τέλη του 19 ου αιώνα στο νότιο τμήμα του συστήματος, την κεντρική δελταϊκή εκβολή, η οποία λειτουργούσε από τις αρχές του 20 ου αιώνα έως σήμερα, και η βόρεια δελταϊκή εκβολή, η οποία οφείλεται στα έργα εκτροπής του Σπερχειού στην περιοχή της Ανθήλης ( έως σήμερα). Η μετανάστευση του δέλτα από το νότιο στο κεντρικό τμήμα αποδίδεται από κάποιους στην κατάρρευση των αναχωμάτων της παλαιάς κοίτης μετά από μία μεγάλη πλημμύρα το 1889 (Philippson, 1950), ενώ άλλοι την συνδέουν με εγγειοβελτιωτικά και αντιπλημμυρικά έργα που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή. Το κεντρικό τμήμα του δέλτα είναι μέχρι και σήμερα ενεργό (Πεχλιβανίδου, 2012). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 35

36 Εικόνα 20 Δελταϊκό σύστημα π. Σπερχειού. 1: η παλαιά δελταϊκή εκβλή του π. Σπερχειού, 2: η κεντρική δελταϊκή εκβολή και 3: η βόρεια δελταϊκή εκβολή Οι κύριοι κίνδυνοι του οικοσυστήματος του δέλτα του Σπερχειού είναι: Οι αποψιλώσεις που επηρεάζουν τη ροή φερτών προς το δέλτα Ο ευτροφισμός των παράκτιων υδάτων λόγω των γεωργικών απορρών Η επέκταση των καλλιεργειών μέσα στο δέλτα Η μη ελεγχόμενη χρήση αγροχημικών Η δημιουργία νέων οδών προσπέλασης Η υπερβόσκηση Η λαθροθηρία και λαθραλιεία Η ρύπανση από αστικά, βιομηχανικά λύματα και λύματα από την πρωτογενή παραγωγή (ελαιοτριβεία) Απόρριψη αποβλήτων Το κάψιμο των καλαμιώνων σε ορισμένα σημεία Οι αεροψεκασμοί των καλλιεργειών Το δέλτα του π. Σπερχειού είναι από τις λίγες περιοχές της Ελλάδος που εκτιμάται ότι θα έχει σοβαρό πρόβλημα πλημμυρισμού από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας λόγω των κλιματικών αλλαγών (κατά 1 μέτρο στα επόμενα 100 χρόνια) (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 36

37 2.8. Γεωλογική και τεκτονική δομή της περιοχής μελέτης Γεωλογική δομή της περιοχής μελέτης Η λεκάνη του Σπερχειού ποταμού είναι πληρωμένη από μεταλπικά ιζήματα και οριοθετείται βόρεια, δυτικά και νότια από αλπικούς σχηματισμούς, ενώ ανατολικά είναι ανοιχτή στον Μαλιακό κόλπο. Πιο συγκεκριμένα, δυτικά και νότια της λεκάνης αναπτύσσονται φλυσχικοί σχηματισμοί και η κλαστική ακολουθία της ενότητας της Πίνδου (πηλιτικά και ψαμμιτικά πετρώματα παλαιογενούς ηλικίας). Νότια εντοπίζονται σχηματισμοί της ενότητας Παρνασσού - Γκιώνας (κυρίως ασβεστόλιθοι και δολομίτες μεσοζωικής και εν μέρει παλαιογενούς ηλικίας), ενώ βόρεια και νοτιοανατολικά της λεκάνης αναπτύσσονται σχηματισμοί της Υποπελαγονικής ενότητας (κυρίως σχιστοκερατόλιθοι και οφιόλιθοι, και λιγότερο ασβεστόλιθοι και δολομίτες) (Εικόνα 21). Πιο συγκεκριμένα, στην περιοχή μελέτης συναντώνται (Αρβανίτης, 2009; ΙΓΜΕ, 2010; Ψωμιάδης, 2010; Γεωλογικοί χάρτες ΙΓΜΕ, κλίμακα 1:50.000; Εικόνα 22): Μεταλπικοί σχηματισμοί Οι μεταλπικοί σχηματισμοί που έχουν πληρώσει δευτερογενώς τη λεκάνη του Σπερχειού αποτελούνται από τεταρτογενείς αποθέσεις (σε ολιγομειοκαινικά κροκαλοπαγή, πλειστοκαινικές λιμναίες αποθέσεις, αποθέσεις του Σπερχειού ποταμού και κώνους κορημάτων, πλευρικά κορήματα και ριπίδια χειμάρρων - άργιλοι, άμμοι, κροκαλοπαγή, λατυποπαγή) και από νεογενή ιζήματα ηπειρωτικής, λιμναίας και θαλάσσιας φάσης (μάργες με ενστρώσεις λιγνίτη, ιλυόλιθοι, άργιλοι, ψαμμίτες, χάλικες, κροκαλοπαγή και μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι). Στην περιοχή της Λαμίας συναντώνται ελαφρώς πτυχωμένα ιζήματα μολασσικού τύπου από κροκαλοπαγή, ψαμμίτες με μαργαϊκές παρεμβολές. Ενότητα Πίνδου Η ενότητα Πίνδου συναντάται στους δυτικούς και νότιο-νοτιοδυτικούς ορεινούς όγκους της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού. Πρόκειται για φλυσχικούς σχηματισμούς που αποτελούνται από αργίλους και ιλυόλιθους, γραουβάκες, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή, με ενστρώσεις αργιλικών σχιστολίθων, μάργες και ολισθοστρώματα. Παράλληλα, τοπικά στο δυτικό και κυρίως στο νότιο τμήμα της λεκάνης συναντώνται ασβεστολιθικά πετρώματα (πελαγικοί, συμπαγείς ασβεστόλιθοι) με ενστρώσεις κερατολίθων, σε εναλλαγές με λατυποπαγείς ασβεστολίθους. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 37

38 Ενότητα Παρνασσού - Γκιώνας Στην περιοχή μελέτης συναντάται κυρίως ο φλύσχης της ενότητας (δυτικές παρυφές Όθρυος). Αποτελείται από γραουβάκες και κροκαλοπαγή με ασβεστόλιθους με ενστρώσεις νουμουλιτοφόρων ασβεστολίθων ηλικίας Ηώκαινου της Τριτογενούς του Καινοζωικού. Στη βάση συναντώνται σχιστόλιθοι και συμπαγείς μάργες, καθώς και γραουβάκες, ψαμμίτες και κροκαλοπαγή ή ακολουθίες που αποτελούνται κυρίως από γραουβάκες με ενστρώσεις ασβεστολίθων. Συχνά το όριο μεταξύ των φλυσχικών σχηματισμών των ενοτήτων Παρνασσού-Γκιώνας και Πίνδου δεν είναι ευδιάκριτο. Εικόνα 21 Γεωτεκτονικές ενότητες της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 38

39 Υποπελαγονική ενότητα Αποτελείται από ασβεστολιθικά πετρώματα (πλακώδεις μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι και συμπαγείς ασβεστόλιθοι). Στη βάση της Υποπελαγονικής ενότητας συναντάται η "Σχιστοκερατολιθική διάπλαση", η οποία αποτελεί ένα σύστημα αργιλικών σχιστόλιθων, κερατολίθων και μαργαϊκών ασβεστόλιθων σε λεπτά εναλλασσόμενα στρώματα, μέσα στα οποία συναντάται η "Οφιολιθική σειρά". Η "Οφιολιθική σειρά" αποτελείται από βασικά και υπερβασικά εκρηξιγενή πετρώματα του οφιολιθικού συμπλέγματος που περιλαμβάνουν διαβάσες, μελαφύρες, σπιλιτικούς βασάλτες και μελαφύρη, τόφφους, ηφαιστιακά λατυποπαγή καθώς και διαβασικούς πορφυρίτες, κεροστιλβίτες και διορίτες και στη συνέχεια περιδοτίτες, δουνίτες με χρωμίτες, γάββρους, γαββροαπλίτες, γαββροπηγματίτες και σερπεντινίτες. Επίσης, συναντούμε λάβες. Εικόνα 22 Γεωλογικός χάρτης της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 39

40 Πίνακας 14 Κατανομή των γεωλογικών σχηματισμών στην υδρολογική λεκάνη του π. Σπερχειού Γεωλογικός σχηματισμός Έκταση (km 2 ) Έκταση (%) Μεταλπικά ιζήματα Αλλουβιακές αποθέσεις % Αναβαθμίδες % Αποθέσεις κλιτύων % Κώνοι κορημάτων/πλευρικά κορήματα % Ερυθρογη % Ποταμολιμναίες αποθέσεις % Μολασσικά ιζήματα % Ενότητα Πίνδου Φλύσχης % Κροκαλοπαγή % Ασβεστόλιθοι % Ενότητα Παρνασσού-Γκιώνας Φλύσχης % Ασβεστόλιθοι % Υποπελαγονική ενότητα Φλύσχης Καλύματος % Κροκαλοπαγή επίκλυσης % Ασβεστόλιθοι % Σχιστοκερατολιθική διάπλαση % Οφιόλιθοι % Σύνολο % Στην υδρολογική λεκάνη του π. Σπερχειού κυρίαρχοι σχηματισμοί είναι οι φλυσχικοί με ποσοστό συμμετοχής 46.0% (φλύσχης ενότητας Πίνδου, Παρνασσού - Γκιώνας και επίκλυσης), ενώ σημαντικό ποσοστό καταλαμβάνουν και οι αλλουβιακές αποθέσεις (23.6%). Οι ασβεστόλιθοι συναντώνται σε ποσοστό 14.2% και οι οφιολιθικοί σχηματισμοί σε ποσοστό 10.6% (Πίνακας 14) Τεκτονική δομή - νεοτεκτονική εξέλιξη Η υδρολογική λεκάνη του Σπερχειού ποταμού αποτελεί ένα τεκτονικό βύθισμα, το οποίο οριοθετείται από ρήγματα βόρειο - βορειοδυτικής / νότιο - νοτιοανατολικής διεύθυνσης που έδρασαν κατά το Μειόκαινο και τα οποία είναι υπεύθυνα για τη δημιουργία του ανατολικού τμήματος της λεκάνης, και από ρήγματα ανατολικής - νοτιοανατολικής / δυτικής - βορειοδυτικής διεύθυνσης τα οποία έδρασαν κατά το Πλειόκαινο - Πλειστόκαινο (Εικόνα 23). Η ρηξιγενής τεκτονική που έδρασε ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 40

41 στη περιοχή από τις αρχές του Πλειοκαίνου ευθύνεται για την ασυμμετρία της λεκάνης του π. Σπερχειού. Η ασυμμετρία αυτή είναι εμφανής από το έντονο ανάγλυφο στο νότιο τμήμα της λεκάνης, σε αντίθεση με το βόρειο που χαρακτηρίζεται από πιο ομαλό ανάγλυφο, καθώς και από τη πορεία που ακολουθεί η κύρια κοίτη του ποταμού, όπου εκτός από τις περιοχές που εντοπίζονται μεγάλα αλλουβιακά ριπίδια, βρίσκεται στα νότια της λεκάνης προς την πλευρά της ρηξιγενής ζώνης του Σπερχειού (Πεχλιβανίδου, 2012). Στο κεντρικό, νότιο και λιγότερο στο βόρειο τμήμα της λεκάνης εντοπίζονται ρήγματα βόρειας / νότιας κυρίως διεύθυνσης, τα οποία είναι υπεύθυνα και για τη δημιουργία του υβώματος Λαμίας Κωσταλέξη που διαχωρίζει τη λεκάνη σε ανατολικό και δυτικό τμήμα, με το τελευταίο να είναι υποβαθμισμένο ως προς το πρώτο. Το πιο σημαντικό σύστημα ρηγμάτων εντοπίζεται στο νότιο τμήμα της λεκάνης και υποδιαιρείται σε δύο υποσυστήματα: α) τη ρηξιγενή ζώνη Σπερχειού-Υπάτης, στα δυτικά, η οποία συνορεύει με το νότιο τμήμα της λεκάνης του Σπερχειού. Τμήμα της ζώνης αυτής, κατέχει το ρήγμα των Κομποτάδων το οποίο έχει έκταση 20 km και β) την ρηξιγενή ζώνη Καμένα Βούρλα-Αρκίτσα στα ανατολικά, η οποία συνορεύει με το νότιο τμήμα του Μαλιακού κόλπου και ουσιαστικά είναι τμήμα του ρήγματος των Κομποτάδων (Kilias et al., 2008; Εικόνα 24). Στο ανατολικό τμήμα της λεκάνης, στη διασταύρωση βαθιών και μεγάλων ρηγμάτων των δύο κύριων διευθύνσεων παρατηρείται η έκλυση βασαλτικών έως δακιτικών πετρωμάτων, η οποία συνδέεται με την τεταρτογενή ηφαιστειακή δραστηριότητα (Ι.Γ.Μ.Ε., 2010). Στην λεκάνη του Σπερχειού ποταμού εντοπίζονται ακόμα θερμές εκδηλώσεις, οι οποίες στην πλειονότητα των περιπτώσεων εμφανίζονται κατά μήκος τεκτονικών επαφών και οι οποίες συνδέονται με την εμφάνιση τραβερτίνη (Ι.Γ.Μ.Ε., 2010). Η δημιουργία της νεοτεκτονικής λεκάνης του π. Σπερχειού άρχισε κατά τη τεκτονική φάση του Μειοκαίνου, με τη δράση ρηγμάτων ανατολικής - δυτικής κυρίως διεύθυνσης, αρκετά από τα οποία συνεχίζουν να είναι ενεργά μέχρι και σήμερα κυρίως στην περιοχή της Αταλάντης και των Καμένων Βούρλων. Τα αρχικά τεκτονικά βυθίσματα πληρώθηκαν δευτερογενώς με ποταμοχερσαία ιζήματα, από τη διάβρωση των ορεινών περιμετρικών περιοχών. Κατά το Πλειόκαινο ξεκίνησε μία περίοδος λιμνοποίησης των βυθισμάτων με σχεδόν παράλληλη εξελικτική πορεία της λεκάνης. Σ' αυτή την περίοδο αποτέθηκαν πιο λεπτόκοκκα ιζήματα, τα οποία και δέχτηκαν την επίδραση νεότερων τεκτονικών δυνάμεων και ρηγματώθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια του κατωτέρου - μέσου Τεταρτογενούς. Τέλος, κατά τη διάρκεια του ανώτερου Τεταρτογενούς η λιμναία ιζηματογένεση ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 41

42 διακόπηκε, ακολούθησε αντίστοιχη λιμνοδελταϊκή και ποταμοχερσαία φάση, ενώ πλευρικά ριπίδια κάλυψαν αρκετές περιοχές στα περιθώρια της λεκάνης (Ψωμιάδης, 2010). Κατά το Ολόκαινο πραγματοποιήθηκε η κατάκλυση του αλλουβιακού πεδίου του π. Σπερχειού από τη θάλασσα και ακολούθησε η σταδιακή πλήρωση της περιοχής με παράκτιας - ρηχής θάλασσας ιζήματα. Η ολοκαινική επίκλυση έφτασε μέχρι το ύψος της σύγχρονης πόλης της Λαμίας. Από το μέσο Ολόκαινο και μετά οι ποτάμιες διεργασίες υπερίσχυσαν των θαλάσσιων, με αποτέλεσμα τη σταδιακή πλήρωση των παράκτιων λιμνοθαλασσών που είχαν αναπτυχθεί στην περιοχή και τη σταδιακή προέλαση του δέλτα προς τα κατάντη τμήματα της λεκάνης (Πεχλιβανίδου, 2012). Εικόνα 23 Τεκτονικός χάρτης της υδρολογικής λεκάνης π. Σπερχειού (Ψωμιάδης, 2010) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 42

43 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ Εικόνα 24 Τεκτονικός χάρτης της ευρύτερης περιοχής μελέτης (Kilias et al., 2008). Επεξηγήσεις: S-I FZ: Ρηξιγενής ζώνης Σπερχειού - Υπάτης (Sperchios-Ipati Fault Zone), Ifs: Ρήγμα Υπάτης, Spfs: Τμήμα Σπερχειού, KV-A FZ: Ρηξιγενής ζώνης Καμένων Βούρλων - Αρκίτσας, KA-AT FZ: Ρηξιγενής ζώνης Καλλίδρομου - Αταλάντης, ST FZ: Ρηξιγενής ζώνης Νότιας Θεσσαλίας, OC FZ: Ρηξιγενής ζώνης Διαύλου Ωρεών Σεισμοτεκτονικό πλαίσιο Η περιοχή μελέτης ανήκει στην Ζώνη Σεισμικής Επικινδυνότητας ΙΙ σύμφωνα με τον σχετικό χάρτη και τον αναθεωρημένο Αντισεισμικό Κανονισμό (Εικόνα 25). Η εν λόγω περιοχή έχει επιτάχυνση σχεδιασμού a=0,24 και η σεισμική επιτάχυνση εδάφους προκύπτει ως εξής: Α= a * g, όπου: a=η επιτάχυνση σχεδιασμού και g= η επιτάχυνση της βαρύτητας. Επομένως, η σεισμική επιτάχυνση εδάφους στην περιοχή μελέτης είναι: A = 0,24 * 9,81 m/sec2 = 2,35 m/sec2. Τα εδάφη της περιοχής ως προς την σεισμική επικινδυνότητα που παρουσιάζουν σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Αντισεισμικού Κανονισμού κατατάσσονται στις κατηγορίες (Πίνακας 15): ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 43

44 Εικόνα 25 Χάρτης σεισμικής επικινδυνότητας για τον Ελληνικό χώρο (Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας, 2004) Πίνακας 15 Κατηγορίες εδάφους στην περιοχή μελέτης σύμφωνα με τον αντισεισμικό κανονισμό Γεωλογικοί σχηματισμοί Μεταλπικά ιζήματα Αλλουβιακές αποθέσεις Αναβαθμίδες Αποθέσεις κλιτύων Κώνοι κορημάτων/πλευρικά κορήματα Ερυθρογή Ποταμολιμναίες αποθέσεις Μολασσικά ιζήματα Ενότητα Πίνδου Φλύσχης Κροκαλοπαγή Ασβεστόλιθοι Ενότητα Παρνασσού -Γκιώνας Φλύσχης Ασβεστόλιθοι Υποπελαγονική ενότητα Φλύσχης Καλύμματος Κροκαλοπαγή επίκλυσης Ασβεστόλιθοι Σχιστοκερατολιθική διάπλαση Οφιόλιθοι Κατηγορίες Εδάφους Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Δ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Α ή Β (ανάλογα με τον βαθμό αποσάθρωσης) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Α ή Β (ανάλογα με τον βαθμό αποσάθρωσης) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Α ή Β (ανάλογα με τον βαθμό αποσάθρωσης) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) Γ ή Χ (σε συνθήκες κορεσμού, μεγάλων κλίσεων ή κοντά σε ρήγματα) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 44

45 Η ευρύτερη περιοχή μελέτης είναι ιδιαιτέρως σεισμογενής όπως προκύπτει και από την γεωγραφική κατανομή των επικέντρων των καταγεγραμμένων σεισμικών γεγονότων (Εικόνα 26). Εικόνα 26 Επίκεντρα σεισμικών γεγονότων της ευρύτερης περιοχής μελέτης (αρχείο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, υπόβαθρο: Σεισμοτεκτονικός Χάρτης Ελλάδας, Ι.Γ.Μ.Ε.) Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην σεισμική ακολουθία του π.χ., που οδήγησε τελικά στο μεγάλο σεισμού το καλοκαίρι του 426 π.χ., κατά τον οποίο τα θερμά νερά των Θερμοπυλών στέρευσαν για τρεις ημέρες, πόλεις καταστράφηκαν (Φάλαρα - σημερινή Στυλίδα και Σκάρφεια), η Λαμία υπέστηκε πολλές ζημιές, τριπλό τσουνάμι έπληξε τη Σκάρφεια, τις Θερμοπύλες μέχρι και την περιοχή του Δαφνούντος, ενώ πηγές στέρεψαν για λίγες ημέρες και η κοίτη του π. Σπερχειού άλλαξε (Παπαζάχος & Παπαζάχου, 1989). Αντίστοιχα φαινόμενα έχουν επαναληφθεί στην περιοχή. Ο σεισμός του 551 μ.χ. είχε ως συνέπεια τη δημιουργία τσουνάμι που κατέστρεψε τα χωριά Σκάρφεια και Σχιναίο (Αχινό). Ο σεισμός αυτός κατέστρεψε τα τείχη των Θερμοπυλών (Παπαζάχος & Παπαζάχου, 1989; Antonopoulos, 1992). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 45

46 2.8.4 Θερμομεταλλικές πηγές - Γεωθερμία Η εκδήλωση των θερμομεταλλικών πηγών της ευρύτερης περιοχής μελέτης σχετίζεται με την δραστηριότητα του ηφαιστειακού τόξου της Ελλάδας, το οποίο εκτείνεται έως το Μαλιακό κόλπο και τέμνει το ανατολικό τμήμα της τάφρου του Σπερχειού (Gartzos & Stamatis, 1996). Οι επιφανειακές εκδηλώσεις θερμών νερών εμφανίζονται κατά μήκος ρηγμάτων στις περιοχές των Καμένων Βούρλων, των Θερμοπυλών, στα Ψωρονέρια, στην Υπάτη, στο Πλατύστομο, την Παλαιοβράχα κ.α. Οι θερμές πηγές της περιοχής διαχωρίζονται με βάση τις φυσικοχημικές τους παραμέτρους σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατατάσσονται αυτές του νοτίου τμήματος της τάφρου του Σπερχειού και χαρακτηρίζονται από υψηλές τιμές θερμοκρασίες (32-46 C) και υψηλό TDS (9,109-25,041 ppm). Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι πηγές του βόρειου τμήματος, οι οποίες εμφανίζουν έναν διαφορετικό χαρακτήρα από τις παραπάνω, χαμηλότερες θερμοκρασίες (από 26 C έως 32 C) αλλά και χαμηλό TDS ( ppm) (Καρλή, 2013). Οι θερμές πηγές λουτρών Υπάτης, Θερμοπυλών και Δαμάστας ταξινομούνται στα Na - HCO3 - SO4 νερά με σύνολο διαλελυμένων αλάτων από 6,300 έως 27,400 mg/l, που υποδηλώνει μερικώς επίδραση από τη θάλασσα ή επίδραση από "απολιθωμένο νερό" (Παπαδέας, 1992; Αρβανίτης, 2009). Οι θερμές πηγές Πλατυστόμου και Παλαιοβράχας έχουν χαμηλές συγκεντρώσεις συνόλου διαλελυμένων αλάτων ( mg/l). Τα μεσομεταλλικά θερμά νερά του Πλατυστόμου και της Παλαιοβράχας προέρχονται από ιζήματα φλύσχη των δυτικών ζωνών. Οι χαμηλές τιμές των ιόντων του ασβεστίου, του μαγνησίου, του καλίου και του SO4, πιθανά να οφείλονται στη χαμηλή σύστασή τους στα ιζήματα του φλύσχη. Τα θερμά νερά του Πλατυστόμου και της Παλαιοβράχας παρουσιάζουν επίσης χαμηλή τιμή σε HCO3 σε σχέση με τα μεσομεταλλικά νερά της λεκάνης του Σπερχειού. Αντίθετα τα θερμά νερά των δυτικών ζωνών παρουσιάζουν αυξημένες τιμές σε νάτριο και χλώριο. Η θερμή πηγή Αρχανίου παροχής 5 m 3 /h και συνόλου διαλυμένων αλάτων 190 mg/l, παρουσιάζει εξαιρετική ιδιαιτερότητα ως προς το pη (pη = 11,45). Αναφέρονται επίσης Να-CI κυρίως πηγές κατά μήκος του ρήγματος της Κνημίδος, στην περιοχή Καμμένων Βούρλων, ορισμένες από τις οποίες, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, περιέχουν ραδιενεργά ισότοπα (Παπαδέας, 1992; Αρβανίτης, 2009). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 46

47 Εικόνα 27 Χάρτης εκδήλωσης θερμομεταλλικών πηγών λεκάνης απορροής π. Σπερχειού 2.9. Υδρογεωλογικό καθεστώς Οι σημαντικότεροι λιθολογικοί σχηματισμοί, οι οποίοι δομούν την υπό μελέτη λεκάνη απορροής είναι οι φλυσχικοί και μεταλπικοί σχηματισμοί, ενώ σημαντικές εκτάσεις καταλαμβάνουν και οι ασβεστολιθικοί και οι οφιολιθικοί σχηματισμοί. Οι σχηματισμοί αυτοί, ανάλογα με τα υδρολιθολογικά τους χαρακτηριστικά, μπορούν να διαχωριστούν σε υδροπερατούς, ημιπερατούς και αδιαπέρατους σχηματισμούς (Αρβανίτης, 2009; Εικόνα 28): - Υδροπερατοί σχηματισμοί υψηλής έως πολύ υψηλής περατότητας (k= m/sec) Πρόκειται για τους μακροπερατούς ανθρακικούς σχηματισμούς της περιοχής. Αποτελούνται από ασβεστόλιθους, μάρμαρα, ασβεστολιθικά κροκαλοπαγή, δολομιτικούς ασβεστόλιθους, δολομίτες, σιπολίνες, διαφόρων ηλικιών και τεκτονικών ενοτήτων. Οι σχηματισμοί αυτοί όταν είναι διαρρηγμένοι και αποκαρστωμένοι παρουσιάζουν υψηλή έως πολύ υψηλή περατότητα λόγω του δευτερογενούς πορώδους τους. Η αποφόρτιση της υδροφορίας πραγματοποιείται με την εκδήλωση ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 47

48 καρστικών πηγών, ενώ οι υδροφόροι των σχηματισμών αυτών τροφοδοτούν πλευρικά τους γειτονικούς υδροφόρους. - Υδροπερατοί σχηματισμοί μέσης περατότητας (k= m/sec) Στην κατηγορία αυτή των σχηματισμών ανήκουν οι αλλουβιακές αποθέσεις, οι παράκτιοι σχηματισμοί και οι ποταμοχειμάρριες αποθέσεις. Αποτελούνται από άμμους, αμμούχες αργίλους, αργιλοπηλούς, χάλικες, ψηφίδες, κροκάλες, ψαμμίτες, ψηφιδοπαγή και κροκαλοπαγή σε εναλλαγές με άμμους, αργίλους και αμμούχες αργίλους. Η περατότητα εξαρτάται και περιορίζεται από την παρουσία αργιλομιγών υλικών. Δημιουργούν προσχωματικούς ελεύθερους ή μερικώς υπό πίεση υδροφόρους ορίζοντες μεταβαλλόμενης δυναμικότητας. Στις παράκτιες περιοχές συναντώνται φαινόμενα υφαλμύρινσης. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ακόμα τα συνεκτικά κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι και τραβερτίνες. Παρουσιάζουν μέτρια υδροπερατότητα λόγω δευτερογενούς πορώδους, η οποία περιορίζεται από αραιές ενστρώσεις αργιλομαργών. Δημιουργούν υπό πίεση ή μερικώς υπό πίεση υδροφόρους ορίζοντες κυμαινόμενης δυναμικότητας. - Ημιπερατοί σχηματισμοί χαμηλής περατότητας (k= m/sec) Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ελλουβιακές αποθέσεις, τα πλευρικά κορήματα και οι κώνοι κορημάτων. Αποτελούνται από χαλαρούς έως μέτριας συνεκτικότητας άμμους, αργίλους, πηλούς, ιλύες, χάλικες, ψηφίδες, λατύπες και κροκάλες σε διάφορες αναλογίες. Η υδροφορία είναι περιορισμένη λόγω της τοπικά μεγάλης συμμετοχής αργιλικών υλικών, ωστόσο τοπικά είναι δυνατή η δημιουργία ελεύθερων ή μερικώς υπό πίεση υδροφόρων οριζόντων χαμηλής δυναμικότητας. Ημιπερατοί σχηματισμοί είναι ακόμα τα μολασσικά και τα κλαστικά ιζήματα. Αποτελούνται από κροκαλοπαγή και ψαμμίτες με μαργαϊκές παρεμβολές και ενστρώσεις λατυποπαγών ασβεστολίθων. Η υδροπερατότητα είναι περιορισμένη εξαιτίας των μαργαϊκών και αργιλοπηλιτικών παρεμβολών. Τοπικά συναντώνται μερικώς υπό πίεση υδροφόροι ορίζοντες συνήθως μικρής δυναμικότητας. Ως ημιπερατοί θεωρούνται ακόμα οι φλυσχικοί σχηματισμοί, τα στρώματα μετάβασης, οι σχιστοκερατόλιθοι, οι ραδιολαρίτες και η κλαστική σειρά - αρκόζες και γραουβάκες. Δημιουργούν ελεύθερους ή υπό πίεση υδροφόρους ορίζοντες μικρής δυναμικότητας. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 48

49 - Αδιαπέρατοι σχηματισμοί πολύ χαμηλής περατότητας (k<10-7 m/sec) Πρόκειται για μάργες, αργίλους και αργιλομάργες με αραιές ενστρώσεις μαργαϊκών ασβεστολίθων, ψαμμιτών και κροκαλοπαγών. Συναντώνται μόνο μικρής δυναμικότητας και τοπικής σημασίας υδροφόροι ορίζοντες εντός των ψαμμιτών και των κροκαλοπαγών. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ακόμα οι σχιστολιθικοί, κυρίως αργιλικοί σχηματισμοί με ενστρώσεις κερατολίθων και ασβεστολιθικών φακών, βωξιτικές εμφανίσεις, ηφαιστειακά, υπερβασικά και οφιολιθικά πετρώματα, γνεύσιοι και γνευσιοσχιστόλιθοι. Συμπαγείς σχηματισμοί χωρίς δευτερογενές πορώδες που να επιτρέπει τη δημιουργία υδροφορίας. Εικόνα 28 Υδρογεωλογικός χάρτης της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 49

50 2.10. Υπόγεια υδατικά συστήματα Στην υδρολογική λεκάνη του π. Σπερχειού εντοπίζονται τα παρακάτω υπόγεια υδατικά συστήματα (ΥΠΕΚΑ, 2012β; Πίνακας 16; Εικόνα 29): - Ανατολικού Τυμφρηστού - Βίστριτσας - Οίτης (GR ) Το συγκεκριμένο υπόγεια υδατικό σύστημα συναντάται στο δυτικό και ανάντη τμήμα της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού και αναπτύσσεται στους φλυσχικούς και στους επωθημένους επάνω σε αυτούς ασβεστόλιθους. Αποτελείται από επιμέρους και διαφορετικής μορφής υδροφόρα συστήματα: Καρστικές υδροφορίες: αναπτύσσονται στους υδροπερατούς ανθρακικούς σχηματισμούς οι οποίοι είναι επωθημένοι επάνω στους αδιαπέρατους στο σύνολό τους φλυσχικούς σχηματισμούς. Σε πολλά σημεία στην επαφή ασβεστόλιθων - φλύσχη αναβλύζουν πηγές, η δυναμικότητα των οποίων είναι συνάρτηση του μεγέθους της επωθημένης ανθρακικής μάζας. Κοκκώδεις υδροφορίες: αναπτύσσονται στα αδρομερή μέλη των φλυσχικών σχηματισμών (ψαμμίτες, κροκαλοπαγή) και έχουν ως υπόβαθρο τα πιο λεπτόκοκκα μέλη του ίδιου σχηματισμού. Οι υδροφορίες αυτές αποστραγγίζονται τμηματικά σε πολλές θέσεις από πηγές, που αναβλύζουν στη βάση των υδροφόρων σχηματισμών ανάλογα με την τεκτονική κάθε θέσης. Οι παραπάνω υδροφορίες έχουν ποικίλη δυναμικότητα ανάλογα με την έκταση και τον όγκο της υδροφόρας μάζας και την τεκτονική δομή της περιοχής. Η τροφοδοσία του συστήματος προέρχεται από την απευθείας κατείσδυση του μετεωρικού νερού. Η μέση ετήσια τροφοδοσία συνολικά των υδροφορέων του συστήματος εκτιμήθηκε ότι είναι της τάξης των 60*10 6 m 3, ενώ οι απολήψεις σε ετήσια βάση εκτιμήθηκαν σε 8*10 6 m 3, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων για την χρήση άρδευσης. Το υπερετήσιο ισοζύγιο είναι πλεονασματικό και το μεγαλύτερο μέρος του ετήσια διακινούμενου νερού συμβάλλει στην επιφανειακή απορροή της περιοχής, δηλαδή στους ποταμούς Σπερχειό και Βοιωτικό Κηφισό. - Ζηλευτού - Μοσχοκαρυάς (GR :) Η υδροφορία αυτή αναπτύσσεται εντός των οφιολιθικών σχηματισμών και των ασβεστολιθικών ολισθολίθων εντός αυτών και γεωγραφικά εκτείνεται βόρεια του ποταμού Σπερχειού από την Μακρακώμη μέχρι την Λαμία και από το Ζηλευτό μέχρι την Μοσχοκαρυά. Τα επιμέρους υδροφόρα σώματα είναι: Καρστικές υδροφορίες: αναπτύσσονται στους υδροπερατούς ανθρακικούς σχηματισμούς εντός της οφιολιθικής μάζας. Η δυναμικότητά τους είναι ανάλογη του όγκου τους και η εκφόρτιση γίνεται τμηματικά από πηγές. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 50

51 Ρωγματώδης υδροφορία: αναπτύσσεται εντός των οφιολίθων και οφείλεται στο δευτερογενές πορώδες που δημιουργήθηκε λόγω διαρρήξεων και τεκτονισμού. Η δυναμικότητα της υδροφορίας αυτής είναι μικρή. Συνολικά η δυναμικότητα των επιμέρους υδροφοριών του συστήματος είναι περιορισμένη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για κάλυψη τοπικών αναγκών. Η μέση ετήσια τροφοδοσία συνολικά των υδροφορέων του συστήματος εκτιμήθηκε της τάξης των 15*10 6 m 3, ενώ οι απολήψεις σε ετήσια βάση εκτιμήθηκαν σε 6.4*10 6 m 3, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων γίνεται για την άρδευση και γειτονικών περιοχών. - Υπόγειο Υδατικό Σύστημα Λαμίας - Στυλίδας (GR ) Αναπτύσσεται στις ανθρακικές μάζες βορειοανατολικής της πόλης της Λαμίας μέχρι την Στυλίδα και καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος του νότιου τμήματος του ορεινού όγκου της Όθρυος. Πρόκειται για καρστική υδροφορία μεταβαλλόμενης δυναμικότητας. Η μέση ετήσια τροφοδοσία του συστήματος εκτιμήθηκε σε 35*10 6 m 3, ενώ οι απολήψεις σε ετήσια βάση υπολογίσθηκαν σε 6.7*10 6 m 3. Με την συνεκτίμηση και των εκφορτίσεων του συστήματος που είναι σημαντικές (πηγή Μεγάλη Βρύση, Αγίας Παρασκευής κ.α.), το σύνολο των απολήψεων - εκροών του συστήματος είναι πολύ μεγαλύτερο. Το υπερετήσιο ισοζύγιο του συστήματος αν και φαινομενικά προκύπτει πλεονασματικό, θεωρούμε ότι είναι οριακό με τάσεις υποβάθμισης δεδομένης της υπερεκμετάλλευσης που υφίσταται και της παρατηρούμενης πτώση στάθμης του υδροφόρου. - Υπόγειο Υδατικό Σύστημα Σπερχειού (GR ) Πρόκειται για την προσχωματική υδροφορία που αναπτύσσεται στο πεδινό τμήμα της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού. Η αναπτυσσόμενη στο σύστημα υδροφορία είναι κοκκώδης, φρεάτια σε μικρό βάθος και υπό-πίεση με μεγαλύτερα βάθη. Η μέση ετήσια τροφοδοσία του συστήματος εκτιμήθηκε της τάξης των 85*10 6 m 3, ενώ οι απολήψεις σε ετήσια βάση είναι μεγάλες και εκτιμήθηκαν σε 92*10 6 m 3. Το μεγαλύτερο μέρος των απολήψεων, ποσοστό άνω του 90%, αφορά χρήση νερού για άρδευση. Το σύστημα υφίσταται υπερεκμετάλλευση και το ισοζύγιο του είναι ελλειμματικό. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 51

52 - Υπόγειο Υδατικό Σύστημα Υπάτης - Καλλίδρομου (GR ) Αναπτύσσεται στις ανθρακικές μάζες που δομούν τους ορεινούς όγκους νότιο - νοτιοανατολικά της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού. Η περιοχή ορισμού του συστήματος εκτείνεται με επιμήκη διάταξη από την περιοχή της Υπάτης μέχρι περίπου το χωριό Ζέλι ανάντη της πόλης της Αταλάντης. Πίνακας 16 Υπόγεια υδατικά συστήματα της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού Κωδικός Όνομα Γεωλογία GR GR GR GR GR Ανατολικού Τυμφρηστού - Βίστριτσας - Οίτης Ζηλευτού - Μοσχοκαρυάς Λαμίας - Στυλίδας Σπερχειού Υπάτης - Καλλίδρομου ασβεστόλιθοι υψηλής περατότητας, φλύσχης πολύ μικρής περατότητας ασβεστόλιθοι υψηλής περατότητας, οφιόλιθοι μικρής περατότητας ασβεστόλιθοι υψηλής περατότητας, τεταρτογενείς αποθέσεις μέτριας περατότητας τεταρτογενείς αποθέσεις μέτριας περατότητας ασβεστόλιθοι υψηλής περατότητας, φλύσχης πολύ μικρής περατότητας Είδος υδροφορέα καρστικός & κοκκώδης καρστικός & ρωγματώδης Μέση ετήσια τροφοδοσία (10 6 m 3 ) Μέσες ετήσιες απολήψεις (10 6 m 3 ) καρστικός κοκκώδης καρστικός Πηγές ρύπανσης αγροτικές & μεταλλευτικές δραστηριότητες αστικοποίηση αγροτικές δραστηριότητες αστικοποίηση αγροτικές & βιομηχανικές δραστηριότητες λατομείο, αστικοποίηση, ΕΕΛ & ΧΥΤΑ αγροτικές & βιομηχανικές δραστηριότητες ελαιοτριβεία, αστικοποίηση, ΧΑΔΑ & ΕΕΛ αγροτικές & μεταλλευτικές δραστηριότητες αστικοποίηση ΧΑΔΑ Υφαλμύρινση ΌΧΙ ΌΧΙ ΌΧΙ ΝΑΙ ΌΧΙ Πρόκειται για καρστική υδροφορία και αναπτύσσεται στο δευτερογενές πορώδες εντός των ανθρακικών σχηματισμών. Η δυναμικότητα του συστήματος είναι μεγάλη, γεγονός που πιστοποιείται από τις ιδιαίτερα σημαντικές εκφορτίσεις που γίνονται στα βόρεια στη λεκάνη του Σπερχειού (Γοργοπόταμος κ.α.), αλλά και τις πλέον των 150 γεωτρήσεις που αντλούν πολύ μεγάλους όγκους νερού στα νότια, στις περιοχές Ελάτειας και Μοδίου. Στην περιοχή του συστήματος γίνεται ακόμα αναφορά και για την θερμομεταλλική υδροφορία που εκδηλώνεται στο βόρειο τμήμα του, στην περιοχή Υπάτης. Πρόκειται για υδροφορία που τροφοδοτείται από ευρύτερες περιοχές, πιθανότατα και εκτός της στενής περιοχής του παρόντος υπόγειου υδατικού συστήματος, και το νερό της διακινείται σε βάθος στον φλοιό από όπου και αποκτά αυξημένη θερμοκρασία και μεγάλες συγκεντρώσεις διαλυμένων συστατικών. Υπό την έννοια αυτή η συγκεκριμένη υδροφορία δεν περιλαμβάνεται στο παρόν υπόγειο υδατικό σύστημα. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 52

53 Η μέση ετήσια τροφοδοσία της υδροφορίας του συστήματος υπολογίζεται της τάξης των 130*10 6 m 3, ενώ οι απολήψεις σε ετήσια βάση εκτιμήθηκαν σε 9.4*10 6 m 3. Με την συνεκτίμηση και των πηγαίων αναβλύσεων (πηγές Γοργοποταμου, Σκασμένης κ.α.) οι συνολικές εκροές του συστήματος είναι πολύ περισσότερες. Το υπερετήσιο ισοζύγιο είναι πλεονασματικό. Εικόνα 29 Υπόγεια υδατικά συστήματα της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 53

54 2.11. Πλημμυρικά φαινόμενα Ιστορική αναδρομή Σημαντικός μορφογενετικός παράγοντας της περιοχής μελέτης αποτελούν οι πλημμύρες, οι οποίες πολλές φορές στο παρελθόν αλλοίωσαν τη μορφολογία της περιοχής. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πλημμύρας του 1885 κατά την οποία επιχωματώθηκε μεγάλο τμήμα της θάλασσας ή της πλημμύρας του 1889, η οποία, σύμφωνα με βιβλιογραφικές αναφορές, οδήγησε στην αλλαγή της κοίτης της εκβολής του π. Σπερχειού. Πολύ σημαντική ήταν ακόμα οι πλημμύρες του 1939, του 1982 και του 1997 λόγω των ζημιών που προκλήθηκαν τόσο στις καλλιέργειες, όσο και στο συγκοινωνιακό δίκτυο. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι παλιότερα η συχνότητα των πλημμυρών ήταν πιο μικρή και συνέβαλλαν στην αύξηση της γονιμότητας των παραποτάμιων εδαφών. Ωστόσο, τα οδικά και αντιπλημμυρικά έργα που πραγματοποιούνται τις τελευταίες δεκαετίες στην περιοχή, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, έχουν συμβάλλει στην σημαντική αύξηση της συχνότητας της εκδήλωσης πλημμυρικών φαινομένων. Πίνακας 17 Τα σημαντικότερα πλημυρικά γεγονότα που έχουν λάβει χώρα στην περιοχή μελέτης α/α Έτος Μήνας Ημέρα Σχόλια Πηγή Η πεδιάδα του Σπερχειού ήταν κατακλυσμένη με αποτέλεσμα τα στρατευμάτων των Βουλγάρων να μην μπορούν να διασχίσουν το ποτάμι Δεκέμβριος 7 Πλημμύρισε η πεδιάδα και σχηματίστηκαν έλη. Εφημερίδα Ακρόπολις (08/12/1883) Δεκέμβριος Μάρτιος 27 Καταστροφή σιτηρών. Επιχωματώθηκε μεγάλο τμήμα της θάλασσας. Απόσπασμα μελέτης: "Κατά την εν έτει 1885 σηµειωθείσαν μεγάλη πλημμύρα αυτού επεχώθησαν και κατέστησαν καλλιεργήσιµοι γαίαι, ουχί µόνον οι τρόλλοι, αλλά και σημαντικό τμήμα της αβαθούς θαλάσσης μετά των εκείσε πρότερον υπαρχόντων και υπό του δημοσίου εκµισθουµένων ιχθυοτροφείων" Παρασύρθηκαν πρόβατα. Πλημμύρισαν χωριά. Καταστροφή μικρών γεφυρών. Τα νερά του π. Σπερχειού έσπασαν τα προχώματα στη θέση Αμπέλια και κατέκλυσαν τους αγρούς. Παρασύρθηκαν τα επιχώματα μίας ξύλινης γέφυρας. Διακόπηκε η συγκοινωνία. Γίνεται αναφορά για αλλαγή της κοίτης εκβολής του π. Σπερχειού (Philippson, 1950). - Έκθεσις Επιτροπής Υπουργείου και Οικονομίας δια την διερεύνησιν και εκκαθάρισιν των συνθηκών αυθαιρέτου καταλήψεως δημόσιας καλλιεργησίµου εκτάσεως της αγροτικής περιοχής Ανθήλης- Φθιώτιδος προελθούσης εκ της προσχώσεως του Μαλιακού Κόλπου υπό των υδάτων του Σπερχειού Ποταμού, Αρχείο ιεύθυνσης Γεωργίας νομού Φθιώτιδας, Εφημερίδα Εμπρός (20/12/1896) Νέα Εφημερίς (18-30/03/1889) Οκτώβριος 20 Υπερχείλισε ο Σπερχειός. Ζημιές στο χωριό Κόμμα. Εφημερίδα Εμπρός (23/10/1901) Ιούλιος 18 Η στάθμη του Σπερχειού ανέβηκε 1 m. Ζημιές σε καλλιέργειες. Εφημερίδα Σκριπ (19/07/1908) Ιούνιος Σεπτέμβριος Υπερχείλισε ο Σπερχειός και πολλοί παραπόταμοί του. Ζημιές στο συγκοινωνιακό δίκτυο. Πλημμύρισαν χωριά. Καταρρακτώδης βροχή διάρκειας 5h. Υπερχείλισε ο Σπερχειός. Πλημμύρισαν 40,000 στρέμματα ορυζοκαλλιεργειών με συνέπεια την πλήρης καταστροφής τους και 35,000 στρέμματα βαμβακοκαλλιεργειών. Ζημιές σε οικισμούς και συγκοινωνιακό δίκτυο. Πλημμύρισαν παραποτάμιες περιοχές, μεγάλες καταστροφές στο χωριό Κόμμα ΥΠΕΚΑ (2012γ), Εφημερίδα Θάρρος (30/06/1939) Εφημερίδα Ελευθερία (16/09/1958) ΥΠΕΚΑ (2012γ) Μάρτιος - Πλημμύρισαν 8,000 στρέμματα ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 54

55 Μάιος - Πλημμύρισαν 9,000 στρέμματα ΥΠΕΚΑ (2012γ) Φεβρουάριος 15 Πλημμύρισαν 4,000 στρέμματα και χωριά λόγω απότομου λιώσιμο χιονιού και έντονες βροχοπτώσεις Ιανουάριος 3 Πλημμύρισαν 12,000 στρέμματα Οκτώβριος Φεβρουάριος 22 Διακόπηκε η συγκοινωνία με Αθήνα λόγω κατολίσθηση στην Τιθορέα. Πλημμύρισαν 8,000 στρέμματα, σπίτια και καταστήματα. Η στάθμη του Σπερχειού ανέβηκε 3 m και υπερχείλισε σε διάφορα σημεία με αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν 2,000 στρέμματα με δημητριακά. ΥΠΕΚΑ (2012γ), Εφημερίδα Ριζοσπάστης (16/02/1978) ΥΠΕΚΑ (2012γ), Εφημερίδα Ριζοσπάστης (04/01/1980) ΥΠΕΚΑ (2012γ), Εφημερίδα Ριζοσπάστης (30/10/1980) Εφημερίδα Ριζοσπάστης (26/02/1982) Μάρτιος 6-9 Πλημμύρισαν 12,500 στρέμματα. ΥΠΕΚΑ (2012γ) Απρίλιος 22 Πλημμύρισε ο Σπερχειός. Εφημερίδα Ριζοσπάστης (22/04//1982) Οκτώβριος Μάρτιος 23 Καταρρακτώδεις βροχές, υπερχείλισε ο Σπερχειός και κάλυψε 8,000 στρέμματα με βαμβάκι και καλαμπόκια. Στη Λαμία πλημμύρισαν πολλά σπίτια και καταστήματα. Σημειώθηκαν κατολισθήσεις και διακόπηκε η σιδηροδρομική συγκοινωνία έξω από την Τιθορέα. Μεγάλες πλημμύρες σε παραποτάμιες γαίες, μεγάλος όγκος φερτών υλών. Σημειώθηκαν σημαντικές επιχώσεις γαιών και τμημάτων αβαθούς θαλάσσης Υπερχείλιση του Σπερχειού και του Ίναχου. Πλημμύρα στα Δ.Δ. Μύλοι Φραντζή και Κόμμα. Ζημιές στα σιτηρά, μηδική. Στη Λαμία εκατοντάδες στρέμματα πλημμύρισαν. Το οδικό επαρχιακό δίκτυο υπέστη σοβαρές βλάβες. Διακόπηκε η συγκοινωνία προς τις κοινότητες Γοργοποτάμου και Αλεπόσπιτων. ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) Αύγουστος 24 Ραγδαία βροχή που προκάλεσε αρκετά προβλήματα στο νομό Φθιώτιδος. Κατολισθήσεις σε επαρχιακούς δρόμους. Τα νερά της βροχής πλημμύρισαν υπόγεια σπίτια και καταστήματα στην Λαμία και σε άλλες πόλεις. Βλάβες στα δίκτυα του ΟΤΕ και της ΔΕΗ. Χείμαρρος υπερχείλισε και παρέσυρε 5 άτομα στα Βασιλικά. ΥΠΕΚΑ (2012γ) Δεκέμβριος 31 Ζημιές στην Ανθήλη ΥΠΕΚΑ (2012γ) Μάιος 8 Ζημιές στο Κόμμα. ΥΠΕΚΑ (2012γ) Οκτώβριος 11 Ζημιές στις Κομποτάδες ΥΠΕΚΑ (2012γ) Οκτώβριος 22 Πλημμύρα στον κάμπο της Λαμίας και στο Δ.Δ. Κόμμα. ΥΠΕΚΑ (2012γ) Ιανουάριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάιος Μάρτιος 6 Πάνω από 100,000 στρέμματα πλημμύρισαν, έξι γέφυρες κατέρρευσαν. Αποκλείστηκαν 52 χωριά. Καταστροφές στο δίκτυο ύδρευσης της Μακρακώμης. Πλημμύρες στη κοινότητα Κομποτάδων από την υπερχείλιση ενός χειμάρρου στην Οίτη. Μεγάλες καταστροφές στη δυτική Λοκρίδα. Πάνω από 50 σπίτια πλημμύρισαν στη Κάτω Τιθορέα και την Αμφίκλεια. Πλημμύρα στον κάμπο της Λαμίας. Ζημιές στην Ανθήλη, Ροδίστα, Μεγάλη Βρύση. Πλημμύρισε η περιοχή Φρατζόμυλος της Φθιώτιδας. Καταστροφές σε 5000 στρέμματα βαμβακοκαλλιέργειας. Διακοπή για αρκετές ώρες των δρομολογίων των τρένων. Στα χωριά Κόμμα, Φρατζή και Κωσταλέξη πλημμύρισαν 1,000 στρέμματα με κηπευτικά και σιτηρά. Διακόπηκε η συγκοινωνία. Οι τέσσερις γέφυρες του Σπερχειού ποταμού υπέστησαν σοβαρές ζημιές Σημειώθηκαν ζημιές σε εκτάσεις στρεμμάτων στην Ανθήλη στη βαμβακοπαραγωγή και τη βιομηχανική ντομάτα Πλημμύρισαν περίπου 800 στρέμματα, καθώς λόγω των έντονων βροχοπτώσεων η στάθμη του Σπερχειού ανέβηκε με αποτέλεσμα να σπάσουν τα αναχώματα του ποταμού κοντά στο Γοργοπόταμο. Με οριακό επίπεδο ασφαλείας τα 2 m, η στάθμη έφτασε τα 2.8 m. Προβλήματα στις συγκοινωνίες. ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) ΥΠΕΚΑ (2012γ) news/greece/article/7074/ Μετά-τον-ΈβροΙο-Σπερχειός/#ixzz391WGNw2U (Πρόσβαση 04/08/2014) Σεπτέμβριος 26 Ζημιές στον Πύργο Υπάτης ΥΠΕΚΑ (2012γ) Νοέμβριος 20 Ζημιές στα χωριά Μοσχοχώρι, Ανθήλη, Φραντζή, Κωσταλέξη ΥΠΕΚΑ (2012γ) Ιανουάριος Δεκέμβριος 9-16 Ζημιές στα χωριά Μοσχοχώρι, Φραντζή λόγω αστοχίας τεχνικού έργου Λόγω των σφοδρών βροχοπτώσεων ο Σπερχειός υπερχείλισε στο Λιανοκλάδι και στη θέση Φραντζόμυλος κοντά στη Λαμία. ΥΠΕΚΑ (2012γ) article.asp?catid=22768&subid=2&pubid= (Πρόσβαση 04/08/2014) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 55

56 Φεβρουάριος 24 Η συνεχής βροχόπτωση είχε ως αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις στον κάμπο της Λαμίας. Τα νερά του Σπερχειού ανέβηκαν επικίνδυνα greece/arthro/130864/ plimmurise-pali-o-sperheios/ (Πρόσβαση 04/08/2014) Μάιος 26 Ζημιές σε καλλιέργειες. society/arthro/177236/ megales-katastrofes-apo-tis-plimmures-sti-lamia/ (Πρόσβαση 04/08/2014) Φεβρουάριος 1-12 Πλημμύρισαν χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας λόγω υπερχείλιση εξαιτίας του απότομου λιώσιμου των χιονιών news/greece/article/193937/ o- hartis-tis-kakokairias/#ixzz391vdxmgp (Πρόσβαση 04/08/2014) Δεκέμβριος 30 Πάνω από στρέμματα λόγω υπερχείλισης του π. Σπερχειού. default.asp?pid=7&ct=1&artid= (Πρόσβαση 04/08/2014) Επεμβάσεις στο υδρογραφικό δίκτυο - αντιπλημμυρική προστασία Το φυσικό υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής είναι ιδιαίτερα διαταραγμένο από πλήθος παρεμβάσεων που στόχο είχαν την αντιπλημμυρική προστασία της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, τα σημαντικότερα αντιπλημμυρικά έργα που έχουν πραγματοποιηθεί στην περιοχή μελέτης είναι τα παρακάτω (Δαούλας, 1995; Καββαδα, 2012): Το πραγματοποιήθηκε η εκτροπή του π. Σπερχειού, η οποία ξεκινά στην περιοχή του οικισμού Κόμμα και με διεύθυνση νοτιοδυτική - νοτιοανατολική και μήκος περίπου 10 km εκβάλει στον Μαλιακό κόλπο. Στην περιοχή του οικισμού Κόμμα πραγματοποιείται με ένα φράγμα εκτροπής από σκυρόδεμα, τύπου εκχειλιστή (μεριστής) ο διαχωρισμός της ροής του ποταμού στην παλιά ή την καινούρια κοίτη. Η εκτροπή λειτουργεί κατά τις περιόδους πλημμυρικών παροχών του ποταμού, ενώ κατά την ξηρή περίοδο η ροή του π. Σπερχειού κατευθύνεται σχεδόν στο σύνολό της στη φυσική κοίτη, η οποία διέρχεται από την περιοχή μεταξύ Ανθήλης και Θερμοπυλών. Η διατομή της νέας κοίτης του Σπερχειού είναι τραπεζοειδής, με παροχετευτικότητα 300 m 3 /s. Το πλάτος της νέας κοίτης είναι περίπου 20 m, ενώ στο ύψος των πλευρικών αναχωμάτων φτάνει τα 130 m περίπου κατάντη της Εθνικής Οδού και 60 m ανάντη της Εθνικής Οδού. Το 1944 κατασκευάστηκε η τάφρος Λαμίας (ή Γερμανική Τάφρος), η οποία ξεκινά στην περιοχή μεταξύ των οικισμών Αμούριον και Σταυρός, διέρχεται από την περιοχή νότια της Λαμίας και αφού διασχίσει την περιοχή Ανθήλης - Μεγάλης Βρύσης, συναντά την νέα κοίτη του ποταμού Σπερχειού και εκβάλει στον Μαλιακό κόλπο. Στη τάφρο Λαμίας καταλήγει το νερό λόγω υπερχείλισης του Σπερχειού, ενώ δέχεται και τα πλημμυρικά νερά των βόρειων περιοχών, και ιδιαίτερα του χειμάρρου Ξεριά. Η τάφρος, στα τμήματα όπου δεν έχει ολοκληρωθεί η διευθέτηση, έχει πλάτος 10 m, βάθος 1.5 m και παροχετευτικότητα 30 m 3 /s. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 56

57 Παράλληλα σημειώνεται ότι τη δεκαετία του 1950 πραγματοποιήθηκε ο εγκιβωτισμός της φυσικής κοίτης του Σπερχειού μεταξύ της Σιδηροδρομικής Γέφυρας και της οδικής γέφυρας κοντά στο χωριό Κόμμα. Αποτελείται από ένα συνεχές αριστερό ανάχωμα μήκους 5 km, καθώς και ένα δεξιό ανάχωμα που διακόπτεται στη συμβολή του Σπερχειού με το Γοργοπόταμο. Σε απόσταση περίπου 700 m κατάντη της Σιδηροδρομικής Γέφυρας, υπάρχει σημείο θεληματικής θραύσης του αριστερού αναχώματος, σε περίπτωση εξαιρετικά έντονων πλημμυρών. Αντίστοιχα έργα εγκιβωτισμού πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του 1970 κατά μήκος του χειμάρρου Βίστριζα μεταξύ των οικισμών Αγίου Σώστη και Καστρί. Στις αρχές του 1980 έγιναν έργα συντήρησης (καθαρισμός, εκβάθυνση και διαπλάτυνση της κοίτης). Τέλος, σημειώνεται ότι η φυσική κοίτη του Σπερχειού έχει διαταραχτεί πολύ στην περιοχή ανάντη της Σιδηροδρομικής Γέφυρας και στην κοίτη της Αλαμάνας, από την κατασκευή σποραδικών προστατευτικών αναχωμάτων. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 57

58 2.12. Υδατικοί πόροι Παροχή του π. Σπερχειού και των βασικών παραποτάμων του Οι πιο συστηματικές και μακροχρόνιες μετρήσεις παροχής των επιφανειακών υδάτων στην λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού πραγματοποιούνται από την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Περιφερειακής Ενότητας Φθιώτιδας, σε συνέχεια των μετρήσεων που πραγματοποιούνταν από τη Διεύθυνση Εγγείων Βελτιώσεων της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Φθιώτιδας και τη Γενική Διεύθυνση Εγγείων Βελτιώσεων του Υπουργείου Γεωργίας. Οι μετρήσεις αυτές αφορούν τόσο τον κύριο κλάδο του π. Σπερχειού, όσο και τους βασικότερους παραποτάμους του και τα αρδευτικά δίκτυα της περιοχής, ενώ πραγματοποιούνταν κατά κύριο λόγο την περίοδο χαμηλών παροχών (Μάιο - Σεπτέμβριο). Συνεπώς δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν για τη διεξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με τα χαρακτηριστικά της επιφανειακής απορροής στην λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού (μέση, μέγιστη, ελάχιστη παροχή), ωστόσο παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη διαχρονική τάση των τιμών παροχής. Με βάση τα αποτελέσματα προκύπτει ότι στον π. Σπερχειό και στους σημαντικότερους, για τους οποίους υπάρχουν μακροχρόνια δεδομένα, παραποτάμους του, επικρατεί μια πτωτική τάση των παροχών νερού (Εικόνα 30). Στον βασικό ρου του π. Σπερχειού λειτουργούν ακόμα τρεις σταθμοί του ΥΠΕΚΑ, οι οποίοι παλιότερα ανήκαν στο ΥΠΕΧΩΔΕ. Πρόκειται για τους σταθμούς στις γέφυρες Καστρίου, Κόμμα και Καμποτάδων (Εικόνα 31). Ο σταθμός της γέφυρας Καστρίου λειτουργεί από το 1962 και είναι εγκατεστημένος περίπου 50 km ανάντη των εκβολών του Σπερχειού, ο σταθμός της γέφυρας Καμποτάδων λειτουργεί από το 1949 και είναι εγκαταστημένος περίπου 30 km ανάντη των εκβολών του Σπερχειού, ενώ ο σταθμός της γέφυρας Κόμμα λειτουργεί από το 1959 και είναι εγκατεστημένος περίπου 25 km ανάντη των εκβολών. Για τους σταθμούς αυτούς έχουν καταρτιστεί καμπύλες στάθμης - παροχής, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση των ημερήσιων παροχών για την περίοδο μετά το 1980, καθώς από το 1980 και μετά δεν υπάρχουν υδρομετρήσεις αλλά μόνο χρονοσειρές σταθμημετρήσεων. Οι χρονοσειρές αυτές θεωρούνται αξιόπιστες κυρίως σε μηνιαία βάση (ΥΠΑΝ, 2006). Με βάση τα δεδομένα των τριών αυτών υδρομετρικών σταθμών, η μέση παροχή στον π. Σπερχειό κυμαίνεται από 12.9 έως 21.6 m 3 /s (Πίνακας 18, Εικόνα 32). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 58

59 Εικόνα 30 Διαγράμματα διακύμανσης της παροχής κατά την περίοδο ξηρή περίοδο του π. Σπερχειού και των σημαντικότερων παραποτάμων του (δεδομένα: Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας) ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 59

60 Πίνακας 18 Στοιχεία υδρομετρικών σταθμών ΥΠΕΚΑ στον π. Σπερχειό ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΟΧΗ (m ΕΝΑΡΞΗ 3 /s) a/a ΣΤΑΘΜΟΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΝΑΝΤΗ (km 2 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ Περίοδος ) Μέση Ελάχιστη Μέγιστη υπολογισμού 1 ΚΑΣΤΡΙ ΚΟΜΠΟΤΑΔΕΣ 1, ΚΟΜΜΑ 1, Εικόνα 31 Δίκτυο υδρομετρικών σταθμών ΥΠΕΚΑ ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 60

61 Εικόνα 32 Διαγράμματα διακύμανσης της παροχής των σταθμών στις γέφυρες Κομποτάδες, Κόμμα και Καστρί του π. Σπερχειού (ΥΠΑΝ, 2006) Πηγαία νερά Με βάση την απογραφή των πηγαίων νερών που έχει πραγματοποιηθεί στην περιοχή (ΥΠΑΝ, 2006), στη λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού συναντώνται (39) σημαντικές πηγές Από αυτές, οι περισσότερες (43.6%) έχουν μέση παροχή που κυμαίνεται από 36 έως 100 m 3 /h, ενώ συναντώνται και δύο πηγές με μέση παροχή μεγαλύτερη από 1,000 m 3 /h (πηγές Μεγάλης Βρύσης και Κεφαλόβρυση) (Πίνακας 19, Εικόνα 33). Στην πλειονότητά τους οι πηγές αυτές χρησιμοποιούνται τόσο για ύδρευση, όσο και για άρδευση. Παρακάτω παρατίθενται οι μετρήσεις παροχής της πηγής Μεγάλη Βρύση (Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Περιφερειακής Ενότητας Φθιώτιδας). Με βάση τα στοιχεία αυτά, η μέση παροχή της πηγής είναι 1,086 m 3 /h, ενώ παρατηρείται μία διαχρονική πτωτική τάση των παροχών (Εικόνα 34). Πίνακας 19 Κατανομή των πηγών της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού με βάση τη παροχή τους Εύρος διακύμανσης παροχής (m 3 /h) Αριθμός πηγών Ποσοστό % % % 500-1, % >1, % Σύνολο % ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 61

62 Εικόνα 33 Πηγαία νερά της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού Εικόνα 34 Μεταβολή της παροχής της πηγής Μεγάλη Βρύση ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 62

63 Πιεζομετρία υπόγειων νερών Εντός των προσχωσιγενών αποθέσεων της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού αναπτύσσεται φρεάτιος υδροφόρος ορίζοντας μέτριας έως ικανοποιητικής δυναμικότητας. Στην Εικόνα 35 παρατίθεται ο πιεζομετρός χάρτης της ξηρής περιόδου του 1972 και του 1982 (Κακαβάς, 1984). Τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτόν είναι (Κακαβάς, 1984): - Οι πιεζομετρικές καμπύλες ακολουθούν σχεδόν στο σύνολό τους τη μορφολογία της λεκάνης. - Εμφανίζονται προνομιακές κατευθύνσεις της υπόγειας αποστράγγισης, με άξονες οι οποίοι τροφοδοτούν τοπικούς υδροφόρους ορίζοντες. - Ο Σπερχειός ποταμός δεν τροφοδοτεί μόνο αλλά και τροφοδοτείται, τόσο επιφανειακά (πηγές, κλπ.) όσο και υπεδαφικά (κορεσμός υδροφόρων). - Η υδραυλική κλίση στα περιθώρια της κοιλάδας κυμαίνεται από 10-24% και στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα από 1-4%. - Επειδή οι ισοπιεζομετρικές γραμμές είναι καμπύλες και απέχουν μεταξύ τους και επειδή η πιεζομετρική επιφάνεια παρουσιάζει γενικά μια κωνική περίπου μορφή, ο τύπος του υδροφόρου της περιοχής μελέτης χαρακτηρίζεται σαν «ακτινωτός» με συγκλίνουσες γραμμές ροής. Η σύγκριση μπορεί να γίνει με βάση τα στοιχεία της μελέτης του ΙΓΜΕ Καταγραφή και αποτίμηση των υδρογεωλογικών χαρακτήρων των υπόγειων νερών και των υδροφόρων συστημάτων της χώρας (2010). Στα πλαίσια της μελέτης αυτής έγινε απογραφή των σημείων ύδατος της χώρας και σταθμημετρήσεις σε επιλεγμένο δίκτυο γεωτρήσεων και φρεάτων. Με βάση τα δεδομένα της μελέτης αυτής καταρτίστηκε ο σταθμημετρικός χάρτης του προσχωματικού υδροφόρου της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού (Εικόνα 36). Με βάση τα αποτελέσματα, το απόλυτο υψόμετρο της στάθμης του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα του προσχωματικού υδροφορέα της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού έχει πέσει πολύ τα τελευταία 30 χρόνια. Με βάση τον χάρτη του Κακαβά (1984) το απόλυτο υψόμετρο της στάθμης παραλιακά ήταν της τάξης των 2 m, ενώ αντίθετα, με βάση τα δεδομένα του ΙΓΜΕ η στάθμη έχει πέσει κάτω από -10 m απόλυτο υψόμετρο. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 63

64 Εικόνα 35 Χάρτης ισοπιεζομετρικών καμπυλών ξηρής περιόδου του 1972 και 1982 του πεδινού τμήματος της λεκάνης του Σπερχειού (Κακαβάς, 1984) Εικόνα 36 Χάρτης ισοπιεζομετρικών καμπυλών ξηρής περιόδου (Αύγουστος) του 2007 του πεδινού τμήματος της λεκάνης του Σπερχειού ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 64

65 2.13. Χρήσεις γης στην περιοχή μελέτης Βασικό χαρακτηριστικό της λεκάνης απορροής του π. Σπερχειού είναι ο φυσικός της χαρακτήρας, καθώς 65.3% της έκτασης καταλαμβάνεται κυρίως από δάση (πλατύφυλλων, κωνοφόρων και μικτά δάση), μεταβατική γη μεταξύ δασών και θάμνων και σκληρόφυλλη βλάστηση, ενώ σε σημαντικό τμήμα της λεκάνης λαμβάνουν χώρα αγροτικές δραστηριότητες (32.0% της έκτασης, καλλιεργήσιμη, αρδευόμενη ή μη γη, σύνθετα συστήματα καλλιεργειών και ελαιώνες). Οι οικιστικές περιοχές καταλαμβάνουν μόνο το 1.2% της λεκάνης (Πίνακας 20, Εικόνα 37). Αναφορικά με τη χωρική κατανομή των χρήσεων γης στην λεκάνη απορροής του π. Σπερχειού, παρατηρείται ότι στα πεδινό τμήμα λαμβάνουν χώρα κυρίως οι αγροτικές - κτηνοτροφικές δραστηριότητες. Στο βορειοανατολικό τμήμα, στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας εντοπίζονται οι περισσότερες οικιστικές και βιομηχανικές - εμπορικές δραστηριότητες. Περιμετρικά τέλος της λεκάνης, στους ορεινούς όγκους, συναντώνται δάση, λιβάδια και θαμνότοποι. Πίνακας 20 Χρήσεις γης της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (CORINE) a/a Κωδικός CORINE Χρήση γης Έκταση (km 2 ) Έκταση(%) Συνεχής αστική δόμηση % Ασυνεχής αστική δόμηση % Βιομηχανικές ή εμπορικές εγκαταστάσεις % Αεροδρόμια % Ορυχεία % Θέσεις δόμησης % Μη αρδευόμενη αρόσιμη γη % Μόνιμα αρδευόμενη γη % Ορυζώνες % Αμπελώνες % Ελαιώνες % Βοσκοτόπια % Σύνθετα συστήματα καλλιεργειών % Καλλιεργήσιμη και μη γη % Δάση πλατύφυλλων % Δάση κωνοφόρων % Μικτά δάση % Λιβάδια % Χέρσα γη και θαμνότοποι % Σκληρόφυλλη βλάστηση % Μεταβατικά δάση / θαμνότοποι % Ακτές, αμμόλοφοι και αμμώδεις πεδιάδες % Γυμνοί βράχοι % Εκτάσεις αραιής βλάστηση % Βάλτοι με τύρφη % Υδρογραφικό δίκτυο % Εκβολές ποταμών % Σύνολο % ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 65

66 Εικόνα 37 Χρήσεις γης της υδρολογικής λεκάνης του π. Σπερχειού (CORINE) 3. ΜΑΛΙΑΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ 3.1. Γενικά Ο Μαλιακός κόλπος είναι ένας ημίκλειστος, ρηχός, θαλάσσιος κολποειδής σχηματισμός στο κεντρικό τμήμα της χώρας, μεταξύ της Εύβοιας και της Στερεάς Ελλάδας, που χαρακτηρίζεται περιορισμένη κυματική δράση εξαιτίας του σχετικά μικρού του μεγέθους και πλάτους (Ψωμιάδης, 2010; Εικόνα 38). Το εσώτερο τμήμα του κόλπου, κοντά στο στόμιο του ποταμού, είναι το πιο ρηχό. Ο Σπερχειός συναντά την θάλασσα στο νοτιοδυτικό άκρο του κόλπου. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 66

67 Πρακτικά το μοναδικό λιμάνι του Μαλιακού Κόλπου είναι η Στυλίδα στη βόρεια ακτή του, αλλά και αυτό ακόμα απαίτησε την εκβάθυνση με τη δημιουργία διαύλου, εξαιτίας του αβαθούς της θάλασσας. Η Στυλίδα είναι το επίνειο της Λαμίας. Εικόνα 38 Ο Μαλιακός κόλπος 3.2. Φυσιογραφικά χαρακτηριστικά του Μαλιακού κόλπου Ο Μαλιακός κόλπος έχει επίμηκες σχήμα με ανατολική - δυτική διεύθυνση και διαχωρίζεται από τα φυσικά αμμώδη ακρωτήρια Χιλιομίλι (νότια) και Καραβοφάναρο (βόρεια), σε δύο υποπεριοχές: - τον δυτικό ή εσωτερικό Μαλιακό κόλπο που περιλαμβάνει την περιοχές από τις εκβολές του Σπερχειού, την Στυλίδα, το ακρωτήρι Καραβοφάναρο και το Χιλιομίλι. - τον ανατολικό ή εξωτερικό Μαλιακό κόλπο που περιλαμβάνει την περιοχή ακρωτήρι Καραβοφάναρο, ακρωτήρι Τάπια, ακρωτήρι Βασιλίνας, τις νήσους Λιχάδες, ακρωτήρι Κνημίς, τα Καμμένα Βούρλα και το ακρωτήρι Χιλιομίλι. Η νοητή γραμμή μεταξύ των ακρωτηρίων Τάπια και Βασιλίνας θεωρήθηκε ως ένα φυσικό όριο του Μαλιακού κόλπου ως προς τον Δίαυλο των Ωρεών, ενώ τα Λιχαδονήσια αποτελούν ένα σαφές φυσικό όριο του Μαλιακού κόλπου από τον Β. Ευβοϊκό κόλπο (Εικόνα 38). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 67

68 Το άνοιγμα του Μαλιακού κόλπου από 11.7 km στην είσοδο του, ελαττώνεται εσωτερικότερα και φτάνει τα 3.2 km στο στενότερο σημείο του μεταξύ των ακρωτηρίων Χιλιομίλι και Καραβοφάναρο, εσωτερικότερα αυξάνεται και φτάνει τα 10.2 km περίπου στο μέσο του εσωτερικού τμήματος (Ψωμιάδης, 2010). Ο σημερινός Μαλιακός κόλπος αποτελεί το τμήμα μιας ευρύτερης λεκάνης, της λεκάνης του Σπερχειού που έχει κατακλυστεί από τη θάλασσα. Η προσχωσιγενής δράση του κύκλου της εξωγενούς δυναμικής έχει τις επιδράσεις της στον Μαλιακό κόλπο, όπου εκφορτίζεται το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης του Σπερχειού. Μεγάλοι όγκοι φερτών υλών, που μεταφέρονται μέσω του υδρογραφικού δικτύου αποτίθενται στα όρια της χέρσου με τη θάλασσα, λόγω της δραστικής μείωσης της υδροδυναμικής ενέργειας στο υδρογραφικό μηδέν του επιπέδου της θάλασσας δημιουργώντας νέα χέρσο εις βάρος της θάλασσας. Στη διαμόρφωση του Μαλιακού κόλπου επιδρούν το κύριο σύστημα του προσχωσιγενούς πεδίου του Σπερχειού ποταμού αλλά και τα υποσυστήματα των ποταμοχειμμάρων τα οποία εκβάλλουν απ' ευθείας στον Μαλιακό κόλπο. Οι ποταμοχείμμαροι αυτοί συντελούν με την υδραυλική τους δράση στην δημιουργία προσχωσιγενών κώνων και ριπιδίων τα οποία επιδρούν και περιορίζουν πλευρικά τον Μαλιακό κόλπο. Σημαντική είναι η δράση του πλευρικού προσχωσιγενούς κώνου που έχει οδηγήσει στον σχηματισμό του ακρωτηρίου Χιλιομίλι, ένα μεγάλο φυσικό πρόβολο που διαχωρίζει τον επιμήκη Μαλιακό σε δυτικό και ανατολικό χώρο. Ο άξονας της επιμήκους λεκάνης απορροής της περιοχής συμπίπτει με τον άξονα της κοίτης του Σπερχειού ποταμού. Ο εσωτερικός Μαλιακός κόλπος παρουσιάζει μία παράκτια ζώνη στην οποία επικρατούν οι πελματοφόρες δελταϊκές διεισδύσεις της χέρσου στην θάλασσα λόγω της διαρκούς προσχωσιγενούς δράσης του ποταμού και οι πολύ ρηχές περιοχές. Το ανάγλυφο του βυθού είναι ομαλό με πολύ μικρές κλίσεις προς το κέντρο του εσωτερικού κόλπου και μέγιστο βάθος τα 27 m. Το εμβαδόν του εσωτερικού Μαλιακού κόλπου ανέρχεται σε 91,5 km 2 περίπου και το μήκος της ακτογραμμής σε 52 km περίπου. Ο εξωτερικός Μαλιακός κόλπος παρουσιάζει μία παράκτια ζώνη σχετικά ομαλή, επίσης το ανάγλυφο του βυθού είναι ομαλό με μέγιστο βάθος που ξεπερνά τα 50 m στην πύλη επικοινωνίας με τον Δίαυλο των Ωρεών και τα 60 m στο στενό επικοινωνίας με το Β. Ευβοϊκό κόλπο (Εικόνα 39). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 68

69 Εικόνα 39 Χάρτης ισοβαθών καμπυλών του Μαλιακού κόλπου (πηγή: Χάρτης ΓΥΣ, κλίμακα 1:50.000, φύλλο Στυλίδα) Το εμβαδόν του εξωτερικού Μαλιακού κόλπου εκτιμήθηκε σε 107,8 km 2 περίπου και το μήκος της ακτογραμμής σε 36 km περίπου. Ο όγκος του νερού που βρίσκεται στον Μαλιακό είναι στο εσωτερικό τμήμα 1,200*10 6 m 3, στο εξωτερικό 3,300*10 6 m 3 και συνολικά 4,500*10 6 m 3 (Αναγνώστου κ.α., 1994). Στο εξωτερικό ανατολικό τμήμα του, το μέσο βάθος είναι 30 m, ενώ στο εσωτερικό δυτικό του τμήμα δεν ξεπερνά τα 25 m. Ο Μαλιακός κόλπος βρίσκεται υπό την επίδραση ενός μηχανισμού διαρκούς πρόσχωσης, ο οποίος μπορεί να διακριθεί σε υποσυστήματα ως εξής (Αναγνώστου κ.α., 1994): - Πρόσχωση της βόρειας ακτής υπό την προσχωσιγενή δράση των ποταμοχειμάρρων. - Πρόσχωση της δυτικής ακτής υπό την προσχωσιγενή δράση του π. Σπερχειού. - Πρόσχωση της νότιας ακτής υπό την προσχωσιγενή δράση των ποταμοχειμάρρων. ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 69

70 Στην βόρεια παράκτια ζώνη επικρατούν οι προσχωσιγενείς ακτές, το υλικό πρόσχωσης των οποίων οφείλεται στην δράση εφήμερων ποταμοχειμάρρων (Καναλόρεμα, Σαπουνόρεμα, Ντριστελόρεμα). Τα ρέματα αυτά έχουν δημιουργήσει με τις φερτές ύλες αλλουβιακά ριπίδια, τα οποία προσδίδουν στην ακτογραμμή τοξοειδή μορφή. Σε ορισμένες περιορισμένες ζώνες παρατηρούνται φαινόμενα διάβρωσης των παλαιότερων αποθέσεων, λόγω των ανθρωπογενών επεμβάσεων διευθέτησης της κοίτης των ποταμοχειμάρρων, με συνέπεια την αλλοίωση των μηχανισμών τροφοδοσίας του ριπιδίου με φερτά υλικά. Ο π. Σπερχειός είναι ο κύριος τροφοδότης του Μαλιακού κόλπου με φερτές ύλες. Έχει υπολογιστεί ότι ετησίως στο δέλτα φτάνουν 1,140,080 m 3 φερτών υλών (Κωτούλας, 1987). Η μορφή της παράκτιας ζώνης είναι χαμηλή και χαρακτηρίζεται από την παρουσία πελματοειδών διεισδύσεων της χέρσου στη θάλασσα. Βασικό χαρακτηριστικό της παράκτιας ζώνης είναι η χρονική μεταβολή της, με την αύξηση του δελταϊκού πεδίου με μία ταχύτητα της τάξης του 0.20 km 2 /χρόνο (Κωτούλας, 1987) (Εικόνα 40). Οι νότιες ακτές του Μαλιακού κόλπου είναι προσχωσιγενείς και τροφοδοτούνται από τα φερτά υλικά των ποταμοχειμάρρων Λαζόρεμα, Ποταμιά, Λιαπατόρεμα, Πλατανιάς, οι οποίοι σχηματίζουν αλλουβιακούς κώνους και ριπίδια. Η μορφολογία είναι αντίστοιχη αυτής των βόρειων ακτών (Αναγνώστου κ.α., 1994). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 70

71 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ Εικόνα 40 Μεταβολή της ακτογραμμής της περιοχής του Μαλιακού κόλπου και του δέλτα και της πλημμυρικής πεδιάδας του π. Σπερχειού (Kraft et al., 1987) 3.3. Σύσταση πυθμένα Μαλιακού κόλπου Με βάση τα αποτελέσματα ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί στα επιφανειακά ιζήματα του πυθμένα του Μαλιακού κόλπου προκύπτει ότι το ποσοστό της άμμου είναι πολύ υψηλό στην περιοχή των εκβολών του π. Σπερχειού και στο βόρειο τμήμα του κόλπου ιδιαίτερα στην περιοχή του λιμανιού της Στυλίδας, με ποσοστά συμμετοχής μεγαλύτερα του 80%. Το ποσοστό της ιλύος κυμαίνεται από 40 έως 50% στην περιοχή του δέλτα, ενώ στο βόρειο τμήμα το ποσοστό πέφτει στο 30% και κάτω από 10% στην περιοχή του λιμανιού της Στυλίδας. Η μέγιστη συγκέντρωση αργίλου εντοπίζεται στο κεντρικό τμήμα του κόλπου (>60%). Στο βόρειο τμήμα το ποσοστό είναι μικρότερο (20%), ενώ στην περιοχή του δέλτα πέφτει ακόμα περισσότερο. Προς τα ανοικτά η συγκέντρωση αυξάνεται στο 50-60% (Poulos et al., 1997; Εικόνα 41). ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. - Ι.Θ.Β.Π. & Ε.Υ. 71